2.4 ΟΡΓΑΝΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ. Οι οργανικές ουσίες είναι εξαιρετικά χρήσιμες για όλους τους ζωντανούς οργανισμούς για τρεις κύριους λόγους:

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "2.4 ΟΡΓΑΝΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ. Οι οργανικές ουσίες είναι εξαιρετικά χρήσιμες για όλους τους ζωντανούς οργανισμούς για τρεις κύριους λόγους:"

Transcript

1 2.4 ΟΡΓΑΝΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ Οι οργανικές ουσίες είναι εξαιρετικά χρήσιμες για όλους τους ζωντανούς οργανισμούς για τρεις κύριους λόγους: (α) Αποτελούν βασικά δομικά συστατικά του σώματος (β) Εξυπηρετούν ενεργειακές ανάγκες (β) Ασκούν έλεγχο σε όλες τις βιοχημικές διεργασίες Για να κάνουν τα πιο πάνω, οι οργανικές ουσίες διαθέτουν την κατάλληλη δομή η οποία χαρακτηρίζεται από μεγάλη πολυπλοκότητα. Δομή και λειτουργία είναι, όπως πάντα, στενά συνυφασμένες έννοιες και η μελέτη των οργανικών ουσιών ακριβώς καταδεικνύει αυτό το αξίωμα που είναι από τα πλέον βασικά της Βιολογίας. Η δομή των οργανικών μορίων Η πολυπλοκότητα των οργανικών μορίων οφείλεται κυρίως στην παρουσία του άνθρακα που είναι τετρασθενές στοιχείο και όπου βρεθεί, σε κάθε χημική ένωση, δημιουργεί τέσσερις ομοιοπολικούς δεσμούς. Αυτοί οι δεσμοί χρησιμοποιούνται στη δημιουργία αλυσίδων από άτομα των οποίων η ποικιλία είναι τεράστια, όπως και η πολυπλοκότητά τους. Καθώς προστίθενται νέα άτομα άνθρακα στην αλυσίδα, αυτή σχηματίζει ένα σκελετό, μια «ραχοκοκαλιά», όπου προσκολλώνται και διαφορετικά άτομα, όπως άτομα υδρογόνου, οξυγόνου, αζώτου κ.ά. Η αλυσίδα μπορεί να είναι απλή (λιπαρά οξέα), διακλαδισμένη (αμινοξέα) ή κυκλική (μονοσακχαρίτες). Το πρωταρχικό συμπέρασμα είναι ότι η ποικιλομορφία, η πολυπλοκότητα και το μεγάλο μέγεθος των μορίων οφείλονται στο άτομο του άνθρακα. Αδιαμφισβήτητα, χωρίς τον άνθρακα δεν θα υπήρχε ζωή στη Γη, τουλάχιστον όπως τη γνωρίζουμε. Εικόνα 2.17 Ο τρόπος δημιουργίας ενός ομοιοπολικού και ενός ιοντικού δεσμού Κάθε κύτταρο διαθέτει χιλιάδες διαφορετικά μακρομόρια τα οποία μπορούν να διαφέρουν από κύτταρο σε κύτταρο του ίδιου ακόμη οργανισμού. Για παράδειγμα οι διαφορές μεταξύ ατόμων, του ανθρώπινου πληθυσμού, αντικατοπτρίζουν τη μεγάλη ποικιλομορφία των πολυμερών (μακρομορίων), ιδιαίτερα του DNA και των πρωτεϊνών. Η ποικιλομορφία των μακρομορίων είναι τεράστια παρ όλο που τα μακρομόρια κατασκευάζονται από το πολύ γνωστά μονομερή (απλά μόρια). Η ουσιαστική διαφορά μεταξύ των μακρομορίων είναι η γραμμική σειρά με την οποία είναι τοποθετημένα τα μονομερή. Η μοριακή λογική της ζωής είναι, στην ουσία, πολύ απλή και σημαντική: μικρά μόρια, που είναι κοινά σε όλους τους οργανισμούς, τοποθετούνται σε σειρά, έτσι που να δημιουργούνται μοναδικά στο είδος τους μακρομόρια. Πέραν του άνθρακα, τα άλλα σημαντικά στοιχεία είναι το οξυγόνο και το υδρογόνο. Το οξυγόνο είναι δισθενές και αυτό κάνει το μόριο του κατάλληλο για να συνδέει δυο άτομα άνθρακα μεταξύ τους και να δημιουργούνται έτσι πλευρικές αλυσίδες. Το υδρογόνο που είναι μονοσθενές είναι πάντοτε καταληκτικό άτομο στις οργανικές ενώσεις. Το άζωτο δίνει το παρόν του στις πρωτεΐνες και τα νουκλεϊνικά οξέα. Είναι τρισθενές και βασικό συστατικό ορισμένων κυκλικών ενώσεων, όπως τις πορφυρίνες, τα στεροειδή και τις αζωτούχες βάσεις των νουκλεϊνικών οξέων. Οργανικές ουσίες 1

2 Μακρομόρια Οι απλές οργανικές ουσίες είναι σημαντικές για τα κύτταρα. Τα κύτταρα έχουν τη δυνατότητα να συνδέουν μεταξύ τους τις απλές οργανικές ουσίες και να δημιουργούν μεγαλύτερα μόρια τα οποία ανήκουν σε τέσσερις ομάδες: υδατάνθρακες, λιπίδια, πρωτεΐνες και νουκλεϊνικά οξέα. Ορισμένα από αυτά τα μόρια είναι τεράστια, συγκρινόμενα με απλά μόρια, και ονομάζονται μακρομόρια. Γνωρίζοντας τη δομή των μακρομορίων είναι δυνατό να γίνει αντιληπτός και ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούν τα μόρια αυτά. Δηλαδή, και στη Μοριακή Βιολογία, ισχύει το βασικό αξίωμα που θέλει δομή και λειτουργία να είναι έννοιες αδιαχώριστες. Ποιος είναι ο τρόπος με τον οποίο δημιουργούνται τα μακρομόρια; Αυτή η ερώτηση θα απαντηθεί στη συνέχεια. Πολυμερή Τα περισσότερα μακρομόρια είναι πολυμερή. Τα πολυμερή δημιουργούνται από τα κύτταρα με τη σύνδεση πολλών μονομερών, τα οποία αποτελούν τους δομικούς λίθους. Η σύνδεση γίνεται με χημικούς δεσμούς κατά τη διάρκεια αντιδράσεων συμπύκνωσης. Σ αυτές τις αντιδράσεις δύο μονομερή συνδέονται ομοιοπολικά μεταξύ τους με απώλεια ενός μικρού μορίου που συνήθως είναι το νερό, όπως φαίνεται στο σχεδιάγραμμα πιο κάτω. Εικόνα 2.18 Σχηματισμός διπεπτιδίου Και σε αυτές τις αντιδράσεις είναι απαραίτητη η παρουσία ενζύμων. Τα πολυμερή, διασπώνται σε μονομερή με μια διαδικασία που ουσιαστικά είναι το αντίθετο της συμπύκνωσης και ονομάζεται υδρόλυση. Οι δεσμοί που συγκρατούν τα μονομερή διασπώνται με την προσθήκη του νερού, ελευθερώνοντας έτσι τα μονομερή. Η υδρόλυση είναι εμφανέστατη στο πεπτικό σύστημα, όπου οι τροφές που προσλαμβάνονται είναι στη μεγάλη τους πλειοψηφία σε μακρομοριακή μορφή και απαιτείται η διάσπαση των πολυμερών σε μικρότερα μονομερή, για να μπορέσουν να εισέλθουν στα κύτταρα και να αξιοποιηθούν. Στη συνέχεια, τα κύτταρα μπορούν να επανασυνδέσουν τα μονομερή (με συμπύκνωση) και να δημιουργήσουν νέα πολυμερή που είναι χρήσιμα γι αυτά. Θα στρέψουμε τώρα την προσοχή μας για να μελετήσουμε τη δομή και τη λειτουργία ορισμένων από τα πλέον ουσιώδη πολυμερή που απαντώνται στα κύτταρα. Θα παρατηρήσουμε ότι οι ιδιότητες που έχουν αυτά διαφέρουν πολύ από τις ιδιότητες που έχουν τα μονομερή από τα οποία είναι δομημένα. Οργανικές ουσίες 2

3 ΥΔΑΤΑΝΘΡΑΚΕΣ Η κατηγορία αυτή των οργανικών ουσιών περιλαμβάνει τα απλά σάκχαρα και τα πολυμερή τους. Οι μονοσακχαρίτες είναι οι πιο απλοί υδατάνθρακες και η γλυκόζη κατέχει κεντρικό ρόλο στη χημεία της ζωής. Οι δισακχαρίτες είναι διπλά σάκχαρα γιατί αποτελούνται από δύο συνδεδεμένους μονοσακχαρίτες (συμπύκνωση), ενώ οι πολυσακχαρίτες είναι μακρομόρια που αποτελούνται από πολλά μονομερή. Μονοσακχαρίτες Λέγονται και απλά σάκχαρα. Η γλυκόζη, που είναι και ο πιο κοινός μονοσακχαρίτης, αποτελεί κλασσικό παράδειγμα σακχάρου. Μια υδροξυλομάδα (ΟΗ) είναι συνδεδεμένη (ομοιοπολικός δεσμός) με κάθε άτομο άνθρακα εκτός από ένα άτομο άνθρακα που είναι συνδεδεμένο με διπλό δεσμό με άτομο οξυγόνου, σχηματίζοντας καρβονυλομάδα. Ανάλογα με τη θέση της καρβονυλομάδας, το σάκχαρο κατατάσσεται στις αλδόζες ή στις κετόζες. Η γλυκόζη, για παράδειγμα, είναι αλδόζη και φέρει την αλδεϋδομάδα -CHO, ενώ η φρουκτόζη, που παρουσιάζει συντακτική ισομέρεια με τη γλυκόζη, είναι μια κετόζη που φέρει την κετονική ομάδα -CO. Οι μονοσακχαρίτες που αποτελούνται από 6 άνθρακες αποκαλούνται εξόζες. ενώ αυτοί με 3 άνθρακες είναι τριόζες και με 5 άνθρακες πεντόζες. Η τεράστια ποικιλία των μονοσακχαριτών επιτυγχάνεται και από τη διαμόρφωση μερών των μορίων τους στο χώρο, γύρω από ασύμμετρα άτομα άνθρακα, όπως, για παράδειγμα, στη γλυκόζη και γαλακτόζη. Ο μοριακός τύπος της γλυκόζης είναι C 6H 12O 6, ενώ πιο κάτω παρουσιάζεται ο συντακτικός τύπος της γλυκόζης. Οι μονοσακχαρίτες, και ιδιαίτερα η γλυκόζη, αποτελούν κυρίαρχες θρεπτικές ουσίες για τα κύτταρα. Στην κυτταρική αναπνοή τα κύτταρα εξασφαλίζουν ενέργεια η οποία είναι αποθηκευμένη στα μόρια της γλυκόζης. Η ραχοκοκαλιά του μορίου της γλυκόζης, δηλαδή ο σκελετός άνθρακα, χρησιμεύει ως πρώτη ύλη στη σύνθεση άλλων μικρών οργανικών μορίων, όπως είναι τα αμινοξέα και τα λιπαρά οξέα Τα μονομερή που δε χρησιμοποιούνται για σκοπούς ελευθέρωσης ενέργειας μετατρέπονται σε δισακχαρίτες και πολυσακχαρίτες. Δισακχαρίτες Κάθε δισακχαρίτης αποτελείται από δύο απλά σάκχαρα ενωμένα με γλυκοσιδικό δεσμό, που είναι βέβαια ομοιοπολικός δεσμός. Εικόνα 2.19 Σύνθεση δισακχαριτών με συμπύκνωση Η μαλτόζη σχηματίζεται από δύο μόρια γλυκόζης, η λακτόζη από ένα μόριο γλυκόζης ενωμένο με ένα μόριο γαλακτόζης, ενώ η σακχαρόζη (κοινή ζάχαρη) από ένα μόριο γλυκόζης και ένα μόριο φρουκτόζης (όπως φαίνεται πιο κάτω). ενέργεια C 6H 12O 6 + C 6H 12O 6 C 12H 22O 11 + H 2O ένζυμο Πολυσακχαρίτες Όλοι οι πολυσακχαρίτες είναι μακρομοριακές ουσίες που διαθέτουν από εκατοντάδες μέχρι χιλιάδες μονομερή τα οποία είναι ενωμένα μεταξύ τους. Ορισμένοι είναι αποταμιευτικοί και υδρολύονται, όταν παραστεί ανάγκη, για να προσφέρουν απλά σάκχαρα στα κύτταρα. Ορισμένοι πολυσακχαρίτες έχουν στηρικτικό ρόλο και προστατεύουν τα κύτταρα ή ολόκληρους οργανισμούς. Ας μελετήσουμε κάποιους πολυσακχαρίτες: Οργανικές ουσίες 3

4 Αποταμιευτικοί πολυσακχαρίτες Το άμυλο και το γλυκογόνο είναι οι αποταμιευτικοί πολυσακχαρίτες των φυτών και των ζώων. Είναι δομημένοι αποκλειστικά από γλυκόζη. Τα φυτά αποθηκεύουν το άμυλο στα πλαστίδια (λευκοπλάστες, χλωροπλάστες). Τα περισσότερα ζώα, καθώς και οι άνθρωποι, διαθέτουν τα κατάλληλα ένζυμα για την υδρόλυση του αμύλου και ελευθέρωση της γλυκόζης για να χρησιμοποιηθεί από τα κύτταρα. Τα ζώα αποθηκεύουν ένα πολυσακχαρίτη που ονομάζεται γλυκογόνο (ζωικό άμυλο), στο συκώτι και στους μύες. Η γλυκόζη ελευθερώνεται από την υδρόλυση του γλυκογόνου. Στον άνθρωπο, το αποθηκευμένο γλυκογόνο εξαντλείται σε 24 περίπου ώρες. Γι αυτό πρέπει να συμπληρώνεται συνεχώς με την πρόσληψη τροφής. Δομικοί πολυσακχαρίτες πολυμερισμός VC 6H 12O 6 (C 6H 10O 5) V + (V-1)H 2O γλυκόζη υδρόλυση άμυλο, γλυκογόνο νερό Η κυτταρίνη είναι παράδειγμα πολυσακχαρίτη με δομικές ιδιότητες. Αποτελεί το βασικό συστατικό της περικυτταρικής μεμβράνης (κυτταρικού τοιχώματος) των φυτικών κυττάρων. Εικόνα 2.20 Δομή κυτταρίνης του κυτταρικού τοιχώματος Έχει υπολογιστεί ότι τα φυτά παράγουν 100 δισεκατομμύρια τόνους κυτταρίνης το χρόνο με αποτέλεσμα να είναι ο πολυσακχαρίτης αυτός η πιο διαδομένη από όλες τις οργανικές ουσίες. Η κυτταρίνη είναι πολυμερές της γλυκόζης, όπως και το άμυλο, με διαφορετική, όμως, τρισδιάστατη μορφή, που προσδίδει διαφορετικές ιδιότητες. Στα τοιχώματα των φυτικών κυττάρων, η κυτταρίνη βρίσκεται σε μορφή πολλών παράλληλων μορίων που συγκρατούνται με δεσμούς υδρογόνου και συγκροτούν ομάδες μικροϊνιδίων (κάθε μικροϊνίδιο περιέχει 80 περίπου μόρια κυτταρίνης). Τα μικροϊνίδια λειτουργούν ως ισχυρά καλώδια και δομικά υλικά για τα φυτά. Τα ένζυμα που υδρολύουν το άμυλο είναι ανίσχυρα να υδρολύσουν την κυτταρίνη. Μόνο ορισμένοι οργανισμοί διαθέτουν τα ειδικά ένζυμα για υδρόλυση της κυτταρίνης, η οποία είναι βέβαια, μια εξαιρετική πηγή γλυκόζης, εφ όσον αποτελείται από μονομερή γλυκόζης. Στον άνθρωπο, η κυτταρίνη απλώς περνά μέσα από το πεπτικό σύστημα χωρίς να υποστεί υδρόλυση και αποβάλλεται με τα κόπρανα. Όμως, η παρουσία της κυτταρίνης στο πεπτικό σύστημα είναι εξαιρετικά σημαντική, γιατί ο βλεννογόνος του εντέρου διεγείρεται από την κυτταρίνη για να παραχθεί βλέννα η οποία βοηθά στην ομαλή λειτουργία του εντέρου. Κατά συνέπεια, η κυτταρίνη δεν έχει θρεπτική αξία αλλά είναι απαραίτητη στην υγιεινή διατροφή. Υπάρχει άφθονη στα φρέσκα φρούτα, λαχανικά και στα σπέρματα. Ορισμένα βακτήρια έχουν την ικανότητα να υδρολύουν την κυτταρίνη σε γλυκόζη. Πολλά φυτοφάγα θηλαστικά συμβιώνουν με τέτοια βακτήρια τα οποία ζουν σε διάφορα μέρη του γαστρεντερικού σωλήνα. Τα βακτήρια προσφέρουν τα κατάλληλα ένζυμα (κυτταρινάσες) για την υδρόλυση της κυτταρίνης και τα θηλαστικά προσφέρουν στα βακτήρια τροφή και προστασία. Ορισμένοι μύκητες διαθέτουν επίσης τα κατάλληλα ένζυμα και λειτουργούν ως αποικοδομητές, συμβάλλοντας στην ανακύκληση των χημικών στοιχείων στα οικοσυστήματα. Η χιτίνη είναι ακόμη ένας βασικός δομικός πολυσακχαρίτης. Χρησιμοποιείται συνήθως από τα αρθρόποδα για σχηματισμό του εξωσκελετού. Η χιτίνη περιβάλλεται συνήθως από στρώμα ανθρακικού ασβεστίου και γίνεται μια εξαιρετικά ανθεκτική και ελαστική συνάμα ουσία. Τα μονομερή της χιτίνης είναι αμινοσάκχαρα (σάκχαρα με άζωτο). Η ιατρική επιστήμη χρησιμοποιεί τη χιτίνη στην κατασκευή ραμμάτων. Με την επούλωση της πληγής δε χρειάζεται η αφαίρεση των ραμμάτων αυτών που χρησιμοποιήθηκαν στη συρραφή, γιατί σταδιακά αποικοδομούνται. Οργανικές ουσίες 4

5 ΛΙΠΑΡΕΣ ΟΥΣΙΕΣ (ΛΙΠΙΔΙΑ) Πολλές χημικές ενώσεις εντάσσονται στην κατηγορία των λιπαρών ουσιών, λόγω της βασικής ιδιότητάς τους να μη διαλύονται στο νερό, ενώ είναι διαλυτές σε μη πολικούς διαλύτες, όπως είναι ο αιθέρας και το χλωροφόρμιο. Η υδροφοβική συμπεριφορά των λιπαρών ουσιών οφείλεται στη δομή του μορίου τους. Οι λιπαρές ουσίες αποτελούνται κυρίως από άνθρακα και υδρογόνο. Οι πιο σημαντικές κατηγορίες λιπαρών ουσιών είναι τα ουδέτερα λίπη, τα φωσφορολιπίδια και τα στεροειδή. Ουδέτερα λίπη Πρόκειται για μεγαλομοριακές ουσίες οι οποίες όμως δεν είναι πολυμερή. Κάθε ουδέτερο λίπος αποτελείται από ένα μόριο γλυκερίνης και τρία μόρια λιπαρού οξέος. Η γλυκερίνη είναι αλκοόλη με τρία άτομα άνθρακα και τρία υδροξύλια. Τα λιπαρά οξέα είναι επιμήκεις γραμμικές αλυσίδες ατόμων άνθρακα των 16 ή 18 συνήθως ατόμων. Η «κεφαλή» της αλυσίδας διαθέτει καρβοξυλομάδα στην οποία βρίσκεται προσκολλημένη η υδρογονανθρακική «ουρά». Οι δεσμοί μεταξύ ατόμων άνθρακα και ατόμων υδρογόνου στην «ουρά» δεν είναι πολικοί και αυτό προσδίδει στα ουδέτερα λίπη υδροφοβικές ιδιότητες. Τα ουδέτερα λίπη δεν αναμειγνύονται με το νερό, γιατί τα μόρια του νερού διαθέτουν μεταξύ τους δεσμούς υδρογόνου που αποκλείουν τα λίπη. Τα τρία λιπαρά οξέα συνδέονται με τη γλυκερίνη με εστερικούς δεσμούς. Έτσι, σχηματίζονται τα τριγλυκερίδια. Και τα τρία λιπαρά οξέα μπορεί να είναι τα ίδια ή να είναι δύο ή τριών ειδών. Εικόνα 2.21 Η σύνθεση και η δομή ενός τριγλυκεριδίου Ο γενικός τύπος των λιπαρών οξέων είναι: R-COOH όπου R=C VH 2V+1 (κορεσμένα) και R=C VH 2V-1 (ακόρεστα). Συχνά ακούγεται η φράση «κορεσμένα» ή «ακόρεστα λίπη». Η ομάδα στην οποία εμπίπτει ένα λίπος εξαρτάται από τη δομή της «ουράς» των λιπαρών οξέων. Στα κορεσμένα λίπη δεν υπάρχουν διπλοί δεσμοί μεταξύ των ατόμων άνθρακα στην «ουρά», με αποτέλεσμα να υπάρχει ο μέγιστος δυνατός αριθμός ατόμων υδρογόνου. Αντίθετα, στα ακόρεστα λίπη υπάρχει ένας ή περισσότεροι διπλοί δεσμοί που προκαλούν διαφοροποίηση του σχήματος των αλυσίδων. Τα περισσότερα ζωικά λίπη είναι κορεσμένα και είναι συνήθως στερεά στις θερμοκρασίες δωματίου. Τα φυτικά λίπη και τα ιχθυέλαια είναι κατά κανόνα ακόρεστα και σε υγρή μορφή στις θερμοκρασίες δωματίου, γι αυτό και ονομάζονται έλαια. Τα «υδρογονομένα φυτικά έλαια» είναι ακόρεστα που έχουν συνθετικά μετατραπεί σε κορεσμένα με την προσθήκη υδρογόνου. Η μαργαρίνη είναι ένα τέτοιο παράδειγμα. Εικόνα 2.22 Κορεσμένα και ακόρεστα λίπη σε κανονικές θερμοκρασίες Όταν το διαιτολόγια είναι πλούσιο σε κορεσμένα, δυνατό να προκληθεί η καρδιοαγγειακή ασθένεια γνωστή ως αθηροσκλήρωση (αρτηριοσκλήρυνση) στην οποία προκαλείται στένωση στα αιμοφόρα αγγεία από την απόθεση κορεσμένων λιπών και χοληστερίνης και τη δημιουργία της αθηρωματικής πλάκας. Οργανικές ουσίες 5

6 Τα λίπη δεν υφίστανται για να προκαλούν προβλήματα υγείας και η εντύπωση που δίνεται ότι μόνο ασθένειες προκαλούν, είναι εντελώς λανθασμένη και άδικη για την ομάδα αυτή των οργανικών ουσιών. Τα λίπη επιτελούν σημαντικότατο ρόλο ο οποίος είναι κατ εξοχή αποταμιευτικός. Τα ουδέτερα λίπη περιέχουν υπερδιπλάσια ποσότητα ενέργειας από όση οι υδατάνθρακες ανά γραμμάριο και αποτελούν την ελαφρύτερη μορφή αποταμιευτικών ουσιών. Τα φυτά που δεν έχουν ανάγκη να κινούνται, αποθηκεύουν υλικά σε μορφή υδατανθράκων, κυρίως αμύλου. Τα ζώα, όμως, καθώς μετακινούνται, κουβαλούν μαζί τους και τις «αποθήκες» και είναι προς το συμφέρον τους να είναι πολύ ελαφρύτερες από όσο θα ήταν, αν η αποθηκευμένη ουσία ήταν το άμυλο ή κάποιος άλλος υδατάνθρακας. Επίσης, τα λίπη: Είναι κακοί αγωγοί της θερμότητας και γι αυτό είναι θερμομονωτικά υλικά στους οργανισμούς. Είναι αδιάβροχα και παρεμποδίζουν την εξάτμιση του νερού στους οργανισμούς. Περιβάλλουν και προστατεύουν διάφορα όργανα, όπως τους νεφρούς. Φωσφορολιπίδια Τα φωσφορολιπίδια είναι συγγενικά των ουδέτερων λιπών αλλά το κάθε ένα διαθέτει μόνο δύο λιπαρά οξέα αντί τρία που έχουν τα ουδέτερα λίπη. Η τρίτη υδροξυλομάδα της γλυκερίνης είναι ενωμένη με φωσφορική ομάδα η οποία είναι αρνητικά φορτισμένη. Επιπρόσθετα μικρά μόρια οργανικών βάσεων (φορτισμένα ή πολικά) βρίσκονται συνήθως συνδεδεμένα με τη φωσφορική ομάδα, δημιουργώντας με αυτό τον τρόπο μια ποικιλία φωσφορολιπιδίων. Τα δύο άκρα του μορίου του φωσφορολιπιδίου διαφέρουν μεταξύ τους και χημικά και λειτουργικά. Το άκρο με τα λιπαρά οξέα (η ουρά) είναι υδρόφοβο και αδιάλυτο στο νερό. Το άκρο με την οργανική βάση (η κεφαλή) είναι φορτισμένο, υδρόφιλο και υδατοδιαλυτό. Εικόνα 2.23 Η δομή ενός μορίου φωσφορολιπιδίου Όταν τα φωσφορολιπίδια περιβάλλονται από νερό, σχηματίζουν μυκήλια (σφαιρίδια) για να προστατεύσουν τις υδρόφοβες ουρές. Στην επιφάνεια του κυττάρου, τα φωσφορολιπίδια δημιουργούν διπλοστιβάδες οι οποίες, μαζί με μόρια πρωτεϊνών, αποτελούν τα βασικά συστατικά των βιολογικών μεμβρανών. Εικόνα 2.24 Μορφές φωσφορολιπιδίων σε υδατικό περιβάλλον Στεροειδή Τα στεροειδή είναι λιπίδια που έχουν, όμως, αρκετά διαφορετική δομή από τα ουδέτερα λίπη και τα φωσφορολιπίδια. Τα άτομα του άνθρακα στα στεροειδή είναι τοποθετημένα σε τέσσερις συνδεδεμένους δακτυλίους και τα στεροειδή διαφοροποιούνται από τις πλευρικές ομάδες που είναι συνδεδεμένες με τους Οργανικές ουσίες 6

7 δακτυλίους. Η χοληστερίνη (χοληστερόλη) είναι στεροειδές μόριο με μεγάλη βιολογική σημασία. Αποτελεί δομικό συστατικό των μεμβρανών των ζωικών κυττάρων. Εικόνα 2.25 Το μόριο της χοληστερόλης Οι αρσενικές και θηλυκές φυλετικές ορμόνες είναι παραδείγματα ορμονών με στεροειδή σύσταση (ουσιαστικά αυτές οι ορμόνες παράγονται από τη χοληστερίνη) καθώς και ορμόνες που εκκρίνονται από τη φλοιώδη μοίρα των επινεφριδίων. Είναι φανερό πως τα στεροειδή είναι εξαιρετικά χρήσιμα, παρ όλο που, αυξημένη συγκέντρωση χοληστερίνης στο αίμα, δυνατό να προκαλέσει αθηροσκλήρωση. Οργανικές ουσίες 7

8 ΠΡΩΤΕΪΝΕΣ Πρόκειται για χημικές ουσίες με τεράστια σημασία για τη χημεία της ζωής. Η ίδια η ονομασία των ουσιών αυτών φανερώνει την πρωταρχική σημασία τους. Οι πρωτεΐνες αποτελούν το 50% της ξηρής μάζας των περισσοτέρων κυττάρων και παίζουν σημαντικότατο ρόλο σε όλες τις δραστηριότητες των κυττάρων. Οι μακρομοριακές αυτές ενώσεις χρησιμοποιούνται ως δομικά συστατικά των κυττάρων και των ιστών, για αποθηκευτικούς σκοπούς, για μεταφορά άλλων ουσιών, για σκοπούς επικοινωνίας μεταξύ κυττάρων, για κίνηση και για την άμυνα κατά ξένων ουσιών. Στον πιο κάτω πίνακα παρουσιάζονται συνοπτικά οι διάφοροι ρόλοι που παίζουν οι πρωτεΐνες Είδος πρωτεΐνης Ρόλος Παραδείγματα Δομικές πρωτεΐνες Στήριξη Το κολλαγόνο, η ελαστίνη και η κερατίνη Αποταμιευτικές πρωτεΐνες Αποθήκευση αμινοξέων Η ωοαλβουμίνη, η καζεΐνη και οι πρωτεΐνες των κοτυληδόνων Μεταφορικές πρωτεΐνες Μεταφορά άλλων ουσιών Η αιμοσφαιρίνη και οι διαμεμβρανικές πρωτεΐνες Πρωτεΐνες Ορμόνες Έλεγχος δραστηριοτήτων Η ινσουλίνη, η θυρεοειδοτρόπος και πολλές άλλες ορμόνες Πρωτεΐνες Υποδοχείς Αντίδραση στα χημικά ερεθίσματα Πρωτεϊνικοί υποδοχείς στην πλασματική μεμβράνη Συσταλτικές πρωτεΐνες Κίνηση Η ακτίνη και η μυοσίνη Αμυντικές πρωτεΐνες Προστασία κατά ασθενειών Τα αντισώματα Πρωτεΐνες Ένζυμα Επιτάχυνση και έλεγχος των αντιδράσεων Τα ένζυμα του πεπτικού συστήματος, π.χ. η αμυλάση Πρωτεΐνες ρυθμιστικά διαλύματα Πρωτεΐνες καύσιμα υλικά Ρύθμιση του ph του πρωτοπλάσματος Απελευθέρωση ενέργειας (σε περιπτώσεις εκτάκτου ανάγκης) Οι διαλυμένες στο πρωτόπλασμα ή στο μεσοκυττάριο υγρό πρωτεΐνες Οι διαλυμένες στο πρωτόπλασμα πρωτεΐνες Πίνακας 2.3 Οι βιολογικοί ρόλοι των πρωτεϊνών Οργανικές ουσίες 8

9 Εικόνα 2.26 Τα είκοσι αμινοξέα που απαντώνται στα μόρια των πρωτεϊνών Κάθε αμινοξύ αποτελείται από μια αμινομάδα (NH 2) και μια καρβοξυλομάδα (COOH) που φαίνονται με μαύρο χρώμα στο πιο πάνω διάγραμμα. Τα αμινοξέα διαφέρουν ως προς την πλευρική ομάδα που φαίνεται με μπλε. Στο καφέ μέρος του διαγράμματος φαίνονται οκτώ αμινοξέα που είναι μη-πολικά και υδρόφοβα. Όλα τα άλλα είναι πολικά και υδρόφιλα Τα δύο αμινοξέα ασπαρτικό και γλουταμινικό οξύ είναι όξινα, ενώ τα τελευταία τρία είναι βασικά. ΠΟΛΥΠΕΠΤΙΔΙΑ Οι πρωτεΐνες αποτελούνται από απλά μόρια, τα αμινοξέα. Υπάρχει μεγάλος αριθμός αμινοξέων αλλά μόνον είκοσι συμμετέχουν στη δομή των πρωτεϊνών. Τα περισσότερα αμινοξέα αποτελούνται από ένα ασύμμετρο άτομο άνθρακα συνδεδεμένο ομοιοπολικά με τέσσερις «συνεταίρους», ένα άτομο υδρογόνου, μια καρβοξυλομάδα (-COOH) και μια αμινομάδα (- NH 2). Εικόνα 2.27 Η δομή ενός μορίου αμινοξέως Οργανικές ουσίες 9

10 Η διαφορετικότητα των αμινοξέων βρίσκεται στην πλευρική ομάδα (R) η οποία είναι ο τέταρτος «συνεταίρος». Η ομάδα αυτή μπορεί, για παράδειγμα, να είναι ένα άτομο υδρογόνου, οπόταν δημιουργείται το αμινοξύ γλυκίνη, μπορεί να είναι ένα μεθύλιο (-CH 3) που δημιουργεί το αμινοξύ αλανίνη ή άλλες πλευρικές ομάδες. Οι κατηγορίες των αμινοξέων χωρίζονται ανάλογα με τις ιδιότητες των πλευρικών ομάδων. Δύο αμινοξέα μπορούν να ενωθούν μεταξύ τους με πεπτιδικό δεσμό (ομοιοπολικός) και με ταυτόχρονη αποβολή ενός μορίου νερού. Με αυτό τον τρόπο σχηματίζεται ένα διπεπτίδιο. Πολλά αμινοξέα ενωμένα με αυτό τον τρόπο σχηματίζουν ένα πολυπεπτίδιο ή πολυπεπτιδική αλυσίδα. Τα πολυπεπτίδια μπορεί να αποτελούνται από λίγα, μέχρι χιλιάδες μονομερή. Τα κύτταρα μπορούν να σχηματίσουν απεριόριστη ποικιλία πολυπεπτιδίων αφού οι συνδυασμοί των 20 αμινοξέων για ένα πολυπεπτίδιο με 150, ας πούμε, αμινοξέα είναι Εικόνα 2.28 Συμπύκνωση για τη δημιουργία τριπεπτιδίου Μια πρωτεΐνη μπορεί να αποτελείται από μια ή περισσότερες πολυπεπτιδικές αλυσίδες. Αυτό το γεγονός συμβάλλει, επίσης, στην ακόμη μεγαλύτερη αύξηση της ποικιλίας των πρωτεϊνών. Η πρωτεΐνη αποτελείται από μια ή περισσότερες πολυπεπτιδικές αλυσίδες διαμορφωμένες στο χώρο με ένα μοναδικό τρόπο έτσι που το αποτέλεσμα να είναι ένα μοναδικό μόριο με μοναδική τρισδιάστατη μορφή και σχήμα. Η αλληλουχία (σειρά) των αμινοξέων στο πολυπεπτίδιο παίζει σημαντικό ρόλο ως προς το τελικό σχήμα που θα πάρει η πρωτεΐνη στο χώρο. Πολλές πρωτεΐνες είναι σφαιρικές ως προς τη μορφή τους, ενώ άλλες είναι ινώδεις (επιμήκεις). Κάθε ένζυμο, για παράδειγμα, αποτελεί μια μοναδική πρωτεΐνη και η μοναδικότητά του βρίσκεται στην ικανότητά του να αναγνωρίσει το υπόστρωμα πάνω στο οποίο θα επενεργήσει. Η τρισδιάστατη μορφή μιας πρωτεϊνικής ορμόνης τής επιτρέπει να ενωθεί με συγκεκριμένο μόριο-υποδοχέα που βρίσκεται πάνω στο κύτταρο στο οποίο θα δράσει. Γενικά, οι πρωτεΐνες παρουσιάζουν διάφορα δομικά επίπεδα οργάνωσης, τα οποία είναι η πρωτοταγής, η δευτεροταγής, η τριτοταγής και η τεταρτοταγής δομή τους. Πρωτοταγής δομή Πρόκειται για την αλληλουχία των αμινοξέων στην πολυπεπτιδική αλυσίδα. Η σειρά αυτή καθορίζεται από εντολές που δίνει το γενετικό υλικό. Για παράδειγμα, η λυσοζύμη, ένα αντιβακτηριακό ένζυμο, είναι πρωτεΐνη μιας πολυπεπτιδικής αλυσίδας. Είναι σχετικά μικρή αλυσίδα με 129 αμινοξέα. Κάθε μια από τις 129 θέσεις στην αλυσίδα κατέχεται από συγκεκριμένο αμινοξύ. Οι θέσεις που κατέχουν τα αμινοξέα δεν είναι τυχαίες, αλλά καθορίζονται από το γενετικό υλικό. Αν η σειρά των αμινοξέων καθοριζόταν στην τύχη, τότε οι διαφορετικοί συνδυασμοί θα ήταν Αν αλλάξει έστω και ένα αμινοξύ, η πρωτεΐνη χάνει τη λειτουργικότητα της. Αυτό συμβαίνει, για παράδειγμα, στην αιμοσφαιρίνη, όπου ένα αμινοξύ, η βαλίνη έχει αντικαταστήσει το γλουταμινικό οξύ, με αποτέλεσμα να προκαλείται αιμολυτική αναιμία γνωστή ως δρεπανοκυτταρική αναιμία. Εικόνα 2.29 Πρωτοταγής δομή πρωτεΐνης Οργανικές ουσίες 10

11 Δευτεροταγής δομή Εικόνα 2.30 Δευτεροταγής δομή μιας πρωτεΐνης Οι πολυπεπτιδικές αλυσίδες δεν είναι γραμμικές αλλά συσπειρώνονται κατά συγκεκριμένο τρόπο και αποκτούν μια ειδική τρισδιάστατη δομή. Συνήθως, η συσπείρωση της πολυπεπτιδικής αλυσίδας δημιουργεί μια ελικοειδή μορφή ή πτυχωτή μορφή. Συγκεκριμένα, είναι οι δεσμοί υδρογόνου που δημιουργούν τη δευτεροταγή δομή. Στη λυσοζύμη, αυτοί οι δεσμοί δημιουργούν μία α-έλικα η οποία συγκρατείται από δεσμούς υδρογόνου μεταξύ κάθε τετάρτου πεπτιδικού δεσμού. Ένας άλλος τύπος δευτεροταγούς δομής είναι η β-πτυχωτή επιφάνεια. Σ αυτό τον τύπο η πολυπεπτιδική αλυσίδα αναδιπλώνεται συνεχώς δημιουργώντας πτυχώσεις. Τμήματα της αλυσίδας που κείτονται παράλληλα συγκρατούνται με δεσμούς υδρογόνου που αναπτύσσονται μεταξύ τους και μ αυτόν τον τρόπο σταθεροποιείται η πτυχωτή δομή. Τριτοταγής δομή Η τριτοταγής δομή είναι αποτέλεσμα της τελικής αναδίπλωσης της πολυπεπτιδικής αλυσίδας στο χώρο. Είναι το αποτέλεσμα των δεσμών υδρογόνου μεταξύ των πλευρικών ομάδων των διαφόρων αμινοξέων. Ένας από τους παράγοντες που επηρεάζει σημαντικά την τριτοταγή δομή είναι οι υδρόφοβες αλληλεπιδράσεις οι Οργανικές ουσίες 11

12 Εικόνα 2.31 Δεσμοί που υπάρχουν στην τριτοταγή δομή μιας πρωτεΐνης οποίες οφείλονται στην τάση των μη πολικών πλευρικών ομάδων να βρίσκονται στο εσωτερικό της πρωτεϊνικής δομής, μακριά από το υδάτινο περιβάλλον. Επιπρόσθετα, δεσμοί υδρογόνου που αναπτύσσονται μεταξύ πλευρικών ομάδων σε παραπλήσιες περιελίξεις της πολυπεπτιδικής αλυσίδας καθώς και ιοντικές έλξεις μεταξύ θετικά και αρνητικά φορτισμένων ομάδων, βοηθούν σημαντικά στη σταθεροποίηση της τριτοταγούς δομής. Επίσης, σημαντική είναι και η παρουσία δισουλφιδικών δεσμών (S-S) οι οποίοι συνενώνουν άτομα θείου που βρίσκονται στην ίδια ή διαφορετική αλυσίδα. Οργανικές ουσίες 12

13 Τεταρτοταγής δομή Εικόνα 2.32 Σχηματική αναπαράσταση πρωτεϊνών με τεταρτοταγή δομή Οι πρωτεΐνες που αποτελούνται από δυο ή περισσότερες πολυπεπτιδικές αλυσίδες έχουν και τεταρτοταγή δομή. Η δομή αυτή περιγράφει τη συναρμολόγηση στο χώρο των αλυσίδων. Το κολλαγόνο είναι παράδειγμα ινώδους πρωτεΐνης με τεταρτοταγή δομή και η αιμοσφαιρίνη παράδειγμα σφαιρικής πρωτεΐνης με τεταρτοταγή δομή. Η τελευταία αποτελείται από τέσσερις αλυσίδες ανά δυο όμοιες. Γενικά Η πρωτοταγής δομή μιας πρωτεΐνης καθορίζει και την τρισδιάστατη δομή της και συνεπώς τη βιολογική της λειτουργία. Όμως, η τρισδιάστατη δομή εξαρτάται και από άλλους παράγοντες, όπως είναι το ph και η θερμοκρασία. Όταν η πρωτεΐνη βρεθεί σε «μη-φιλικό» περιβάλλον, τότε μετουσιώνεται (αποδιατάσσεται), αλλάζει δηλαδή η τρισδιάστατη μορφή της και χάνεται η βιολογική της λειτουργία. Αυτό συμβαίνει γιατί σπάζουν οι δεσμοί μεταξύ των πλευρικών ομάδων, καταστρέφεται η τρισδιάστατη δομή της και η πρωτεΐνη χάνει τη λειτουργικότητά της, π.χ. το ασπράδι του αυγού κατά τη θέρμανση. Συνήθως, η μετουσίωση είναι μη αναστρέψιμη. Ορισμένες φορές, όταν ο παράγοντας που προκαλεί μετουσίωση πάψει να υφίσταται, η πρωτεΐνη επανέρχεται στη λειτουργική της μορφή (επαναδιατάσσεται). Συνοπτικά, οι πρωτεΐνες: Οι πρωτεΐνες ως ρυθμιστικά διαλύματα Τα πρωτεϊνικά μόρια επειδή διαθέτουν στο μόριό τους, όπως και τα αμινοξέα από τα οποία προέρχονται, καρβοξυλομάδα (-COOH) και αμινομάδα (-NH2), δρουν άλλοτε ως οξέα και άλλοτε ως Οργανικές ουσίες 13

14 βάσεις (αμφολυτική δράση), ανάλογα με το ph του περιβάλλοντος, δεσμεύοντας έτσι μεγάλες ποσότητες βάσεων ή οξέων, διατηρώντας έτσι το ph μέσα σε στενά πλαίσια. Εικόνα 2.33 Τα τέσσερα επίπεδα οργάνωσης των πρωτεϊνών Οργανικές ουσίες 14

15 ΝΟΥΚΛΕΪΝΙΚΑ ΟΞΕΑ Αν η πρωτοταγής δομή είναι υπεύθυνη για τη μορφή και βιολογική λειτουργία μιας πρωτεΐνης, τότε ποιος ευθύνεται για την πρωτοταγή δομή της πρωτεΐνης; Η αλληλουχία των αμινοξέων προγραμματίζεται από μια κληρονομική μονάδα γνωστή ως γονίδιο. Τα γονίδια είναι τμήματα του DNA το οποίο είναι πολυμερές και ανήκει στην τάξη των χημικών ουσιών που ονομάζονται νουκλεϊνικά οξέα. Υπάρχουν δύο είδη νουκλεϊνικών οξέων, το Δεσοξυριβοζονουκλεϊνικό οξύ (DNA) και το Ριβοζονουκλεϊνικό οξύ (RNA). Και τα δύο χρησιμεύουν στην αναπαραγωγή των πολύπλοκων ουσιών από γενιά σε γενιά, ενώ το DNA παρουσιάζει το μοναδικό φαινόμενο του αυτοδιπλασιασμού που αποτελεί τη βάση της διαιώνισης της ζωής. Οι οργανισμοί κληρονομούν το DNA από τους γονείς τους. Κάθε μόριο DNA είναι πολύ μακρύ και αποτελείται από εκατοντάδες γονίδια το κάθε ένα από τα οποία κατέχει συγκεκριμένη θέση στο μόριο. Καθώς ένα κύτταρο αναπαράγεται, το DNA του κυττάρου αυτοδιπλασιάζεται και ένα «σετ» μεταβιβάζεται στο νέο κύτταρο. Στη δομή του DNA βρίσκονται κωδικοποιημένες οι πληροφορίες οι οποίες προγραμματίζουν όλες τις δραστηριότητες του κυττάρου. Όπως το λογισμικό πρόγραμμα (software) ενός ηλεκτρονικού υπολογιστή δε μπορεί να τυπώσει από μόνο του, ας πούμε ένα λογαριασμό, έτσι και το DNA δεν εμπλέκεται άμεσα στις καθημερινές λειτουργίες που συντελούνται στα κύτταρα. Όπως απαιτείται εκτυπωτής για να τυπωθεί ο λογαριασμός, έτσι και το DNA διαθέτει τις κωδικοποιημένες πληροφορίες για την κατασκευή μιας πρωτεΐνης η οποία όμως θα κατασκευαστεί από τα ριβοσώματα του κυττάρου. Τα γονίδια κατευθύνουν τη σύνθεση ενός μορίου που λέγεται mrna (αγγελιοφόρο RNA), το οποίο επεμβαίνει στο μηχανισμό κατασκευής της πρωτεΐνης και ελέγχει το σχηματισμό της πολυπεπτιδικής αλυσίδας. Στη διαδικασία της πρωτεϊνοσύνθεσης εμπλέκονται ακόμη δύο είδη RNA το trna (μεταφορικό) και το rrna (ριβοσωμικό). Θα εξετάσουμε πιο αναλυτικά τα πιο πάνω σε άλλο κεφάλαιο. Για πρώτη φορά τα νουκλεϊνικά οξέα απομονώθηκαν το 1870 από το Meischer από τον πυρήνα κυττάρων γάτας, γι αυτό και ονομάστηκαν νουκλεϊνικά (nucleus = πυρήνας). Δομικά συστατικά των νουκλεϊνικών οξέων Τα νουκλεϊνικά οξέα είναι δομημένα από νουκλεοτίδια τα οποία συνδέονται μεταξύ τους με φωσφοδιεστερικό δεσμό. Κάθε νουκλεοτίδιο αποτελείται από μια αζωτούχα βάση που μπορεί να είναι πουρίνη ή πυριμιδίνη. Πουρίνες είναι η αδενίνη (Α) και η γουανίνη (G), ενώ πυριμιδίνες είναι η θυμίνη (Τ), η κυτοσίνη (C) και η ουρακίλη (U). Η αζωτούχα βάση είναι συνδεδεμένη με μια πεντόζη η οποία μπορεί να είναι ριβόζη ή δεσοξυριβόζη. Η τελευταία έχει ένα άτομο οξυγόνου λιγότερο από τη ριβόζη. Στην πεντόζη βρίσκεται συνδεδεμένη μια φωσφορική ομάδα. Στο DNA, η πεντόζη είναι η δεσοξυριβόζη, ενώ στο RNA η πεντόζη είναι η ριβόζη. συστατικά των νουκλεϊνικών οξέων Εικόνα 2.34 Τα Οργανικές ουσίες 15

16 Στο DNA, τα συνδεδεμένα νουκλεοτίδια σχηματίζουν μια πολυνουκλεοτιδική «ραχοκοκαλιά» (λέγεται και αλυσίδα ή κλώνος) από την οποία προβάλλουν οι αζωτούχες βάσεις. Για κάθε γονίδιο η σειρά των βάσεων είναι μοναδική και τα τέσσερα νουκλεοτίδια μπορούν να συνδυαστούν με πολλούς και διάφορους τρόπους, έτσι που πρακτικά να υπάρχει ένας άπειρος αριθμός διαφορετικών αλληλουχιών νουκλεοτιδίων σε κάθε πολυνουκλεοτιδική αλυσίδα. Για παράδειγμα, η αλληλουχία AGGTAACTT έχει διαφορετικό νόημα από την αλληλουχία CGCTTTAAC. Η γραμμική σειρά των βάσεων όπως είναι κωδικοποιημένη σε κάθε γονίδιο καθορίζει την αλληλουχία των αμινοξέων, δηλαδή, την πρωτοταγή δομή των πρωτεϊνών, η οποία καθορίζει με τη σειρά της την τριτοταγή ή τεταρτοταγή δομή και συνεπώς τη λειτουργία της πρωτεΐνης στο κύτταρο. Η δομή του DNA Από το 1953 είναι γνωστή η δομή του DNA. Οι James Watson και Francis Crick (ο τελευταίος πέθανε στις 28 Ιουλίου 2004) οι οποίοι εργάζονταν στο Πανεπιστήμιο του Cambridge, διατύπωσαν τότε την άποψη ότι το DNA είναι δομημένο στη βάση μιας διπλής έλικας. Οι δυο πολυνουκλεοτιδικές αλυσίδες βρίσκονται στην εξωτερική πλευρά της έλικας και οι αζωτούχες βάσεις σε κάθε αλυσίδα είναι κάθετα τοποθετημένες ως προς τον κεντρικό άξονα του μορίου και προσανατολισμένες η μια απέναντι από την άλλη προς το εσωτερικό της έλικας. Κάθε στροφή της έλικας περιλαμβάνει δέκα νουκλεοτίδια και οι δύο αλυσίδες που είναι τοποθετημένες η μια απέναντι από την άλλη συγκρατούνται με δεσμούς υδρογόνου οι οποίοι σχηματίζονται μεταξύ των βάσεών τους. Εικόνα 2.35 Οι J. Watson F. Crick Σύνδεση των βάσεων υπάρχει μόνο μεταξύ πουρινών και πυριμιδινών. Η Αδενίνη (Α) πάντα ζευγαρώνει με τη Θυμίνη (Τ) με δύο δεσμούς υδρογόνου, ενώ η Γουανίνη (G) πάντα με την Κυτοσίνη (C) με τρεις δεσμούς υδρογόνου. Οι αζωτούχες βάσεις χαρακτηρίζονται συμπληρωματικές και το φαινόμενο του συγκεκριμένου ζευγαρώματος περιγράφεται ως κανόνας της συμπληρωματικότητας των βάσεων. Αυτή ακριβώς η διάταξη επιτρέπει τον αυτοδιπλασιασμό του DNA και την αντιγραφή των γονιδίων που είναι υπεύθυνα για την κληρονομικότητα. Καθώς το κύτταρο ετοιμάζεται να διαιρεθεί, οι δύο αλυσίδες κάθε γονιδίου ανοίγουν και κάθε μια λειτουργεί ως πρότυπο (καλούπι) για να δημιουργηθούν συμπληρωματικές αλυσίδες από ελεύθερα νουκλεοτίδια τα οποία εντάσσονται με την ίδια σειρά, όπως αυτή παρουσιάζεται στο πρότυπο. Τα πανομοιότυπα αντίγραφα του γονιδίου διαμοιράζονται στη συνέχεια στα δύο θυγατρικά κύτταρα που προέκυψαν από τη διαίρεση του μητρικού κυττάρου. Αν, κατά την αντιγραφή, προκύψει κάποιο λάθος, κάτι που συμβαίνει όχι και τόσο σπάνια, αυτό οδηγεί στην αύξηση της γενετικής ποικιλότητας των οργανισμών, παρ όλο που τις περισσότερες φορές τα λάθη μπορούν να αποδειχθούν καταστροφικά. Θα εξετάσουμε το μηχανισμό αυτοδιπλασιασμού του DNA σε άλλο κεφάλαιο. Οργανικές ουσίες 16

17 Εικόνα 2.36 Πολυνουκλεοτιδική αλυσίδα DNA Οργανικές ουσίες 17

18 Εικόνα 2.37 Χαρακτηριστικοί δεσμοί της διπλής έλικας του DNA Εικόνα 2.38 Ο αυτοδιπλασιασμός του DNA Η δομή του RNA Κάθε μόριο RNA αποτελείται από μια πολυνουκλεοτιδική αλυσίδα (κλώνο) στην οποία παρατηρούνται οι ίδιες αζωτούχες βάσεις που απαντώνται στο DNA με μια διαφορά. Τη θέση της Θυμίνης (Τ) παίρνει πάντοτε η ουρακίλη (U). Όπως και στο DNA οι συνδυασμοί νουκλεοτιδίων, που δυνατό να προκύψουν σε κάθε αλυσίδα, είναι πρακτικά άπειροι. Οργανικές ουσίες 18

19 ΕΝΘΕΤΟ Το DNA είναι ο εαυτός μας «Είτε το θέλουμε είτε όχι, το κουβαλάμε σε κάθε μας κύτταρο. Δεν θα είχαμε υπάρξει ποτέ σε αυτόν τον πλανήτη, αν δεν είχε πρώτα υπάρξει αυτό. Είναι ό,τι θα μείνει, όταν εμείς δεν θα είμαστε πια εδώ» Της ΙΩΑΝΝΑΣ ΣΟΥΦΛΕΡΗ Πριν από 50 χρόνια: Οι Τζέιμς Γουότσον και Φράνσις Κρικ (σελιδα 16) φωτογραφίζονται στο εργαστήριό τους στο Κέιμπριτζ της Αγγλίας με το μοντέλο της διπλής έλικας του DNA, τη δομή της οποίας μόλις είχαν περιγράψει Έχετε ποτέ αναρωτηθεί για τη σχέση σας με το DNA; Πιστεύετε πως δεν σας αφορά; Θεωρείτε ότι η σχέση σας μαζί του τελείωσε με την τελευταία παράδοση βιολογίας, κάπου στη Γ Λυκείου; ή ίσως ότι τελείωσε με εκείνο το σκονάκι, όπου είχατε σημειώσει το όνομα-γλωσσοδέτη «δεσοξυριβοζονουκλεϊνικό οξύ»; Χμ... Αν ανήκετε στις παραπάνω κατηγορίες, ίσως θα πρέπει να αναθεωρήσετε τις απόψεις σας! Θα σας θυμίσω το νεογέννητο παιδί σας: στο αδιάφορο μάτι, όλα τα μωρά του μαιευτηρίου είναι ίδια το μάτι του πατέρα, όμως, που κοιτάζει πίσω από το τζάμι, θα ξεχώριζε το δικό του και ανάμεσα σε χίλια... Θα σας θυμίσω επίσης τα σχόλια του τύπου «ο μικρός είναι φτυστός ο παππούς του» ή «η μικρή πήρε τα μακριά δάχτυλα της γιαγιάς της». Θα σας θυμίσω και τις ανησυχίες σας: «Η γιαγιά μου πέθανε από καρκίνο του μαστού. Λες να κινδυνεύω;». Ή την αισιοδοξία σας: «Ο παππούς μου έζησε ως τα 94. Έχουμε γερό κόκαλο στην οικογένεια!». Για όλα τα παραπάνω και για πολλά ακόμη της καθημερινής μας ζωής «φταίει» το DNA. Ακόμη και ερήμην μας έχουμε στενή σχέση μαζί του. Είτε το θέλουμε είτε όχι, το κουβαλάμε σε κάθε μας κύτταρο. Δε θα είχαμε υπάρξει ποτέ σε αυτόν τον πλανήτη, αν δεν είχε πρώτα υπάρξει αυτό. Είναι η αόρατη κλωστή που μας συνδέει με το παρελθόν μας (το κοντινό, αλλά και το πολύ, πολύ μακρινό) και αυτή που θα παραδώσουμε στα παιδιά μας. Είναι αυτό που θα μείνει, όταν εμείς δε θα είμαστε πια εδώ... Οργανικές ουσίες 19

Είναι σημαντικές επειδή: Αποτελούν βασικά δοµικά συστατικά του σώµατος Εξυπηρετούν ενεργειακές ανάγκες Ασκούν έλεγχο σε όλες τις βιοχηµικές διεργασίες

Είναι σημαντικές επειδή: Αποτελούν βασικά δοµικά συστατικά του σώµατος Εξυπηρετούν ενεργειακές ανάγκες Ασκούν έλεγχο σε όλες τις βιοχηµικές διεργασίες ΕΞΕΤΑΣΤΕΑ ΥΛΗ ΕΝΟΤΗΤΑ 2: Η ΧΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ 2.1 ΒΑΣΙΚΕΣ ΧΗΜΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ, 5 9 (απλή αναφορά) 2.2 ΤΟ ΝΕΡΟ ΚΑΙ Η ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΤΟΥ ΣΗΜΑΣΙΑ, 9 14 (απλή αναφορά), 2.4 ΟΡΓΑΝΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ, σελ. 20 36 Οργανικές Ουσίες

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΜΠΥΚΝΩΣΗ: αφαίρεση ενός μορίου νερού - σύνθεση ενός διμερούς ΥΔΡΟΛΥΣΗ : προσθήκη ενός μορίου νερού - διάσπαση του διμερούς στα συστατικά του

ΣΥΜΠΥΚΝΩΣΗ: αφαίρεση ενός μορίου νερού - σύνθεση ενός διμερούς ΥΔΡΟΛΥΣΗ : προσθήκη ενός μορίου νερού - διάσπαση του διμερούς στα συστατικά του ΣΥΜΠΥΚΝΩΣΗ: αφαίρεση ενός μορίου νερού - σύνθεση ενός διμερούς ΥΔΡΟΛΥΣΗ : προσθήκη ενός μορίου νερού - διάσπαση του διμερούς στα συστατικά του ΤΑ ΜΟΝΟΜΕΡΗ ΣΥΝΔΕΟΝΤΑΙ ΜΕ ΟΜΟΙΟΠΟΛΙΚΟ ΔΕΣΜΟ. 1. ΠΡΩΤΕΪΝΕΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΜΑΚΡΟΘΡΕΠΤΙΚΑ (C, H, N, O) 96% ΜΙΚΡΟΘΡΕΠΤΙΚΑ (πχ. Na, K, P, Ca, Mg) 4% ΙΧΝΟΣΤΟΙΧΕΙΑ (Fe, I) 0,01%

ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΜΑΚΡΟΘΡΕΠΤΙΚΑ (C, H, N, O) 96% ΜΙΚΡΟΘΡΕΠΤΙΚΑ (πχ. Na, K, P, Ca, Mg) 4% ΙΧΝΟΣΤΟΙΧΕΙΑ (Fe, I) 0,01% ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΜΑΚΡΟΘΡΕΠΤΙΚΑ (C, H, N, O) 96% ΜΙΚΡΟΘΡΕΠΤΙΚΑ (πχ. Na, K, P, Ca, Mg) 4% ΙΧΝΟΣΤΟΙΧΕΙΑ (Fe, I) 0,01% Ο άνθρακας, το υδρογόνο, το οξυγόνο και το άζωτο συμμετέχουν, σε σημαντικό βαθμό, στη

Διαβάστε περισσότερα

Τα χημικά στοιχεία που είναι επικρατέστερα στους οργανισμούς είναι: i..

Τα χημικά στοιχεία που είναι επικρατέστερα στους οργανισμούς είναι: i.. ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΟ 1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ «XHMIKH ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΥΤΤΑΡΟΥ» ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΑΙ Η ΧΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ Α. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ 1. Όταν αναφερόμαστε στον όρο «Χημική Σύσταση του Κυττάρου», τί νομίζετε ότι

Διαβάστε περισσότερα

Η ΧΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ. Καρβουντζή Ηλιάνα Βιολόγος

Η ΧΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ. Καρβουντζή Ηλιάνα Βιολόγος Η ΧΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ Χημικά στοιχεία που συνθέτουν τους οργανισμούς Ο C, το H 2, το O 2 και το N 2 είναι τα επικρατέστερα στους οργανισμούς σε ποσοστό 96% κ.β. Γιατί; Συμμετέχουν σε σημαντικό βαθμό στη σύνθεση

Διαβάστε περισσότερα

KΕΦΑΛΑΙΟ 1ο Χημική σύσταση του κυττάρου. Να απαντήσετε σε καθεμιά από τις παρακάτω ερωτήσεις με μια πρόταση:

KΕΦΑΛΑΙΟ 1ο Χημική σύσταση του κυττάρου. Να απαντήσετε σε καθεμιά από τις παρακάτω ερωτήσεις με μια πρόταση: KΕΦΑΛΑΙΟ 1ο Χημική σύσταση του κυττάρου Ενότητα 1.1: Χημεία της ζωής Ενότητα 2.1: Μακρομόρια Να απαντήσετε σε καθεμιά από τις παρακάτω ερωτήσεις με μια πρόταση: 1. Για ποιο λόγο θεωρείται αναγκαία η σταθερότητα

Διαβάστε περισσότερα

Βιολογία Γενικής Παιδείας Β Λυκείου

Βιολογία Γενικής Παιδείας Β Λυκείου Απρίλιος Μάιος 12 Βιολογία Γενικής Παιδείας Β Λυκείου Βιολογία Γενικής Παιδείας Β Λυκείου (Ερωτήσεις που παρουσιάζουν ενδιαφέρον) 1. Τι είναι τα βιομόρια και ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά τους; Βιομόρια

Διαβάστε περισσότερα

ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΥΤΤΑΡΟΥ. Τα χημικά μόρια που οικοδομούν τους οργανισμούς

ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΥΤΤΑΡΟΥ. Τα χημικά μόρια που οικοδομούν τους οργανισμούς ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΥΤΤΑΡΟΥ Τα χημικά μόρια που οικοδομούν τους οργανισμούς Μελέτη φαινομένου της ζωής o Η μελέτη του φαινομένου της ζωής ξεκινά από το μοριακό επίπεδο δηλαδή από τα χημικά μόρια που οικοδομούν

Διαβάστε περισσότερα

ΟΡΓΑΝΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ. 1. (α) Ποιο μόριο απεικονίζεται στο σχεδιάγραμμα; (β) Ποια είναι η απλούστερη μορφή του R;

ΟΡΓΑΝΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ. 1. (α) Ποιο μόριο απεικονίζεται στο σχεδιάγραμμα; (β) Ποια είναι η απλούστερη μορφή του R; ΟΡΓΑΝΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ 1. (α) Ποιο μόριο απεικονίζεται στο σχεδιάγραμμα; (β) Ποια είναι η απλούστερη μορφή του R; (γ) Ποιο μέρος του μορίου προσδίδει σε αυτό όξινες ιδιότητες; (δ) Ποιο μέρος του μορίου προσδίδει

Διαβάστε περισσότερα

οµή και λειτουργία των µεγάλων βιολογικών µορίων

οµή και λειτουργία των µεγάλων βιολογικών µορίων οµή και λειτουργία των µεγάλων βιολογικών µορίων οµή και λειτουργία των µεγάλων βιολογικών µορίων κατηγορίες υδατάνθρακες πρωτεΐνες νουκλεϊνικά οξέα λιπίδια Οι πρωτεΐνες, υδατάνθρακες, νουκλεϊνικά οξέα

Διαβάστε περισσότερα

ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΟΡΓΑΝΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ. 3. Πώς ονομάζεται η βιοχημική αντίδραση της συνένωσης των δύο μορίων; Συμπύκνωση

ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΟΡΓΑΝΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ. 3. Πώς ονομάζεται η βιοχημική αντίδραση της συνένωσης των δύο μορίων; Συμπύκνωση ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΟΡΓΑΝΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ Α ΖΗΤΗΜΑ: 1. Ποιο μόριο απεικονίζεται στο σχεδιάγραμμα; Γλυκόζη 2. Εάν δύο τέτοια μόρια ενωθούν μαζί τι θα προκύψει; Μαλτόζη 3. Πώς ονομάζεται η

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ.-ΑΣΚΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ.-ΑΣΚΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ.-ΑΣΚΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ 1. Τοποθετείστε στο διάγραμμα που ακολουθεί, τους όρους: σύνθεση, υδρόλυση, μακρομόριο, μονομερή. Ερμηνεύστε το διάγραμμα. Η -Q-

Διαβάστε περισσότερα

Θέματα πριν τις εξετάσεις. Καλό διάβασμα Καλή επιτυχία

Θέματα πριν τις εξετάσεις. Καλό διάβασμα Καλή επιτυχία Θέματα πριν τις εξετάσεις Καλό διάβασμα Καλή επιτυχία 2013-2014 Θέματα πολλαπλής επιλογής Μετουσίωση είναι το φαινόμενο α. κατά το οποίο συνδέονται δύο αμινοξέα για τον σχηματισμό μιας πρωτεΐνης β. κατά

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ. Παραδόσεις του μαθήματος γενικής παιδείας (Β λυκείου) Επιμέλεια: ΑΡΓΥΡΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Βιολόγος M.Sc. Καθηγητής 3 ου λυκ.

ΒΙΟΛΟΓΙΑ. Παραδόσεις του μαθήματος γενικής παιδείας (Β λυκείου) Επιμέλεια: ΑΡΓΥΡΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Βιολόγος M.Sc. Καθηγητής 3 ου λυκ. ΒΙΟΛΟΓΙΑ Παραδόσεις του μαθήματος γενικής παιδείας (Β λυκείου) Επιμέλεια: ΑΡΓΥΡΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Βιολόγος M.Sc. Καθηγητής 3 ου λυκ. Ηλιούπολης Κεφάλαιο 1ο ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΑΚΡΟΜΟΡΙΑ Η ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΤΩΝ ΒΙΟΜΟΡΙΩΝ ΠΡΟΔΡΟΜΕΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΧΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΑΚΡΟΜΟΡΙΑ

ΒΙΟΛΟΓΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΧΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΑΚΡΟΜΟΡΙΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΧΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΑΚΡΟΜΟΡΙΑ Οι James Watson και Francis Crick δίπλα από το μοντέλο της διπλής έλικας του DNA που τους εξασφάλισε το Βραβείο Νόμπελ. 2015 2 Β.

Διαβάστε περισσότερα

τα βιβλία των επιτυχιών

τα βιβλία των επιτυχιών Τα βιβλία των Εκδόσεων Πουκαμισάς συμπυκνώνουν την πολύχρονη διδακτική εμπειρία των συγγραφέων μας και αποτελούν το βασικό εκπαιδευτικό υλικό που χρησιμοποιούν οι μαθητές των φροντιστηρίων μας. Μέσα από

Διαβάστε περισσότερα

αποτελούν το 96% κ.β Ποικιλία λειτουργιών

αποτελούν το 96% κ.β Ποικιλία λειτουργιών ΧΗΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΥ ΣΥΝΘΕΤΟΥΝ ΤΟΥΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ 92 στοιχεία στο φλοιό της Γης 27 απαραίτητα για τη ζωή H, Ο, Ν, C αποτελούν το 96% κ.β S, Ca, P, Cl, K, Na, Mg αποτελούν το 4% κ.β. Fe, I Ιχνοστοιχεία αποτελούν

Διαβάστε περισσότερα

ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΥΤΤΑΡΟΥ ΜΑΚΡΟΜΟΡΙΑ

ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΥΤΤΑΡΟΥ ΜΑΚΡΟΜΟΡΙΑ ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΥΤΤΑΡΟΥ ΜΑΚΡΟΜΟΡΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Oι ζωντανοί οργανισμοί αποτελούνται από ένα ή περισσότερα κύτταρα. Χαρακτηρίζονται αντίστοιχα, μονοκύτταροι (μονοκυτταρικοί) και πολυκύτταροι (πολυκυτταρικοί)

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

ΒΙΟΛΟΓΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ:Ν.ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ 2 Η ΧΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ 3 1. Ποια είναι τα επίπεδα οργάνωσης της ζωής και ποια τα χημικά χαρακτηριστικά της; Στην

Διαβάστε περισσότερα

Χημική σύσταση του κυττάρου

Χημική σύσταση του κυττάρου 1 Χημική σύσταση του κυττάρου Τα χημικά στοιχεία, που συμμετέχουν στη δομή των βιολογικών μορίων, συγκαταλέγονται στα στοιχεία που συνθέτουν τον φλοιό της γης. Όλοι οι οργανισμοί από τον πιο απλό μέχρι

Διαβάστε περισσότερα

Τράπεζα Θεμάτων Βιολογίας Β' Λυκείου 2014-2015 Κεφάλαιο 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Τράπεζα Θεμάτων Βιολογίας Β' Λυκείου 2014-2015 Κεφάλαιο 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΓΗ_Β_ΒΙΟ_0_14306 - Β1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ι. Στην ακόλουθη εικόνα παρουσιάζονται σχηματικά δύο χημικές αντιδράσεις. Να απαντήσετε στις ερωτήσεις: α) Πώς χαρακτηρίζονται τα χημικά μόρια Α και Β; Πώς χαρακτηρίζεται

Διαβάστε περισσότερα

ΘΕΜΑ 1ο Α. Στις ερωτήσεις 1-5, να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθμό της ερώτησης και δίπλα το γράμμα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση.

ΘΕΜΑ 1ο Α. Στις ερωτήσεις 1-5, να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθμό της ερώτησης και δίπλα το γράμμα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση. ΠΡΟΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γʹ ΤΑΞΗΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΡΙΤΗ 20 ΙΟΥΝΙΟΥ 2000 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ : ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΜΑ 1ο Α. Στις ερωτήσεις 1-5, να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθμό της ερώτησης

Διαβάστε περισσότερα

Οι δευτερογενείς µεταβολίτες

Οι δευτερογενείς µεταβολίτες Οι δευτερογενείς µεταβολίτες Είναιταπροϊόνταδευτερογενούςµεταβολισµού. Μερικοί γνωστοί δευτερογενείς µεταβολίτες είναι η µορφίνη, ήκαφεΐνη, το καουτσούκ κ.ά. Ο ρόλος τους φαίνεται να είναι οικολογικής

Διαβάστε περισσότερα

Βιολογία Β Λυκείου θέματα

Βιολογία Β Λυκείου θέματα Ι. Οι υδατάνθρακες διακρίνονται σε μονοσακχαρίτες, δισακχαρίτες και πολυσακχαρίτες. α) Να αναφέρετε από δύο παραδείγματα μονοσακχαριτών, δισακχαριτών και πολυσακχαριτών. (6μ) β) Σε ένα κύτταρο συναντώνται

Διαβάστε περισσότερα

πρωτεΐνες πολυμερείς ουσίες δομούν λειτουργούν λευκώματα 1.Απλές πρωτεΐνες 2.Σύνθετες πρωτεΐνες πρωτεΐδια μη πρωτεϊνικό μεταλλοπρωτεΐνες

πρωτεΐνες πολυμερείς ουσίες δομούν λειτουργούν λευκώματα 1.Απλές πρωτεΐνες 2.Σύνθετες πρωτεΐνες πρωτεΐδια μη πρωτεϊνικό μεταλλοπρωτεΐνες ΠΡΩΤΕΙΝΕΣ Οι πρωτεΐνες είναι πολυμερείς ουσίες με κυρίαρχο και πρωταρχικό ρόλο στη ζωή. Πρωτεΐνες είναι οι ουσίες που κυρίως δομούν και λειτουργούν τους οργανισμούς. Λέγονται και λευκώματα λόγω του λευκού

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΧΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΑΚΡΟΜΟΡΙΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΧΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΑΚΡΟΜΟΡΙΑ ΧΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ-ΒΙΟΛ. ΜΑΚΡΟΜΟΡΙΑ 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΧΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΑΚΡΟΜΟΡΙΑ 2010 2 ΧΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ-ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΑΚΡΟΜΟΡΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΧΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ-ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΑΚΡΟΜΟΡΙΑ Βιολογία είναι η επιστήμη

Διαβάστε περισσότερα

Ε νότητα 1 ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΥΤΤΑΡΟΥ. Ενδεικτική διδακτική προσέγγιση ΓΕΝΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ

Ε νότητα 1 ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΥΤΤΑΡΟΥ. Ενδεικτική διδακτική προσέγγιση ΓΕΝΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ Ενδεικτική διδακτική προσέγγιση Ε νότητα 1 ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΥΤΤΑΡΟΥ ΓΕΝΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ 30 Στο τέλος της διδασκαλίας της ενότητας αυτής ο μαθητής θα πρέπει να έχει: Διαπιστώσει ότι τα χημικά στοιχεία που

Διαβάστε περισσότερα

Μόρια-κλειδιά των ζωντανών οργανισμών καθώς περιέχουν την γενετική πληροφορία Νουκλεϊκά οξέα:

Μόρια-κλειδιά των ζωντανών οργανισμών καθώς περιέχουν την γενετική πληροφορία Νουκλεϊκά οξέα: Μόρια-κλειδιά των ζωντανών οργανισμών καθώς περιέχουν την γενετική πληροφορία 1. Δεοξυριβονουκλεϊκό οξύ (DNA) Νουκλεϊκά οξέα: Φορέας της γενετικής πληροφορίας 2. Ριβονουκλεϊκό οξύ (RNA) Συμμετοχή στην

Διαβάστε περισσότερα

ΤΟ DNA ΚΑΙ RNA. Θανος Εξαρχου Γ1

ΤΟ DNA ΚΑΙ RNA. Θανος Εξαρχου Γ1 ΤΟ DNA ΚΑΙ RNA Θανος Εξαρχου Γ1 ΤΟ DNA Το δε(σ)οξυριβο(ζο)νουκλεϊ(νι)κό οξu είναι νουκλεϊκό οξύ που περιέχει τις γενετικές πληροφορίες που καθορίζουν τη βιολογική ανάπτυξη όλων των κυτταρικών μορφών ζωής

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Β ΤΑΞΗΣ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Β ΤΑΞΗΣ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Β ΤΑΞΗΣ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΜΕ ANIMATIONS ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ Παν. Πάλλα - ΕΚΦΕ Ν. ΣΜΥΡΝΗΣ 1 ΜΙΑ ΕΙΚΟΝΑ ΧΙΛΙΕΣ ΛΕΞΕΙΣ Η παρουσίαση ακολουθεί τη σειρά των περιεχομένων του βιβλίου Βιολογίας

Διαβάστε περισσότερα

σελ 1 από 8 Τμήμα Τεχνολογίας Τροφίμων ΤΕΙ Αθήνας Εαρινό Εξάμηνο a 2 η Εξέταση στην Βιοχημεία

σελ 1 από 8 Τμήμα Τεχνολογίας Τροφίμων ΤΕΙ Αθήνας Εαρινό Εξάμηνο a 2 η Εξέταση στην Βιοχημεία Τμήμα Τεχνολογίας Τροφίμων ΤΕΙ Αθήνας Εαρινό Εξάμηνο 2006 2007 a 2 η Εξέταση στην Βιοχημεία σελ 1 από 8 Ονοματεπώνυμο : Τυπικό εξάμηνο : Αριθμός Μητρώου : Σε κάθε ερώτηση αντιστοιχούν πέντε απαντήσεις

Διαβάστε περισσότερα

ΤΑ ΜΟΡΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ. Τι γνωρίζετε για τους υδατάνθρακες;

ΤΑ ΜΟΡΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ. Τι γνωρίζετε για τους υδατάνθρακες; 1 ΤΑ ΜΟΡΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ Το κύτταρο αποτελείται από χηµικές ενώσεις, στις οποίες περιλαµβάνονται τα µικρά βιολογικά µόρια και τα βιολογικά µακροµόρια. Στα µικρά βιολογικά µόρια ανήκουν, τα ανόργανα στοιχεία

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Υδατάνθρακες

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Υδατάνθρακες ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Υδατάνθρακες Οι υδατάνθρακες είναι σημαντικά καύσιμα μόρια, αλλά παίζουν και πολλούς άλλους βιοχημικούς ρόλους, συμπεριλαμβανομένης της προστασίας ενάντια σε δυνάμεις με υψηλή κρούση. Ο χόνδρος

Διαβάστε περισσότερα

ΘΕΜΑΤΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΜΟΥ (YΠΟ ΕΚ ΟΣΗ): ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ

ΘΕΜΑΤΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΜΟΥ (YΠΟ ΕΚ ΟΣΗ): ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΜΑΤΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΜΟΥ (YΠΟ ΕΚ ΟΣΗ): ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ (Περιέχει 67 ερωτήσεις θεωρίας µε απαντήσεις, 116 ασκήσεις ανοικτού- κλειστού τύπου µε µ

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ_ Β ΛΥΚΕΙΟΥ

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ_ Β ΛΥΚΕΙΟΥ Θα πρέπει να γνωρίζετε: Τη χημική σύσταση και τη δομή των νουκλεοτιδίων Πώς σχηματίζεται μια πολυνουκλεοτιδική αλυσίδα Πώς σταθεροποιείται η διπλή έλικα του DNA Τι υποδηλώνει ο όρος συμπληρωματικές αλυσίδες

Διαβάστε περισσότερα

BΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΒΙΟΧΗΜΕΙΑΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΟΛΙΣΜΟΣ ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΚΥΤΤΑΡΩΝ

BΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΒΙΟΧΗΜΕΙΑΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΟΛΙΣΜΟΣ ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΚΥΤΤΑΡΩΝ BΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΒΙΟΧΗΜΕΙΑΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΟΛΙΣΜΟΣ ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΚΥΤΤΑΡΩΝ 1. ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΚΥΤΤΑΡΩΝ 2. BΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΒΙΟΧΗΜΕΙΑΣ Ι. ΑΤΟΜΑ ΚΑΙ ΜΟΡΙΑ ΙΙ. ΧΗΜΙΚΟΙ ΔΕΣΜΟΙ ΙΙΙ. ΜΑΚΡΟΜΟΡΙΑ ΣΤΑ ΚΥΤΤΑΡΑ

Διαβάστε περισσότερα

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2012-2013 Σελίδα 2 από 35 Ενότητα πρώτη Η χημεία της ζωής Ενότητα πρώτη Η χημεία της ζωής Α. Σύντομη παρουσίαση της θεωρίας Χαρακτηριστικά

Διαβάστε περισσότερα

Νουκλεϊκά οξέα: νήµατα και αγγελιαφόροι της ζωής

Νουκλεϊκά οξέα: νήµατα και αγγελιαφόροι της ζωής Νουκλεϊκά οξέα: νήµατα και αγγελιαφόροι της ζωής Αριστοτέλης Κωτίτσας Οι λειτουργίες των οργανισµών πραγµατοποιούνται χάρη στις πρωτεΐνες. Ο βιολογικός ρόλος των πρωτεϊνών καθορίζεται από τη µορφή τους.

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΧΗΜΕΙΑ ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΒΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΜΟΡΙΩΝ. Στοιχείο O C H N Ca P K S Na Mg περιεκτικότητα % ,5 1 0,35 0,25 0,15 0,05

ΒΙΟΧΗΜΕΙΑ ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΒΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΜΟΡΙΩΝ. Στοιχείο O C H N Ca P K S Na Mg περιεκτικότητα % ,5 1 0,35 0,25 0,15 0,05 ΒΙΟΧΗΜΕΙΑ Βιοχημεία: είναι η επιστήμη που ασχολείται με τη μελέτη των οργανικών ενώσεων που συναντώνται στον οργανισμό, καθώς και με τον μεταβολισμό τους. ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΒΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΜΟΡΙΩΝ 108 στοιχεία

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Οργάνωση της ζωής βιολογικά συστήματα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Οργάνωση της ζωής βιολογικά συστήματα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Οργάνωση της ζωής βιολογικά συστήματα 1.1 Τα μόρια της ζωής Καινούριες γνώσεις Ποια μόρια συμμετέχουν στη δομή και στις λειτουργίες των οργανισμών. Ποια είναι η σημασία του νερού για τη ζωή

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΦΥΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Ν. ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ ( Ε.Κ.Φ.Ε ) ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ

ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΦΥΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Ν. ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ ( Ε.Κ.Φ.Ε ) ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΦΥΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Ν. ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ ( Ε.Κ.Φ.Ε ) ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ Θέμα: ΜΕΤΟΥΣΙΩΣΗ ΠΡΩΤΕΪΝΩΝ (άσκηση 7 του εργαστηριακού οδηγού) Μέσος χρόνος πειράματος: 45 λεπτά Α. ΑΝΑΛΩΣΙΜΑ Εργαλεία

Διαβάστε περισσότερα

ΙΑΤΡΙΚΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ (ΕΚΠΑ) ΚΑΤΑΤΑΚΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΑΚ.ΕΤΟΥΣ ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΧΗΜΕΙΑ

ΙΑΤΡΙΚΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ (ΕΚΠΑ) ΚΑΤΑΤΑΚΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΑΚ.ΕΤΟΥΣ ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΧΗΜΕΙΑ ΙΑΤΡΙΚΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ (ΕΚΠΑ) ΚΑΤΑΤΑΚΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΑΚ.ΕΤΟΥΣ 2017-2018 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΧΗΜΕΙΑ 1. Σε ποια μορφή της αιμοσφαιρίνης συνδέεται το 2,3, BPG, ποιο είναι το ηλεκτρικό του φορτίο, με

Διαβάστε περισσότερα

Δομή πρωτεϊνών: Τριτοταγής διαμόρφωση της δομής

Δομή πρωτεϊνών: Τριτοταγής διαμόρφωση της δομής Δομή πρωτεϊνών: Τριτοταγής διαμόρφωση της δομής - Αναφέρεται στην αναδίπλωση της πολυπεπτιδικής αλυσίδας πάνω στον εαυτό της και στο τελικό σχήμα που θα πάρει στο χώρο -Σ αυτή τη διαμόρφωση σημαντικό ρόλο

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο 2. Copyright The McGraw-Hill Companies, Inc. 2011 Utopia Publishing, All rights reserved

Κεφάλαιο 2. Copyright The McGraw-Hill Companies, Inc. 2011 Utopia Publishing, All rights reserved Κεφάλαιο 2 1 Copyright The McGraw-Hill Companies, Inc. 2011 Utopia Publishing, All rights reserved ΟΡΓΑΝΙΚΗ ΜΟΡΙΑΚΗ ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΖΩΝΤΑΝΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ «Οργανική» ένωση αναφέρεται σε ενώσεις του C Συμμετέχουν

Διαβάστε περισσότερα

«ΠΡΩΤΕΪΝΕΣ: ΧΗΜΙΚΗ ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ»

«ΠΡΩΤΕΪΝΕΣ: ΧΗΜΙΚΗ ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ» «ΠΡΩΤΕΪΝΕΣ: ΧΗΜΙΚΗ ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ» Τι είναι οι πρωτεΐνες; Από τι αποτελούνται; Ποιος είναι ο βιολογικός του ρόλος; Ας ρίξουμε μία ματιά σε όλα αυτά τα ερωτήματα που μας απασχολούν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1:

Διαβάστε περισσότερα

ΕΝΟΤΗΤΑ 14: Ο ΦΟΡΕΑΣ ΤΗΣ ΓΕΝΕΤΙΚΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ (DNA) 14.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΕΝΟΤΗΤΑ 14: Ο ΦΟΡΕΑΣ ΤΗΣ ΓΕΝΕΤΙΚΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ (DNA) 14.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 ΕΝΟΤΗΤΑ 14: Ο ΦΟΡΕΑΣ ΤΗΣ ΓΕΝΕΤΙΚΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ (DNA) 14.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι δύο πολυνουκλεοτιδικές αλυσίδες του DNA αποτελούνται από νουκλεοτίδια τα οποία ενώνονται με φωσφοδιεστερικούς δεσμούς. Πιο συγκεκριμένα

Διαβάστε περισσότερα

ΙΑΤΡΙΚΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ (ΕΚΠΑ) ΚΑΤΑΤΑΚΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΑΚ.ΕΤΟΥΣ 2014-2015 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ

ΙΑΤΡΙΚΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ (ΕΚΠΑ) ΚΑΤΑΤΑΚΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΑΚ.ΕΤΟΥΣ 2014-2015 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΙΑΤΡΙΚΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ (ΕΚΠΑ) ΚΑΤΑΤΑΚΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΑΚ.ΕΤΟΥΣ 2014-2015 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ Θέματα 1. Ποια είναι η δομή και τα βασικά χαρακτηριστικά των λιπαρών οξέων 2. Πώς απομακρύνονται

Διαβάστε περισσότερα

ΘΕΜΑ 1 ο. 1.2 Όξινο είναι το υδατικό διάλυμα του α. ΝaCl. β. ΝΗ 4 Cl. γ. CH 3 COONa. δ. KOH. Μονάδες 5 ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙ ΑΣ ΤΑΞΗ ΤΕΛΟΣ 1ΗΣ ΑΠΟ 7 ΣΕΛΙ ΕΣ

ΘΕΜΑ 1 ο. 1.2 Όξινο είναι το υδατικό διάλυμα του α. ΝaCl. β. ΝΗ 4 Cl. γ. CH 3 COONa. δ. KOH. Μονάδες 5 ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙ ΑΣ ΤΑΞΗ ΤΕΛΟΣ 1ΗΣ ΑΠΟ 7 ΣΕΛΙ ΕΣ ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙ ΑΣ ΘΕΜΑ 1 ο ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΤΑΞΗΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 30 ΜΑΪΟΥ 2008 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ (ΚΥΚΛΟΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ): ΧΗΜΕΙΑ - ΒΙΟΧΗΜΕΙΑ

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΓΑΣΙΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ 3.1 ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ

ΕΡΓΑΣΙΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ 3.1 ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ ΕΡΓΑΣΙΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ 3.1 ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ Οι οργανισμοί εξασφαλίζουν ενέργεια, για τις διάφορες λειτουργίες τους, διασπώντας θρεπτικές ουσίες που περιέχονται στην τροφή τους. Όμως οι φωτοσυνθετικοί

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΧΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΑΚΡΟΜΟΡΙΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΧΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΑΚΡΟΜΟΡΙΑ 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΧΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΑΚΡΟΜΟΡΙΑ Οι James Watson Francis Crick δίπλα το μοντέλο της διπλής έλικας του DNA που τους εξασφάλισε το Βραβείο Νόμπελ. 2013 2 ΧΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ-ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΑΚΡΟΜΟΡΙΑ

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

ΒΙΟΛΟΓΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Α. Εισαγωγικές έννοιες ΜΕΣΑ ΣΤΑ ΚΥΤΤΑΡΑ Μπορούμε να διακρίνουμε δύο περιβάλλοντα ΥΔΡΟΦΙΛΟ υδατικό κυτταρόπλασμα ΥΔΡΟΦΟΒΟ λιπιδικο-μεμβρανικό Δηλαδή τα μόρια χαρακτηρίζονται έτσι λόγω της υδρόφοβης φύσης

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Επειδή στο σχολικό βιβλίο Βιολογία Β Γενικού Λυκείου Γενικής παιδείας πρόσφατα προστέθηκαν ερωτήσεις και άλλαξε η αρίθμηση των προϋπαρχουσών ασκήσεων,

Διαβάστε περισσότερα

Σύντομη εισαγωγή στη βιολογία. Δρ. Μαργαρίτα Θεοδωροπούλου

Σύντομη εισαγωγή στη βιολογία. Δρ. Μαργαρίτα Θεοδωροπούλου Σύντομη εισαγωγή στη βιολογία Δρ. Μαργαρίτα Θεοδωροπούλου Εισαγωγή Το κύτταρο είναι η θεμελιώδης μονάδα της ζωής Όλα τα όντα αποτελούνται από κύτταρα (μεμβράνη με χημικό υλικό) Αυξάνονται με τη διαίρεση

Διαβάστε περισσότερα

Χαρίλαος Μέγας Ελένη Φωτάκη Ελευθέριος Νεοφύτου

Χαρίλαος Μέγας Ελένη Φωτάκη Ελευθέριος Νεοφύτου Χαρίλαος Μέγας Ελένη Φωτάκη Ελευθέριος Νεοφύτου Απαντήσεις στις ερωτήσεις: Πρόλογος Το βιβλίο αυτό γράφτηκε για να βοηθήσει το μαθητή της Γ Γυμνασίου στην κατανόηση των θεμελιωδών γνώσεων της Βιολογίας

Διαβάστε περισσότερα

ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΔΡΑΣΗ ΠΡΩΤΕΙΝΩΝ

ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΔΡΑΣΗ ΠΡΩΤΕΙΝΩΝ ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΔΡΑΣΗ ΠΡΩΤΕΙΝΩΝ ΠPΩTEINEΣ Οι πρωτεΐνες παίζουν σημαντικό ρόλο σε όλες σχεδόν τις βιολογικές διεργασίες. H σημασία τους φαίνεται στις παρακάτω περιπτώσεις: 1. Κατάλυση (πχ. ένζυμα) 2. Μεταφορά

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο 1. Με ποιο μηχανισμό αντιγράφεται το DNA σύμφωνα με τους Watson και Crick; 2. Ένα κύτταρο που περιέχει ένα μόνο χρωμόσωμα τοποθετείται σε θρεπτικό υλικό που περιέχει ραδιενεργό

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΩΤΕΪΝΕΣ. Φατούρος Ιωάννης Αναπληρωτής Καθηγητής

ΠΡΩΤΕΪΝΕΣ. Φατούρος Ιωάννης Αναπληρωτής Καθηγητής ΠΡΩΤΕΪΝΕΣ Φατούρος Ιωάννης Αναπληρωτής Καθηγητής Θέματα Διάλεξης Δομή, αριθμός και διαχωρισμός των αμινοξέων Ένωση αμινοξέων με τον πεπτιδικό δεσμό για τη δημιουργία πρωτεΐνης Λειτουργίες των πρωτεϊνών

Διαβάστε περισσότερα

ΜΑΘΗΜΑ / ΤΑΞΗ : ΧΗΜΕΙΑ ΒΙΟΧΗΜΕΙΑ / Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΕΙΡΑ: ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: 01/12/2013

ΜΑΘΗΜΑ / ΤΑΞΗ : ΧΗΜΕΙΑ ΒΙΟΧΗΜΕΙΑ / Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΕΙΡΑ: ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: 01/12/2013 ΜΑΘΗΜΑ / ΤΑΞΗ : ΧΗΜΕΙΑ ΒΙΟΧΗΜΕΙΑ / Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΕΙΡΑ: ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: 01/12/2013 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ Α Για τις ερωτήσεις Α1 έως Α3 να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθμό της ερώτησης και δίπλα το γράμμα που αντιστοιχεί

Διαβάστε περισσότερα

Βιολογία Κατεύθυνσης Γ Λυκείου

Βιολογία Κατεύθυνσης Γ Λυκείου Βιολογία Κατεύθυνσης Γ Λυκείου 2013-2014 ΓΕ.Λ. ΣΟΡΩΝΗΣ ΜΑΣΤΗ ΧΡΙΣΤΙΝΑ Κεφάλαιο 1 ΤΟ ΓΕΝΕΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ Ταξίδι στο χρόνο 1869 Απομονώνεται DNA από τον κυτταρικό πυρήνα 1903 Αποδεικνύεται ότι τα χρωμοσώματα

Διαβάστε περισσότερα

Θέµατα Χηµείας - Βιοχηµείας Τεχνoλογικής Κατεύθυνσης Γ Λυκείου 2000. Να γράψετε στο τετράδιό σας το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση:

Θέµατα Χηµείας - Βιοχηµείας Τεχνoλογικής Κατεύθυνσης Γ Λυκείου 2000. Να γράψετε στο τετράδιό σας το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση: Ζήτηµα 1ο Θέµατα Χηµείας - Βιοχηµείας Τεχνoλογικής Κατεύθυνσης Γ Λυκείου 000 Να γράψετε στο τετράδιό σας το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση: 1.1. Ένα υδατικό διάλυµα χαρακτηρίζεται ουδέτερο στους

Διαβάστε περισσότερα

Ποια είναι κατά τη γνώμη σας τα 30 μικρομόρια που συνιστούν τα πρόδρομα μόρια των βιομακρομορίων; Πώς μπορούν να ταξινομηθούν;

Ποια είναι κατά τη γνώμη σας τα 30 μικρομόρια που συνιστούν τα πρόδρομα μόρια των βιομακρομορίων; Πώς μπορούν να ταξινομηθούν; Ποια είναι κατά τη γνώμη σας τα 30 μικρομόρια που συνιστούν τα πρόδρομα μόρια των βιομακρομορίων; Πώς μπορούν να ταξινομηθούν; Γενικά Για να προσδιορίσουμε τα 30 πρόδρομα μόρια των βιομακρομορίων θα πρέπει

Διαβάστε περισσότερα

ΚΥΤΤΑΡΙΚΗ ΑΝΑΠΝΟΗ. Καρβουντζή Ηλιάνα Βιολόγος

ΚΥΤΤΑΡΙΚΗ ΑΝΑΠΝΟΗ. Καρβουντζή Ηλιάνα Βιολόγος ΚΥΤΤΑΡΙΚΗ ΑΝΑΠΝΟΗ Η τροφή αποτελείται και από ουσίες μεγάλου μοριακού βάρους (πρωτεΐνες, υδατάνθρακες, λιπίδια, νουκλεϊνικά οξέα). Οι ουσίες αυτές διασπώνται (πέψη) σε απλούστερες (αμινοξέα, απλά σάκχαρα,

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΧΗ 2ΗΣ ΣΕΛΙ ΑΣ. 1.4 Να μεταφέρετε στο τετράδιό σας τις παρακάτω χημικές εξισώσεις, σωστά συμπληρωμένες:

ΑΡΧΗ 2ΗΣ ΣΕΛΙ ΑΣ. 1.4 Να μεταφέρετε στο τετράδιό σας τις παρακάτω χημικές εξισώσεις, σωστά συμπληρωμένες: ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙ ΑΣ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 10 ΙΟΥΛΙΟΥ 2009 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΧΗΜΕΙΑ - ΒΙΟΧΗΜΕΙΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ (ΚΥΚΛΟΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ

Διαβάστε περισσότερα

Θέµατα Χηµείας - Βιοχηµείας Τεχνoλογικής Κατεύθυνσης Γ Λυκείου 2000

Θέµατα Χηµείας - Βιοχηµείας Τεχνoλογικής Κατεύθυνσης Γ Λυκείου 2000 Θέµατα Χηµείας Βιοχηµείας Τεχνoλογικής Κατεύθυνσης Γ Λυκείου 000 ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ Ζήτηµα 1ο Να γράψετε στο τετράδιό σας το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση: 1.1. Ένα υδατικό διάλυµα χαρακτηρίζεται ουδέτερο

Διαβάστε περισσότερα

ΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Το γενετικό υλικό ΘΕΜΑ: 1 ο (Μονάδες 25 ) Να επιλέξετε τη σωστή απάντηση στις παρακάτω ερωτήσεις. 1. Το πείραµα των Hershey και Chase ήταν:

Διαβάστε περισσότερα

ΘΕΜΑ 1 ο 1.1. Να γράψετε στο τετράδιό σας το γράμμα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση:

ΘΕΜΑ 1 ο 1.1. Να γράψετε στο τετράδιό σας το γράμμα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση: ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΡΙΤΗ 5 ΙΟΥΝΙΟΥ 2001 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ (ΚΥΚΛΟΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ) : ΧΗΜΕΙΑ - ΒΙΟΧΗΜΕΙΑ ΘΕΜΑ 1 ο 1.1. Να γράψετε στο τετράδιό

Διαβάστε περισσότερα

Χημική σύσταση του κυττάρου. 1.1 Η χημεία της ζωής 1.2 Μακρομόρια

Χημική σύσταση του κυττάρου. 1.1 Η χημεία της ζωής 1.2 Μακρομόρια Πρότυπο του μορίου της δεϋδρογονασης της αλκοόλης (ένζυμο), Οι μοβ σφαίρες αντιστοιχούν σε μορια συνένζυμου NAD. Χημική σύσταση του κυττάρου 1.1 Η χημεία της ζωής 1.2 Μακρομόρια ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ Στο τέλος

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. Διατήρηση και συνέχεια της ζωής

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. Διατήρηση και συνέχεια της ζωής ΚΕΑΛΑΙΟ 5 ιατήρηση και συνέχεια της ζωής 5.2 H ροή της γενετικής πληροφορίας 3 Πώς βρέθηκε η δομή του DNA στο χώρο; Η ανακάλυψη της δομής του DNA πραγματοποιήθηκε το 1953 από τους Watson και Crick. Από

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΣΤΟ 1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12-9-2015

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΣΤΟ 1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12-9-2015 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΣΤΟ 1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12-9-2015 ΘΕΜΑ Α Α1. α. in vitro β. in vivo γ. in vitro δ. in vitro Α2. γ Μεταξύ των δύο δεοξυριβονουκλεοτιδίων έχουμε συμπληρωματικότητα (Α=Τ)

Διαβάστε περισσότερα

CO 2 H 2 O O 2 C 6 H 12 O 6 ATP ADP DNA NADPH - TAC AAA CAT CCC GGG TTT ATT

CO 2 H 2 O O 2 C 6 H 12 O 6 ATP ADP DNA NADPH - TAC AAA CAT CCC GGG TTT ATT ΘΕΜΑ ο Α. (Μ 5) Ποιο φαινόµενο ονοµάζεται «µετουσίωση των πρωτεινών»; Να αναφέρεις ένα παράδειγµα. Β. (Μ 5) Να περιγράψεις το φαινόµενο της «ενδοκύττωσης» Γ. (Μ 5) Στις παρακάτω ερωτήσεις -5 να γράψεις

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. Η σύσταση των κυττάρων

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. Η σύσταση των κυττάρων ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Η σύσταση των κυττάρων Τα μόρια των κυττάρων Νερό Υδατάνθρακες Λιπίδια Νουκλεϊκά οξέα Πρωτεΐνες Νερό Νερό: ένα μόριο με πολικότητα 1: 554 million Copyright 2002 Pearson Education, Inc., publishing

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ-ΑΣΚΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ-ΑΣΚΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ-ΑΣΚΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ Υποενότητες 4.1 και 4.2 1. Το αντικωδικόνιο που βρίσκεται στο trna συνδέεται (βάλτε σε κύκλο το σωστό): α. Με το αμινοξύ β. Με το

Διαβάστε περισσότερα

ΗΝΟ 3 ΝΗ 3 Η 2 Ο Μονάδες 3 β) Ποιο από τα παραπάνω ζεύγη, στο ίδιο υδατικό διάλυµα, µπορεί να αποτελέσει ρυθµιστικό διάλυµα; Μονάδες 2 ΑΠ.

ΗΝΟ 3 ΝΗ 3 Η 2 Ο Μονάδες 3 β) Ποιο από τα παραπάνω ζεύγη, στο ίδιο υδατικό διάλυµα, µπορεί να αποτελέσει ρυθµιστικό διάλυµα; Μονάδες 2 ΑΠ. ΠΡΟΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΕΥΤΕΡΑ 12 ΙΟΥΝΙΟΥ 2000 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΕΤΕΥΘΥΝΣΗΣ (ΚΥΚΛΟΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ): ΧΗΜΕΙΑ ΒΙΟΧΗΜΕΙΑ ΘΕΜΑ 1 ο Να γράψετε στο τετράδιό σας

Διαβάστε περισσότερα

δημιουργία βιομορίων που αποτελούνται από πολυάριθμους δομικούς λίθους. Να απαντήσετε στις ερωτήσεις:

δημιουργία βιομορίων που αποτελούνται από πολυάριθμους δομικούς λίθους. Να απαντήσετε στις ερωτήσεις: 1) Στην ακόλουθη εικόνα παρουσιάζονται σχηματικά δύο χημικές αντιδράσεις. Να απαντήσετε στις ερωτήσεις: α) Πώς χαρακτηρίζονται τα χημικά μόρια Α και Β; Πώς χαρακτηρίζεται η χημική αντίδραση Γ και η χημική

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΧΗΜΕΙΑ Ι. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο Βιοχημική εξέλιξη

ΒΙΟΧΗΜΕΙΑ Ι. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο Βιοχημική εξέλιξη ΒΙΟΧΗΜΕΙΑ Ι ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο Βιοχημική εξέλιξη ΣΥΝΔΕΣΗ ΜΕ ΤΑ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΑ Τι είναι ΒΙΟΧΗΜΕΙΑ DNA ΠΡΩΤΕΙΝΕΣ ΑΛΛΑ ΣΥΝΔΕΣΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΧΗΜΕΙΑΣ (Δεσμοί, ενέργεια, δομή) ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ Υπάρχει μια συνεχή εξελικτική

Διαβάστε περισσότερα

Οι αζωτούχες βάσεις των νουκλεοτιδίων είναι:

Οι αζωτούχες βάσεις των νουκλεοτιδίων είναι: 1 ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΝΟΥΚΛΕΙΚΩΝ ΟΞΕΩΝ ΑΣΚΗΣΗ 1 Ποια είναι η δομή των νουκλεοτιδίων; Τα νουκλεοτίδια προέρχονται από τη σύνδεση με ομοιοπολικό δεσμό, τριών διαφορετικών μορίων. Μιας πεντόζης (σάκχαρο με πέντε άτομα

Διαβάστε περισσότερα

πρωτεϊνες νουκλεϊκά οξέα Βιολογικά Μακρομόρια υδατάνθρακες λιπίδια

πρωτεϊνες νουκλεϊκά οξέα Βιολογικά Μακρομόρια υδατάνθρακες λιπίδια πρωτεϊνες νουκλεϊκά οξέα Βιολογικά Μακρομόρια υδατάνθρακες λιπίδια Περιγραφή μαθήματος Επανάληψη σημαντικών εννοιών από την Οργανική Χημεία Χημική σύσταση των κυττάρων Μονοσακχαρίτες Αμινοξέα Νουκλεοτίδια

Διαβάστε περισσότερα

1.1. Να γράψετε στο τετράδιό σας το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση:

1.1. Να γράψετε στο τετράδιό σας το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση: ΘΕΜΑ 1o 1.1. Να γράψετε στο τετράδιό σας το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση: Η σταθερά Κ w στους 5 ο C έχει τιµή 10-14 : α. µόνο στο καθαρό νερό β. σε οποιοδήποτε υδατικό διάλυµα γ. µόνο σε υδατικά

Διαβάστε περισσότερα

Β. ΚΑΜΙΝΕΛΛΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑ. Είναι η επιστήμη που μελετά τους ζωντανούς οργανισμούς. (Αποτελούνται από ένα ή περισσότερα κύτταρα).

Β. ΚΑΜΙΝΕΛΛΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑ. Είναι η επιστήμη που μελετά τους ζωντανούς οργανισμούς. (Αποτελούνται από ένα ή περισσότερα κύτταρα). ΒΙΟΛΟΓΙΑ Είναι η επιστήμη που μελετά τους ζωντανούς οργανισμούς. (Αποτελούνται από ένα ή περισσότερα κύτταρα). Είδη οργανισμών Υπάρχουν δύο είδη οργανισμών: 1. Οι μονοκύτταροι, που ονομάζονται μικροοργανισμοί

Διαβάστε περισσότερα

3.1 Ενέργεια και οργανισμοί..σελίδα 2 3.2 Ένζυμα βιολογικοί καταλύτες...σελίδα 4 3.3 Φωτοσύνθεση..σελίδα 5 3.4 Κυτταρική αναπνοή.

3.1 Ενέργεια και οργανισμοί..σελίδα 2 3.2 Ένζυμα βιολογικοί καταλύτες...σελίδα 4 3.3 Φωτοσύνθεση..σελίδα 5 3.4 Κυτταρική αναπνοή. 5ο ΓΕΛ ΧΑΛΑΝΔΡΙΟΥ Μ. ΚΡΥΣΤΑΛΛΙΑ 2/4/2014 Β 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ 3.1 Ενέργεια και οργανισμοί..σελίδα 2 3.2 Ένζυμα βιολογικοί καταλύτες...σελίδα 4 3.3 Φωτοσύνθεση..σελίδα 5 3.4 Κυτταρική

Διαβάστε περισσότερα

ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ 2014-15

ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ 2014-15 ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ 2014-15 Θέμα 2ο 2ο ΓΕΛ Χαλανδρίου Βιολογία Β Λυκείου Περιεχόμενα ΘΕΜΑ 14306... 2 ΘΕΜΑ 14351... 2 ΘΕΜΑ 14360... 3 ΘΕΜΑ 14363... 3 ΘΕΜΑ 14364... 4 ΘΕΜΑ 14366... 5 ΘΕΜΑ 14367... 5 ΘΕΜΑ 14369...

Διαβάστε περισσότερα

ΘΕΜΑ 1 ο 1.1. Να γράψετε στο τετράδιό σας το γράμμα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση:

ΘΕΜΑ 1 ο 1.1. Να γράψετε στο τετράδιό σας το γράμμα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση: ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ Γ ΤΑΞΗ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΡΙΤΗ 5 ΙΟΥΝΙΟΥ 2001 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ (ΚΥΚΛΟΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ): ΧΗΜΕΙΑ - ΒΙΟΧΗΜΕΙΑ ΣΥΝΟΛΟ ΣΕΛΙΔΩΝ:

Διαβάστε περισσότερα

Β. Σελ 60 σχολικού: «Η αποµόνωση του συνολικού έως και σελ 61 από µία cdna βιβλιοθήκη.». Γ. ι ι α α α ι α α ι α α α! " # $ % & ' ( ) ( ) ( * % + α ι α

Β. Σελ 60 σχολικού: «Η αποµόνωση του συνολικού έως και σελ 61 από µία cdna βιβλιοθήκη.». Γ. ι ι α α α ι α α ι α α α!  # $ % & ' ( ) ( ) ( * % + α ι α ! THΛ: 270727 222594 THΛ: 919113 949422 Απαντήσεις: " # $ % & ' 1=γ, 2=β, 3=γ, 4=β, 5=δ. " # $ % ( ' εδοµένα από την ανάλυση του ποσοστού των βάσεων σε µόρια DNA από διαφορετικούς οργανισµούς έδειχναν

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ Στο φλοιό της Γης απαντώνται 92 χημικά στοιχεία, από τα οποία 27 μόνο είναι απαραίτητα για τη ζωή. ΠΟΣΟΣΤΟ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 96% ο άνθρακας (C), το υδρογόνο (H), το οξυγόνο (O) και

Διαβάστε περισσότερα

1.1. Να γράψετε στο τετράδιό σας το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση:

1.1. Να γράψετε στο τετράδιό σας το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση: ΘΕΜΑ 1o 1.1. Να γράψετε στο τετράδιό σας το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση: Η σταθερά Κ w στους 25 ο C έχει τιµή 10-14 : α. µόνο στο καθαρό νερό β. σε οποιοδήποτε υδατικό διάλυµα γ. µόνο σε

Διαβάστε περισσότερα

β. [Η 3 Ο + ] > 10-7 Μ γ. [ΟΗ _ ] < [Η 3 Ο + ]

β. [Η 3 Ο + ] > 10-7 Μ γ. [ΟΗ _ ] < [Η 3 Ο + ] ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Δ ΤΑΞΗΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 6 ΙΟΥΝΙΟΥ 2003 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ (ΚΥΚΛΟΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ) ΧΗΜΕΙΑ - ΒΙΟΧΗΜΕΙΑ ΘΕΜΑ 1ο Στις προτάσεις

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΧΗ 2ΗΣ ΣΕΛΙ ΑΣ. 1.4. Να συμπληρώσετε στο τετράδιό σας τις παρακάτω χημικές εξισώσεις:

ΑΡΧΗ 2ΗΣ ΣΕΛΙ ΑΣ. 1.4. Να συμπληρώσετε στο τετράδιό σας τις παρακάτω χημικές εξισώσεις: ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙ ΑΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΡΙΤΗ 30 ΜΑΪΟΥ 2006 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΧΗΜΕΙΑ - ΒΙΟΧΗΜΕΙΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ (ΚΥΚΛΟΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ) ΣΥΝΟΛΟ ΣΕΛΙ

Διαβάστε περισσότερα

Kυτταρική Bιολογία ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΚΥΤΤΑΡΩΝ ΔIAΛEΞΗ 2 (22/2/2016) Χημικοί δεσμοί - Το νερό & ο ρόλος του. Τα μόρια του κυττάρου.

Kυτταρική Bιολογία ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΚΥΤΤΑΡΩΝ ΔIAΛEΞΗ 2 (22/2/2016) Χημικοί δεσμοί - Το νερό & ο ρόλος του. Τα μόρια του κυττάρου. Kυτταρική Bιολογία ΔIAΛEΞΗ 2 (22/2/2016) ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΚΥΤΤΑΡΩΝ Χημικοί δεσμοί - Το νερό & ο ρόλος του Τα μόρια του κυττάρου. Ενεργοποιημένα μόρια-φορείς ενέργειας AΣ ΘYMHΘOYME Tι είπαμε στην προηγούμενη

Διαβάστε περισσότερα

ΜΑΘΗΜΑ / ΤΑΞΗ : ΧΗΜΕΙΑ - ΒΙΟΧΗΜΕΙΑ / Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΕΙΡΑ: 1 ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: 21 / 09 /2014

ΜΑΘΗΜΑ / ΤΑΞΗ : ΧΗΜΕΙΑ - ΒΙΟΧΗΜΕΙΑ / Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΕΙΡΑ: 1 ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: 21 / 09 /2014 ΜΑΘΗΜΑ / ΤΑΞΗ : ΧΗΜΕΙΑ - ΒΙΟΧΗΜΕΙΑ / Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΕΙΡΑ: 1 ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: 21 / 09 /2014 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ Α Για τις ερωτήσεις Α1 έως και Α3 να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθμό της ερώτησης και δίπλα το γράμμα

Διαβάστε περισσότερα

Χηµεία-Βιοχηµεία Τεχνολογικής Κατεύθυνσης Γ Λυκείου 2001

Χηµεία-Βιοχηµεία Τεχνολογικής Κατεύθυνσης Γ Λυκείου 2001 Χηµεία-Βιοχηµεία Τεχνολογικής Κατεύθυνσης Γ Λυκείου 2001 ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ Ζήτηµα 1ο 1. Να γράψετε στο τετράδιό σας το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση: Η σταθερά Κ w στους 25 ο C έχει τιµή 10-14 : α.

Διαβάστε περισσότερα

Οργά νωση Γενετικού Υλικού

Οργά νωση Γενετικού Υλικού Βιολογία Γ Γυμνασίου: Διατήρηση και Συνέχεια της Ζωής Οργά νωση Γενετικού Υλικού Γονίδιο: Η μονάδα της κληρονομικότητας. Ουσιαστικά είναι ένα κομμάτι από το DNA που αποθηκεύει πληροφορίες για κάποιο συγκεκριμένο

Διαβάστε περισσότερα

ΘΕΜΑ 1 ο 1.1. Να γράψετε στο τετράδιό σας το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση:

ΘΕΜΑ 1 ο 1.1. Να γράψετε στο τετράδιό σας το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση: ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙ ΑΣ Γ ΤΑΞΗ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΡΙΤΗ 5 ΙΟΥΝΙΟΥ 2001 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ (ΚΥΚΛΟΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ): ΧΗΜΕΙΑ - ΒΙΟΧΗΜΕΙΑ ΣΥΝΟΛΟ ΣΕΛΙ

Διαβάστε περισσότερα

Το νερό και οι ιδιότητές του Οι µοναδικές φυσικοχηµικές ιδιότητες του νερού οφείλονται στο ότι:

Το νερό και οι ιδιότητές του Οι µοναδικές φυσικοχηµικές ιδιότητες του νερού οφείλονται στο ότι: Το νερό και οι ιδιότητές του Οι µοναδικές φυσικοχηµικές ιδιότητες του νερού οφείλονται στο ότι: το µόριο του είναι πολύ µικρό, είναι πολικό και µεταξύ των µορίων του σχηµατίζονται δεσµοί υδρογόνου. Οι

Διαβάστε περισσότερα

ΓENIKA ΣTOIXEIA. Η φυσιολογία του ανθρώπου μελετά τα χαρακτηριστικά και τους λειτουργικούς μηχανισμούς που κάνουν το ανθρώπινο σώμα ζωντανό οργανισμό.

ΓENIKA ΣTOIXEIA. Η φυσιολογία του ανθρώπου μελετά τα χαρακτηριστικά και τους λειτουργικούς μηχανισμούς που κάνουν το ανθρώπινο σώμα ζωντανό οργανισμό. 1 ΓENIKA ΣTOIXEIA Η φυσιολογία του ανθρώπου μελετά τα χαρακτηριστικά και τους λειτουργικούς μηχανισμούς που κάνουν το ανθρώπινο σώμα ζωντανό οργανισμό. ΤΑ ΚΥΤΤΑΡΑ Η βασική ζώσα μονάδα του σώματος είναι

Διαβάστε περισσότερα

ΜΑΘΗΜΑ / ΤΑΞΗ : ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΟΥ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ / Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

ΜΑΘΗΜΑ / ΤΑΞΗ : ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΟΥ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ / Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΜΑΘΗΜΑ / ΤΑΞΗ : ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΟΥ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ / Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: 04/09/2016 ΘΕΜΑ Α Α.1. β. Α.2. β. Α.3. γ. Α.4. δ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α.5. β. Μονάδες 25 ΘΕΜΑ Β Β. 1. Ιχνηθέτηση. είναι η σήμανση χημικών

Διαβάστε περισσότερα

Τμήμα Βιολογίας Μάθημα: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΥΤΤΑΡΟΥ Γ εξάμηνο 2014-2015 Διαλέξεις κάθε Τρίτη 13-15 μ.μ. και Παρασκευή 11-13

Τμήμα Βιολογίας Μάθημα: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΥΤΤΑΡΟΥ Γ εξάμηνο 2014-2015 Διαλέξεις κάθε Τρίτη 13-15 μ.μ. και Παρασκευή 11-13 Τμήμα Βιολογίας Μάθημα: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΥΤΤΑΡΟΥ Γ εξάμηνο 2014-2015 Διαλέξεις κάθε Τρίτη 13-15 μ.μ. και Παρασκευή 11-13 Ισιδώρα Παπασιδέρη, Καθηγήτρια...για περισσότερα... http://kyttariki.biol.uoa.gr, ttp://multimedia.biol.uoa.gr

Διαβάστε περισσότερα

Χηµεία-Βιοχηµεία Τεχνολογικής Κατεύθυνσης Γ Λυκείου 2001

Χηµεία-Βιοχηµεία Τεχνολογικής Κατεύθυνσης Γ Λυκείου 2001 Ζήτηµα 1ο Χηµεία-Βιοχηµεία Τεχνολογικής Κατεύθυνσης Γ Λυκείου 2001 1. Να γράψετε στο τετράδιό σας το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση: Η σταθερά Κ w στους 25 ο C έχει τιµή 10-14 : α. µόνο στο

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο 3 ΜΕΤΑΒΟΛΙΣΜΟΣ

Κεφάλαιο 3 ΜΕΤΑΒΟΛΙΣΜΟΣ Κεφάλαιο 3 ΜΕΤΑΒΟΛΙΣΜΟΣ 3.1 Ενέργεια και οργανισμοί Όλοι οι οργανισμοί, εκτός από αυτούς από αυτούς που έχουν την ικανότητα να φωτοσυνθέτουν, εξασφαλίζουν ενέργεια διασπώντας τις θρεπτικές ουσιές που περιέχονται

Διαβάστε περισσότερα

Ανακτήθηκε από την ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΚΛΙΜΑΚΑ http://edu.klimaka.gr ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙ ΑΣ

Ανακτήθηκε από την ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΚΛΙΜΑΚΑ http://edu.klimaka.gr ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙ ΑΣ ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙ ΑΣ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 10 ΙΟΥΛΙΟΥ 2009 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΧΗΜΕΙΑ - ΒΙΟΧΗΜΕΙΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ (ΚΥΚΛΟΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ

Διαβάστε περισσότερα

Τράπεζα Θεμάτων. Βιολογίας Β Γενικού Ημερήσιου Λυκείου

Τράπεζα Θεμάτων. Βιολογίας Β Γενικού Ημερήσιου Λυκείου 1 Τράπεζα Θεμάτων Βιολογίας Β Γενικού Ημερήσιου Λυκείου Χανιά 2014-2015 2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κεφάλαιο 1ο 4-21 σελ. Θέμα Β 22-33 σελ. Θέμα Δ Κεφάλαιο 2ο 35-55 σελ. Θέμα Β 56-72 σελ. Θέμα Δ Κεφάλαιο 3ο 74 76 σελ.

Διαβάστε περισσότερα