Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΘΕΣΜΟΣ

Transcript

1 Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΘΕΣΜΟΣ 1. ÈÛ ÁˆÁ Οπως ήδη τον ορίσαμε, κοινωνικ ς θεσμ ς είναι ένα παγιωμένο πλέγμα σχέσεων μεταξ κοινωνικών ρ λων. Η παρξή του συνδέεται με την επιδίωξη εν ς (τουλάχιστον) κοινωνικά σημαντικο σκοπο με κοινωνικά παραδεκτο ς τρ πους συλλογικής συμπεριφοράς και δράσης. Οι θεσμοί διαφοροποιο νται στον χώρο: κάθε κοινωνία έχει τους θεσμο ς της αλλά και στο πλαίσιο κάθε κοινωνίας οι θεσμοί (μπορεί να) διαφοροποιο νται απ την μια γεωγραφική περιοχή στην άλλη αλλά και απ το ένα κοινωνικ στρώμα στο άλλο. Αλλά οι θεσμοί διαφοροποιο νται, επίσης, στον χρ νο: καθώς η κοινωνική πραγματικ τητα δεν είναι στατική αλλά είναι δυναμική (δηλαδή αλλάζει, μεταβάλλεται, μετασχηματίζεται), η διαφοροποίηση των θεσμών συνιστά και προϋπ θεση επιβίωσής τους. Οι θεσμοί πεθαίνουν ταν δεν ακολουθο ν τις μεταβολές των κοινωνικών συνθηκών πως και των απαιτήσεων αλλά και προϋποθέσεων συλλογικής παρξης. Εδώ, μως, χρειάζεται προσοχή: ο θεσμ ς δεν συνίσταται σε σχέσεις ευκαιριακές, δεν αναφέρεται σε σκοπο ς πρ σκαιρους, δεν αποβλέπει σε εφάπαξ ικανοποιή- [ 53 ]

2 σεις (σημαντικών, έστω) κοινωνικών αναγκών. Ο θεσμ ς αναφέρεται σε κοινωνικο ς σκοπο ς που παραμένουν σταθεροί επί μακρ χρονικ διάστημα, αντικατοπτρίζει συγκεκριμένες κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες και ιεραρχικές θέσεις, εκφράζει ιδεολογικές και αξιολογικές επιλογές που διατηρο ν την αποτελεσματικ τητά τους στον χρ νο. Έτσι, η σταθερ τητα αλλά και ο δεσμευτικ ς χαρακτήρας του θεσμο εξαρτώνται απ τρεις προϋποθέσεις: (α) τι οι σκοποί που έχει εξακολουθο ν να θεωρο νται σημαντικοί, (β) τι η αποτελεσματικ τητα των τρ πων επίτευξης των σκοπών αυτών (δηλαδή η αποτελεσματικ τητα των παγιωμένων κοινωνικών σχέσεων και τρ πων δράσης) δεν έχει μειωθεί και (γ) τι οι κοινωνικές σχέσεις και τρ ποι δράσης που συνιστο ν τον θεσμ εξακολουθο ν να είναι σ μφωνες με τις ισχ ουσες κοινωνικές αξίες. ταν η αλλαγή των κοινωνικών συνθηκών οδηγεί στην εξάλειψη ή την αλλοίωση μιας ή περισσοτέρων απ τις προϋποθέσεις αυτές, ο θεσμ ς εισέρχεται σε μια περίοδο κρίσης και αρχίζει η διαδικασία μεταβολής ή και κατάργησής του. Λ γω των ταχ ρρυθμων και ριζοσπαστικών κοινωνικών μεταβολών που σήμερα χαρακτηρίζουν τις κοινωνίες μας, η θεσμοί υφίστανται καθολική, πολ πλευρη και πολυσήμαντη αμφισβήτηση, η οποία απειλεί την κοινωνική συνοχή Í Â Πριν ασχοληθο με, πιο συγκεκριμένα, με τον σ γχρονο θεσμ της οικογένειας, είναι χρήσιμη μια συνοπτική αναφορά στο ζήτημα των κοινωνικών αξιών που κάθε θεσμ ς υπονοεί. Κοινωνική αξία (Τσαο σης, 1984) είναι ένα ιδεώδες, ένας κοι- 1. Η αμφισβήτηση αυτή εκφράζει την έντονη κρίση των θεσμών. Ιδιαίτερα για την κρίση της οικογένειας βλέπε (κυρίως) το Έκτο Κεφάλαιο. [ 54 ]

3 Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΘΕΣΜΟΣ νωνικά καθορισμένος κώδικας προσδιορισμο και κρίσης της συμπεριφοράς. Οι αξίες εκφράζονται με καν νες συμπεριφοράς και δράσης και αποτελο ν συστατικά στοιχεία της κοινωνίας και του πολιτισμο που αναπτ σσεται στα πλαίσιά της. Έτσι ορισμένες αξίες: (α) μεταδίδονται απ την μια γενεά στην άλλη και εσωτερικε ονται απ τα άτομα με την διαδικασία της κοινωνικοποίησης 2, και (β) συνθέτουν ένα σ στημα, στο πλαίσιο του ο- ποίου κάθε αξία επηρεάζεται απ τις άλλες και επηρεάζει τις άλλες. Αυτ σημαίνει τι η εξασθένηση ή η ενίσχυση μιας ( ποιας) αξίας, η ανάδειξη ή η μεταβολή ή και η εξάλειψη μιας αξίας επιδρο ν στο σ στημα και έχουν επιπτώσεις σε λες τις αξίες που το συναποτελο ν. Οι μεταβολές που επισημάναμε στο προηγο μενο Κεφάλαιο εκφράζουν, ενισχ ουν αλλά και προκαλο ν βαθ τατες μεταβολές στο αξιακ σ στημα άρα και στους θεσμο ς τους οποίους αυτές οι αξίες στηρίζουν. Οι μεταβολές αυτές συνοψίζονται στην υποκατάσταση της ομάδας και της συλλογικ τητας απ το άτομο και την ατομικ τητα ως άξονα της κοινωνικής οργάνωσης και του αξιακο συστήματος, αντίστοιχα. Η εξέλιξη αυτή αναδεικν ει την οικογένεια ως αυτοτελή αξία, εφ σον η δημιουργία και η διατήρησή της παραμένουν μεταξ των κ ριων επιδιώξεων του σ γχρονου ατ μου. Η επιβίωση της οικογένειας ως κοινωνικο θεσμο και ως τρ που οργάνωσης του ιδιωτικο βίου αποδεικν ει την σημασία που αποδίδεται χι τ σο σ ένα συγκεκριμένο οικογενειακ σχήμα 3 σο σε συγκεκριμένες λειτουργίες αλλά και σχέσεις προσώπων και ρ λων. 2. πως θα δο με στην συνέχεια, η κοινωνικοποίηση παραμένει ως μια απ τις κ ριες και καίριες λειτουργίες της οικογένειας. 3. Παρά την επικράτηση της συζυγικής οικογένειας, αυτή δεν αποτελεί παρά το συχν τερα απαντώμενο σχήμα στις οικογενειακές βιογραφίες των περισσοτέρων ατ μων ένα σχήμα, η δομή του οποίου διαφοροποιείται σημαντικά στον χώρο (διάφορα άτομα μετέχουν σε διάφορες δομές) αλλά και στον χρ νο (ένα και το ίδιο άτομο βιώνει διάφορες δομές). Ωστ σο, σο πιο παραδοσιακή μια [ 55 ]

4 Είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε τις ουσιώδεις μεταβολές που έχουν επέλθει σε δ ο βασικά στοιχεία του θεσμο της οικογένειας: την δομή της και τις λειτουργίες που αυτή επιτελεί. Καταρχήν, στις κοινωνίες μας, ο θεσμ ς της οικογένειας παραπέμπει στο σ γχρονο συμβατικ οικογενειακ σχήμα που είναι η συζυγική 4 και, μάλιστα, αυτή που στηρίζεται στον γάμο και την αποτελο ν (ετερ φυλοι) σ ζυγοι και τα παιδιά τους 5. Επομένως, τ σο οι λειτουργίες σο και (κυρίως) η δομή που μας απασχολο ν στην συνέχεια, σ αυτ το οικογενειακ σχήμα κυρίως αναφέρονται και οι μεταβολές που παρατηρο νται αυτο κυρίως του σχήματος τις λειτουργίες και την δομή διαφοροποιο ν. 3. ÂÈÙÔ ÚÁ Â ÙË ÔÈÎÔÁ ÓÂÈ Ηοικογένεια είναι, πως είπαμε, ένας πολ σκοπος και πολυλειτουργικ ς θεσμ ς. σο πιο παραδοσιακή είναι μια κοινωνία τ σο πιο πολυλειτουργική είναι η οικογένεια. Η κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη επηρεάζει σημαντικά τις λειτουργίες της οικογένειας: καθώς η κοινωνία εξελίσσεται απ παραδοσιακή αγροτική-γεωργική σε σ γχρονη αστεακή-βιομηχανική, λο και περισσ τερες λειτουργίες των πολυλειτουργικών θεσμών κα- κοινωνία τ σο μεγαλ τερη η επικράτηση του σχήματος αυτο και τ σο μικρ τερη η διαφοροποίηση της δομής της. 4. Η χρησιμοποίηση του ρου «συζυγική» οικογένεια ως ταυτ σημου εκείνου της «πυρηνικής» ή «οικογένειας-πυρήνα» είναι λάθος: η συζυγική είναι μια οικογένεια-πυρήνας που, μως, υπονοο νται σχέσεις των συζ γων με τις οικογένειες προσανατολισμο τους αλλά και με τις οικογένειες που θα δημιουργήσουν τα παιδιά τους (Μουσο ρου, 1989). 5. Η «ανασυσταμένη» συζυγική οικογένεια, αυτή που προέρχεται απ τον δε τερο (ή τρίτο ή τέταρτο ) γάμο του εν ς ή και των δ ο συζ γων και περιλαμβάνει παιδιά απ προηγο μενους γάμους πως και κοινά παιδιά είναι, κατά τον Cherlin (1978), ένας «ατελής» θεσμ ς. [ 56 ]

5 Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΘΕΣΜΟΣ λ πτονται απ εξειδικευμένους, ολιγολειτουργικο ς αν χι μονολειτουργικο ς θεσμο ς. Η οικογένεια δεν αποτελεί εξαίρεση στον καν να αυτ ν 6. Καθώς πλέον άλλοι θεσμοί επιτελο ν κάποιες απ τις λειτουργίες της οικογένειας και σες λειτουργίες της απομένουν έχουν υποστεί βαθ τατες μεταβολές, η επιβολή της οικογένειας στα μέλη της μειώνεται κυρίως σον αφορά την μεταβίβαση αξιών αλλά και τον έλεγχο που ασκεί μέσω αυτής της μεταβίβασης 7. Οι λειτουργίες της οικογένειας και οι μεταβολές τις οποίες αυτές έχουν υποστεί συνοψίζονται ως εξής (βλέπε και Μουσο ρου, 1989): 3.1. Ó apple Ú ÁˆÁÈÎ ÏÂÈÙÔ ÚÁ Ηαναπαραγωγική λειτουργία είναι απαραίτητη για την βιολογική αναπαραγωγή της κοινωνίας αλλά και για την δημιουργία οικογένειας: η μοναχικ τητα πως και το άτεκνο ζευγάρι είναι (επιλεγμένοι ή αναγκαστικοί) τρ ποι οργάνωσης του ιδιωτικο βίου αλλά χι οικογενειακά σχήματα. Οι μεταβολές τις οποίες έχει υποστεί η λειτουργία αυτή είναι πολλές και σημαντικές. Οι περισσ τερο συζητημένες είναι εκείνες που προέκυψαν απ : (α) την ανάπτυξη της «τεχνολογίας αναπαραγωγής» 8, που (μεταξ άλλων) επανέφερε την διάκριση μεταξ (βιολογικο ) γεννήτορα και (κοινωνικο ) πατέρα αλλά και δημιουργεί μια ιστορικά πρωτοφανή διάκριση της βιολογικής μητέρας σε δ τρια ωαρίου και δ τρια μήτρας (δηλαδή κυοφορο σα). Έτσι, ένα παιδί μπορεί να έχει πέντε γονείς: έναν βιολογικ και έναν κοινωνικ πατέρα, δ ο βιολογικές και μία κοινωνική μητέρα. Οι ποικίλοι συνδυασμοί των πέντε αυτών γονέων 6. Τον οποίο πρώτος διατ πωσε ο Durkheim. 7. Αυτά εξηγο ν τις μεταβολές της οικογενειακής στρατηγικής ζήτημα που θα μας απασχολήσει στην συνέχεια. 8. Βλέπε και το Δε τερο Κεφάλαιο. [ 57 ]

6 πως και οι ποικίλες δυνατ τητες «προέλευσής» τους (π.χ. με την ανάπτυξη τραπεζών σπέρματος πως και τραπεζών ωαρίων, με προσφορά ή επί πληρωμή της υποκατάστατης μητέρας, με την συγγενική ή μη σχέση της δ τριας ωαρίου με την κυοφορο σα υποκατάστατη μητέρα κ.λπ.), αλλοιώνουν και μπορεί να καταστήσουν ασαφείς τις συγγενικές σχέσεις και, επομένως, να διαταράξουν την οικογενειακή τάξη. Οι νομοθετικές ρυθμίσεις, που αποβλέπουν στην διευθέτηση των ζητημάτων που εν γένει δημιουργο νται λ γω της τεχνητής γονιμοποίησης και που συνδέονται με ασάφειες αλλά και συγχ σεις ως προς την συγγένεια, δεν αποδεικν ονται απλές 9. Εξάλλου, η λο και συχν τερη σ λληψη πολυδ μων 10 (και η εξασφάλιση της γέννησης κάποιων απ αυτά με την διακοπή της κ ησης των υπολοίπων) αλλά και η δυνατ τητα προγεννητικής παρέμβασης (και χι, απλώς, προγεννητικο ελέγχου) δημιουργο ν κοινωνικά και ηθικά διλήμματα που αποδεικν ονται δυσεπίλυτα 11. (β) Μια δε τερη κατηγορία μεταβολών, που έχει απασχολήσει λιγ τερο αλλά δεν είναι και λιγ τερο σημαντική, είναι αυτή που προκ πτει απ την δυνατ τητα δημιουργίας οικογένειας (δηλαδή απ κτησης παιδιο ) απ κατηγορίες του πληθυσμο που, χωρίς την σ γχρονη τεχνολογία αναπαραγωγής, δεν θα είχαν αυτήν την δυνατ τητα πως είναι, για παράδειγμα, άτομα που δεν επιθυμο ν ετερ φυλη σχέση (και που δεν είναι αναγκαστικά ομοφυλ φιλα ο τε διατηρο ν πάντοτε ομοφυλοφιλικές σχέσεις). Στις περιπτώσεις αυτές, δημιουργείται μια ουσιαστικά «άλλη» οικογένεια 12. Τέλος, (γ) μια τρίτη 9. Στην Ελλάδα, τα ζητήματα αυτά ρυθμίζει ο ν μος 3089/2002 βλέπε και το ιδιαίτερα κατατοπιστικ βιβλίο του Ι. Σ. Σπυριδάκη (2003). 10. Ως αποτέλεσμα της υποβοηθο μενης αναπαραγωγής με ορμονοθεραπεία κ.λπ. 11. Είναι χαρακτηριστικ ς ο σκεπτικισμ ς της Εκκλησίας ως προς την ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών αναπαραγωγής και η αρνητική της θέση ως προς τις δυνατ τητες κάποιων απ αυτές και τις επιπτώσεις τους. 12. πως, βέβαια, «άλλη» είναι και η οικογένεια που δημιουργεί η δυνατ - [ 58 ]

7 Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΘΕΣΜΟΣ κατηγορία μεταβολών προέκυψαν απ την ανάπτυξη της ιδέας του οικογενειακο προγραμματισμο αλλά και των μεθ δων ικανοποιητικο ελέγχου των γεννήσεων 13, που στηρίζεται στην επικράτηση της σημασίας της υπε θυνης επιλογής αλλά και της αξίας του παιδιο και που έχουν οδηγήσει αφεν ς στην παιδοκεντρικ τητα της οικογένειας 14 και, αφετέρου, στην έντονη και επικίνδυνη υπογεννητικ τητα του ελληνικο πληθυσμο Îapple È Â ÙÈÎ ÏÂÈÙÔ ÚÁ Â Οι εκπαιδευτικές λειτουργίες είναι απαραίτητες για την πολιτισμική αναπαραγωγή της κοινωνίας. Αυτές περιλαμβάνουν: (α) λειτουργίες που αποσκοπο ν στην απ κτηση γνώσεων, τεχνογνωσίας και ικανοτήτων που είναι χρήσιμες, αν χι απαραίτητες, για την ένταξη των νεοτέρων μελών της οικογένειας στην παραγωγή. Οι λειτουργίες αυτές της οικογένειας υπήρξαν ιδιαίτερα σημαντικές στις παραδοσιακές γεωργικές-αγροτικές κοινωνίες αλλά στις σ γχρονες βιομηχανικές-αστεακές επιτελο νται απ εξειδικευμένους θεσμο ς ( πως είναι το σχολείο, οι σχολές επαγγελματικής κατάρτισης, το Πανεπιστήμιο κ.λπ.). Αν και έχει ουσιαστικά χάσει τις λειτουργίες αυτές, η οικογένεια έχει αναπτ ξει στρατηγικές για την εκπαίδευση των παιδιών της και, πάντως, επιδρά αποφασιστικά στην εκπαίδευση αυτήν 15. Οι εκπαιδευτικές λειτουργίες περιλαμβάνουν, επίσης, (β) την ιδιαίτερα τητα υιοθεσίας την οποία παρέχει (εφ σον παρέχει) η νομοθεσία στις ίδιες αυτές κατηγορίες του πληθυσμο. 13. Στις ικανοποιητικές μεθ δους δεν περιλαμβάνεται η άμβλωση: στην Ελλάδα, η συνεχιζ μενη καταφυγή στις αμβλώσεις (ακ μα και μετά τις τελευταίες ρυθμίσεις βλέπε και το Ένατο Κεφάλαιο) αποτελεί μεγάλο κοινωνικ και ηθικ πρ βλημα. 14. Ιδιαίτερα, μάλιστα, της ελληνικής βλέπε και Μουσο ρου, 1989: Βλέπε, για παράδειγμα, τα περί «μορφωσιογ νου» οικογένειας στο Λαμπίρη-Δημάκη, 1974 (1): 109. [ 59 ]

8 σημαντική λειτουργία της κοινωνικοποίησης η οποία, παρά τις μεταβολές που έχει υποστεί, παραμένει μεταξ των κυρίων λειτουργιών της οικογένειας. Οι μεταβολές δεν περιορίζονται στις επιπτώσεις απ την σημασία που έχουν αποκτήσει άλλοι θεσμοί ή φορείς κοινωνικοποίησης (παλαι τεροι, πως το σχολείο, ο στρατ ς, η Εκκλησία αλλά και νε τεροι, πως η τηλε ραση). Αλλά συνίστανται κυρίως στις επιπτώσεις που έχει η αντικατάσταση της κοινωνικοποίησης της νέας γενεάς απ την διά βίου κοινωνικοποίηση. Σ αυτή την νέα αντίληψη (και διαδικασία) κοινωνικοποίησης, δεν είναι μ νον τα μεγαλ τερης ηλικίας μέλη της οικογένειας (γονείς, παππο δες κ.λπ.) που μυο ν τα νε τερα σε αξίες, καν νες και τρ πους δράσης. Αλλά και τα νε τερα μέλη της οικογένειας (παιδιά) εισάγουν και εξοικειώνουν τα μεγαλ τερα στις καινο ργιες κοινωνικές συνθήκες, που καθιστο ν αναπ φευκτες (μικρές ή μεγαλ τερες) μεταβολές αξιών, καν νων, τρ πων δράσης. Έτσι, στο πλαίσιο της οικογένειας, η διά βίου κοινωνικοποίηση βασίζεται στις σχέσεις προσώπων και γενεών και λειτουργεί, συν τοις άλλοις, και ως παράγοντας σ σφιγξης (ή, αντιθέτως, κλονισμο ) των σχέσεων αυτών ÈÎÔÓÔÌÈÎ ÏÂÈÙÔ ÚÁ Â Οι οικονομικές λειτουργίες αποβλέπουν στην επιβίωση της οικογένειας πως και στην (οικονομική) εξασφάλιση της διατήρησης αν χι της βελτίωσης της κοινωνικής της θέσης. Είναι αυτές οι λειτουργίες που έχουν επηρεαστεί απ την κοινωνική μεταβολή το περισσ τερο. Στην παραδοσιακή γεωργική-αγροτική κοινωνία, οι λειτουργίες αυτές οδηγο ν σε διάφορες δραστηρι τητες στις οποίες εμπλέκονται λα τα μέλη της οικογένειας και οι οποίες καθιστο ν την οικογένεια μια πλήρη οικονομική μονάδα δηλαδή μια μονάδα παραγωγής και κατανάλωσης. Στις σ γχρονες βιομηχανικές (και, πολ περισσ τερο, τις μεταβιομηχανικές) αστεακές κοινωνίες, η οικογένεια είναι μια μονάδα [ 60 ]