Η Εξέταση Τεσσάρων Σεναρίων. Έ κ θ ε σ η 1/2008-G H ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΛΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΥΠΡΙΑΚΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ: ΑΝΔΡΕΑΣ ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ CYPRUS CENTRE

Transcript

1 CYPRUS CENTRE Έ κ θ ε σ η 1/2008-G H ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΛΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΥΠΡΙΑΚΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ: Η Εξέταση Τεσσάρων Σεναρίων ΑΝΔΡΕΑΣ ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ

2 Ο Ανδρέας Θεοφάνους είναι Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο Λευκωσίας, Διευθυντής του Κυπριακού Κέντρου Ευρωπαϊκών και Διεθνών Υποθέσεων και Επικεφαλής του Τμήματος Ευρωπαϊκών Σπουδών και Διεθνών Σχέσεων. Έχει επισκεφθεί αριθμό ευρωπαϊκών, αμερικανικών και άλλων πανεπιστημίων και δεξαμενών σκέψης ως επισκέπτης καθηγητής, ανώτερος επιστημονικός συνεργάτης ή/και προσκεκλημένος oμιλητής. Είναι συγγραφέας και συν-επιμελητής διαφόρων βιβλίων για πολιτικά και οικονομικά θέματα που σχετίζονται με την Κύπρο, την ΕΕ και την ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου. Έχει επίσης δημοσιεύσει αριθμό άρθρων για οικονομικά και πολιτικά θέματα, οργάνωσε πολυάριθμα διεθνή συμπόσια και συνέδρια, και ήταν/είναι επικεφαλής σε μεγάλο αριθμό ερευνητικών προγραμμάτων. Του έχουν απονεμηθεί βραβεία και τιμητικές διακρίσεις. Είναι παντρεμένος με την Ανδρούλλα Θεοφάνους και έχει τρεις γιους, τους Φειδία, Ανδρόνικο και Ευαγόρα.

3 H ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΛΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΥΠΡΙΑΚΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ: Η Εξέταση Τεσσάρων Σεναρίων ΑΝΔΡΕΑΣ ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ ΕΚΘΕΣΗ PRIO 1/2008-G

4 Institutt for fredsforskning International Peace Research Institute, Oslo (PRIO) Hausmanns gate 7, NO-0186 OSLO, Norway Tel Fax Web: PRIO encourages its researchers and research affiliates to publish their work in peer-reviewed journals and book series, as well as in PRIOʼs own Report, Paper and Policy Brief series. In editing these series, we undertake a basic quality control, but PRIO does not as such have any view on political issues. We encourage our researchers actively to take part in public debates and give them full freedom of opinion. The responsibility and honour for the hypotheses, theories, findings and views expressed in our publications thus rests with the authors themselves. Aπέκδυση ευθυνών: Η αρχική έκδοση της έκθεσης είχε συνταχθεί στα αγγλικά και είναι η μόνη για την οποία ο συγγραφέας και το PRIO φέρουν οποιαδήποτε ευθύνη. International Peace Research Institute, Oslo (PRIO), 2008 All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system or utilized in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without permission in writing from the copyright holder(s). ISBN Cover design: Photographs: Hilde Sørby, Bardus Design Bente Karlsen

5 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ...VII ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ...IX ΠΡΟΟΙΜΙΟ...XI ΕΙΣΑΓΩΓΗ...1 ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΠΛΑΙΣΙΟ...1 ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΕΣΣΑΡΩΝ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΩΝ ΣΕΝΑΡΙΩΝ...2 ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ...4 I. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ: ΜΙΑ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΜΕΤΑ ΤΟ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ ΥΨΗΛΟΥ ΕΠΙΠΕΔΟΥ...8 ΟΙ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΤΗΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΑΝΑΝ...11 ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΑΠΡΙΛΙΟ ΤΟΥ ΟΡΙΣΜΕΝΑ ΔΙΔΑΓΜΑΤΑ...19 II. ΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ Η ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΕΣΣΑΡΩΝ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΩΝ ΣΕΝΑΡΙΩΝ...21 ΤΑ ΚΥΡΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ...21 ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΕΣ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ...25 ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΩΝ ΔΥΟ ΠΛΕΥΡΩΝ: ΣΥΓΚΛΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΛΙΣΕΙΣ...27 TΟ ΝΕΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ Η ΚΥΠΡΟΣ...29 ΤΟ ΕΥΡΩ ΩΣ ΕΘΝΙΚΟ ΝΟΜΙΣΜΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ...31 ΣΩΣΤΕΣ ΚΑΙ ΛΑΝΘΑΣΜΕΝΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ...33 ΠΙΘΑΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ: TA ΤΕΣΣΕΡΑ ΣΕΝΑΡΙΑ...36 Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΩΝ ΤΕΣΣΑΡΩΝ ΣΕΝΑΡΙΩΝ: ΜΙΑ ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ...37

6 iv ΙΙΙ. ΣΕΝΑΡΙΟ Α: ΔΙΖΩΝΙΚΗ ΔΙΚΟΙΝΟΤΙΚΗ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ...39 ΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ Η ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΜΙΑΣ ΔΙΖΩΝΙΚΗΣ ΔΙΚΟΙΝΟΤΙΚΗΣ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΣ...39 Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΜΙΑΣ ΔΙΖΩΝΙΚΗΣ ΔΙΚΟΙΝΟΤΙΚΗΣ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΣ...43 ΜΙΑ ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ...53 IV. ΣΕΝΑΡΙΟ Β: ΣΤΑΣΙΜΟΤΗΤΑ/ΣΥΝΕΧΙΣΗ ΤΟΥ STATUS QUO...57 ΤΑ ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΣΤΑΣΙΜΟΤΗΤΑΣ/ΣΥΝΕΧΙΣΗΣ ΤΟΥ STATUS QUO...57 Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΣΤΑΣΙΜΟΤΗΤΑΣ/ΣΥΝΕΧΙΣΗΣ ΤΟΥ STATUS QUO...62 ΜΙΑ ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ...74 V. ΣΕΝΑΡΙΟ Γ: ΛΥΣΗ ΔΥΟ ΚΡΑΤΩΝ...77 ΤΑ ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΛΥΣΗΣ ΔΥΟ ΚΡΑΤΩΝ...77 Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΛΥΣΗΣ ΔΥΟ ΚΡΑΤΩΝ...80 ΜΙΑ ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ...89 VI. ΣΕΝΑΡΙΟ Δ: ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΜΕ ΧΑΛΑΡΗ ΔΙΖΩΝΙΚΟΤΗΤΑ...91 ΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ Η ΔΟΜΗ ΜΙΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΣ ΜΕ ΧΑΛΑΡΗ ΔΙΖΩΝΙΚΟΤΗΤΑ...91 Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΣ ΜΕ ΧΑΛΑΡΗ ΔΙΖΩΝΙΚΟΤΗΤΑ...95 ΜΙΑ ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ VII. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ, ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΕΡΕΥΝΑ ΜΙΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΤΕΣΣΑΡΩΝ ΣΕΝΑΡΙΩΝ ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΕΣΣΕΡΑ ΣΕΝΑΡΙΑ Ο ΔΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣ ΤΑ ΕΜΠΡΟΣ ΚΑΙ ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΕΡΕΥΝΑ...113

7 v ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΓΓΛΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α ΣΥΜΦΩΝΙΑ ΥΨΗΛΟΥ ΕΠΙΠΕΔΟΥ ΤΗΣ 12ΗΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1977 ΜΕΤΑΞΥ ΜΑΚΑΡΙΟΥ ΚΑΙ ΝΤΕΝΚΤΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ B ΣΥΜΦΩΝΙΑ ΥΨΗΛΟΥ ΕΠΙΠΕΔΟΥ ΤΗΣ 19ΗΣ ΜΑΪΟΥ 1979 ΜΕΤΑΞΥ ΚΥΠΡΙΑΝΟΥ ΚΑΙ ΝΤΕΝΚΤΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ ΟΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΝΤΕΝΚΤΑΣ ΓΙΑ ΣΥΝΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΚΗ ΛΥΣΗ ΤΟΥ ΚΥΠΡΙΑΚΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ (31 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1998) ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Δ ΔΙΑΚΙΝΗΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΚΑΙ ΑΠΟ ΤΙΣ ΚΑΤΕΧΟΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ

8 vii ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ηαποστολή του PRIO στην Κύπρο είναι να συμβάλει σ ένα καλά πληροφο ρη μένο δημόσιο διάλογο πάνω σε βασικά θέματα σχετικά με μια τελική διευθέτηση του κυπριακού προβλήματος. Ελπίζουμε να πετύχουμε σε αυτό με τη διάχυση πλη ρο - φόρησης, την προσφορά νέας ανάλυσης και ταυτόχρονα διευκολύνοντας τον διάλογο. Το Κυπριακό Κέντρο του PRIO επιθυμεί να ενθαρρύνει την ερευνητική συ νερ γασία και τον διάλογο μεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων, και μεταξύ των δύο κοινοτήτων καθώς επίσης και μεταξύ της διεθνούς κοινότητας. Το PRIO είναι στην ιδιαίτερα ευχάριστη θέση να παρουσιάσει την Έκθεση του PRIO H Πολιτική Οικονομία της Λύσης του Κυπριακού Προβλήματος: Η Εξέταση Τεσσάρων Σεναρίων, συγγραφέας της οποίας είναι ο καθηγητής οικονομικών Ανδρέας Θεοφάνους, ο οποίος με τις παρεμβάσεις του προσκαλεί σε ένα ευρύ διάλογο, στην Κύπρο και στο εξωτερικό, για τις οικονομικές επιπτώσεις τεσσάρων διαφορετικών σεναρίων για το πολιτικό και συνταγματικό μέλλον του νησιού. Το κάνει αυτό σε μια στιγμή όπου υπάρχει ανανεωμένη ελπίδα για τη λύση του κυπριακού προβλήματος, παρά το γεγονός ότι πάρα πολλοί Κύπριοι προειδοποιούν στη βάση των προηγούμενων εμπειριών τους, ενάντια στην υπερβολική αισιοδοξία. Αυτή είναι η έκτη Έκθεση που εκδίδεται από το Κυπριακό Κέντρο του PRIO από το 2005 που άρχισε να λειτουργεί. Κάποιες εκθέσεις γράφτηκαν από κοινού από Ελληνοκυπρίους και Τουρκοκυπρίους, και ορισμένες άλλες από συγγραφείς από τη μια εκ των δύο κοινοτήτων. Η παρούσα Έκθεση έχει γραφτεί από ένα διακεκριμένο Ελληνοκύπριο ακαδημαϊκό ο οποίος επιδιώκει να εμπλέξει τους Κύπριους συμπατριώτες του σ ένα προβλη ματισμό για τις οικονομικές πτυχές πιθανών μελλοντικών διακανονισμών για την Κύπρο. Οι οικονομικές πτυχές της κυπριακής διένεξης έχουν ήδη αναλυθεί και παρουσιασθεί από το Κυπριακό Κέντρο του PRIO σε μια σειρά εκθέσεων, συγγραμμάτων και πρακτικών συνεδρίων. Είμαστε περήφανοι που βρισκόμαστε στη θέση να δώσουμε άλλη μια ώθηση στο θέμα αυτό, ακόμα περισσότερο τώρα που οι πολιτικοί, οι διαπραγματευτές και το ευρύ κοινό χρειάζονται να έχουν κατά νου την πολιτική οικονομία μιας συνολικής διευθέτησης του κυπριακού προβλήματος.

9 viii H πολιτική οικονομία της λύσης του κυπριακού προβλήματος: Η εξέταση τεσσάρων σεναρίων Ας μου επιτραπεί να εκφράσω την ελπίδα που συμμερίζομαι με τον συγγραφέα ότι η Έκθεση αυτή θα ενθαρρύνει ένα εποικοδομητικό διάλογο για το μέλλον. Ο προβληματισμός στη βάση σεναρίων είναι πολύ χρήσιμος γιατί μας κρατεί σε εγρήγορση για μελλοντικές πιθανότητες - θετικές και αρνητικές - και ταυτόχρονα μας απελευθερώνει από στείρες, μερικές φορές, αντιπαραθέσεις που δημιουργούνται από ιστορικές καταθέσεις και επαναλαμβανόμενα επιχειρήματα. Όπως πάντοτε, οι απόψεις που εκφράζονται σε αυτή τη συγκεκριμένη Έκθεση του PRIO είναι προσωπικές του συγγραφέα. Δεν εμπλέκουν το PRIO ως οργανισμό. STEIN TǾNNESSON Director International Peace Research Institute, Oslo (PRIO) Νοέμβριος 2008

10 ix ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Ασχολούμαι συστηματικά εδώ και χρόνια με διάφορες πτυχές του κυπριακού προ βλήματος τόσο ως ακαδημαϊκός όσο και ως ενεργός πολίτης που νοιάζεται για τη χώρα του. Η κατανόηση μου για τα διάφορα ζητήματα εμπλουτίσθηκε διαχρονικά από μια συστηματική διεπιστημονική προσέγγιση. Με τον ίδιο τρόπο η ανταλλαγή απόψεων, προοπτικών και ιδεών με συναδέλφους καθώς και με πολιτικούς, διπλωμάτες, δημοσιογράφους, ενεργούς πολίτες και άλλους, ήταν και εξακολουθεί να είναι για μένα μια πολύ χρήσιμη και ωφέλιμη εμπειρία. Η μελέτη αυτή με τον τίτλο Η Πολιτική Οικονομία της Λύσης του Κυπριακού Προβλήματος: Η Εξέταση Τεσσάρων Σεναρίων, επικεντρώνεται στις οικονομικές πτυχές του κυπριακού προβλήματος. Συνταγματικές, πολιτικές, νομικές και άλλες πτυχές εξετάζονται στον βαθμό που συμβάλλουν στην όλη ανάλυση. Η προσέγγιση αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική και χρήσιμη αλλά δυστυχώς δεν της έχει δοθεί η αναγκαία σημασία. Ο στόχος της μελέτης αυτής είναι να συμβάλει ουσιαστικά στον ευρύτερο διάλογο σε σχέση με αυτό το συγκεκριμένο θέμα. Ταυτόχρονα κατανοείται ότι οικονομικά ζητήματα με την ευρεία έννοια του όρου επηρεάζονται από πολιτικά, συνταγματικά και νομικά θέματα. Παράλληλα όμως οικονομικά θέματα ασκούν τη δική τους επιρροή και έχουν επιπτώσεις σε πολιτικούς και άλλους μεταβλητούς παράγοντες. Αυτό σημαίνει ότι η λύση του κυπριακού προβλήματος είναι στενά συνυφασμένη με οικονομικά ζητήματα με την ευρεία έννοια του όρου. Αυτή η μελέτη δεν θα ήταν δυνατή χωρίς τη στήριξη του PRIO. Ευχαριστώ ιδιαιτέρως τον Stein Tǿnnesson, Διευθυντή του PRIO και τον Arne Strand, Διευθυντή του Κυπριακού Κέντρου του Ιδρύματος, για την υποστήριξη και την ενθάρρυνσή τους. Ταυτό χρονα, εκφράζω την εκτίμηση μου και για τη συμβολή της Fiona Mullen. Τα σχόλιά της συνέβαλαν σημαντικά στην ολοκλήρωση της μελέτης. Ταυτόχρονα εκφράζω τις ιδιαίτερες ευχαριστίες μου και στον Ανδρέα Ιωάννου για την επιμέλεια των κειμένων. Νοιώθω επίσης ιδιαίτερο χρέος σε πολλούς συναδέλφους και φίλους με τους οποίους κατ επανάληψιν είχα συζητήσει διαχρονικά ευρύτερα θέματα αλλά και τα περίπλοκα ζητήματα τα οποία σχετίζονται με το κυπριακό πρόβλημα. Ιδιαίτερες ευχαριστίες απευθύνονται στον Max Watson, Monroe Newman, Μιχάλη Σαρρή, Shlomo Avineri, Βαγγέλη Κουφουδάκη, Tozun Bahcheli, Hansjoerg Brey, Θεόδωρο Πελαγίδη, Χρίστο Ιωαννίδη,

11 x H πολιτική οικονομία της λύσης του κυπριακού προβλήματος: Η εξέταση τεσσάρων σεναρίων Νίκο Περιστιάνη, Μιχάλη Ατταλίδη, Αιμίλιο Σολωμού, Γιάννη Τιρκίδη και Νικόλα Καρύδη. Πρέπει να σημειώσω ότι για αυτή τη συγκεκριμένη έκδοση η συμβολή του Γιάννη Τιρκίδη ήταν ιδιαίτερα σημαντική. Για την κατανόηση των τουρκικών και τουρκοκυπριακών αντιλήψεων έχω ωφεληθεί τα μέγιστα από συζητήσεις που είχα διαχρονικά με τους (πέραν του Tozun Bahcheli, στον οποίο έχω ήδη αναφερθεί) Bekir Azgin, Erol Kaymak, Ayla Gurel, Emel Akcali, Aylin Güney, Mete Hatay, Alpay Durduran, Ahmet Djavit An καθώς και άλλους συνάδελφους και φίλους. Θα ήταν αδύνατο να τους ονομάσω όλους. Θα ήταν επίσης παράλειψη αν δεν αναφερόμουν και στη βοήθεια που είχα από το προσωπικό του Κυπριακού Κέντρου Ευρωπαϊκών και Διεθνών Υποθέσεων. Ιδιαίτερες ευχαριστίες προς την προσωπική μου βοηθό Στυλιάνα Πέτρου καθώς και στην Άντρη Κωνσταντίνου και τη Νατάσα Οικονόμου για τη δική τους συμβολή. Επιπρόσθετα θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένειά μου για τη συνεχή στήριξη και την κατανόηση για τις πολλές ώρες εργασίας και την απουσία μου και για πολλά Σαββατοκύριακα και περιόδους διακοπών που αρκετές φορές περικόπηκαν. Ανδρέας Θεοφάνους Νοέμβριος 2008

12 xi ΠΡΟΟΙΜΙΟ Ησυμβατική προσέγγιση σε σχέση με μια πιθανή λύση του κυπριακού προβλήματος έχει περιστραφεί τα τελευταία σαράντα χρόνια γύρω από την έννοια μιας διζωνικής δικοινοτικής ομοσπονδίας. Παρʼ όλα αυτά όχι μόνο οι δύο κοινότητες έχουν διαφορετικές ερμηνείες για την έννοια του όρου αλλά και στην κάθε κοινότητα ξεχωριστά υπάρχουν διάφορες και συγχυσμένες προσεγγίσεις. Η μελέτη αυτή επικεντρώνεται σε τέσσερα σενάρια: (α) τη διζωνική δικοινοτική ομοσπονδία, (β) τη στασιμότητα/συνέχιση του status quo, (γ) τη λύση δύο κρατών και (δ) τη λειτουργική ομοσπονδία με χαλαρή διζωνικότητα. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι κάθε συγκεκριμένο σενάριο οδηγεί σε ένα μοναδικό σύνολο διευθετήσεων και αποτελεσμάτων. Τοιουτοτρόπως θα είναι λανθασμένο να υποθέσουμε ότι ανεξάρτητα από το μοντέλο της λύσης, το αποτέλεσμα είτε λίγο είτε πολύ θα είναι περίπου το ίδιο. Το καλύτερο αποτέλεσμα προκύπτει απ αυτό που έχουμε περιγράψει ως μια λειτουργική ομοσπονδία με χαλαρή διζωνικότητα το οποίο μπορεί να θεωρηθεί και ως μια ειδική περίπτωση διζωνικής δικοινοτικής ομοσπονδίας. Το μοντέλο αυτό υιοθετεί μια ενοποιητική ομοσπονδιακή προσέγγιση και ενθαρρύνει τη συνεργασία και τον καθορισμό κοινών στόχων. Ταυτόχρονα θεωρεί ότι η κοινωνικοοικονομική σύγκλιση θα είναι το αποτέλεσμα διαφόρων παραγόντων. Η κεντρική κυβέρνηση θα έχει ένα σημαντικό ρόλο να διαδραματίσει καθώς και τα ειδικά προγράμματα και έργα της ΕΕ. Όμως, τον πιο σημαντικό ρόλο θα διαδραματίσουν οι δυνάμεις της αγοράς. Συμφωνώ με τη θεωρητική προσέγγιση ότι εάν οι διεθνικές και πολυεθνικές κοινωνίες βασίζονται αποκλειστικά σε εθνοκοινοτικούς πυλώνες, θα είναι πολύ δύσκολο αν όχι αδύνατο να διατηρηθεί η ειρήνη, η συνεργασία, η ασφάλεια και η ευημερία. Tο εναλλακτικό μοντέλο το οποίο κατατίθεται βασίζεται πάνω σε μια μορφή συνταγματικού πατριωτισμού. Αυτό έχει να κάνει με μοντέλα τα οποία επικεντρώνονται όχι στον εθνοκοινοτισμό αλλά, αντίθετα, σε ένα κοινό σύνολο επιδιώξεων και αξιών. Το μοντέλο το οποίο έχει συζητηθεί εδώ και χρόνια ως μια πιθανή λύση του κυπριακού προβλήματος ουσιαστικά βασίζεται πάνω σε εθνοκοινοτικούς πυλώνες. Από μια οικονομική σκοπιά το εν λόγω μοντέλο παρουσιάζει σοβαρά ελλείμματα. Πρέπει να σημειωθεί ότι ένα κράτος το οποίο βασίζεται σε τέτοιους εθνοκοινοτικούς πυλώνες ενδεχομένως να μην εμπερικλείει την αναγκαία οικονομική δυναμική που να το καθιστά βιώσιμο. Επιπρόσθετα, δεν δημιουργεί τις περιστάσεις εκείνες που απαιτούνται για μια

13 xii H πολιτική οικονομία της λύσης του κυπριακού προβλήματος: Η εξέταση τεσσάρων σεναρίων ολοκληρωμένη, συντονισμένη και με συνοχή οικονομική πολιτική που είναι ουσιαστικής σημασίας για την προώθηση της κοινωνικοοικονομικής σύγκλισης. Επιπρόσθετα το μοντέλο αυτό δεν φαίνεται να οδηγεί σε μια ενοποιημένη οικονομία και κοινωνία. Σύμφωνα με τη μελέτη μια λειτουργική ομοσπονδία με χαλαρή διζωνικότητα οδηγεί σε ένα επιθυμητό αποτέλεσμα. Το μοντέλο αυτό έχει διαφορετική φιλοσοφία. Σύμφωνα και πάλιν με τη συμβατική προσέγγιση λαμβάνει σοβαρά υπ όψιν τους στόχους των δύο εθνικών κοινοτήτων. Παράλληλα το μοντέλο αυτό εμπεριέχει το στοιχείο του δικοινοτισμού. Από την άλλη όμως, προσπαθεί να πάει πέραν αυτού. Επιπρόσθετα το μοντέλο αυτό διακρίνει μεταξύ αυστηρής και χαλαρής διζωνικότητας και υιοθετεί την θέση ότι η υλοποίηση του τελευταίου, και σε συνδυασμό με άλλα χαρακτηριστικά του μοντέλου, είναι δυνατό να προωθήσουν μια ενοποιημένη κοινωνία, ισχυρούς θεσμούς και μια βιώσιμη και δυναμική οικονομία. Ανδρέας Θεοφάνους Λευκωσία, Νοέμβριος 2008

14 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στόχοι και Πλαίσιο Στόχος αυτής της έρευνας είναι να εξετάσει τις οικονομικές συνέπειες και προεκτάσεις τεσσάρων συγκεκριμένων σεναρίων επίλυσης του κυπριακού προβλήματος. Κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις ενσωματώνονται στη μελέτη αυτή στον βαθμό που επηρεάζουν οικονομικά δεδομένα και αποτελέσματα ενώ ταυτόχρονα ενισχύουν την οικονομική ανάλυση που επιχειρείται. Η συζήτηση και αξιολόγηση των επιπτώσεων κάθε σεναρίου σε σχέση με την οικονομική διάρθρωση, τους ρυθμούς οικονομικής μεγέθυνσης, την εν δυνάμει δημιουργία συνεργιών, δικτύων συνεργασίας, ευκαιριών απασχόλησης, δημο σιονομικών ζητημάτων, τα περιουσιακά θέματα και συναφείς διευθετήσεις, και γενικά κάθε μορφή οικονομικής δραστηριότητας υποδεικνύει ότι τα τέσσερα διαφορετικά σενάρια οδηγούν σε τέσσερα διαφορετικά είδη αποτελεσμάτων. Οι προεκτάσεις της ένταξης της Κύπρου στην Ευρωζώνη την 1 Ιανουαρίου 2008 έχουν ιδιαίτερη σημασία: μεταξύ άλλων, η υιοθέτηση του ευρώ δημιουργεί εν δυνάμει τη δυνατότητα για εκτεταμένες θετικές επιπτώσεις. Το ζήτημα αυτό θα τύχει ιδιαίτερης εξέτασης. Τονίζεται ότι μια ανάλυση η οποία επικεντρώνεται σε οικονομικά ζητήματα είναι ουσιαστικής σημασίας για πολλούς λόγους. Παραδοσιακά οι συζητήσεις και αναλύσεις επικεντρώνονταν στις συνταγματικές, νομικές και τις πολιτικές διαστάσεις μιας εν δυνάμει συμφωνίας έτσι ώστε ζητήματα πολιτικής οικονομίας δεν έτυχαν της προσοχής και διερεύνησης που θα έπρεπε. Αυτό οδήγησε σε παραλείψεις καθώς και ανεπαρκείς προσεγγίσεις σε σχέση με οποιαδήποτε προτεινόμενη λύση. Η εξέταση των οικονομικών προεκτάσεων των διάφορων σεναρίων είναι ως εκ τούτου ζωτικής σημασίας. Σε όλες σχεδόν τις προτεινόμενες λύσεις θα είναι ιδιαίτερα σημαντικό για τις δύο κοινότητες, να καταλήξουν σε κοινούς οικονομικούς και κοινωνικούς στόχους καθώς και στους τρόπους που θα επιτευχθούν αυτοί οι στόχοι. Αναπόφευκτα οι οικονομικές διαστάσεις και προεκτάσεις έχουν τη δική τους βαρύτητα, τη δική τους σημασία και επιρροή στις πολιτικές και συνταγματικές διαρθρωτικές δομές. Με το ίδιο σκεπτικό η σχέση αυτή λειτουργεί και αντίστροφα: δηλαδή, συνταγματικές ρυθμίσεις και πολιτικές διευθετήσεις επηρεάζουν σημαντικά οικονομικά δεδομένα και αποτελέσματα. Τα θέματα αυτά πρέπει να εξετασθούν με ένα πιο συστηματικό τρόπο. Προσβλέπουμε ότι η ανάλυση που επιχειρείται στη μελέτη αυτή θα συμβάλει σε ένα καλύτερο πλέγμα αποφάσεων σε όλα τα επίπεδα.

15 2 H πολιτική οικονομία της λύσης του κυπριακού προβλήματος: Η εξέταση τεσσάρων σεναρίων Προβάλλει και ένας άλλος βασικός λόγος για τη μελέτη αυτή. Υπάρχει μια κοινή υπόθεση εργασίας: ότι ανεξάρτητα από οποιαδήποτε λύση, οι οικονομικές προεκτάσεις θα είναι βασικά παρόμοιες, εάν όχι ίδιες, και ότι αυτές θα είναι τελικά θετικές. Η θέση αυτή είναι υπεραπλουστευμένη και εν πολλοίς παραπλανητική. Ένας βασικός στόχος της παρούσας έρευνας είναι να αναπτύξει εμπεριστατωμένα την ουσιαστική σημασία των ζητημάτων πολιτικής οικονομίας και να δώσει τις σωστές διαστάσεις των δεδομένων που εγείρονται. Εξέταση Τεσσάρων Συγκεκριμένων Σεναρίων Σε αυτή τη μελέτη εξετάζουμε τέσσερα σενάρια λύσης του κυπριακού προβλήματος: (α) Διζωνική δικοινοτική ομοσπονδία (β) Στασιμότητα/Συνέχιση του status quo (γ) Λύση δύο κρατών (δ) Λειτουργική ομοσπονδία με χαλαρή διζωνικότητα Πρέπει να γίνει επίσης κατανοητό ότι το κάθε σενάριο μπορεί να διαφοροποιηθεί με κάποιες επί μέρους τροποποιήσεις. Η ουσία είναι να κατανοηθεί ότι κάθε διαφοροποίηση, ακόμα και μέσα στα πλαίσια του ιδίου μοντέλου, συνοδεύεται από διαφορετικά αποτελέσματα. Η πιθανότητα τέτοιων διαφοροποιήσεων σε κάθε σενάριο θα υποδειχθεί χρησιμοποιώντας συγκεκριμένα παραδείγματα και στην κάθε περίπτωση θα είναι δυνατό να αξιοποιείται μια συγκεκριμένη μεθοδολογία δια της οποίας να επεξηγούνται οι εν δυνάμει επιπτώσεις και προεκτάσεις. (α) Διζωνική δικοινοτική ομοσπονδία Παρά το γεγονός ότι και οι δύο κοινότητες έχουν συμφωνήσει ότι η λύση θα πρέπει να βασίζεται σε αυτό που αποκαλείται διζωνική δικοινοτική ομοσπονδία (ο όρος διζωνική δικοινοτική ομοσπονδία υπάρχει στο κυπριακό πολιτικό λεξιλόγιο από τα τέλη της δεκαετίας του 1970), εν τούτοις υπάρχουν διαφορετικές και αποκλίνουσες προσεγγίσεις και ερμηνείες όχι μόνο μεταξύ των δύο κοινοτήτων αλλά και στην κάθε κοινότητα ξεχωριστά. Είναι επίσης προβληματικό το γεγονός ότι δεν έχει δοθεί από την πολιτική ηγεσία η ανάλογη προσοχή στο ζήτημα της συμβατότητας των διαφόρων συνταγματικών πλαισίων/μοντέλων με τις οικονομικές επιδιώξεις. Είναι επιτακτικό όπως οι δύο κοινότητες κατανοήσουν τις οικονομικές προεκτάσεις των συγκεκριμένων προσεγγίσεων και ερμηνειών που δίνουν για τη διζωνική δικοινοτική ομοσπονδία. (β) Στασιμότητα/Συνέχιση του status quo: H υφιστάμενη στασιμότητα εμπεριέχει συγκεκριμένες κοινωνικοοικονομικές πρακτικές, δεδομένα και αποτελέσματα όπως επίσης και συγκεκριμένα κόστη και χαμένα ωφελήματα/κέρδη. Υπογραμμίζεται επίσης ότι η στασιμότητα είναι δυναμικής και όχι στατικής φύσεως. Μετά από τη μερική άρση των περιορισμών στην ελεύθερη διακίνηση προσώπων

16 Εισαγωγή 3 από και προς τις δύο πλευρές της πράσινης γραμμής, στις 23 Απριλίου 2003, όπως επίσης και μετά την ένταξη της Κυπριακής Δημοκρατίας στην ΕΕ την 1η Μαΐου 2004, έχουν λάβει χώρα επιπρόσθετες, σημαντικές εξελίξεις. 1 Η μετά το 2003 περίοδος σε σχέση με τη στασιμότητα, εμπεριέχει ένα διαφορετικό πλαίσιο από εκείνο το οποίο υπήρχε προηγουμένως. Και οι δύο περίοδοι, πριν και μετά, θα πρέπει να συγκριθούν υπό το πρίσμα των πρόσφατων κοινωνικοοικονομικών εξελίξεων. Είναι επίσης σημαντικό να αναλυθούν οι ευρύτερες οικονομικές προεκτάσεις της σημερινής κατάστασης πραγμάτων και οι εν δυνάμει πολιτικές, προεκτάσεις και συνέπειές τους. (γ) Λύση δύο κρατών Έχει λεχθεί πολλές φορές ότι ένα σημαντικό ποσοστό Ελληνοκυπρίων αλλά και Τουρκοκυπρίων, προτιμούν τη νομιμοποίηση της διχοτόμησης και μια λύση δύο κρατών καθώς αντικρίζουν μια τέτοια διευθέτηση ως πιο σταθερή και πιο απλή. Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί σε σχέση με αυτό, ότι υπάρχουν πολλοί Ελληνοκύπριοι οι οποίοι προτιμούν μια πραγματικά ενοποιημένη Κύπρο οι οποίοι ψήφισαν εναντίον του Σχεδίου Ανάν 2 καθώς θεωρούσαν την όλη φιλοσοφία του εν λόγω Σχεδίου χειρότερη (και) από τη διχοτόμηση. Ταυτόχρονα πολλοί Τουρκοκύπριοι νιώθουν ότι η ελληνοκυπριακή απόρριψη του Σχεδίου Ανάν σηματοδοτεί μια απροθυμία από πλευράς Ελληνοκυπρίων να ζήσουν στα πλαίσια ενός διζωνικού δικοινοτικού ομοσπονδιακού διακανονισμού. Ούτως ή άλλως είναι σημαντικό να εξετάσουμε τις οικονομικές και άλλες προεκτάσεις του εν λόγω σεναρίου για κάθε κοινότητα καθώς και για την Κύπρο στο σύνολό της και να το αντιπαραβάλουμε με τα άλλα τρία σενάρια. Θα είναι επίσης χρήσιμο να προεκτείνουμε αυτή την ανάλυση πέραν της Κύπρου καθώς εμπερικλείονται σημαντικές επιδράσεις για την ευρύτερη περιοχή αλλά και για την ίδια την ΕΕ. (δ) Λειτουργική ομοσπονδία με χαλαρή διζωνικότητα Λίγη δουλειά και επεξεργασία έγινε σε σχέση με μια προσπάθεια σύζευξης του ιστορικού συμβιβασμού της διζωνικής δικοινοτικής ομοσπονδίας με τον στόχο της ενοποίησης του νησιού. Παρομοίως, λίγη δουλειά έγινε ως προς τους τρόπους που ο ευρωπαϊκός πολιτικός πολιτισμός και τα πρότυπα, θα μπορούσαν να επηρεάσουν συγκεκριμένες συνταγματικές και πολιτικές διατάξεις και διατυπώσεις σε σχέση με τον ιστορικό συμβιβασμό που εμπεριέχεται στις συμφωνίες υψηλού επιπέδου Μακαρίου - Ντενκτάς (1977) και Κυπριανού - Ντενκτάς (1979) (βλέπε Παράρτημα A και B, αντίστοιχα). Ένα τέτοιο μοντέλο θα εμπεριέχει μια σειρά από συγκεκριμένα οικονομικά στοιχεία, διατά- 1 Σημειώνεται ότι στις 3 Απριλίου 2008, και μετά από 45 χρόνια, άνοιξε η Οδός Λήδρας. Αυτό αποτέλεσε ένα πολύ σημαντικό γεγονός. Παρʼ όλα αυτά θα πρέπει να καταβληθούν τεράστιες προσπάθειες για μια ολοκληρωμένη λύση του Κυπριακού. 2 Το Σχέδιο Ανάν απορρίφθηκε από το 75,8% των Ελληνοκυπρίων και έγινε αποδεκτό από το 64,9% των Τουρκοκυπρίων (και των εποίκων που ψήφισαν) σε ξεχωριστά αλλά ταυτόχρονα δημοψηφίσματα που έλαβαν χώρα στις 24 Απριλίου 2004.

17 4 H πολιτική οικονομία της λύσης του κυπριακού προβλήματος: Η εξέταση τεσσάρων σεναρίων ξεις και πρόνοιες και θα μπορούσε να επηρεάσει σημαντικά συγκεκριμένους στόχους. Πριν από οποιοδήποτε συμπέρασμα είναι ουσιαστικής σημασίας να υπάρξει μια ολοκληρωμένη κοινωνικοοικονομική προσέγγιση και εικόνα του εν λόγω σεναρίου. Θα ήταν πολύ χρήσιμο να συγκριθούν τα συγκεκριμένα κοινωνικοοικονομικά αποτελέσματα αυτού του μοντέλου με τα αντίστοιχα αποτελέσματα των άλλων τριών μοντέλων. Δομή της Ερευνητικής Εργασίας Η μελέτη αυτή λαμβάνει υπ όψιν το νέο διεθνές οικονομικό περιβάλλον και ειδικότερα τη συμμετοχή της Κύπρου στην ΕΕ και στην ΟΝΕ. Έτσι, η υιοθέτηση του ευρώ από την Κύπρο ως το εθνικό της νόμισμα και οι ευρύτερες συναφείς προεκτάσεις υπογραμμίζονται ιδιαίτερα. Ένα άλλο πεδίο στο οποίο δίδεται ιδιαίτερη έμφαση σχετίζεται με τις υφιστάμενες αντιλήψεις, σωστές ή λανθασμένες (perceptions and misperceptions), τις οποίες έχουν οι δύο κοινότητες (καθώς και άλλα εμπλεκόμενα μέρη, άμεσα ή έμμεσα). Με αυτά τα δεδομένα προχωρούμε με το περίγραμμα των πιθανών λύσεων και αποτελεσμάτων και προβαίνουμε σε εισηγήσεις για το πιο κατάλληλο μοντέλο για την Κύπρο. Επειδή οι προσεγγίσεις της κάθε κοινότητας σε σχέση με την επίλυση του κυπριακού προβλήματος επηρεάζονται από την ιστορία, στο κεφάλαιο Ι επιχειρείται μια ανασκόπηση σε σχέση με τις εξελίξεις στη μετά το 1960 περίοδο. Γίνεται συνοπτική αναφορά στην κατάσταση πριν το 1974, επικεντρωνόμαστε πάνω στις διάφορες προσεγγίσεις σε σχέση με τις συμφωνίες υψηλού επιπέδου του 1977 και 1979 και τις προσπάθειες της διεθνούς κοινότητας για επίλυση του προβλήματος με αποκορύφωση το Σχέδιο Ανάν. Επίσης εξετάζουμε συνοπτικά τις διάφορες σκέψεις/προσεγγίσεις αλλά και δεδομένα σε σχέση με την κατάσταση πριν και μετά τον Απρίλιο Το κεφάλαιο ΙΙ περιγράφει τη θεωρητική προσέγγιση της ανάλυσης των τεσσάρων συγκεκριμένων σεναρίων υπογραμμίζοντας τα κύρια οικονομικά ζητήματα τα οποία θα εξετασθούν στα πλαίσια του συγκεκριμένου μοντέλου ή σεναρίου καθώς και τα πιθανά αποτελέσματα. Επιπρόσθετα επεξηγούμε περαιτέρω την ισχυρή σχέση μεταξύ συνταγματικών διευθετήσεων και οικονομικής διάρθρωσης και παραθέτουμε επίσης τους οικονομικούς στόχους των δύο πλευρών. Στα κεφάλαια ΙΙΙ-VI περιγράφουμε και αξιολογούμε τα τέσσερα σενάρια ξεχωριστά. Στο τελευταίο κεφάλαιο VII, παραθέτουμε τα συμπεράσματα και επεξηγούμε τα κύρια αποτελέσματα, τις συναφείς συγκρίσεις/αξιολογήσεις και προβαίνουμε σε εισηγήσεις πολιτικής. Ταυτόχρονα καταθέτουμε εισηγήσεις για περαιτέρω διερεύνηση σημαντικών ζητημάτων.

18 5 Ι. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ: ΜΙΑ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΜΕΤΑ ΤΟ 1960 Ημελέτη αυτή επικεντρώνεται πρωταρχικά σε οικονομικά θέματα και ζητήματα σε σχέση με το κυπριακό πρόβλημα. Θεωρούμε ότι οποιαδήποτε ανάλυση η οποία δεν λαμβάνει υπʼ όψιν οικονομικούς παράγοντες θα είναι ανεπαρκής και θα οδηγήσει σε παραπλανητικά αποτελέσματα. Με το ίδιο σκεπτικό, θα ήταν λανθασμένο, εξ ίσου παραπλανητικό και ανεπαρκές να υποθέσουμε ότι μόνο οικονομικά δεδομένα και παράγοντες είναι σημαντικά. Οι πολιτικές και συνταγματικές ρυθμίσεις και διευθετήσεις έχουν οικονομικές προεκτάσεις που επηρεάζουν θέματα όπως το περιουσιακό, τον βαθμό ενοποίησης της οικονομίας και κοινωνίας και πάνω απʼ όλα την οικονομική διάρθρωση και κατʼ επέκταση τα οικονομικά δεδομένα και αποτελέσματα. Εξετάζουμε αυτά τα θέματα σε σχέση με τις διάφορες ιδέες και σχέδια τα οποία έχουν προταθεί και κατατεθεί μετά το Πρώτα από όλα όμως είναι ουσιαστικής σημασίας να αξιολογήσουμε συνοπτικά την κατάσταση πριν από το Πριν από το Είναι γεγονός ότι δεν υπήρξε επαρκής συζήτηση και ανάλυση των οικονομικών δεδομένων, ρυθμίσεων και προεκτάσεων που προέκυψαν από το σύνταγμα του 1960 δια του οποίου εγκαθιδρύθηκε η Κυπριακή Δημοκρατία, καθώς και των γεγονότων της περιόδου που ακολούθησε με αποκορύφωμα την κρίση και την καταστροφή του Ουσιαστικά 1 Για ενδιαφέρον ανάγνωσμα βλέπε D. Christodoulou, Inside the Cyprus Miracle: Labours of an Embattled Mini-Economy (Modern Greek Studies, University of Minnesota, Minneapolis 1992), Ε. Μαύρος «Κοινωνιολογική θεώρηση της οικονομικής ανάπτυξης στην Κύπρο», Κυπριακή ζωή και κοινωνία λίγο πριν την ανεξαρτησία και μέχρι το 1984 (Διαλέξεις του Λαϊκού Πανεπιστημίου, Δήμος Λευκωσίας, 1993), σελ , M. Δεκλερής, Κυπριακό : Η Τελευταία Ευκαιρία (Εκδοτική Εταιρεία Εστία, Αθήνα 1981), K. C. Markides, The Rise and Fall of the Cyprus Republic (Yale University Press, New Haven 1977), M. Attalides, Cyprus: Nationalism and International Politics (St. Martinʼs Press, New York 1979), S. Kyriakides, Cyprus: Constitutionalism and Crisis Government (Univ. of Pennsylvania Press, Philadelphia 1968), M. Attalides (Ed.), Cyprus Reviewed (Nicosia 1977), N. Crawshaw, The Cyprus Revolt: An Account of the Struggle for Union with Greece (George Allen and Unwin, London 1978), T. Bahcheli, Cyprus in the Politics of Turkey σε N. Salem (Ed.), Cyprus: A Regional Conflict and its Resolution (St. Martinʼs Press, New York), σελ , Z. Negatigil, The Cyprus Conflict in International Law σε C. H. Dodd, The Political and Social Development of Northern Cyprus (Eothen Press, Huntingdon 1993), σελ

19 6 H πολιτική οικονομία της λύσης του κυπριακού προβλήματος: Η εξέταση τεσσάρων σεναρίων το σύνταγμα του 1960 αφορούσε μια διευθέτηση η οποία απαιτούσε συναινετικές προσεγγίσεις ή/και μια διοικητική ομοσπονδία. Όλα αυτά σήμαιναν, μεταξύ άλλων, ότι πολλές από τις αποφάσεις που λαμβάνονταν απαιτούσαν διπλές πλειοψηφίες από τους αντιπροσώπους των δύο κοινοτήτων. Πραγματικά, και σε σχέση με αυτό, η κρίση του 1963 η οποία οδήγησε στην αποχώρηση των Τουρκοκυπρίων από την κυβέρνηση ήταν εν πολλοίς αποτέλεσμα των αδιεξόδων στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων καθώς και της απουσίας κοινού οράματος. 2 Αναπόφευκτα αυτό είχε και οικονομικές προεκτάσεις όπως για παράδειγμα, η μη έγκριση των ετήσιων προϋπολογισμών. Εκ των υστέρων είναι δυνατό να λεχθεί ότι οι διαφορετικές θέσεις των δύο πλευρών θα μπορούσαν να αντιμετωπισθούν με ένα θετικό τρόπο εάν υπήρχε η αλληλοκατανόηση σε σχέση με τους ευρύτερους και ουσιαστικούς στόχους καθώς επίσης και μια πολιτική ατμόσφαιρα διαφάνειας, ανοχής και αμοιβαίας εμπιστοσύνης. Είναι επίσης ουσιαστικής σημασίας να κατανοηθεί το πλαίσιο και η πολιτική ατμόσφαιρα της περιόδου καθώς και οι απαιτήσεις των δύο πλευρών. Οι Ελληνοκύπριοι ένιωθαν ότι το σύνταγμα έδινε στους Τουρκοκύπριους υπερβολικά δικαιώματα και προνόμια τα οποία δεν ήταν μόνο άδικα αλλά επιπρόσθετα δημιουργούσαν ανεπάρκειες και στρεβλώσεις στη λειτουργία της οικονομίας και του κράτους. Από τη δική τους πλευρά οι Τουρκοκύπριοι ήθελαν να παραμείνουν προσκολλημένοι σε όλες τις πρόνοιες του συντάγματος του Ήθελαν να αποφύγουν την περιθωριοποίηση στην κοινωνία και το κράτος και έβλεπαν το σύνταγμα ως μια αποτελεσματική εγγύηση εναντίον μιας τέτοιας δυσμενούς εξέλιξης. 3 Ούτως ή άλλως ο τότε πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας Αρχιεπίσκοπος Μακάριος προχώρησε με την κατάθεση δεκατριών εισηγήσεων/σημείων για τροποποίηση του συντάγματος. Αυτό οδήγησε στην κρίση του και στην αποχώρηση των Τουρκοκυπρίων από την κυβέρνηση και από όλους τους θεσμούς του κράτους. Είναι επίσης σημαντικό να υπογραμμισθεί ότι οι πλείστοι Τουρκοκύπριοι προχώρησαν και κλείστηκαν σε θύλακες. Οι πλείστοι των Ελληνοκυπρίων είδαν την ενέργεια αυτή ως ενδεικτική των τουρκικών σχεδίων και προθέσεων για διχοτόμηση. Από την πλευρά τους οι περισσότεροι Τουρκοκύπριοι θεώρησαν αυτή την πράξη ως ένα απαραίτητο βήμα για τη δική τους ασφάλεια. 4 2 Βλέπε S. Kyriakides, Cyprus: Constitutionalism and Crisis Government, op. cit., ιδίως σελ , B. OʼMalley and I. Craig, The Cyprus Conspiracy: America, Espionage and the Turkish Invasion (I.B. Tauris, London/New York 1999), ιδίως σελ , Th. Ehrlich, Cyprus (Oxford University Press, New York and London 1974). 3 Αυτό είναι ένα κύριο σημείο το οποίο εγείρουν οι Τουρκοκύπριοι σε διάφορες συνεντεύξεις/συνομιλίες. 4 Βλέπε B. OʼMalley and I. Craig, The Cyprus Conspiracy: America, Espionage and the Turkish Invasion, op. cit., σελ Είναι επίσης ενδεικτικό ότι ο τότε Τουρκοκύπριος ηγέτης κ. Küçük δήλωσε ότι «[Δ]εν υπάρχει καμιά πιθανότητα για την τουρκική κοινότητα να ζήσει μαζί με την ελληνική κοινότητα ξανά. Πρέπει να υπάρξει διχοτόμηση». Βλέπε Daily Express, December 31, 1963.

20 Βιβλιογραφική ανασκόπηση: Μια συνοπτική επισκόπηση της περιόδου μετά το Στην Έκθεση του το 1965 ο τότε ειδικός αντιπρόσωπος του Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών Γκάλο Πλάζα, υπογράμμισε ότι δεν υπήρχε γεωγραφική βάση για ομοσπονδιακή λύση του κυπριακού προβλήματος. 5 Και τούτο επειδή ο τουρκοκυπριακός πληθυσμός τότε ήταν περίπου ανάλογα κατανεμημένος σε ολόκληρο το νησί. Παρά ταύτα η Άγκυρα και η τουρκοκυπριακή πλευρά δεν απεδέχθησαν τη φιλοσοφία και τις εισηγήσεις της Έκθεσης. Οι Ελληνοκύπριοι πίστευαν ότι η τουρκική πλευρά ενστερνιζόταν ιδέες και θέσεις η υλοποίηση των οποίων θα οδηγούσε στη βίαιη ανταλλαγή πληθυσμών και τη διασάλευση της κοινωνικοοικονομικής ζωής της χώρας. 6 Ταυτόχρονα οι Ελληνοκύπριοι απέτυχαν να κατανοήσουν τη σημασία συγκεκριμένων οικονομικών μέτρων, η υλοποίηση των οποίων θα μπορούσε να αποτελέσει ένα ουσιαστικό βήμα προς την κατεύθυνση της προώθησης και κατοχύρωσης μιας πραγματικά ενοποιημένης κοινωνίας. Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι η περίοδος χαρακτηριζόταν από ψηλούς ρυθμούς οικονομικής μεγέθυνσης και ανάπτυξης που συνοδευόταν και από ένα κοινωνικό μετασχηματισμό. 7 Το 1973 η Κύπρος δεν ήταν πλέον μια κατʼ εξοχήν αγροτική κοινωνία. Είχε δημιουργηθεί ένας αξιόλογος τομέας υπηρεσιών, είχε ξεκινήσει μια ήπια τάση αστικοποίησης, ο τουρισμός βρισκόταν σε ανοδική πορεία, ενώ ο μέσος ετήσιος ρυθμός οικονομικής μεγέθυνσης για την περίοδο, ήταν λίγο περισσότερο από 7%. 8 Όμως, οι Τουρκοκύπριοι δεν μοιράζονταν σε ικανοποιητικό βαθμό τους καρπούς της οικονομικής προόδου και ανάπτυξης. 9 Ενώ οι Τουρκοκύπριοι εξέφραζαν παράπονα για δυσμενείς διακρίσεις, οι Ελληνοκύπριοι υποστήριζαν ότι η μη επαρκής ανάπτυξη του βιοτικού επιπέδου των Τουρκοκυπρίων ήταν εν πολλοίς αποτέλεσμα της αποσχιστικής διχοτομικής πολιτικής της ηγεσίας τους καθώς και της Άγκυρας. 10 Οι πραγματικά εντυπωσιακές κοινωνικοοικονομικές επιδόσεις σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες, συνέβαλαν στην αποξένωση της πλειοψηφίας των Ελληνοκυπρίων από τον στόχο της ένωσης. 11 Ως εκ τούτου, την περίοδο αυτή, θα ήταν δυνατό οι δύο 5 Βλέπε G. Plaza, United Nations Security Council, Report of the United Nations Mediator on Cyprus to the Secretary-General, Note by the Secretary-General, S/6253, 26 March Θα μπορούσε να λεχθεί ότι αυτός ήταν ένας βασικός λόγος για την απόρριψη της Έκθεσης G. Plaza op. cit. Για ενδιαφέρον ανάγνωσμα βλέπε B. Oʼ Malley and I. Craig, The Cyprus Conspiracy: America, Espionage and the Turkish Invasion, op. cit., ιδίως σελ , Th. Ehrlich, Cyprus , op. cit. και Ch. Hitchens, Hostage to History: Cyprus from the Ottomans to Kissinger (Verso Press, London/New York 1997). 7 Βλέπε D. Christodoulou, Inside the Cyprus Miracle: Labours of an Embattled Mini-Economy, op. cit., A. Theophanous, Economic Growth and Development in Cyprus , Modern Greek Studies Yearbook (vol. 7, 1991), σελ , D. Whitaker, The Economy, σε F. Bunge (Ed.), Cyprus: A Country Study (Washington DC: The American University 1980), σελ Κυπριακή Δημοκρατία, Στατιστική Υπηρεσία, Statistical Abstract, διάφορα έτη. 9 Για ενδιαφέρον ανάγνωσμα βλέπε S. Panagides, Communal Conflict and Economic Considerations: The Case of Cyprus, Journal of Peace Research, vol. 5, 1968, σελ , M. Attalides, The Turkish Cypriots: Their Relations to the Greek Cypriots in Perspective, σε M. Attalides (Ed.), Cyprus Reviewed, op. cit., σελ Εκ των υστέρων πολλοί Ελληνοκύπριοι κατανοούν ότι παρά τους τουρκικούς σχεδιασμούς, οι εξελίξεις θα μπορούσαν να είχαν ακολουθήσει μια διαφορετική πορεία. Πρέπει να σημειωθεί ότι η Ν. Crawshaw (The Cyprus Revolt: An Account of the Struggle for Union with Greece, op. cit.), υιοθετεί μια έντονη κριτική στάση έναντι των Ελληνοκυπρίων. 11 Βλέπε M. Attalides, Cyprus: Nationalism and International Politics, op. cit., K. C. Markides, The Rise and Fall of the Cyprus Republic, op. cit.