ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

Transcript

1 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗΝ «ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ» ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Η ΕΞΩΣΤΡΕΦΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ Η εργασία υποβάλλεται για την μερική κάλυψη των απαιτήσεων με στόχο την απόκτηση μεταπτυχιακού διπλώματος ΠΙΣΤΙΚΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΖΑΡΩΤΙΑΔΗΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2014

2 Περίληψη Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η εξέταση της τάσης των εξαγωγών πριν και μετά την εκδήλωση της κρίσης για την ελληνική βιομηχανία. Πραγματοποιείται έρευνα για το πώς επηρεάστηκαν οι εξαγωγές της ελληνικής βιομηχανίας μετά την εμφάνιση της οικονομικής κρίσης του Διερευνώνται, επίσης, ποιοι είναι οι προσδιοριστικοί παράγοντες των εξαγωγών τόσο κατά τη διάρκεια μιας κρίσης όσο και σε περιόδους που δεν υφίσταται κάποιο αρνητικό εξωτερικό σοκ στην οικονομία μιας χώρας. Ακόμη, γίνεται οικονομετρική εξέταση για το ποιες μεταβλητές και σε τι βαθμό σημαντικότητας επηρεάζουν την εξωστρέφεια μιας επιχείρησης και κατ επέκταση μιας οικονομίας στο σύνολό της. Για την καλύτερη κατανόηση του ερευνητικού σκοπού της εργασίας διενεργείται έρευνα σε δύο επιχειρήσεις της ελληνικής βιομηχανίας από δύο διαφορετικούς κλάδους. Μετά τη εξέταση και των δύο επιχειρήσεων, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι οι δύο εταιρείες μετά την εμφάνιση της κρίσης δέχθηκαν τις αρνητικές επιπτώσεις σε όλα τα οικονομικά μεγέθη της λειτουργίας τους και προκειμένου να αντιμετωπίσουν την χαμηλή εγχώρια ζήτηση, που προκλήθηκε από την ύφεση, έδωσαν ιδιαίτερο βάρος στην εξαγωγική τους δραστηριότητα και την ενέτειναν με στόχο να καλύψουν τις ζημιές που σημείωναν από το 2009 και έπειτα. Μετά την παρουσίαση των παραγόντων που επηρεάζουν την εξωστρέφεια της ελληνικής βιομηχανίας κατά τη διάρκεια μιας ύφεσης, προτείνονται ορισμένες πολιτικές αντιμετώπισης για την ενίσχυση της εξωστρέφειας, ώστε να συμβάλλει στην άμβλυνση των αρνητικών συνεπειών της κρίσης. Λέξεις κλειδιά: εξωστρέφεια, προσδιοριστικοί παράγοντες, οικονομική κρίση, ελληνική βιομηχανία. i

3 Abstract The purpose of this paper is to examine the trend of exports during an economic crisis for the Greek industry. It is investigated how exports of Greek industry affected after the onset of the financial crisis of It is, also, investigated the determinants of exports doth during a crisis and in case that there isn t a negative external shock to the economy of a country. Moreover, becomes econometric examination about which variables affect the openness of a company and how important they are for an economy as a whole. For a better comprehension of the searching purpose of the work, it is carried out research in two companies of Greek industry from two different sectors. After examination of both companies, we conclude that the two companies gave emphasis and intensified their export activity in order to offset losses from 2009 onwards, which caused by the recession. All these happened in order to cope with weak domestic demand. After the presentation of the factors affecting the extroversion of Greek industry during a recession, a number of policy responses to openness, to help mitigate the negative effects of the crisis. Key words: extraversion, determinants, economic crisis, Greek industry. ii

4 Υπεύθυνη Δήλωση Φοιτητή Δηλώνω ότι είμαι συγγραφέας αυτής της εργασίας και ότι κάθε βοήθεια την οποία είχα για την προετοιμασία της, είναι πλήρως αναγνωρισμένη και αναφέρεται στην εργασία. Επίσης, έχω κάνει σαφείς αναφορές (συντάκτη, χρονολογία, εργασία, σελίδα) τις όποιες πηγές από τις οποίες έκανα χρήση δεδομένων, προτάσεων, ιδεών ή λέξεων, είτε αυτές αναφέρονται ακριβώς είτε είναι παραφρασμένες. Καταλαβαίνω ότι η αποτυχία να γίνει αυτό ανέρχεται σε λογοκλοπή και θα θεωρηθεί λόγος αποτυχίας σε αυτήν την διπλωματική και του συνολικού βαθμού της. Ακόμα δηλώνω ότι αυτή η γραπτή εργασία προετοιμάστηκε από εμένα προσωπικά και αποκλειστικά και ότι θα αναλάβω πλήρως τις συνέπειες εάν η εργασία αυτή αποδειχθεί ότι δεν μου ανήκει. Όνομα: ΠΙΣΤΙΚΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Υπογεγραμμένος: Ημερομηνία: 7 Φεβρουαρίου 2014 iii

5 Ευχαριστίες Αρχικά, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέπων καθηγητή της διπλωματικής μου εργασίας, κ. Ζαρωτιάδη Γρηγόριο. Τον ευχαριστώ για την δυνατότητα που μου έδωσε να συνεργαστώ μαζί του, σε ένα τόσο ενδιαφέρον θέμα, αλλά και για το χρόνο και για τις συμβουλές του. Οφείλω, να ευχαριστήσω τον κ. Κατρακυλίδη Κωνσταντίνο για τις χρήσιμες συμβουλές του στο εμπειρικό κομμάτι της διπλωματικής μου εργασίας. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Χαρίσκο Αθανάσιο και τον κ. Μαρονικολάκη Χαρίτων, στελέχη του «ΚΤΗΜΑΤΟΣ ΚΩΣΤΑ ΛΑΖΑΡΙΔH», καθώς και τον κ. Τσαγκαλίδη Αλέξανδρο, στέλεχος του «ΔΡΟΜΕΑ» για τον χρόνο που αφιέρωσαν στην απάντηση των ερωτήσεων των δομημένων συνεντεύξεων. Σε προσωπικό επίπεδο, οφείλω ένα ευχαριστώ στους γονείς μου για την ψυχολογική και οικονομική υποστήριξη, που μου πρόσφεραν. Κυρίως, όμως ευχαριστώ την συμφοιτήτρια μου Τρέμμα Ουρανία, για τις σημαντικές της επισημάνσεις και συμβουλές στην υλοποίηση της διπλωματικής εργασίας, καθώς και τον φίλο μου Καρανικολό Στέλιο, για τις παρατηρήσεις του στη δομή της εργασίας. iv

6 Περιεχόμενα Συντομογραφίες... viii Κατάλογος διαγραμμάτων... ix Κατάλογος Πινάκων... x Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή Καθορισμός του προβλήματος Διάρθρωση εργασίας... 2 Κεφάλαιο 2: Εξωστρέφεια και κρίση Ορισμός Σημαντικότητα εξωστρέφειας Πλεονεκτήματα Μακροοικονομικοί προσδιοριστικοί παράγοντες εξωστρέφειας Εγχώριες επενδύσεις Ξένες άμεσες επενδύσεις Συναλλαγματική ισοτιμία Φορολογική πολιτική Μέγεθος της χώρας Χρηματοπιστωτικό σύστημα Εισαγωγές Λοιποί προσδιοριστικοί παράγοντες Ανταγωνιστικότητα Έρευνα και Ανάπτυξη - Καινοτομία Υποδομές Πολιτική και θεσμική σταθερότητα Εργατικό δυναμικό Εξαγωγές και οικονομική κρίση v

7 2.6.1 Επαναπροσδιορισμός μεταβλητών Μέγεθος εξαγωγικής επιχείρησης Συμπεριφορά marketing εξαγωγών Προορισμός εξαγωγών Επίδραση της έντασης των εξαγωγών Σύνοψη κεφαλαίου Κεφάλαιο 3: Εμπειρική ανάλυση Μεταβλητές Συναρτήσεις Εκτίμηση υποδείγματος Έλεγχοι υποδείγματος Fixed effects Συντελεστής προσδιορισμού Έλεγχος συσχέτισης Έλεγχος αυτοσυσχέτισης Σύνοψη κεφαλαίου Κεφάλαιο 4: Η Ελληνική πραγματικότητα Εξαγωγικός τομέας Case Studies Κλάδος επίπλων γραφείου ΠΑΠΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ Α.Β.Ε.Ε.Α. - "ΔΡΟΜΕΑΣ" Ιστορία Εγκαταστάσεις Οικονομικό προφίλ Εξωστρέφεια Κλάδος οινοποιίας ΚΤΗΜΑ ΚΩΣΤΑ ΛΑΖΑΡΙΔΗ Α.Ε Ιστορία Εγκαταστάσεις vi

8 4.6.2 Οικονομικό προφίλ Εξωστρέφεια Εκτιμήσεις Κεφάλαιο 5: Επίλογος Συμπεράσματα Προτάσεις πολιτικής Βιβλιογραφία Παράρτημα vii

9 Συντομογραφίες FDI: Foreign Direct Investment IDA: International Development Association IMF: International Monetary Fund UNCTAD: United Nations Conference on Trade and Development ΑΕΠ: Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν ΕΒΕΑ: Εμπορικό και Βιοτεχνικό Επιμελητήριο Αθηνών ΕΕ: Ευρωπαϊκή Ένωση Ε&Α: Έρευνα και Ανάπτυξη ΕΛ.ΣΤΑΤ.: Ελληνική Στατιστική Αρχή ΕΣΠΑ: Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς Ε.Σ.Υ.Ε.: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδας ΒΙ.ΠΕ.: Βιομηχανική Περιοχή ΜΜΕ: Μικρομεσαίες επιχειρήσεις ΞΑΕ: Ξένες Άμεσες Επενδύσεις ΟΠΕ: Ελληνικός Οργανισμός Εξωτερικού Εμπορίου viii

10 Κατάλογος διαγραμμάτων Διάγραμμα 2.1: Export Intensity and Total Sales: Estimated Relationship Διάγραμμα 4.1: Ελληνικές εξαγωγές ( ) Διάγραμμα 4.2: Εξαγωγές ΔΡΟΜΕΑ ( ) Διάγραμμα 4.3: Εγχώρια παραγωγή οίνου ( ) Διάγραμμα 4.4: Εξαγωγές οίνου ( ) Διάγραμμα 4.5: Εξαγωγές ΛΑΖΑΡΙΔΗ ( ) ix

11 Κατάλογος Πινάκων Πίνακας 2.1: Επιρροή ΞΑΕ Πίνακας 3.1: Σταθερές επιδράσεις εξαγωγών Πίνακας 3.2: Σταθερές επιδράσεις εισαγωγών Πίνακας 3.3: Διαγνωστικά εξαγωγών Πίνακας 3.4: Διαγνωστικά εισαγωγών Πίνακας 3.5: Έλεγχος συσχέτισης Πίνακας 3.6: Έλεγχος αυτοσυσχέτισης Πίνακας 4.1: Ελληνικές εξαγωγές, Πίνακας 4.2: Εγχώρια παραγωγή επίπλων γραφείου, Πίνακας 4.3 Εξέλιξη εξαγωγών επίπλων γραφείου, Πίνακας 4.4: Εξέλιξη εξαγωγών επίπλων, Πίνακας 4.5: Κύκλος εργασιών εσωτερικού, Πίνακας 4.6: Επενδύσεις σε θυγατρικές, Πίνακας 4.7: Δπαάνες Ε&Α, Πίνακας 4.8: Κύκλος εργασιών εξωτερικού, Πίνακας 4.9: Εξέλιξη εγχώριας παραγωγής οίνου, Πίνακας 4.10: Εξέλιξη εξαγωγών οίνου, Πίνακας 4.11: Κύκλος εργασιών εσωτερικού, Πίνακας 4.12: Επενδύσεις, Πίνακας 4.13: Κύκλος ερασιών εξωτερικού, Πίνακας 4.14: Καθαρά κέρδη ΔΡΟΜΕΑΣ, Πίνακας 4.15: Καθαρά κέρδη ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ, x

12 Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή 1.1 Καθορισμός του προβλήματος Μία πολύ σημαντική μακροοικονομική μεταβλητή για την ορθή και κερδοφόρα λειτουργία μιας επιχείρησης, και ολόκληρης της οικονομίας, είναι οι εξαγωγές, δηλαδή η εξωστρέφειά της. Με τον όρο εξωστρέφεια νοείται η εμπορική δραστηριότητα που έχουν οι επιχειρήσεις με άλλες επιχειρήσεις που ξεπερνούν τα εθνικά σύνορα. Ιδιαίτερα στις ημέρες μας, όπου η παγκόσμια οικονομία αντιμετωπίζει μια από τις μεγαλύτερες οικονομικές κρίσεις στην ιστορία της, η εξωστρέφεια κεντρίζει και προσελκύει το ενδιαφέρον του οικονομικού περιβάλλοντος. Οι εξαγωγές διαδραματίζουν κομβικό ρόλο σε μια οικονομία, καθώς συμμετέχουν στο εμπορικό ισοζύγιο, το οποίο είναι αυτό που θα προσδιορίσει αν στην οικονομία υπάρχει έλλειμμα ή πλεόνασμα. Η εξωστρέφεια είναι ένας πολυσυζητημένος όρος, ειδικά τη σημερινή εποχή όπου πιθανόν να είναι και το μέσο που θα συμβάλλει στην άμβλυνση των αρνητικών επιδράσεων της ύφεσης και στην αντιμετώπιση αυτής, και φαντάζει να είναι η μοναδική ελπίδα των οικονομιών στην προσπάθειά τους να ξεπεράσουν την κρίση. Αυτό γίνεται αντιληπτό και από προηγούμενες έρευνες και εμπειρικές μελέτες που έχουν γίνει στο παρελθόν και έχουν δείξει πως οι επιχειρήσεις σε περιόδους οικονομικής ύφεσης στρέφονται στην εξαγωγική τους δραστηριότητα, προκειμένου να αντιστρέψουν την πτωτική πορεία της επιχείρησής τους, εξαιτίας κυρίως της μειωμένης εγχώριας ζήτησης. 1

13 1.2 Διάρθρωση εργασίας Η παρούσα εργασία, αποτελεί την μεταπτυχιακή εργασία στα πλαίσια του μεταπτυχιακού τμήματος «Οικονομική και Περιφερειακή Ανάπτυξη» του τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Στην εργασία, γίνεται ανάλυση της εξωστρέφειας της ελληνικής βιομηχανίας πριν και μετά την εκδήλωση της οικονομικής κρίσης που βιώνουμε στις ημέρες μας. Ο απώτερος σκοπός της, είναι να επιβεβαιώσει πως επηρεάζονται οι εξαγωγές των ελληνικών μεταποιητικών επιχειρήσεων και από ποιους παράγοντες στη διάρκεια μιας ύφεσης. Η εργασία έχει την ακόλουθη διάρθρωση: Στο 1 ο Κεφάλαιο, όπως έχει γίνει, προσδιορίζεται το θέμα, το οποίο θα διαπραγματευτεί η συγκεκριμένη εργασία και δίνεται ο σκοπός της μελέτης. Επίσης, γίνεται αναφορά στη διάρθρωση που ακολουθεί η μελέτη. Στο 2 ο Κεφάλαιο δίνεται, αρχικά, ο ορισμός της εξωστρέφειας και η σημασία που έχουν οι εξαγωγές για ανάπτυξη και την εύρυθμη λειτουργία μιας επιχείρησης και μιας οικονομίας. Επίσης, παρουσιάζονται οι παράγοντες που επηρεάζουν την εξωστρέφεια σε περιόδους που δεν χαρακτηρίζονται από κάποιο αρνητικό οικονομικό φαινόμενο, όπως η κρίση. Οι παράγοντες που αναλύονται είναι κυρίως μακροοικονομικοί, αλλά γίνεται αναφορά και σε μη μακροοικονομικούς και μη οικονομικούς παράγοντες. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά και στους προσδιοριστικούς παράγοντες των εξαγωγών κατά της διάρκεια μιας οικονομικής κρίσης. Η κρίση οδηγεί σε ορισμένες αλλαγές στο οικονομικό περιβάλλον, οι οποίες με τη σειρά τους επηρεάζουν κάποιους από τους μακροοικονομικούς προσδιοριστικούς παράγοντες των εξαγωγών. Αυτοί οι παράγοντες συμβάλλουν στη μεταβολή της συμπεριφοράς 2

14 των εξαγωγών. Τέλος, το Κεφάλαιο κλείνει με την ένταση και το ιδιαίτερο ενδιαφέρον που δίνουν οι επιχειρήσεις (σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία) στην ενίσχυση της εξαγωγικής τους δραστηριότητας, καθώς και τις αλλαγές που πραγματοποιούν για να πετύχουν το συγκεκριμένο στόχο. Στο 3 ο Κεφάλαιο πραγματοποιείται η εμπειρική ανάλυση. Εξετάζεται ένα δείγμα 19 χωρών της Ε.Ε., με το οικονομετρικό πρόγραμμα GRETL και τη διαστρωματική ανάλυση, χρησιμοποιώντας τη μέθοδο panel data analysis με fixed effects. σε αυτό το σημείο ερευνώνται ορισμένες μεταβλητές, που παρουσιάζονται στους προσδιοριστικούς παράγοντες της εξωστρέφειας, κατά πόσο επηρεάζουν την εξαγωγική, αλλά και την εισαγωγική δραστηριότητα του επιλεγμένου δείγματος. Στο 4 ο Κεφάλαιο γίνεται μελέτη δύο επιχειρήσεων και εξετάζεται πως συμπεριφέρθηκαν και πως κινήθηκαν οι εξαγωγές τους εξαιτίας της ύφεσης. Οι επιχειρήσεις που χρησιμοποιήθηκαν για τη συγκεκριμένη εργασία είναι η «ΔΡΟΜΕΑΣ ΠΑΠΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ Α.Β.Ε.Ε.Α.» και το «ΚΤΗΜΑ ΚΩΣΤΑ ΛΑΖΑΡΙΔΗ». Αρχικά, εξετάστηκε η δομή του κλάδου στον οποίο ανήκει η εκάστοτε επιχείρηση και στη συνέχεια εξετάστηκε το οικονομικό προφίλ των εταιρειών, με έμφαση στην εξαγωγική επίδοση από το 2008 και έπειτα. Στο 5 ο, και τελευταίο, Κεφάλαιο αναλύονται τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει η συγκεκριμένη μελέτη, όπως αυτά προκύπτουν τόσο από το θεωρητικό όσο και από το οικονομετρικό κομμάτι. Τέλος, προτείνονται ορισμένες πολιτικές για την βελτίωση της εξαγωγικής ικανότητας. 3

15 Κεφάλαιο 2: Εξωστρέφεια και κρίση 2.1 Ορισμός Η έννοια εξωστρέφεια είναι ένας πολιτικός όρος που χρησιμοποιήθηκε αρκετά πρόσφατα προκειμένου να εκφράσει τη διαδικασία οικονομικής ολοκλήρωσης της χώρας με τις παγκόσμιες αγορές σε ένα πλαίσιο απελευθέρωσης και ανοίγματος των διεθνών αγορών και ανάπτυξης διεθνών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων από εθνικές επιχειρήσεις. Οι εξωστρεφείς δραστηριότητες ουσιαστικά αναφέρονται σε επιχειρηματικές δραστηριότητες ατόμων, επιχειρήσεων ή οργανισμών που ξεπερνούν τα εθνικά σύνορα και επεκτείνονται σε άλλες χώρες. Οι δραστηριότητες αυτές, οι οποίες στη διεθνή βιβλιογραφία αποκαλούνται International Business, διακρίνονται στις ακόλουθες τέσσερις γενικές κατηγορίες (Χλέτσος Μιχάλης, 2008): Διεθνές εμπόριο αγαθών (International Merchandise Trade): Αφορά αγορές και πωλήσεις αγαθών μεταξύ ανεξάρτητων επιχειρηματιών, επιχειρήσεων και οργανισμών δύο χωρών (εισαγωγές και εξαγωγές αγαθών). Διεθνές εμπόριο υπηρεσιών (International Service Trade): Αναφέρεται, όπως και στην προηγούμενη περίπτωση, σε ανταλλαγές αλλά οι συναλλαγές αφορούν παρεχόμενες υπηρεσίες όπως μεταφορές, ναυτιλιακές, ασφαλιστικές, τραπεζικές, κ.ά. Διεθνείς επενδύσεις χαρτοφυλακίου (International Portfolio Investment): Αφορά τις συναλλαγές ατόμων, επιχειρήσεων ή οργανισμών σε όλες τις αγορές χρεογράφων (μετοχές, ομόλογα, κλπ). 4

16 Οι Ξένες Άμεσες Επενδύσεις (Foreign Direct Investment): Περιλαμβάνει τη μεταφορά κεφαλαίου από μια χώρα σε μια άλλη με αποκλειστικό σκοπό τη δημιουργία εκεί μιας νέας επιχείρησης ή την εξαγορά του συνόλου ή μέρους του μετοχικού κεφαλαίου μιας τοπικής επιχείρησης. Σύμφωνα με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (IMF, 1995), σε αντίθεση με τις επενδύσεις χαρτοφυλακίου, πρωταρχικός αντικειμενικός στόχος του ιδιοκτήτη των κεφαλαίων αυτών είναι ο ολικός ή μερικός έλεγχος της τοπικής επιχείρησης και η ενεργός συμμετοχή του στη διοίκηση της επιχείρησης. Ως εκ τούτου ο βαθμός εξωστρέφειας (σχέση 1) μιας χώρας θα εξαρτηθεί από τη βαρύτητα των διεθνών συναλλαγών σε σχέση με τις εθνικές συναλλαγές (όγκος των διεθνών / εθνικές συναλλαγές), τον τύπο ολοκλήρωσης (στις τέσσερις περιοχές δηλ. του εμπορίου αγαθών και υπηρεσιών και επενδύσεων), καθώς και της ποιότητας των συναλλαγών (προστιθέμενη αξία των συναλλαγών). Δείκτης Εξωστρέφειας = [(Εισαγωγές + Εξαγωγές)/ΑΕΠ]*100% (1) Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος αυτών των συναλλαγών είναι ένας τύπος επιχειρηματικής οργάνωσης, η Πολυεθνική Επιχείρηση (Multinational Firm). Πολυεθνική είναι μια επιχείρηση που κατέχει, ελέγχει και διαχειρίζεται πλουτοπαραγωγικούς πόρους σε πάνω από μια χώρα ή κατά συνέπεια σε τουλάχιστον δύο χώρες. Η μια χώρα αποτελεί τη χώρα προέλευσης της επιχείρησης και η άλλη τη χώρα υποδοχής. Στη χώρα υποδοχής λειτουργούν οι λεγόμενες θυγατρικές, ενώ στη χώρα προέλευσης βρίσκεται η μητρική εταιρεία. 5

17 2.2 Σημαντικότητα εξωστρέφειας Η επίδραση των εξαγωγών έχει αποτελέσει κεντρικό θέμα στη θεωρία του εμπορίου και της ανάπτυξης. Οι εξαγωγές, χωρίς αμφιβολία, αποτελούν σημαντικό προσδιοριστικό παράγοντα που συμβάλλει στην οικονομική ανάπτυξη μιας επιχείρησης, αρχικά, και κατ επέκταση στην ανάπτυξη όλης της χώρας. Με άλλα λόγια υπάρχει θετική σχέση μεταξύ των εξαγωγών και της οικονομικής ανάπτυξης μιας χώρας, κάτι που αποδεικνύεται και εμπειρικά 1. Η οικονομική θεωρία δείχνει ότι η επέκταση των εξαγωγών προάγει την οικονομική ανάπτυξη διαμέσου δύο σταδίων: 1) βελτιώνοντας την αποδοτικότητα στην κατανομή των παραγωγικών πόρων και 2) αυξάνοντας την ποσότητά τους διαμέσου της συσσώρευσης του κεφαλαίου (Chenery and Strout, 1966 Bardhan and Lewis, 1970 Romer, 1989 Basu and McLeod, 1991 Edwards, 1992). Η ανάπτυξη των εξαγωγών συνεισφέρει στην ανάπτυξη του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος, κάτι που φαίνεται στη σχέση (2). Οι εξαγωγές χαλαρώνουν τους δεσμευτικούς περιορισμούς του ξένου συναλλάγματος και επιτρέπουν τις αυξήσεις στα εισαγόμενα κεφαλαιουχικά αγαθά, όπως και στα ενδιάμεσα αγαθά (McKinnon, 1964). Επίσης, οι εξαγωγές επιτρέπουν σε φτωχές χώρες με εγχώριες στενές αγορές να επωφελούνται από οικονομίες κλίμακας (Helpman and Krugman, 1985) και να οδηγούνται στη βελτίωση της επάρκειας των πόρων και ιδιαίτερα στη βελτίωση της χρησιμοποίησης του κεφαλαίου λόγω του ανταγωνισμού στις παγκόσμιες αγορές (Balassa, 1978 Bhagwati and Srinivasan, 1979 Krueger, 1980). Άρα, οι εξαγωγές είναι ένα απαραίτητο εργαλείο για την επίτευξη του στόχου της ανάπτυξης και της 1 «ΕΞΑΓΩΓΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ: Μια εμπειρική έρευνα για δύο νέα μέλη της Ε.Ε.», Νικόλαος Δριτσάκης, Τμήμα Εφαρμοσμένης Πληροφορικής, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας 6

18 διεθνούς ανταγωνιστικότητας μιας οικονομίας στο δύσκολο οικονομικό διεθνές περιβάλλον (DeeKay, 2009). Y = C + I + G + X M (2) όπου Y είναι το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν C η κατανάλωση I η επένδυση G οι κρατικές δαπάνες X οι εξαγωγές M οι εισαγωγές Ακόμη, γίνεται κατανοητό ότι για την καλύτερη αντιμετώπιση του εγχώριου και του διεθνούς ανταγωνισμού, οι επιχειρήσεις θα πρέπει να στραφούν προς την εξαγωγική διαδικασία παρέχοντας προϊόντα ποιοτικά, διαφοροποιημένα και με καλύτερο αντίτιμο αγοράς έναντι του ανταγωνισμού. Η κίνηση αυτή θα τις επιτρέψει να μεγιστοποιήσουν τα κέρδη τους, να αποκτήσουν τεχνογνωσία που κατέχουν ομοειδείς ανταγωνιστικές επιχειρήσεις και να γίνουν υπολογίσιμα μεγέθη έναντι του διεθνούς, αλλά και του εγχώριου επιχειρηματικού ανταγωνισμού. Εάν οι επιχειρήσεις δεν καταφέρουν να προσαρμοστούν στην παγκοσμιοποίηση των αγορών και των υπηρεσιών θα διαπιστώσουν ότι δεν έχουν μέλλον, εφόσον η συνήθως μικρή εσωτερική αγορά που δραστηριοποιούνται, δεν παρέχει τα κατάλληλα εχέγγυα ανάπτυξης και οικονομικής ευημερίας μιας επιχείρησης, καθώς το σχετικά μικρό πελατολόγιο της, αλλά και οι περιορισμένες οικονομικές δυνατότητές του δεν αφήνουν και πολλά σημάδια αισιοδοξίας για το μέλλον μιας επιχείρησης. 7

19 Ταυτοχρόνως θα βλέπουν το μερίδιο αγοράς που κατέχουν να ροκανίζεται από άλλες ανταγωνιστικότερες ομοειδείς ξένες μεγάλες επιχειρήσεις που μπήκαν στην τοπική τους αγορά να μπορούν και να προσφέρουν τα ίδια με αυτές προϊόντα σε άκρως ανταγωνιστικές τιμές, που οι τοπικές επιχειρήσεις δεν θα μπορούν να προσφέρουν. 2.3 Πλεονεκτήματα Τα οφέλη από την εξωστρέφεια των επιχειρήσεων μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε δύο ομάδες: Εθνικά οφέλη Οι επιχειρηματικές, οι διεθνείς και συχνά οι πολιτικές σχέσεις μεταξύ χωρών βελτιώνονται μέσω των εξαγωγών. Οι εξαγωγές προσθέτουν ποικιλομορφία στο εθνικό εισόδημα της χώρας, προσφέρουν επιλογές αγορών και λιγότερη ευπάθεια στις παγκόσμιες οικονομικές κρίσεις και διακυμάνσεις. Οι εξαγωγές συμβάλλουν στην αύξηση της απασχόλησης και κατ επέκταση στη μείωση της ανεργίας. Οι εξαγωγείς τείνουν να πληρώνουν υψηλότερες αμοιβές, να προσλαμβάνουν άτομα για μόνιμη απασχόληση και να εκπαιδεύουν περισσότερο το προσωπικό τους, από τις επιχειρήσεις που δεν έχουν δραστηριότητα στο εξωτερικό. Η αύξηση των εξαγωγών βελτιώνει το εμπορικό ισοζύγιο και μέσω αυτής της αύξησης το ελλειμματικό ισοζύγιο μπορεί να μετατραπεί σε πλεονασματικό και να βοηθήσει σε πιθανή μείωση του ελλείμματος και χρέους της εκάστοτε χώρας (Ζερβόπουλος Γεώργιος, 2010). 8

20 Αύξηση του βιοτικού επιπέδου της χώρας που προκαλείται από την αύξηση του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος, καθώς αναπτύσσονται οι εξαγωγές (Ζιάγκας Νικόλαος, 2010). Επιχειρηματικά οφέλη Ο διεθνής ανταγωνισμός σπρώχνει τις επιχειρήσεις να είναι πιο καινοτόμες και να χρησιμοποιούν συχνότερα τις νέες τεχνολογίες. Οι εξαγωγικές επιχειρήσεις έχοντας μεγαλύτερο ανταγωνισμό συντελούν στην βελτίωση των υποδομών, των παραγωγικών δυνατοτήτων, στην έρευνα και την ανάπτυξη νέων προϊόντων. Η διατήρηση και ανάπτυξη των εξαγωγών προωθούν την βιωσιμότητα, την αξιοπιστία, το κύρος και την φήμη τόσο των επιχειρήσεων, αρχικά, όσο και της χώρας στη συνέχεια. Δημιουργία οικονομιών κλίμακας, εφόσον η αγορά των προϊόντων θα μεγαλώσει και η διαχείριση πόρων θα είναι αποτελεσματικότερη. Αύξηση των πωλήσεων, εφόσον αναγνωριστεί η ζήτηση του προϊόντος σε ξένες αγορές ή ανακαλυφθεί κάποια αγορά όπου το προϊόν της επιχείρησης είναι μοναδικό ή σπάνιο. Αύξηση των κερδών της επιχείρησης, που μπορεί να επιτευχθεί σχετικά γρήγορα αν τα σταθερά κόστη καλύπτονται από τις πωλήσεις στην εγχώρια αγορά ή με άλλη χρηματοδότηση και οι τιμές πώλησης στο εξωτερικό έχουν καθοριστεί λαμβάνοντας υπόψη όλους τους παράγοντες (κόστη μεταφοράς, δασμοί, φόροι κλπ.) Μείωση της εξάρτησης της επιχείρησης από την εγχώρια αγορά, της οποίας η πορεία επηρεάζει άμεσα την επιχείρηση. 9

21 Απόκτηση τεχνογνωσίας, που μπορεί να αφορά νέους τρόπους παραγωγής, νέα προϊόντα, νέους τρόπους συσκευασίας κλπ. Ενδυνάμωση της θέσης του προϊόντος στην εγχώρια αγορά, εφόσον έχει επιτύχει στις ξένες αγορές, ανάμεσα σε πληθώρα άλλων προϊόντων. 2.4 Μακροοικονομικοί προσδιοριστικοί παράγοντες εξωστρέφειας Πλούσια είναι η διεθνής βιβλιογραφία αναφορικά με τους προσδιοριστικούς παράγοντες που επηρεάζουν τις εξαγωγές μιας χώρας. Αυτοί οι παράγοντες αναφέρονται τόσο στο μακροοικονομικό όσο και στο μικροοικονομικό περιβάλλον των χωρών και των επιχειρήσεων (Dijk van Michiel, 2002 Love J., 1982). Ακόμη, οι παράγοντες που επηρεάζουν την εξωστρέφεια μιας χώρας είναι είτε εσωτερικοί (από το εγχώριο περιβάλλον μιας χώρας) είτε εξωτερικοί (προερχόμενοι από το παγκόσμιο περιβάλλον και μεταφέρονται στην εκάστοτε χώρα μέσω των αλληλεξαρτήσεων και των εμπορικών συναλλαγών που έχουν οι χώρες μεταξύ τους). Στη συνέχεια γίνεται ανάλυση των πιο σημαντικών παραγόντων που προσδιορίζουν τις εξαγωγές τόσο γενικά όσο και σε περιόδους οικονομικής κρίσης 2. Μία αξιοσημείωτη παρατήρηση που προκύπτει από την εξέταση των παρακάτω παραγόντων είναι πως υπάρχει 2 Οικονομική κρίση είναι το φαινόμενο κατά το οποίο μια οικονομία χαρακτηρίζεται από μια διαρκή και αισθητή μείωση της οικονομικής της δραστηριότητας. Όταν λέμε οικονομική δραστηριότητα αναφερόμαστε σε όλα τα μακροοικονομικά μεγέθη της οικονομίας, όπως η απασχόληση, το εθνικό προϊόν, οι τιμές, οι επενδύσεις κ.λπ. Ο βασικότερος δείκτης οικονομικής δραστηριότητας είναι οι επενδύσεις, οι οποίες, όταν αυξομειώνονται, συμπαρασύρουν μαζί τους και όλα τα υπόλοιπα οικονομικά μεγέθη (Κουφάρης, 2010). 10

22 αλληλεξάρτηση μεταξύ τους και η επίδραση πάνω στις εξαγωγές αποτελεί έναν επαναλαμβανόμενο κύκλο, δηλαδή ο ένας παράγοντας επηρεάζει τον άλλο και οι χώρες βρίσκονται σε έναν αέναο κύκλο Εγχώριες επενδύσεις Οι επενδύσεις είναι ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που επηρεάζουν τόσο τη λειτουργία, την ανάπτυξη και την εξωστρέφεια των επιχειρήσεων όσο και την γενικότερη εξαγωγική παρουσία μιας χώρας. Οι επενδύσεις είναι αυτές που θα δημιουργήσουν τα ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα για τις επιχειρήσεις, οι οποίες με τη σειρά τους θα δημιουργήσουν νέα προϊόντα για να αυξήσουν τις εξαγωγές τους με πρωτοπόρα και καινοτόμα προϊόντα. Απαραίτητες επενδύσεις που οφείλουν να πραγματοποιούνται στο εσωτερικό μιας χώρας από τους ντόπιους επενδυτές είναι: Επενδύσεις σε υποδομές Οι επενδύσεις σε υποδομές αναφέρονται στη βελτίωση των συγκοινωνιακών δομών, των τηλεπικοινωνιακών δομών και των κτιριακών εγκαταστάσεων. Επίσης, οι εν λόγω επενδύσεις αναφέρονται σε βελτιώσεις των οργανισμών προώθησης εξαγωγών. Επενδύσεις σε συνεργασίες με πανεπιστήμια, τεχνολογικά πάρκα και καινοτομίες Οι συγκεκριμένες επενδύσεις αφορούν συνεργασίες των επιχειρήσεων με τα πανεπιστήμια και με τεχνολογικά πάρκα, στα οποία «καλλιεργείται» η γνώση, 11

23 η οποία με τη σειρά της είναι υπεύθυνη για τη δημιουργία καινοτομιών και βελτίωσης των υπαρχόντων προϊόντων. Επενδύσεις επέκτασης ήδη υπαρχόντων επιχειρήσεων Αφορούν στη δημιουργία νέων θυγατρικών επιχειρήσεων από τις μητρικές επιχειρήσεις. Είναι, δηλαδή, επεκτάσεις των υπαρχόντων επιχειρήσεων που έχουν έδρα στο εσωτερικό της χώρας. Αυτό σημαίνει μεγαλύτερη παραγωγική δραστηριότητα και ως εκ τούτου περισσότερη παραγόμενη ποσότητα που μπορεί να διατεθεί προς το εξωτερικό. Επενδύσεις σε μηχανολογικό εξοπλισμό Οι επενδύσεις σε μηχανολογικό εξοπλισμό περιλαμβάνουν επενδύσεις σε μηχανικά-τεχνολογικά κεφαλαιουχικά αγαθά. Οι συγκεκριμένες επενδύσεις αναμένεται να έχουν αυξημένη επίδραση, γιατί η προηγμένη τεχνολογία και η εξειδίκευση ενσωματώνονται ταχύτερα σε αυτές τις επενδύσεις, ενώ προκαλούνται και θετικές εξωτερικές επιδράσεις στην οικονομία λόγω της διάχυσης της τεχνολογίας. Σε μια σειρά από εργασίες τους οι Bradford De Long και Lawrence Summers (1991, 1993) έδειξαν ότι πράγματι οι επενδύσεις σε μηχανολογικό εξοπλισμό αυξάνουν σημαντικά την παραγωγικότητα και την οικονομική μεγέθυνση. Αναγκαία συνθήκη για την πραγματοποίηση επενδύσεων είναι η συσσώρευση κεφαλαίου, ένας από τους βασικούς παράγοντες που συμβάλλουν στην δημιουργία επενδύσεων. Οι επενδύσεις θα φέρουν, με τη σειρά τους, την οικονομική μεγέθυνση και ως εκ τούτου θα δημιουργηθούν οι ευνοϊκές συνθήκες στο οικονομικό περιβάλλον της χώρας για να προωθηθούν οι εξαγωγές της εν λόγω χώρας. Συνήθως, 12

24 η μέτρηση της επίδρασης των επενδύσεων στην οικονομική μεγέθυνση γίνεται με την υπόθεση ότι όλα τα είδη των επενδύσεων επηρεάζουν στον ίδιο βαθμό τη διαδικασία της ανάπτυξης Ξένες άμεσες επενδύσεις Ιδιαίτερη συζήτηση γίνεται στη σημερινή εποχή για τη σημαντικότητα των ξένων άμεσων επενδύσεων στην ενίσχυση και στην προώθηση της ανάπτυξης μιας οικονομίας και εν γένει στην εξωστρέφειά της, αφού είναι από τους πλέον σημαντικούς προσδιοριστικούς παράγοντες των εξαγωγών μιας χώρας (UNCTAD, 1998, 1999, 2012). Οι ξένες άμεσες επενδύσεις, οι οποίες στη διεθνή βιβλιογραφία είναι γνωστές σαν Foreign Direct Investment (FDI), αποτελούν πρωταρχικό στόχο όλων των οικονομιών, καθώς συμβάλλουν αποφασιστικά στην εξέλιξη των οικονομιών με τα ιδιαίτερα προνόμια που προσφέρουν. Βέβαια, πρέπει να επισημανθεί πως ανασταλτικός παράγοντας των επενδύσεων, είτε αυτές προέρχονται από τους εγχώριους επενδυτές είτε είναι ξένες άμεσες επενδύσεις, είναι το επιτόκιο, καθώς τα υψηλά επιτόκια αυξάνουν το συνολικό κόστος της επένδυσης, κάτι ιδιαίτερα αποθαρρυντικό για τους υποψήφιους επενδυτές. Πολλές έρευνες έχουν ασχοληθεί με την επίδραση που έχουν οι άμεσες ξένες επενδύσεις στην εξαγωγική συμπεριφορά των χωρών υποδοχής αυτών. Οι ξένες άμεσες επενδύσεις έχουν χαρακτηριστεί σαν «η μηχανή της ανάπτυξης» (N. Prasanna Τσιρώνης Ιωάννης και Αγγουρίδης Βασίλειος, 2010 Haddad M. and A. Harrison, 1993). Οι απόψεις που κυριαρχούν στρέφονται κατά κύριο λόγο στην θετική επίδραση των ξένων άμεσων επενδύσεων πάνω στις εξαγωγές τις 13

25 παραλήπτριας χώρας (Πίνακας 2.1). Υπάρχουν, ακόμη, απόψεις που δεν καταλήγουν σε κανένα συμπέρασμα υποστηρίζοντας πως οι επιδράσεις των ξένων άμεσων επενδύσεων είναι ανάμεικτες (Alici and Ucal, 2003 Sharma, 2003). Βέβαια, από την άλλη πλευρά υπάρχουν και οι μελέτες ερευνητών (Khan and Leng, 1997) που ισχυρίζονται ότι οι ξένες άμεσες επενδύσεις επιφέρουν αρνητικά αποτελέσματα στο οικονομικό περιβάλλον της χώρας υποδοχής (Πίνακας 2.1). Οι Leichenko και Erickson (1997) ερευνούν την αιτιατή σχέση μεταξύ των άμεσων ξένων επενδύσεων στους βιομηχανικούς τομείς και την εξαγωγική συμπεριφορά των αντίστοιχων τομέων βασισμένοι σε στοιχεία των Ηνωμένων Πολιτειών κατά την περίοδο Το αποτέλεσμα δείχνει πως οι εισροές ξένων άμεσων επενδύσεων έχει μια θετική επίδραση στη μελλοντική εξαγωγική συμπεριφορά των βιομηχανικών τομέων. Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγουν και οι Mucchielli και Soubaya (2000) διεξάγοντας έρευνα σχετικά με τους προσδιοριστικούς παράγοντες της έντασης του εμπορίου των γαλλικών πολυεθνικών εταιρειών. Οι Hejazi και Safarian (2001) εξετάζουν την σχέση μεταξύ του διεθνούς εμπορίου ξένων άμεσων επενδύσεων μεταξύ Ηνωμένων Πολιτειών και 51 οικονομιών από το 1982 μέχρι το 1994 χρησιμοποιώντας το μοντέλο Gravity. Το αποτέλεσμα δείχνει ότι η εξαγωγική συμπεριφορά των Ηνωμένων Πολιτειών είναι θετικά συσχετισμένη με τις εισροές ξένων άμεσων επενδύσεων. Άλλη μια έρευνα, η οποία τεκμηριώνει και οικονομετρικά τις υποθέσεις της για τη θετική σχέση των ξένων άμεσων επενδύσεων με την εξαγωγική δραστηριότητα, είναι η εμπειρική μελέτη του Kevin Honglin Zhang (2005). Ο Zhang, χρησιμοποιώντας σαν παράδειγμα την Κίνα, κατέληξε στο συμπέρασμα πως οι ξένες άμεσες επενδύσεις έρχονται να προσφέρουν βοήθεια καλύπτοντας σε μεγάλο ποσοστό προβλήματα όπως 14

26 η δημιουργία δικτύου διανομής, η διατήρηση των στενών επαφών με τις ραγδαίες αλλαγές στις προτιμήσεις των καταναλωτών και του γενικότερου μακροοικονομικού περιβάλλοντος της εκάστοτε οικονομίας, η ιεράρχηση των τεχνικών χαρακτηριστικών των βιομηχανικών προτύπων και των προδιαγραφών ασφαλείας, καθώς και η δημιουργία μιας νέας εικόνας για τα προϊόντα που προσφέρουν οι επιχειρήσεις της χώρας. Με την επίλυση των συγκεκριμένων προβλημάτων η Κίνα αύξησε την ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεών της και ως εκ τούτου των εξαγωγών της. Οι Hood και Young (1979) ερευνούν τον ρόλο των πολυεθνικών εταιρειών στην εξαγωγή βιομηχανικών αγαθών από τις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες τη δεκαετία του Προτείνουν πως η σχέση μεταξύ των ξένων άμεσων επενδύσεων και των εξαγωγών είναι ανάμεικτες τόσο για τις λιγότερο αναπτυγμένες όσο και για τις αναπτυγμένες χώρες. Οι πολυεθνικές επιχειρήσεις βοηθούν τις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες να προωθήσουν τις βιομηχανικές εξαγωγές τους, αλλά αυτή η επίδραση είναι μικρή σε σχέση με την αντίστοιχη επίδραση στις αναπτυγμένες χώρες. Ο Seo (1997), επίσης, εξετάζει τη σχέση μεταξύ ξένων άμεσων επενδύσεων και εξαγωγικής παρουσίας στην Νότια Κορέα και την Ταϊβάν από το 1952 μέχρι το 1994, χρησιμοποιώντας την αιτιότητα κατά Granger. Το αποτέλεσμα δείχνει ότι δεν υπάρχει αιτιατή σχέση μεταξύ της εισροής ξένων άμεσων επενδύσεων και εξαγωγών στο επίπεδο όλων των βιομηχανιών και όλων των μεταποιητικών βιομηχανιών στη Νότια Κορέα, ενώ για την Ταϊβάν παρατηρείται μία μονόδρομη σχέση από τις ξένες άμεσες επενδύσεις προς τις εξαγωγές σε επίπεδο βιομηχανιών και μια αμφίδρομη σχέση σε επίπεδο μεταποιητικών βιομηχανιών. 15