Άμος Οζ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ

Transcript

1 Η λογοτεχνική πατριδογνωσία του Άμος Οζ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ Ιστορίες του Καββαδία ΓΙΩΡΓΟΣ ΖΕΒΕΛΑΚΗΣ Το κύκνειο άσμα του Μάρκου Μέσκου ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΝΕΖΗΣ Πίνδαρος και Χαίλντερλιν - διάλογος ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΤΑΜΑΤΗΣ Πασχάλης Κιτρομηλίδης και φιλελευθερισμός ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΠΑΣΑΡΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ Ο Μιχαήλ Επστέιν για το μέλλον - συνέντευξη ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΙΝΑΚΟΥΛΑΣ, ΝΙΚΗΤΑΣ ΣΙΝΙΟΣΟΓΛΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗΣ Β. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ Ο Χίτλερ και τα ναρκωτικά ΤΖΩΡΤΖΊΝΑ ΚΟΥΤΡΟΥΔΊΤΣΟΥ Η κοσμογονία Κρις Μαρκέρ ΜΙΣΕΛ ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ Ξανανακαλύπτοντας την Αμερική ΔΗΜΗΤΡΗΣ Π. ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ Ο Φερνάντο Αραμπούρου για τη βασκική τρομοκρατία ΜΑΡΙΛΙΑ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ 78 >

2

3 EDITORIAL Opera buffa Σιγά σιγά γινόμαστε Ευρωπαίοι. Αποκτήσαμε κυβέρνηση μειοψηφίας. Σε επόμενο γύρο ίσως να μη χρειάζεται καν η κωμωδία τύπου Δανέλλη ούτε η φάρσα τύπου Καμμένου-Παπαχριστόπουλου-Βούτση και να αλλάξουμε συνήθειες σχετικά με τη «δεδηλωμένη». Ο γάμος των ριζοσπαστών αριστερών του ΣΥΡΙΖΑ με τους ακροδεξιούς των ΑΝΕΛ κατέληξε σε πολιτισμένο διαζύγιο. Κάτι μικροπροβληματάκια με την κοινή περιουσία απομένουν, αλλά θα διευθετηθούν σύντομα. Αυτό που έμεινε από την υπόθεση της Συμφωνίας των Πρεσπών είναι η πρωτοτυπία αρχηγών κομμάτων χωρίς κόμμα, των δανεικών βουλευτών, της α λα καρτ ιδεολογίας. Ο Καμμένος κατάφερε προς ώρας να κρατήσει τα προνόμια του αρχηγού, ενώ ο Θεοδωράκης έχει πάρει σβάρνα τα κανάλια να λέει τον πόνο του που έμεινε με μόνο ένα βουλευτή. Αμφότεροι, αυτό που επεδίωκαν ήταν να διατηρήσουν ένα κέλυφος εν ζωή τα κουφάρια, που λένε και στο χρηματιστήριο, έχουν αξία μεταπώλησης για τον ιδιοκτήτη. Μας τελείωσαν και οι φαντασιώσεις με τα κόμματα που θα ξεπηδούσαν από την κρίση όλα αποδείχτηκαν οχήματα ειδικού σκοπού. Όσοι δεν κατάφεραν να έχουν όχημα με αξία μεταπώλησης ξέθαψαν την επάρατη Δεξιά και συμπεριφέρονται πολιτικά σαν να κάνουν τα ρεπό του Καμμένου. Οι εξελίξεις προέκυψαν με πρόσχημα το Μακεδονικό. Ενώ το μόνο που πραγματικά χρειαζόταν ήταν μια φόρμουλα για την εισδοχή των γειτόνων στο ΝΑΤΟ, βρεθήκαμε με μια συμφωνία που είχε δημιουργήσει τετελεσμένα από το καλοκαίρι, πριν την όποια έγκριση. Κυρίως, όμως, η συμφωνία δίχασε και τους δύο λαούς και απαξίωσε την κοινοβουλευτική διαδικασία και στις δύο χώρες. Επίσης, δίνει ώθηση στις εθνικιστικές τάσεις δεν στέγνωσε το μελάνι στο ΦΕΚ και έχουμε μειονοτικές διεκδικήσεις. Τις επιπτώσεις θα τις ζούμε για αρκετά χρόνια. Τα πραγματικά και πιεστικά προβλήματα δεν περιμένουν και μάλλον είναι ξεροκέφαλα είναι τα προβλήματα της οικονομίας. Ο πρωθυπουργός, Αλέξης Τσίπρας, προχωρά σε παροχές εν όψει εκλογών τόσο πολλές και τέτοιες που ως και ο αγαπημένος μας Μοσκοβισί χτυπάει καμπανάκια. Η μεταμνημονιακή αξιολόγηση είναι σε εξέλιξη. Η κυβέρνηση ήταν υποχρεωμένη να βγει στις αγορές χρέους αν δεν αναπληρώνεται, το μαξιλάρι χάνει την ασφαλιστική του αξία, όσο μεγάλο και αν είναι. Ολοκληρώθηκε η άντληση 2,5 δισ. ευρώ για πέντε χρόνια με επιτόκιο, αν συγκριθεί με όλες τις άλλες χώρες της Ευρωζώνης, στα ουράνια. Ελπίζουμε να ακολουθήσουν άλλες δύο τέτοιου μεγέθους κινήσεις μέχρι τις ευρωεκλογές (και εθνικές εκλογές;) για να αρχίσει μια πορεία προς την κανονικότητα. Η κατάσταση με την ασφάλεια που παρέχει το μαξιλάρι είναι αβέβαιη. Η κυβέρνηση, ενώ είχε περιθώριο ώς το 2021, προχώρησε στην ενεργοποίηση σχετικού άρθρου του μεσοπρόθεσμου προγράμματος και διέταξε την κατάθεση όλων των διαθεσίμων (πλην λειτουργικών δαπανών 15 ημερών), όλων των οργανισμών του Δημοσίου, εντός του Φεβρουαρίου επί ποινή καρατόμησης των διοικήσεων. Ο ΥΠΟΙΚ έχει ανάγκη να μπορεί να επιδεικνύει «λεφτά στο συρτάρι» ως μαξιλάρι για να τον ακούν οι αγορές. Αυτή η σάρωση θα αφαιρέσει καταθέσεις από τις εμπορικές τράπεζες, κυρίως όμως θα υποβαθμίσει ακόμη περισσότερο τις υπηρεσίες προς τους πολίτες που προσφέρουν οι οργανισμοί δήμοι, ασφαλιστικά ταμεία, πανεπιστήμια, τα πάντα. Μπαίνουμε στην προεκλογική περίοδο με το κοινοβουλευτικό σύστημα να δεινοπαθεί, την οικονομία σε ασφυξία και την οικονομική πολιτική να μην μπορεί να τραβήξει το κάρο από τις λάσπες. Οι προβλέψεις για τις οικονομικές εξελίξεις είναι δυσοίωνες: το κυριότερο, διορθώνεται προς τα κάτω η πρόβλεψη της ανάπτυξης, ούτως ή άλλως αναιμικής. Η διακυβέρνηση από τον Αλέξη Τσίπρα και διάφορους ετερόκλητους που ιδεολογικά προέρχονται από τα υπολείμματα των ΑΝΕΛ, του Ποταμιού, της ΔΗΜΑΡ, αλλά και από λάβρους αντιδεξιούς, έχει κωμικά χαρακτηριστικά. Θα γελούσαμε αν ό,τι συμβαίνει αφορούσε μιαν άλλη χώρα. Δεν μπορούμε όμως να γελάσουμε μπροστά σ αυτή την όπερα μπούφα. Σφίγγεται το στομάχι και ξεραίνεται το στόμα επειδή ό,τι συμβαίνει γίνεται στην πλάτη μιας ταλαιπωρημένης από τους πολιτικούς καιροσκόπους χώρας. Της δικής μας χώρας. the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 3

4 ΣYNEPΓATEΣ... Mηνιαία Eπιθεώρηση Έτος 9ο / Tεύχος 95 / Φεβρουάριος 2019 / τιμή 5 Ηλίας Κανέλλης & ΣΙΑ ΕΕ Nικοτσάρα 1, T.K , Aθήνα, Tηλ./Fax: info@booksjournal.gr Εκδότης-Διευθυντής: Hλίας Kανέλλης Σύμβουλος έκδοσης: Κατερίνα Σχινά Γραμματεία Ύλης: Σταύρος Kαπλανίδης Γραμματεία Σύνταξης Περικλής Δημητρολόπουλος, Δημήτρης Δουλγερίδης, Τριαντάφυλλος Καρατράντος, Μυρτώ Λιαλιούτη, Kατερίνα Oικονομάκου, Μαρίλια Παπαθανασίου, Γιώργος Σιακαντάρης, Δημήτρης Σκάλκος, Βίβιαν Στεργίου, Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης Επιστημονική Eπιτροπή Nομικά: Νίκος Κ. Αλιβιζάτος Φιλοσοφία: Bάσω Kιντή Θεωρία λογοτεχνίας, Πολιτισμική κριτική: Μαρία Αθανασοπούλου, Γιάννης Παπαθεοδώρου Tέχνες: Mαρία Tσαντσάνογλου Θέατρο: Iφιγένεια Tαξοπούλου Ποίηση: Παναγιώτης Ιωαννίδης Ιστορία: Οντέτ Βαρών-Βασάρ, Στέφανος Καβαλλιεράκης, Βίκυ Καραφουλίδου, Δημήτρης Κυρτάτας, Κωνσταντίνα Μπότσιου Kοινωνικές και Πολιτικές επιστήμες: Παναγής Παναγιωτόπουλος, Ανδρέας Πανταζόπουλος, Δημήτρης A. Σωτηρόπουλος Οικονομία: Γιώργος Προκοπάκης Ποπ κουλτούρες: Bασίλης Βαμβακάς Διεθνή: Φίλιππος Σαββίδης Διπλωματία: Άλκης Kούρκουλας Art Director: Aνδρέας Pεμούντης Eξώφυλλο: Aλέκος Παπαδάτος Λογότυπο: Σταύρος Kούλας Eικονογράφηση: Eλένη Mπίλια Φωτογραφίες: Βίκυ Γεωργοπούλου, Ντίνα Κουμπούλη, Νατάσσα Πασχάλη, Κωνσταντίνος Πίττας, Aλεξία Tσαγκάρη Ηλεκτρονική έκδοση: Άρης Σιέμπης Διαφημίσεις: τηλ Λογιστήριο: Σταμάτης Ραγκούσης - τηλ Νομικός σύμβουλος: Kώστας Kαρακώτιας Παραγωγή: Z-Axis, Διανομή: Άργος A.E. Κεντρική Διάθεση για βιβλιοπωλεία (Θεσσαλονίκης, Βόρειας Ελλάδας): Κέντρο του Βιβλίου - Ανθούλα Πουλουκτσή και Σία Ε.Ε., Λασσάνη 3, Θεσσαλονίκη, τηλ , , fax , puluktsi@otenet.gr Ιδιοκτήτης: Hλίας Kανέλλης Nικοτσάρα 1, T.K , Aθήνα, Tηλ./Fax: Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις απόψεις των συντακτών τους ISSN: Συνδρομές: Εσωτερικού ετήσια (12 τεύχη) 50, φοιτητικές 40, οργανισμοί-τράπεζες 200, Βιβλιοθήκες 100. Εξωτερικού EE (απλό ταχυδρομείο) 80, Eυρώπηεκτός EE 100, Aμερική 120. Εμβάσματα - επιταγές: Ηλίας Κανέλλης Τραπεζικός λογαριασμός Alpha Bank: ΙΒΑΝ: GR Κυριάκος Αθανασιάδης. Συγγραφέας, μεταφραστής και επιμελητής εκδόσεων. Έχει γράψει τα μυθιστορήματα: Δώδεκα (1991), Μικροί κόσμοι (1996), Το σάβανο της Χιονάτης (2000), Πανταχού απών (2007), Ζα Ζα (2012), Η Κόκκινη Μαρία (2013), Το βασίλειο του αποχαιρετισμού (νέα έκδοση 2017), Οι τέσσερις εποχές της Μέλισσας (2018). Πρόσφατα κυκλοφόρησαν τα παιδικά αφηγήματα Ο λευκός αξιωματικός (2016) και δυο τόμοι της παιδικής σειράς Αρσέν και Φαντομά (με την Κίκα Τσιλιγγερίδου, 2017). Μαρία Αθανασοπούλου. Επίκουρος καθηγήτρια νεοελληνικής λογοτεχνίας και θεωρίας της λογοτεχνίας στο τμήμα Θεάτρου του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Βιβλία της: Θεόδωρος Ντόρρος: Στου γλυτωμού το χάζι (2005), Το ελληνικό σονέτο (2011), Κ.Π. Καβάφης: τα θεατρικά ποιήματα (2014). Μαρία Ακριτίδου. Διδάκτωρ νέας ελληνικής φιλολογίας στο Freie Universität του Βερολίνου για τη διατριβή Όψεις του παρελθόντος του «νέου ελληνισμού» στο σύγχρονο νεοελληνικό μυθιστόρημα, εργάζεται στο Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Θάνος Μ. Βερέμης. Ομότιμος καθηγητής ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Πρόσφατα βιβλία του: Ελευθέριος Βενιζέλος (2017), Δόξα και αδιέξοδα (2017), Ανδρέας Παπανδρέου (2017), Οι επεμβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική, (2018), ΗΠΑ: Από το 1776 έως σήμερα (2018), Η αυτοτέλεια του αισθητικού και το χαμένο πολίτευμα της αρετής (2018). Νικόλας Βρούσαλης. Επίκουρος καθηγητής πολιτικής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Leiden (Ολλανδία) και επισκέπτης αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Aarhus (Δανία). Γιώργος Δανέζης. Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Μονάχου, όπου δίδαξε νεοελληνική γλώσσα και φιλολογία. Έργα: Spaneas: Vorlage, Quellen, Versionen (Miscellanea Byzantina Monacensia 31) (1987), Καλόανδρος Πιστός. Συγκριτική μελέτη (1989), Η Ρώμη θρηνούσα (1699). Ένας διάλογος και το πρότυπό του (1999), Senex Amans: Tο δημώδες ποίημα για τον γέρο και το κορίτσι (Περί γέροντος) (2002). Μισέλ Δημόπουλος. Κριτικός κινηματογράφου, διετέλεσε διευθυντής του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης ( ). Είχε υπάρξει διευθυντής του περιοδικού Σύγχρονος Κινηματογράφος. Λάκης Δόλγερας. Συγγραφέας. Βιβλία του: Ξεχασμένες ιστορίες (2007), Μια σκοτεινή υπόθεση (2010), Η δεύτερη συνάντηση της Ελεονώρας και του Νίκου (2012), Νικητές και νικημένοι (2013), Νεκρός στον ήλιο του Ιουλίου (2015). Θάλεια Δραγώνα. Καθηγήτρια κοινωνικής ψυχολογίας στο τμήμα Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία του Πανεπιστημίου Αθηνών, πρώην βουλευτίνα. Συμμετείχε ως μέλος της Διοικούσας Επιτροπής στη δημιουργία του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. Πρόσφατo βιβλίo της: Multicultural societies and modes of integration: dilemmas of public education (2013). Γιώργος Ζεβελάκης. Ερευνητής της λογοτεχνίας. Μεταξύ άλλων δραστηριοτήτων, διατηρεί σημαντικό αρχείο το οποίο έχει χρησιμοποιηθεί στην έρευνα πολλών εργασιών στο χώρο της νεοελληνικής φιλολογίας. Π.Κ. Ιωακειμίδης. Ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, υπήρξε ο εκπρόσωπος της Ελλάδας στη Διακυβερνητική Διάσκεψη για τη σύνταξη της Συνθήκης της Νίκαιας και αναπληρωματικό μέλος της Ευρωπαϊκής Συνέλευσης (Convention) για την επεξεργασία του Ευρωπαϊκού Συντάγματος. Πιο πρόσφατα βιβλία του: Ευρωπαϊκό σύνταγμα και ευρωπαϊκή ενοποίηση (2005), Θα επιβιώσει η Ευρωπαϊκή Ένωση; (2007), Η θέση της Ελλάδας στο διεθνές, ευρωπαϊκό και περιφερειακό σύστημα (2007), Η Συνθήκη της Λισσαβώνας (2010), Κρίση, Ευρώπη και Αριστερά (2016), Ελλάδα - Ευρωπαϊκή Ένωση. Τρία λάθη και πέντε μύθοι (2018). Κώστας Θ. Καλφόπουλος. Δημοσιογράφος και συγγραφέας. Βιβλία του: Στην εποχή της περιπλάνησης (2000), Tilt! Δοκίμιο για το φλίππερ (2005), Far from the RAF. 30 χρόνια από το «γερμανικό φθινόπωρο» (2007), Καφέ Λούκατς. Budapest Noir (2008), Ένα παράξενο καλοκαίρι (2011), Καρέ-καρέ και άλλα διηγήματα (2013), Φλίππερ (2016). Δημήτρης Κανελλόπουλος. Συγγραφέας. Πρόσφατα βιβλία του: Κλίνη σπόρου, καλή (2010), Το φράγμα της μνήμης (2017), Ο θάνατος του αστρίτη και άλλες ιστορίες (2018). Επίσης, εκδίδει το λογοτεχνικό περιοδικό Οροπέδιο. Νικόλας Κούρτης. Εικονογράφος, σχεδιαστής κόμικς. Στη μακρά θητεία του στο μέσο, έχει συνεργαστεί με τα περιοδικά Βαβέλ, Max, τα ένθετα της Καθημερινής κ.ά. Τζωρτζίνα Κουτρουδίτσου. Υποψήφια διδάκτωρ νεότερης ελληνικής ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο. Δημήτρης Κωστόπουλος. Συγγραφέας. Βιβλία του: Τα Δίπροκα (1991), Βαλκάνια: Η Οικογεωγραφία της Οργής (1993), Ο Νταβέλης στο Σικάγο: Το γουέστερν της ανάπτυξης (2007), και η συλλογή διηγημάτων Ο Φονέας και ο φονιάς (2015). Παναγιώτης Μαντζούφας. Αναπληρωτής καθηγητής συνταγματικού δικαίου στη Νομική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Βιβλία του: Το συνταγματικό ζήτημα στη διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης (2000), Συνταγματική προστασία των δικαιωμάτων στην κοινωνία της διακινδύνευσης (2006), Οικονομική κρίση και σύνταγμα (2014). Σούλα Μητακίδου. Καθηγήτρια διδακτικής της δεύτερης/ξένης γλώσσας και διαπολιτισμικής εκπαίδευσης στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Έχει γράψει βιβλία για την εκπαίδευση και παιδικά βιβλία. Ειρήνη Μίχα. Επίκουρος καθηγήτρια θεωριών, πρακτικών και πολιτικών του σύγχρονου πολεοδομικού σχεδιασμού στη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Δώρα Μονιούδη-Γαβαλά. Καθηγήτρια ιστορίας της αρχιτεκτονικής στο τμήμα Διαχείρισης Πολιτισμικού Περιβάλλοντος και Νέων Τεχνολογιών του Πανεπιστημίου Πατρών. Πρόσφατα βιβλία της: Πολεοδομία στο ελληνικό κράτος (2012), Σχεδιασμός και έγγειος ιδιοκτησία στην Αθήνα (2017). Μάριος-Κυπαρίσσης Μώρος. Υποψήφιος διδάκτωρ του τμήματος Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Κυκλοφορεί το βιβλίο του Πέρα από τις ισχνές αγελάδες. Μελετήματα για την ποίηση του Ντίνου Χριστιανόπουλου (2018). Ηρώ Νικοπούλου. Εικαστικός, δημοσίευσε πέντε συλλογές ποίησης, τρεις συλλογές διηγημάτων και ένα μυθιστόρημα. Από το 2010 συνδιευθύνει με τον Γιάννη Πατίλη τη διαδικτυακή επιθεώρηση Πλανόδιον - Ιστορίες Μπονζάι. Πιο πρόσφατη ποιητική συλλογή της: Το πριν και το μετά την παύλα (2018). Πέννυ Νουτσοπούλου. Γλύπτρια, με μεταπτυχιακές σπουδές στη Σχολή Καλών Τεχνών Ιωαννίνων. Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής. Καθηγητής Λατινικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Είναι μέλος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού Trends in Classics και του περιοδικού Ελληνικά και τακτικός συνεργάτης του Βήματος. Βιβλία του: Propertius: A Hellenistic Poet on Love and Death (1987), Η Ποιητική των Ρωμαίων Nεωτέρων: προϋποθέσεις και προεκτάσεις (1994), Από τη βουκολική ευτοπία στην πολιτική ουτοπία. Μια μελέτη των Εκλογών του Βεργιλίου (1995), Οβιδίου Ερωτική Τέχνη. Μετάφραση και ένα δοκίμιο για λατίνους εραστές (2000), Η Ρώμη και ο κόσμος της (2005) Σώματα που αλλάξαν τη θωριά τους. Διαδρομές στις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου (2009). Mαρίλια Παπαθανασίου. Δημοσιογράφος. Πέτρος Παπασαραντόπουλος. Εκδότης και συγγραφέας. Bιβλία του: Λεωνίδας Κύρκος: Εκ βαθέων (επιμ., 2009), Πολιτικό τραβέρσο στην ύστερη μεταπολίτευση (2010), Μύθοι και στερεότυπα της ελληνικής κρίσης (2012), Εξτρεμισμός και πολιτική βία στην Ελλάδα. Το Big Bang της Χρυσής Αυγής (2014). Γιώργος Πινακούλας. Διδάκτωρ φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, μεταφραστής. Κωνσταντίνος Πίττας. Φωτογράφος. Κυκλοφορεί το βιβλίο του, Αθήνα, πόλη των γυναικών (2017). Μόλις επανακυκλοφόρησε, επαυξημένο με καινούργιο υλικό, το λεύκωμά του, Εικόνες μιας άλλης Ευρώπης Χρήστος Πονηρός. Ψυχίατρος. Κυκλοφορεί το βιβλίο του, Alberto Moravia: Η απουσία του πατέρα (2017). Δημήτρης Ραυτόπουλος. Κριτικός λογοτεχνίας, μεταξύ άλλων μέλος της συντακτικής ομάδας του περιοδικού Επιθεώρηση Τέχνης. Βιβλία του: Οι ιδέες και τα έργα (1965), Τέχνη και εξουσία (1985), Κρίσιμη λογοτεχνία (1986), Σημεία στίξεως (1987), Άρης Αλεξάνδρου: ο εξόριστος (1996), Αναθεώρηση Τέχνης: η Επιθεώρηση Τέχνης και οι άνθρωποί της (2006), Εμφύλιος και λογοτεχνία (2012). Μόλις κυκλοφόρησε το βιβλίο του, Κριτική της κριτικής. Νικήτας Σινιόσογλου. Εντεταλμένος ερευνητής στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (Τομέας Νεοελληνικών Ερευνών) και έχει διδάξει φιλοσοφία σε ελληνικά και βρετανικά πανεπιστήμια. Βιβλία του: Αλλόκοτος ελληνισμός (2016), Μαύρες διαθήκες (2018). Βίβιαν Στεργίου. Υποψήφια διδάκτωρ της Νομικής Αθηνών του Πανεπιστημίου Αθηνών, συγγραφέας. Κυκλοφορεί η συλλογή διηγημάτων της Μπλε Υγρό (2017). Κατερίνα Σχινά. Δημοσιογράφος, κριτικός λογοτεχνίας και μεταφράστρια. Μεταξύ άλλων έχει μεταφράσει βιβλία των Τόνι Μόρισον, Φίλιπ Ροθ, Ίαν ΜακΓιούαν, Μάλκολμ Μπράντμπερι, Τζορτζ Στάινερ, Τζόις-Κάρολ Όουτς. Το βιβλίο της, Καλή κι ανάποδη (2014) τιμήθηκε με το κρατικό βραβείο δοκιμίου. Πρόσφατα κυκλοφόρησαν ακόμα τα Μυστικά του συρταριού (2017) και το παιδικό Ιστορίες για ατρόμητα κορίτσια (2017). Δημήτρης Π. Σωτηρόπουλος. Αναπληρωτής καθηγητής σύγχρονης πολιτικής ιστορίας στο τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων και Οργανισμών, του ΑΤΕΙ Πελοποννήσου. Είναι γραμματέας σύνταξης της Νέας Εστίας. Κατερίνα Τικτοπούλου. Αναπληρώτρια καθηγήτρια νεοελληνικής φιλολογίας στο τμήμα Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Σχεδίασε και επιμελήθηκε την δεύτερη αναθεωρημένη έκδοση των Αυτόγραφων Έργων του Διονυσίου Σολωμού, η οποία αναπτύχθηκε σε δέκα τόμους και ολοκληρώθηκε το Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης. Μεταφραστής και δημοσιογράφος, εκδότης της επιθεώρησης ρωσικού πολιτισμού Στέππα. Πρόσφατο βιβλίο του: Γράμματα από τη Ρωσία (2017). Έλενα Τσαγκαράκη. Φιλόλογος με μεταπτυχιακές σπουδές στην Πολιτιστική Πολιτική και Ανάπτυξη. Μισέλ Φάις. Συγγραφέας. Το μυθιστόρημα Αυτοβιογραφία ενός βιβλίου (1994) μεταφράστηκε στα γαλλικά. Η συλλογή διηγημάτων Απ το ίδιο ποτήρι και άλλες ιστορίες (1999) τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Διηγήματος Πιο πρόσφατα βιβλία του, Κτερίσματα. Μια σπασμένη ιστορία (2012), αναθεωρημένο το μυθιστόρημά του Aegypius Monachus (2013) και το θεατρικό κείμενο Το παγκάκι του κανένα (2014), Από το πουθενά (2015), Lady Cortizol (2016). Μόλις κυκλοφόρησε το βιβλίο του, Όπως ποτέ. Κωμωδία της κούρασης. Χρήστος Α. Φραγκονικολόπουλος. Αναπληρωτής καθηγητής διεθνών σχέσεων στο τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του ΑΠΘ. Βιβλία του: Ο παγκόσμιος ρόλος των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων (2007), Ο εκδημοκρατισμός της παγκόσμιας διακυβέρνησης: Μια εισαγωγή στην Κοσμοπολιτική Δημοκρατία (μαζί με τον Φ. Προέδρου, 2010), Τα «εθνικά θέματα» στη δίνη των ΜΜΕ (μαζί με τον Γ. Πλειό (2011), Διεθνείς Διενέξεις: Αντιμετώπιση και Επίλυση (μαζί με Α. Ηρακλείδη και Γ. Κωστάκο, 2004). Φίλιππος Φωτιάδης. Αρχιτέκτων, ιδρυτικό μέλος του αρχιτεκτονικού γραφείου we design. Βαγγέλης Χατζηβασιλείου. Κριτικός λογοτεχνίας. Έχει γράψει τα βιβλία Μίλτος Σαχτούρης: Η παράκαμψη του υπερρεαλισμού (1991), Οδόσημα (1999) και μαζί με την Ελισάβετ Κοτζιά επιμελήθηκε την ανθολογία Σύγχρονη Ελληνική Πεζογραφία (1995). Μόλις κυκλοφόρησε το βιβλίο του, Η κίνηση του εκκρεμούς. Άτομο και κοινωνία στη σύγχρονη ελληνική πεζογραφία, Κίμων Χατζημπίρος. Διδάσκει οικολογία και περιβαλλοντική πολιτική στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, μελετητής περιβαλλοντικών θεμάτων, συγγραφέας επιστημονικών βιβλίων και δημοσιεύσεων. 4 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

5 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 5

6 44 48 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 8 ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΓΙΏΡΓΟΣ ΣΤΑΜΆΤΗΣ Πίνδαρος και Hölderlin Ο Κόμης (Διήγημα) ΔΗΜΉΤΡΗΣ ΚΑΝΕΛΛΌΠΟΥΛΟΣ Εικονογράφηση: ΠΈΝΝΥ ΝΟΥΤΣΟΠΟΎΛΟΥ 16 ΠAPEMBAΣEIΣ ΠΈΤΡΟΣ ΠΑΠΑΣΑΡΑΝΤΌΠΟΥΛΟΣ Στο όνομα της Ελευθερίας ΧΡΉΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΌΣ Το τέλος της αυταπάτης ΘΆΛΕΙΑ ΔΡΑΓΏΝΑ Ανακαλύπτοντας τον δημόσιο χώρο ΕΙΡΉΝΗ ΜΊΧΑ Η ζωή των αγαλμάτων Άμος Οζ 40 ΚΑΤΕΡΊΝΑ ΣΧΙΝΆ Άμος Οζ: θυμόταν και φύλαγε ΗΡΏ ΝΙΚΟΠΟΎΛΟΥ ΚΙΒΩΤΟΣ (Ποίηση) 44 ΓΙΏΡΓΟΣ ΠΙΝΑΚΟΎΛΑΣ, ΝΙΚΉΤΑΣ ΣΙΝΙΌΣΟΓΛΟΥ, ΔΗΜΉΤΡΗΣ Β. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΊΔΗΣ Μιχαήλ Επστέιν: είμαστε έμβρυα μελλοντικών πολιτισμών (Συνέντευξη) 46 ΗΡΏ ΝΙΚΟΠΟΎΛΟΥ ΤΕΤΤΙΞ (Ποίηση) 48 ΧΡΉΣΤΟΣ Α. ΦΡΑΓΚΟΝΙΚΟΛΌΠΟΥΛΟΣ Το Μακεδονικό ζήτημα 52 ΜΙΣΈΛ ΔΗΜΌΠΟΥΛΟΣ Η κοσμογονία Κρις Μαρκέρ 55 ΔΗΜΉΤΡΗΣ Π. ΣΩΤΗΡΌΠΟΥΛΟΣ Ξανανακαλύπτοντας την Αμερική 57 ΘΆΝΟΣ ΒΕΡΈΜΗΣ Γνωριμία με την Τουρκία 58 ΒΊΒΙΑΝ ΣΤΕΡΓΊΟΥ Ο Φάμπιαν είμαστε εμείς 60 ΜΆΡΙΟΣ-ΚΥΠΑΡΊΣΣΗΣ ΜΏΡΟΣ Πώς να μιλήσουμε σήμερα για την πίστη; 62 ΤΖΩΡΤΖΊΝΑ ΚΟΥΤΡΟΥΔΊΤΣΟΥ Μεθαμφεταμίνη υπεράνω όλων 66 ΚΏΣΤΑΣ Θ. ΚΑΛΦΌΠΟΥΛΟΣ Οι περιπέτειες ενός μυθιστορήματος 68 ΜΑΡΊΑ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΎΛΟΥ Τι γέννησε το Δελφικό Όραμα 70 ΓΙΏΡΓΟΣ ΔΑΝΈΖΗΣ Το κύκνειο άσμα του Μάρκου Μέσκου 73 ΈΛΕΝΑ ΣΤ. ΤΣΑΓΚΑΡΆΚΗ Η κατασκευή του Καλού 74 ΜΑΡΊΑ ΑΚΡΙΤΊΔΟΥ, ΣΟΎΛΑ ΜΗΤΑΚΊΔΟΥ, ΚΑΤΕΡΊΝΑ ΤΙΚΤΟΠΟΎΛΟΥ Για τη λογοτεχνική ανάγνωση 79 ΜΑΡΊΛΙΑ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΊΟΥ «Λήθη, τι είναι αυτό;» 82 ΔΗΜΉΤΡΗΣ ΚΩΣΤΌΠΟΥΛΟΣ Τα αστυνομικά στα Βαλκάνια 84 ΔΗΜΉΤΡΗΣ ΡΑΥΤΌΠΟΥΛΟΣ Σίριαλ κίλερ βορείων προαστίων και κακώς κειμένων 85 ΗΡΏ ΝΙΚΟΠΟΎΛΟΥ ΓΑΤΕΣ / β (Ποίηση) 86 ΗΡΏ ΝΙΚΟΠΟΎΛΟΥ ΤΑ ΣΚΥΛΙΑ (Ποίηση) 88 ΠΑΝΑΓΙΏΤΗΣ ΜΑΝΤΖΟΎΦΑΣ Το πρόβλημα της Ελλάδας δεν είναι το σύνταγμα 90 ΝΙΚΌΛΑΣ ΒΡΟΎΣΑΛΗΣ Αξιοκρατία ή κοινωνική δικαιοσύνη; 92 ΘΕΌΔΩΡΟΣ ΠΑΠΑΓΓΕΛΗΣ 100 χρόνια Σαλονίκη: Οι μόρσιμες συνεκδοχές της Ιστορίας 79 Στήλες 30 ΣΥΜΠΤΩΣΕΙΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΖΕΒΕΛΑΚΗΣ Ιστορίες του Μαραμπού 34 EX SCIENTIA #13, ΚΊΜΩΝ ΧΑΤΖΗΜΠΊΡOΣ Μετάλλαξη με αρμονία 36 ΜΙΚΡΟΪΣΤΟΡΙΕΣ, ΜΙΣΕΛ ΦΑΪΣ (Ανθολόγιο νέων πεζογράφων) ΦΊΛΙΠΠΟΣ ΦΩΤΙΆΔΗΣ Ογδόντα ευρώ η ώρα ντινγκ-ντινγκ 37 TAURUS #42, Π.Κ. ΙΩΑΚΕΙΜΙΔΗΣ Quo vadis Ελλάδα; Quo vadis Ευρώπη; 38 URBAN STORIES #6, KYΡΙΑΚΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ-ΝΙΚΟΛΑΣ ΚΟΥΡΤΗΣ 94 ΠΉΡΑ ΤΟ ΓΡΆΜΜΑ ΣΟΥ, ΛΆΚΗΣ ΔΌΛΓΕΡΑΣ Ο Βενιζέλος στην Καλαμάτα 96 BREVIS IN LONGO, BΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Διαρκής διάθεση για ποιητικό παιχνίδι Στο εξώφυλλο: O Άμος Οζ από τον Αλέκο Παπαδάτο. 97 ΦΩΤΟ-ΓΡΑΦIΑ, ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΙΤΤΑΣ Ένα χαμόγελο 98 AΓΓEΛIEΣ 6 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

7 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 7

8 ΔΙΑΛΟΓΟΣ Πίνδαρος και Hölderlin Το δημοσίευμα «Μουσείο Πινδάρου, Φρειδερίκου Χαίλντερλιν, Πινδάρου σπαράγματα. Εισαγωγικό σημείωμα: Prof. Dr. Michael Franz, μετάφραση: Αντώνης Κουτσουραδής, Λέσβος 2018, στο Books Journal του Οκτωβρίου 2018, έχει για τον αναγνώστη του το ενδιαφέρον και την έκταση ανακοίνωσης ευρημάτων ανασκαφής σε μικρό, αλλά αποδοτικό τμήμα μεγάλου γηπέδου. Ιδίως, αν θυμηθούμε ότι και ο Klopstock, ο οποίος επηρέασε σε μεγάλο βαθμό μεταξύ πολλών άλλων μεγάλων γερμανών ποιητών της εποχής του και τον Χαίλντερλιν, όχι μόνο είχε μαθητεύσει πέραν του Ομήρου και στον Πίνδαρο, αλλά και εθεωρείτο από τους σύγχρονούς του, π.χ. από τον περίφημο Hamann, ο Γερμανός Πίνδαρος. Το ενδιαφέρον του δημοσιεύματος συνίσταται ωστόσο και στο ότι η προαναφερθείσα «ανασκαφή» μπορεί να συνεχιστεί επεκτεινόμενη και σ αυτό το ίδιο δημοσίευμα. Πρώτα όμως: Περί τίνος πρόκειται; Πρόκειται για την παράθεση εννέα πινδαρικών αποσπασμάτων ή «σπαραγμάτων» μεταφρασμένων στα γερμανικά και σχολιασμένων από τον Χαίλντερλιν και μεταφρασμένα, μεταφρασμένα στα γερμανικά πινδαρικά αποσπάσματα και σχόλια, στα ελληνικά από τον Αντώνη Κουτσουραδή καθώς και μια εισαγωγή του καθηγητή Michael Franz. Διαβάζουμε στην τελευταία: Τα εννέα πινδαρικά παραθέματα ο Χαίλντερλιν τα είχε επιλέξει από τη συλλογή των αποσπασμάτων του Πινδάρου, που είχε προσαρτήσει ο ουμανιστής από τη Γενεύη Henri Etienne (Ερρίκος Στέφανος) σαν παράρτημα στην έκδοση εννέα αρχαίων ελλήνων ποιητών που εμφανίστηκε [διάβαζε: κυκλοφόρησε - Γ.Σ.] το 1560 (στον δεύτερο τόμο). Ο Χαίλντερλιν είχε στην κατοχή του αυτή την έκδοση και μερικές από τις ιδιαιτερότητες της μετάφρασής του οφείλονται είτε στο όχι και τόσο σωστό κείμενο είτε στη συμπεριλαμβανόμενη λατινική μετάφραση του Ερρίκου Στεφάνου (σ. 10 ε.). Από τη διαπίστωσή του σχετικά με τις «ιδιαιτερότητες» της μετάφρασης του Χαίλντερλιν προκύπτει άμεσα ότι ο καθηγητής Franz δεν έχει γνώση του ίδιου του κειμένου της συλλογής του Henri Etienne και πάντως δεν έχει συγκρίνει τη μετάφραση των αποσπασμάτων του Πινδάρου της συλλογής του Etienne από τον Χαίλντερλιν με τα ίδια αυτά αποσπάσματα. Πώς, δεδομένης αυτής της παράλειψης, ομιλεί για «ιδιαιτερότητες» της μετάφρασης του Χαίλντερλιν, είναι μάλλον ελάχιστα κατανοητό. Ιδίως εάν λάβει κανείς υπόψη του πως ούτε με τα αποσπάσματα άλλης, σύγχρονης και έγκυρης συλλογής των αποσπασμάτων του Πινδάρου συγκρίνει τη μετάφραση του Χαίλντερλιν. Θα ρωτήσετε από πού προκύπτει αυτό; Από τα εικαζόμενα από τον καθηγητή Franz κριτήρια ή κίνητρα του Χαίλντερλιν κατά την επιλογή των αποσπασμάτων που αυτός μετέφρασε: Σίγουρα δεν είναι σύμπτωση που ο Χαίλντερλιν επέλεξε 9 από τα περίπου 100 (στην εποχή του σωζόμενα) πινδαρικά παραθέματα. Είναι εύλογο να το αποδώσουμε στον αριθμό των Μουσών, οι οποίες εμφανίζονται στο τέταρτο από τα κείμενα. Ωστόσο θα ήταν άσκοπο να θελήσουμε να κατατάξουμε καθένα από τα κείμενα με κάποια συγκεκριμένη Μούσα. Ο αριθμός εννέα όμως έχει, και χωρίς την αναφορά στο Κολλέγιο των Μουσών, μια αριθμητική ιδιαιτερότητα: μπορεί να παρουσιαστεί σαν τριάδα τριάδων (π.χ. κατά το μοντέλο των στροφών του Πινδάρου: Στροφή, Αντιστροφή και Επωδός), αλλά επίσης και σαν παράθεση δύο τετράδων, που μέσω ενός κεντρικού κειμένου χωρίζονται η μία από την άλλη αλλά και σχετίζονται μεταξύ τους (4-1-4). Και το κεντρικό κείμενο (το πέμπτο), καθώς φέρει τον τίτλο «το υπέρτατο», μοιάζει να συνηγορεί υπέρ αυτής της ταξινόμησης (σ. 11). Αν έτσι είχε το πράγμα, τότε ο Χαίλντερλιν θα είχε εύκολη δουλειά. Διότι τους παραπάνω όρους πληροί ένας στους δύο αριθμούς και συγκεκριμένα κάθε περιττός αριθμός. Το πρόβλημα όμως θα παρέμενε εν είδει του γνωστού παιγνίου της κολοκυθιάς: Ποίον περιττό αριθμό να διαλέξει κανείς; Το 9; Και γιατί το 9 και όχι το 11; Και γιατί το 11 και όχι το 13; Και ούτω καθ εξής επ άπειρον. Ή μάλλον όχι! Μέχρι το 99 μόνον, αφού τα τότε γνωστά πινδαρικά αποσπάσματα ήσαν 100. Τουτέστιν το πλήθος των 9 αποσπασμάτων, που επέλεξε ο Χαίλντερλιν, δεν αποτελεί λύση κανενός προβλήματος επιλογής, όπως νομίζει ο καθηγητής Franz. Δεν αποτελεί όμως μια τέτοια λύση και για έναν ακόμη, λιγότερο φορμαλιστικό από τον μόλις εκτεθέντα λόγο. Για να το πούμε χωρίς περιστροφές: Τα αποσπάσματα που μεταφράζει ο Χαίλντερλιν είναι πράγματι 9, τα μέρη από το έργο του Πινδάρου που μεταφράζει όμως είναι 10 πέραν αυτών των 9 αποσπασμάτων και οι στίχοι του Πυθίου 4. Συγκεκριμένα το υπό τον τίτλο Untreue der Weisheit (Απιστία της σοφίας) υποτιθέμενο «απόσπασμα» δεν συνιστά ένα απόσπασμα, αλλά αποτελείται από ένα απόσπασμα και τους στίχους του Πυθίου 4 (που χωρίζονται από ένα σχόλιο). Συνεπώς τα στο παρατεθέν χωρίο περί του καθορισμού του πλήθους των προς μετάφρασιν «αποσπασμάτων» του Πινδάρου από τον Χαίλντερλιν είναι ασύστατα. Ασύστατη είναι επίσης η ερμηνεία του αποσπάσματος Vom Delphin (Περί δέλφινος). Και τέλος, το άσμα των Μουσών είναι όχι μόνο το άσμα των «πάντων σε νόμους», όπως ο Ησίοδος λέει (Θεογονία, στ. 66), αλλά ένα άσμα που από μόνο του νομοθετεί [;]και αξιώνει αντιστοιχία [;] (Περί δέλφινος) (σ. 11). Οι στίχοι του Vom Delphin (Περί δέλφινος) είναι μέρος μεγαλυτέρου αποσπάσματος, στο οποίο ο ποιητής πραγματεύεται τη γένεση της μουσικής και της αρμονίας των αυλών και λέει, πως, ακούγοντας ο ίδιος τη μελωδία των τελευταίων, ερεθίζεται ν απαντήσει με τραγούδι «αλίου δελφίνος <υπό κρίσιν,> / τον μεν ακύμονος εν πόντου πελάγει / αυλών εκίνησ ερατόν μέλος.» («θαλάσσιου δελφινιού που στα βάθη της ακύμαντης θάλασσας / παρακίνησε το εράσμιο μέλος των αυλών»). Δεν έχουν λοιπόν καμία σχέση με την ερμηνεία που τους δίνει ο καθηγητής Franz. Η διαπίστωσή μας, ότι το δεύτερο μέρος του Untreue der Weisheit. («Απιστία της σοφίας.») δεν είναι ένα από τα άγνωστα σε εμάς αποσπάσματα της συλλογής του Etienne, αλλά συνίσταται σε μία αλληλουχία στίχων ενός Επινίκιου του Πινδάρου, μας δίνει τη δυνατότητα να διαπιστώσουμε γι αυτό τουλάχιστον το μέρος της μετάφρασής του, ότι πιθανές «ιδιαιτερότητές» της δεν οφείλονται σε μια πιθανώς αμφίβολη ορθότητα του πρωτοτύπου, αν με ορθότητα του τελευταίου εννοούμε την ταυτότητα μεταξύ του κειμένου που είχε στη διάθεσή του ο Χαίλντερλιν και αυτού το οποίο έχει κανείς σήμερα στη διάθεσή του, διότι γι αυτήν την ορθότητα δεν υπάρχει καμία αμφιβολία. Έτσι λοιπόν δεν απομένει παρά να συγκρίνουμε τη μετάφραση αυτών των στίχων του εν λόγω Επινικίου του Πινδάρου από τον Χαίλντερλιν με το πρωτότυπο κείμενο του Πινδάρου. Παραθέτουμε στα ακόλουθα το πρωτότυπο κείμενο του Πινδάρου, μια μετάφραση του Παναγή Λεκατσά και τη μετάφραση του Χαίλντερλιν μεταφρασμένη στα ελληνικά από τον Αντώνη Κουτσουραδή. Αρχίζουμε με τους στίχους του Επινίκιου: ώδ αμείφθη Φαμί διδασκαλίαν Χίρωνος οίσειν. αντρόθε γαρ νέομαι πάρ Χαρικλούς και Φιλύρας, ίνα Κενταύρου με κούραι θρέψαν αγναί. είκοσι δ εκτελέσαις ενιαυτούς ούτε Fέργον ούτ έπος εντράπελον κείνοισιν ειπών ικόμαν 8 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

9 οίκαδ, αρχαίαν κομίζων πατρός εμού, βασιλευομέναν ου κατ αίσαν, τάν ποτε Ζευς ώπασεν λαγέτα Αιόλω και παισί τιμάν. Αλέκος Παπαδάτος Θαρεττά, μα με λόγια γλυκά του αποκρίθηκε εκείνος: «Το δασκάλεμα φέρνω του Χείρωνα, που απ τη σπηλιά του κατεβαίνω, από της Χαρικλώς και Φιλύρας τα μέρη όπου οι κόρες οι αγνές του Κενταύρου μ ανάθρεψαν, κ είκοσι χρόνια κλείνοντας δίχως να πω για να πράξω κοντά τους τίποτα άπρεπο, φτάνω στον τόπο μου, να ξαναπάρω το παλιό βασιλίκι του κύρη μου, ξώθεσμα που άλλος το κρατεί και που ο Δίας του Αιόλου 1, λαώνε πρωτάτου, το παρέδωκε αλλόκαιρα, να χει το αυτός κ η γενιά του. 2 Να και η μετάφραση του Χαίλντερλιν μεταγλωττισμένη στα ελληνικά από τον Αντώνη Κουτσουραδή: Έτσι, <προβάλλει> [προβαίνει] ο Ιάσονας, ο οικότροφος του Κενταύρου προ του Πελία: πιστεύω τη διδασκαλία Του Χείρωνος πως έχω. Από το άντρο <καθώς> [συγκεκριμένα] έρχομαι Της Χαρίκλως και Φιλύρας, εκεί που του Κενταύρου κόρες μ ανάθρεψαν, Οι αγνές είκοσι χρόνια έχω όμως <Περασμένα> [περάσει] και ούτε μια πράξη Μηδέ λέξη, κανενός <αισχρή> [βρώμικη] Δεν είπα, κι ήρθα <στο σπίτι> [στον τόπο] μου Την <κυριαρχία> [εξουσία] του πατέρα μου να <ξαναφέρω> {ξαναπάρω]. Ο Φρήντριχ Χαίλντερλιν από τον Αλέκο Παπαδάτο. Μια άψογη μετάφραση 3. Αυτό μας επιτρέπει να ισχυρισθούμε βάσιμα και ορθά, ότι και οι μεταφράσεις των υπολοίπων 9 αποσπασμάτων από τη συλλογή του Etienne ασφαλώς δεν υστερούν σε πιστότητα και ποιότητα. Αν όμως υποθέσει κανείς ότι τα αποσπάσματα της συλλογής του Etienne είναι ταυτά με εκείνα των σύγχρονων έγκυρων συλλογών, τότε θα έπρεπε να παραδεχθεί κανείς ότι, υπό την προϋπόθεση βέβαια ότι ο Χαίλντερλιν έχει μεταφράσει από το ελληνικό κείμενο και όχι από τη λατινική του μετάφραση του Etienne, οι «ιδιαιτερότητες» της μετάφρασης αυτών των υπολοίπων 9 αποσπασμάτων από τον Χαίλντερλιν συνίστανται στ ότι αυτή, απλά ειπωμένο, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί καλή, ούτε καν ικανοποιητική ή στοιχειωδώς επαρκής. Αντί να καταδείξουμε τα υπό την εισαχθείσα προϋπόθεση λάθη, παρανοήσεις, αστοχίες, ανεπάρκειες και παρόμοια, θα αντιβάλλουμε τη μετάφραση των 9 αποσπασμάτων από τον Παντελή Λεκατσά, η οποία έχει γίνει από μία σύγχρονη συλλογή αποσπασμάτων του Πινδάρου, με την ελληνική μετάφραση της γερμανικής μετάφρασης του Χαίλντερλιν από τον Αντώνη Κουτσουραδή. Η μετάφραση των αποσπασμάτων από τον Αντώνη Κουτσουραδή είναι ως μετάφραση των ιδίων αποσπασμάτων του Χαίλντερλιν, αν παραβλέψει κανείς μερικές αστοχίες, πιστή και καλή. Συνεπώς ο αναγνώστης μπορεί να υποθέσει ότι ο Αντώνης Κουτσουραδής έχει μεταφράσει όχι τη μετάφραση που έκανε ο Χαίλντερλιν, αλλά το κείμενο το οποίο μετέφρασε. Η σύγκριση αυτής της κατ αυτόν τον τρόπο εννοημένης μετάφρασής του με αυτήν του Λεκατσά θα δείξει, υπό την προϋπόθεση ότι αυτή του Λεκατσά είναι πιστή και καλή, πόσο πιστή και καλή είναι εκείνη του Κουτσουραδή, δηλαδή αυτή του Χαίλντερλιν πάντα υπό την προϋπόθεση ότι ο Χαίλντερλιν μετέφρασε τα ίδια κείμενα με τον Λεκατσά. Για τους γνώστες της αρχαίας ελληνικής παραθέτουμε πρώτα και το αρχαίο ελληνικό κείμενο. 1. Απιστία της σοφίας ω τέκνον, ποντίου θηρός πετραίου χρωτί μάλιστα νόον προσφέρων πάσαις πολίεσσιν ομίλει τω παρεόντι δ επαινήσαις εκών άλλοτ αλλοία φρόνει. σαν το δέρμα το χούι σου κάνοντας, γιόκα μου, του πελαγίσιου κεινού ζωντανού που στα βράχια συμπιάνεται, κοίτα να συνανθρωπίζεσαι μ όλες τις χώρες. Ό,τι φέρνει η στιγμή καλοπαίνα το και σε κάθε περίσταση δίνε ν αλλάζει η καρδιά σου. (Λεκατσάς, χ.χ.: 296) Ω τέκνο, [του] που <σε> [σαν] πελαγινού θεριού το δέρμα Του βραχόφιλου το πλείστον <η ψυχή> [ο χαρακτήρας] <Προθυμά> [επιθυμεί να είναι] Επαινόντας <το παρόν> [τα τωρινά] the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 9

10 Καλόγνωμα[,] Κι άλλοτε άλλα να φρονείς. 2. Περί της αληθείας Αρχά μεγάλας αρετάς, ώνασ Αλάθεια, μην πταίσης εμάν σύνθεσιν τραχεί ποτί ψεύδει Της τρανής αξιοσύνης εσύ στυλοπάτι, βασίλισσα Αλήθεια, μη δώσεις τη δική μου συμφώνηση να μου σκοντάψει σ απότραχο ψέμα. (Λεκατσάς, χ.χ.: 343) <Αρχάρια> [Απαρχή εσύ] μεγάλης αρετής [αξιότητας], βασίλισσα αλήθεια, <Ας> μην <ωθούσες> ωθήσεις Τη <φρόνησή> [σκέψη] μου σε τραχύ ψεύδος. 3. Περί της ησυχίας το κοινόν τις αστών εν ευδία τιθείς ερευνασάτω μεγαλάνορος Ησυχίας το φαιδρόν φάος, στάσιν από πραπίδος επίκοτον ανελών, πενίας δότειραν, εχθράν κουροτρόφον γαληνιά στη ζωή της δικής μας της χώρας προτιμώντας καθείς, ας κοιτάξει για το φως το λαμπρό της αντρεύτρας Ειρήνης, τη διχόσταση βγάζοντας την οργισμένη απ τα στήθια, που τη φτώχεια μας φέρνει, τους νιους με χολή π ανασταίνει (Λεκατσάς, χ.χ.: 327) Τα δημόσια 4, σαν τα χει ένας πολίτης Σε γαλήνια καλοκαιριά 5 συλλάβει 6, Ας ερευνήσει μετά <Μεγαλόπρεπης> [ανδροπρεπούς] ησυχίας ιερό φως Και την <αναστάτωση> [εξέγερση] από το στήθος, Εκ θεμελίων ν αποτρέψει τους ανέμους της γιατί πενία προκαλεί αυτή Και μάχεται <τον παιδαγωγό> [τους παιδαγωγούς]. 4. Περί δέλφινος ερεθίζομαι προς αοιδά[ν αλίου δελφίνος υπόκρισιν, τον μεν ακύμονος εν πόντου πελάγει αυλών εκίνησ ερατόν μέλος. για τραγούδι κεντρίζομαι όπως πελαγίσιο δελφίνι, στην άπλα που του ακύμαντου πόντου σκοπός της φλογέρας γλυκός το κεντρίζει. (Λεκατσάς, χ.χ.: 337) Τους εις ακύμαντου πελάγους το βυθό <Εκίνησε αξιέραστα> [παρακίνησε φιλόφρονα] το άσμα. 5. Το υπέρτατον Νόμος ο πάντων βασιλεύς θνατών τε και αθανάτων άγει δικαιών το βιαιότατον υπερτάτα χειρί. το Ζακόνι7, ολονών βασιλιάς, και θνητών κι αθανάτων, οδηγά και δικαιώνει μ απόψηλης δύναμης χέρι την τρανήτερη πράξη της βίας. (Λεκατσάς, χ.χ.: 340ε.) Ο νόμος Των πάντων ο βασιλεύς, θνητών και Αθανάτων <οδηγεί τούτου ένεκα> [ακριβώς γι αυτό αποδίδει] Βιαίως <Τη δικαιότερη δίκη 8 > [Το δικαιότερο δίκαιο] με πανυπέρτατο χέρι 6. Το γήρας γλυκεία Fοι καρδίαν ατάλλοισα γηροτρόφος συναορεί Ελπίς, α μάλιστα θνατών πολύστροφων γνώμαν κυβερνά Γεροκομούσα και γλυκειά και θρέφοντάς του την καρδιά η Ελπίδα τόνε συντροφεύει, των κοψοήμερων που αυτή την άστατη το πιο πολύ τη γνώμη τιμονεύει (Λεκατσάς, χ.χ.: 214) Όποιος δίκαια και άγια Περνάει τη ζωή του, Τρέφοντάς του την καρδιά γλυκά, Δίνοντάς [του] μακροζωία [Τον] Συνοδεύει η ελπίδα, η που Την <πολύστροφη> [συχνά μεταβαλλόμενη] γνώμη κυβερνά 7. Το άπειρο πότερον δίκα τείχος ύψιον η σκολιαίς απάταις αναβαίνει επιχθόνιον γένος ανδρών, δίχα μοι νόος ατρέκειαν ειπείν Αν με δίκιο ή μ απάτες λοξές αψηλότερο πύργο ανεβαίνει των ανθρώπων η φύτρα στη γη, η καρδιά μου καθάρια να πει κοντοστέκει, στα δυο χωρισμένη (Λεκατσάς, χ.χ.: 214) Αν εγώ <της δίκης> [του δικαίου] τείχος Το ψηλό <στραβής> {λοξής] απάτης Ανεβαίνω κι έτσι εμέ τον ίδιο Παραφράζοντας, έξω από Εμένα ζω, επ αυτού Έχω <αμφίβολο ένα> [αμφίσημη μια] <Νου> [Ψυχική διάθεση], <ακριβώς> να το πω [ακριβώς]. 8. Τα άσυλα πρώτον μεν εύβουλον Θέμιν ουρανίαν χρυσέαισιν ίπποις Ωκεανού παρά παγάν Μοίραι ποτί κλίμακα σεμνάν άγον Ουλύμπου λιπαράν καθ οδόν σωτήρος αρχαίαν άλοχον Διός έμμεν α δε τας χρυσάμπυκας αγλαοκάρπους τίκτεν αλαθέας Ώρας. και πρώτα την ορθόγνωμην ουράνια Θέμη με χρυσαμάξι απ τις πηγές του Ωκεανού για τ άγιο οι Μοίρες φέραν σκαλοστάσι του Ολύμπου, από λαμπρόφωτο ένα δρόμο, του Δία του Σώστη ολόπρωτη γυναίκα. Κ εκείνη τις χρυσομαλλόδετες τις Ωρες τις άψευτες του γέννησε και λαμπροκαρποφόρες. (Λεκατσάς, χ.χ.: 295) Πρώτα έχουν Την εύβουλη Θέμιδα Οι ουράνιες, σε χρυσά άτια, παρά Το ωκεάνιον άλας, Οι Ώρες προς την κλίμακα Στην ιερή του Ολύμπου φέρει, προς Τη λαμπρή επιστροφή, Του Σωτήρος αρχαία θυγατέρα, Του Δία <για> να είναι, Αυτή όμως έχει Τα <χρυσοπλεγμένα> [χρυσοποίκιλτα], η καλή, Τα λαμπρόκαρπα αναπαυτήρια γεννήσει. 9. Το ζωοποιόν <ανδρ>οδάμαν<τα> δ επεί Φήρες δάεν ριπάν μελιαδέος οίνου, εσσυμένως από μεν λευκόν γάλα χερσί τραπεζάν ώθεον, αυτόματοι δ εξ αργυρέων κεράτων πίνοντες επλάζοντο ο δε χλωραίς ελάταισι τυπείς ώχεθ υπό χθόνα Καινεύς σχίσαις ορθώ ποδί γαν την αντροδαμάστρα καθώς οι Κενταύροι ευωδιά του κρασιού του μελόγλυκου μάθαν, μονομιάς με τα χέρια τ ασπρόγαλα απόσπρωχναν απ τα τραπέζια κι απ τ αργυρά κουποκέρατα αυτόρμητοι πίνοντας χάνανε τα λοϊκά τους (Λεκατσάς, χ.χ.: 340) Την αντροδαμάστρα, αφ ότου Διδάχτηκαν οι Κένταυροι Τη βία Του μελίγλυκου οίνου, ξαφνικά έσπρωξαν Το λευκό γάλα με τα χέρια, τα τραπέζια μακριά <αυτόματα> [αυθόρμητα], Κι από ασημένια κέρατα πίνοντας <Ξελογιάστηκαν.> [Χάσανε τα λογικά τους.] Ας δούμε τώρα τη μετάφραση του Χαίλντερλιν εγγύτερα. Περιέχει ελάχιστα λάθη παρανάγνωσης και αβλεψίες. Σπάνια ελευθεριότητες απέναντι στο πρωτότυπο, μια από αυτές εξόχως ιδιοφυής. Είναι πιστή και όχι απλώς καλή, αλλά έξοχη. Η μετάφραση μιας ποιητικής ιδιοφυΐας. Συγχρόνως όμως περιέχει ορισμένα για μας τελείως ανεξήγητα λάθη. Θα αναφερθούμε πρώτα σε αυτά τα τελευταία και στη συνέχεια θα προσπαθήσουμε με την απαιτούμενη συντομία να δείξουμε σε τι συνίσταται το ιδιοφυές του εγχειρήματος. Ο τελευταίος στίχος του 3ου αποσπάσματος έχει ως εξής: [...] εχθράν κουροτρόφον. Ο λόγος είναι για την «στάσιν» (εξέγερση) στο δήμο. Στο στίχο αυτό λοιπόν λέγεται γι αυτήν ότι είναι εχθρική παιδαγωγός, ότι αναθρέφει τα παιδιά για έχθρα, για μίσος. Πιθανότατα ο Χαίλντερλιν διάβασε λανθασμένα 9 [...] εχθράν κουροτρόφον. και μετέφρασε ορθώς: und feind ist er [:der Aufruhr] Erziehern der Kinder. Που σημαίνει: 10 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

11 Κι εχθρά είναι αυτή [:η εξέγερση] των παιδαγωγών των παιδιών. Κατά τη σύγκριση της μετάφρασης του 8ου αποσπάσματος από τον Χαίλντερλιν με το πρωτότυπο κείμενο, το οποίο έχουμε σήμερα όλοι στη διάθεσή μας, θα πρέπει να δεχθεί κανείς ότι ο Χαίλντερλιν μετέφρασε μάλλον από ένα κείμενο διαφορετικό από το τελευταίο, συγκεκριμένα από το κείμενο του Etienne. Διαφορετικά δεν εξηγείται ότι μεταφράζει το «πάρα παγάν» με Salz (:άλας), το «Μοίρας» με Zeiten (:Ώραι), το «αρχαίαν άλοχον» (:πρώτη σύζυγο) με alte Tochter (:αρχαία θυγατέρα) και το «αλαθέας Ώρας» (:αλάθητες Ώρες) με το Ruhestätten (:αναπαυτήρια)! Σε όποιον είναι διατεθειμένος να δεχθεί την παραπάνω εκδοχή ή το ανερμήνευτον των παραπάνω παραδόξων της μετάφρασης του Χαίλντερλιν δεν απομένει παρά να αναγνωρίσει ότι αυτή είναι από άποψη πιστότητας άψογη. Η πιστότητα δεν είναι η μόνη «ιδιαιτερότητα» της μετάφρασης του Χαίλντερλιν. Η κυριότερη και σημαντικότερη συνίσταται στη μεταφορά των κυριότερων υφολογικών στοιχείων της πινδαρική ποίησης στη γερμανική μετάφρασή της. Τέτοια υφολογικά χαρακτηριστικά της πινδαρικής ποίησης είναι η φειδώ κατά τη χρήση άρθρων και συνδέσμων, η λιτότητα των εκφραστικών μέσων, η παντελής απουσία εκζήτησης, το με τα δύο τελευταία αυτά στοιχεία συνυφασμένο υψηλό ύφος, οι λεγόμενες συγκοπές (ανακοπές τις λέει ο Λεκατσάς) και η τραχύτητα του ρυθμού. Ίσως δεν είναι χωρίς νόημα να αναφερθεί εδώ ότι οι συγκοπές είναι, από ό,τι γνωρίζω, κάτι το άγνωστο στην ελληνική ποίηση. Όχι όμως και στην πεζογραφία καίτοι έχουν καταφέρει να περάσουν απαρατήρητες. Εδώ ένα δείγμα: Το άσμα του το ολιγόστιχον φαίνεται ως να πρόκειται να διαρκέση διά παντός. Κάθε του στίχον, άδων, επαναλαμβάνει δις και τρις τον κόπτει πριν να τελειώση συνηθέστατα, κ επαναστρέφει εις τα πρώτα, πάλιν, διά να αρχίση όπως πριν, εκ νέου και ως να μη του ήρκει του ρυθμού η έκτασις, νομίζεις ότι έτι μάλλον τον απλώνει, τον τεντώνει, και τον καθιστά ελαστικότερον, και ευρύν, και κυματόεντα πλειότερον, κ εκλελυμένον έτι μάλλον. 10 Επιχείρησε επίσης ο Χαίλντερλιν με απόλυτη επιτυχία να δείξει, εν είδει παραδείγματος, πώς πρέπει, όπου αυτό είναι εφικτό, να μεταφράσει κανείς Πίνδαρο, για να διευκολύνει την υποδοχή του στο κλίμα που είχε διαμορφώσει η διάδοχος της ποίησης του Διαφωτισμού, η υποκειμενική ποίηση στη Γερμανία. Η στο μέτρο του δυνατού αποφυγή της χρήσης συνδέσμων ως αντίδραση στη λογοκρατούμενη ποίηση του Διαφωτισμού θα έπρεπε ασφαλώς να είναι γνωστή στον Χαίλντερλιν από τον Κλόπστοκ. Κατά μείζονα λόγο, θα έπρεπε να ισχύει αυτό για τις συγκοπές και την τραχύτητα του ρυθμού, για τα οποία ήταν ιδιαίτερα γνωστός ο τελευταίος. Περίπου ενάμιση αιώνα αργότερα, ο Μπρεχτ μιλάει γι αυτά τα πράγματα ως νέα, ανταποκρινόμενα στις ανάγκες της άστατης και βίαιης εποχής του, χωρίς ωστόσο να αναφέρεται στον Κλόπστοκ. Η φειδώ κατά τη χρήση του άρθρου είναι πρόδηλη ακόμα και στην ελληνική μετάφραση της μετάφρασης του Χαίλντερλιν. Αυτό ισχύει και για τα υπόλοιπα υφολογικά στοιχεία της πινδαρικής ποίησης. Νομίζουμε ότι αυτό δεν μπορεί να λεχθεί π.χ. για τη μετάφραση του Λεκατσά παρά την εξαιρετική της πιστότητα. Αναφορικά με τη μεταφορά των συγκοπών στη μετάφραση θα εξετάσουμε το θέμα με τη βοήθεια ενός παραδείγματος από το 9ο απόσπασμα. Ιδού οι στίχοι: εσσυμένως από μεν λευκόν γάλα χερσί τραπεζάν ώθεον, αυτόματοι δ εξ αργυρέων κεράτων πίνοντες [ ] Το όλον είναι στο ρυθμό του τραχύ και με τέσσερις συγκοπές, μία μετά τη λέξη «από», μία μετά τη λέξη «γάλα», μία μετά τη λέξη «χερσί» και μία τελευταία μετά τη λέξη «ώθεον». Το όλον λειαίνεται και οι ανακοπές εκλείπουν εάν γράψει κανείς: εσσυμένως από τραπεζάν χερσί μεν λευκόν γάλα ώθεον, αυτόματοι κ.τ.λ. Σαν να ήσαν έτσι περίπου γραμμένοι οι στίχοι, μεταφράζει ο Λεκατσάς: μονομιάς με τα χέρια τ ασπρόγαλα απόσπρωχναν απ τα τραπέζια κι απ τ αργυρά κουποκέρατα αυτόρμητοι πίνοντας [ ]. Ενώ ο Χαίλντερλιν: [ ] plötzlich trieben Die weiße Milch mit Händen, der Tisch Sie fort, von selbst. Und aus den silbernen Hörnern trinkend [ ] Δηλαδή: [ ] ξαφνικά έσπρωξαν Το λευκό γάλα με τα χέρια, τα τραπέζια μακρυά αυθόρμητα, Κι απ ασημένια κέρατα πίνοντας. [ ] Ο Λεκατσάς μεταφράζει εδώ πιστότερα από τον Χαίλντερλιν, διότι ο τελευταίος σπάει την απώθηση του τραπεζιού, πάνω στο οποίο βρίσκεται το άσπρο γάλα, σε δύο πράξεις, αυτήν της απώθησης του γάλατος κι εκείνης του ίδιου τραπεζιού, ενώ στον Πίνδαρο γίνεται λόγος για την απώθηση του τραπεζιού, πάνω στο οποίο βρίσκεται το γάλα. Επίσης ο Χαίλντερλιν αναφέρει το «αυτόματοι» στο «ώθεον» κι όχι όπως ο Πίνδαρος στο «πίνοντες». Ωστόσο και οι δύο πραγματολογικές διαφορές είναι ασήμαντες. Δι αυτών όμως ο Χαίλντερλιν διατηρεί την τραχύτητα και τέσσερις συγκοπές του Πινδάρου, μία μετά το trieben, μία μετά το Händen, μία μετά το fort και τέλος μια μετά το von selbst. Αυτό ισχύει και για τη («διορθωμένη» ή μη) ελληνική μετάφραση του Αντώνη Κουτσουραδή. Χαρακτηριστική για την ένταξή της στο κλίμα της προσωπικής, υποκειμενικής ποίησης που διαδέχτηκε εκείνη του Διαφωτισμού είναι η μετάφραση του 7ου αποσπάσματος (:Το άπειρο). Εδώ ο Πίνδαρος δεν μπορεί να αποφανθεί «Πότερον» (ποιο από τα δύο) συμβαίνει: ανεβαίνει το «επιχθόνιον γένος ανδρών» («των ανθρώπων η φύτρα στη γη») «τείχος ύψιον» («αψηλότερο πύργο) «δίκα» («με δίκιο»), δηλαδή σύμφωνα με το δίκαιο, ή «σκολιαίς απάταις» («μ απάτες λοξές»); Ο Χαίλντερλιν θέτει στη θέση του ανθρώπινου γένους τον ίδιο τον ποιητή: Ob ich des [ ] / Ersteig («Αν εγώ της [ ] / Ανεβαίνω»). Κλείνουμε εδώ αυτό το σχόλιο στο δημοσίευμα του Books Journal με τις παραπάνω παρατηρήσεις για τις «ιδιαιτερότητες» της μετάφρασης στίχων ενός Επίνικου και εννέα αποσπασμάτων διαφόρων ειδών του Πινδάρου από τον Χαίλντερλιν, μεταγλωττισμένες στα ελληνικά από τον Αντώνη Κουτσουραδή και προλογισμένες από τον καθηγητή Michael Franz. zx Γιώργοσ Σταμάτησ Πρώην καθηγητής Οικονομικής Θεωρίας 1. Αίολος είναι ο πατέρας του Ιάσωνα. 2. Παναγή Λεκατσά, Πίνδαρος, Μετάφραση και ερμηνευτικά, έκδοση 3η ξαναπλασμένη, Δίφρος, Αθήνα, χ.χ., σελ Το μόνο ψεγάδι: μια μικρή παράλειψη στον τελευταίο στίχο. Μεταφράζει: «<κυριαρχία> [εξουσία]» αντί «παλιά <κυριαρχία> [εξουσία]». 4. Das Öffentliche (:Τα δημόσια) είναι ο δήμος, η πόλις, το κράτος. 5. Μεταφορά για ευταξία και ειρήνη. 6. Ο Χαίλντερλιν εννοεί εδώ: αν έχει κανείς νοηθεί, φανταστεί το δήμο σε ευταξία και ειρήνη, τότε ας ερευνήσει κ.τ.λ. 7. Ο Λεκατσάς αναφέρει, παραπέμποντας στον Ησίοδο, ότι ο νόμος είναι το νόμιμον, το νομιζόμενον, δηλ. το έθιμο (το Ζακόνι). Δες Λεκατσάς, χ.χ.: Εδώ αλλά και αλλού φαίνεται πως ο μεταφραστής του Χαίλντερλιν έχει συμβουλευθεί το αρχαίο ελληνικό κείμενο. Διότι θέτει στη θέση νεοελληνικών λέξεων αρχαίες ελληνικές. Όπως εδώ, όπου μεταφράζει τη λέξη Recht με δίκη και όχι με δίκαιον. Το δίκη σήμαινε όμως μόνον στα αρχαία ελληνικά δίκαιον. Αλλού χρησιμοποιεί και στη μετάφραση τη λέξη αυτόματος του πρωτοτύπου, νομίζοντας ότι αυτή έχει στην αρχαία και στη νέα ελληνική την ίδια σημασία. Ωστόσο, στην αρχαία ελληνική σημαίνει αυθόρμητος. Ο αναγνώστης θα βρει και άλλες περιπτώσεις. 9. Ή το κείμενό του περιείχε αυτό το λάθος. 10. Μιχαήλ Μητσάκης, Η φλογέρα, στου ιδίου: Αφηγήματα, Εκδόσεις Συλλογή, Αθήνα 1995, σ the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 11

12 Ο Κόμης Διήγημα από τον Δημήτρη Κανελλόπουλο Εικονογράφηση: Πέννυ Νουτσοπούλου Ηταν 31 Ιουλίου και η Αθήνα έβραζε. Περιμέναμε την τελευταία μέρα αυτού του μήνα, για να φύγουμε για τα μπάνια. Ο προγραμματισμός όμως άλλαξε την τελευταία στιγμή, όπως είχε γίνει πολλές φορές, για κάποιο λόγο, κι έτσι αποφασίσαμε να αναχωρήσουμε την επομένη το πρωί. Εξαντλημένος από τη ζέστη, δεν αντέδρασα, για την αλλαγή της αναχώρησης. Έφτιαξα έναν φραπέ και καταϊδρωμένος, σωριάστηκα σε μια πολυθρόνα αναμένοντας τις βραδινές ειδήσεις. Αίφνης χτύπησε το τηλέφωνο και έσπευσα να το σηκώσω. Από την άλλη ακούστηκε μια ένρινη και συμπαθητική αντρική φωνή: «Καλησπέρα σας ο κύριος Φίλιππος Σενδωνάς;» «Μάλιστα κύριε, παρακαλώ», απάντησα. «Κύριε Σενδωνά, εδώ υπαστυνόμος Τζαμαλής, από την Λιμενική Αστυνομία Πειραιά» Για δευτερόλεπτα σαστισμένος, δεν απάντησα. «Ναι;» ακούστηκε ο υπαστυνόμος από την άλλη άκρη. «Ναι; Κύριε Σενδωνά με ακούτε;» «Βεβαίως κύριε σας ακούω, τι θέλετε;» «Κύριε Σενδωνά, με συγχωρείτε για την ενόχληση, αλλά έχουμε εδώ έναν ηλικιωμένο άνθρωπο, ο οποίος είναι σε άσχημη κατάσταση». «Κι εγώ τι φταίω κύριε;» είπα, ρίχνοντας λοξές ματιές στην τηλεόραση, όπου από λεπτό σε λεπτό άρχιζε το δελτίο ειδήσεων των οκτώ «Να σας εξηγήσω κύριε Ο άνθρωπος βρίσκεται σε μια παράκρουση. Όταν τον ρωτάμε ποιος είναι, μας δίνει ένα λευκό χαρτάκι με το τηλέφωνό σας και απαντά ότι είναι ο Φίλιππος Σενδωνάς Το μόνο πράγμα που είχε πάνω του, είναι αυτό το χαρτάκι που γράφει αυτό το όνομα και τον αριθμό τηλεφώνου όπου σας καλώ, κι ο ίδιος ισχυρίζεται ότι είναι ο Φίλιππος Σενδωνάς κι ότι αυτό είναι το τηλέφωνο του σπιτιού του Μας τον έφεραν και δήλωσαν ότι περιφέρεται μέρες μέσα στο λιμάνι. Έχετε κάποια ιδέα..;» «Τι ιδέα να έχω κύριε; Πού να ξέρω ποιός είναι;». «Λέω κύριε μήπως είναι κάποιος συγγενής σας, κάποιος γνωστός σας, που έχει άνοια και χάθηκε...» Σιώπησα μερικά δευτερόλεπτα. Εν τω μεταξύ το δελτίο ειδήσεων είχε αρχίσει κι εγώ αισθανόμενος μια μικρή ταραχή, έχασα την πρώτη είδηση. «Δεν έχω υπ όψιν μου κύριε, να πάσχει κάποιος δικός μου άνθρωπος από άνοια», είπα. «Πώς δείχνει ο κύριος αυτός;» Ο αξιωματικός προχώρησε σε μια λεπτομερή περιγραφή αλλά δεν μπόρεσα να καταλάβω. Τον παρακάλεσα να μου τον δώσει στο τηλέφωνο, να μιλήσω μπας και καταλάβω ποιος είναι. Μου τον έδωσε και μίλησα. Άκουσα μια βαριά, μπάσα και ασθμαίνουσα φωνή, να λέει: «καλησπέρα σας εγώ είμαι ο Φίλιππος Σενδωνάς, ο Φίλιππος Σενδωνάς είμαι τι θέλετε κύριε;». «Ποιος Φίλιππος Σενδωνάς;» τον ρώτησα εγώ, «από πού κατάγεστε;». Ακολούθησε παρατεταμένη σιωπή. Ο άγνωστος δεν απαντούσε στα ερωτήματά μου. Οπότε, ο αξιωματικός υπηρεσίας πήρε το ακουστικό και μου είπε ευγενικά: «Κύριε Σενδωνά, δεν γίνεται. Πρέπει να έλθετε εδώ, να κάνετε αναγνώριση». «Αυτό αποκλείεται κύριε». «Είμαι πολύ κουρασμένος, κι αύριο χαράματα φεύγω ταξίδι Δεν μπορώ να σας φανώ χρήσιμος». «Μα σας παρακαλώ, πρέπει να έλθετε. Δεν έχουμε τρόπο να βοηθήσουμε αυτόν τον δυστυχή γέροντα». «Μα τι λέτε τώρα, αν έλθω εγώ στον Πειραιά, πότε θα ξεμπλέξω; Δεν γίνεται κύριε». «Ακούστε», είπε με όση μεγαλύτερη ευγένεια μπορούσε ο άνθρωπος. «Σας υπόσχομαι πως δεν θα καθυστερήσουμε καθόλου. Θα μας πείτε ποιος είναι και θα φύγετε αμέσως». Εκείνη τη στιγμή, μια νεανική φωνή ακούστηκε να λέει στον αξιωματικό που μου μιλούσε: «κύριε διοικητά, κύριε διοικητά ρωτήστε τον κύριο αν έχει Αν έχει , να του 12 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

13 στείλουμε μια φωτογραφία και να μας πει ποιος είναι ο κύριος». «Έχω κύριε», είπα εγώ, πριν προλάβει ο αξιωματικός να με ρωτήσει. «Α, πολύ ωραία κύριε Σενδωνά, πείτε τό μου και σε τρία λεπτά θα σας στείλουμε τη φωτογραφία του». Είπα στον αξιωματικό το μου χαλαρωμένος έκλεισα το τηλέφωνο και σωριάστηκα σε μια πολυθρόνα. Η γυναίκα μου με ρώτησε με ανησυχία τι συμβαίνει. Της απάντησα περιληπτικά και άνοιξα τον υπολογιστή, ενώ αυτή ψιθύρισε: «Όλο σε τέτοια πας και μπλέκεις χριστιανέ μου». Μπήκα στο μου και πράγματι είχε φτάσει η φωτογραφία. Πήγα να πω μια κουβέντα για το πόσο έχει βελτιωθεί η Αστυνομία τα τελευταία χρόνια, αλλά βλέποντας να ξεδιπλώνεται η φωτογραφία από πάνω προς τα κάτω έμεινα εμβρόντητος. Στην οθόνη μου παρουσιάστηκε ο παλιός φίλος και σύντροφός μου Θεόδοτος Σοφοκλέους, παλιός κρατούμενος των φυλακών, καταδικασμένος με τους εμφυλιοπολεμικούς νόμους το 1947, σε θάνατο. Αργότερα είχε πάρει χάρη και η ποινή του είχε μετατραπεί σε ισόβια δεσμά. Είχε μείνει στη φυλακή μέχρι το καλοκαίρι του 1966, και το 1967 τον είχαν ξαναπιάσει. Με κάποια μέτρα αμνήστευσης είχε βγει το 1971 και είχε αναμιχθεί στην ίδρυση του εκδοτικού οίκου του Κόμματος, με κάποιους άλλους συνομηλίκους του αλλά και κάποιος νεότερους. Ταράχτηκα, και πάνω στην ταραχή μου χτύπησε πάλι το τηλέφωνο. «Ναι, παρακαλώ», είπα σηκώνοντας το ακουστικό «Κύριε Σενδωνά, είδατε τη φωτογραφία; Σας θυμίζει κάποιον;». «Μάλιστα κύριε αστυνόμε. Τον γνωρίζω πολύ καλά. Είχα πολλά χρόνια να τον δω και τον συνάντησα τυχαίως προ εβδομάδος στη Στοά Όπερας, στην Ακαδημίας Εγώ του έδωσα το χαρτάκι με το όνομά μου και το τηλέφωνό μου». «Α, μάλιστα», είπε ο αστυνόμος με χαρά. «Θα μας δώσετε σας παρακαλώ το όνομά του να κάνω τις δέουσες ενέργειες;». «Βεβαίως, είναι ο Θεοδόσης Σοφοκλέους, από την Κέρκυρα», απάντησα εγώ, και με αγωνία τον ρώτησα: «σε τι κατάσταση βρίσκεται; Σε καμιά περίπτωση δεν μπορούσα να φανταστώ, κυρ αστυνόμε, ότι ένας τέτοιος άνθρωπος θα μπορούσε να έχει αλτσχάιμερ! Τρομερή μνήμη διέθετε πάντα. Κι όταν τον είδα, όπως σας είπα προ εβδομάδος, με γνώρισε αμέσως και μιλήσαμε μια ώρα περίπου για τα παλιά». «Κύριε Σενδωνά, πείτε μου σας παρακαλώ, γνωρίζετε κάτι άλλο που μπορεί να μας βοηθήσει; Ποιο είναι το χωριό του στην Κέρκυρα, έχει συγγενείς, πού κατοικεί; στην Αθήνα; στον Πειραιά;». «Κύριε αστυνόμε υπήρξε παλιός αγωνιστής της Αριστεράς. Κατάγεται από μεγάλη οικογένεια της Κέρκυρας, είναι Κόμης». «Τί μου λέτε;», είπε έκπληκτος ο αστυνόμος. «Ναι, ναι! Είναι ευγενούς καταγωγής. Αλλά οι δικοί του, ο πατέρας του νομίζω τον αποκλήρωσε, όταν συνελήφθη το 46 Τότε πέρασε στρατοδικείο και καταδικάστηκε σε θάνατο. Έπειτα, με τα μέτρα του Πλαστήρα, η ποινή του μετατράπηκε σε ισόβια και πήρε χάρη το Βγήκε από τη φυλακή, κι έμεινε στην Αθήνα. Στους δικούς του δεν ήθελε να πάει. Έπιασε δουλειά στα γραφεία της ΕΔΑ. Το 1967, η δικτατορία τον ξανάπιασε και τον έχωσε πάλι μέσα. Τον άφησαν το Συνολικά έμεινε στη φυλακή 21 χρόνια». «Κύριε Σενδωνά, έχει ενδιαφέρον η ιστορία του. Γνωρίζετε κάποιον δικό του, να έλθει να τον πάρει, διότι ο άνθρωπος είναι σε άσχημη κατάσταση». «Όχι κύριε αστυνόμε, δεν γνωρίζω». «Εσείς δεν μπορείτε να τον φιλοξενήσετε λίγες μέρες, μέχρι να βρεθεί κάποιος δικός του;» «Κύριε αστυνόμε, είναι πρακτικώς αδύνατον. Εγώ αύριο το πρωί φεύγω για ένα μήνα διακοπές, με την οικογένειά μου. Άλλωστε, έχω και δυο μικρά παιδιά». «Κύριε Σενδωνά, δώστε μου λίγο χρόνο να ψάξω για τους δικούς του και θα σας ενημερώσω Ωστόσο, σκεφτείτε κι εσείς τι μπορεί να γίνει. Φίλος σας είναι θα μπορούσαμε να σας τον φέρουμε εκεί, στο σπίτι σας με ένα περιπολικό, για να μην κάνετε τον κόπο να έλθετε τώρα στον Πειραιά». «Όχι κύριε αστυνόμε. Δεν διαθέτω τις κατάλληλες συνθήκες...», είπα εξουθενωμένος ακουμπώντας το ακουστικό στη βάση του. Βρισκόμουν σε πλήρη σύγχυση. Έπρεπε να του the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 13

14 είχα κλείσει από την αρχή το τηλέφωνο. Του έδωσα θάρρος, και να, μου την είπε κιόλας: μπορούσε να μου φέρει τον Θεοδόση με περιπολικό στο σπίτι! Ο Θεοδόσης ήταν καλός μου φίλος και σύντροφος. Από τους λίγους που με δικαιολόγησαν όταν με διέγραψαν από το Κόμμα κι εξακολούθησε να με συναναστρέφεται άφοβα. Δεν αισθανόμουν καθόλου καλά και συμβουλεύτηκα έναν άλλο στενό φίλο για το τι έπρεπε να κάνω. Αυτός μου είπε να επικοινωνήσω με τον Θοδωρή Καψερό, ο οποίος γνώριζε καλά από το 1973, όταν έφτιαχναν τον εκδοτικό οίκο του Κόμματος με τον Θεοδόση «Και πού θα τον βρω τον Καψερό;». «Δεν τον είχες δει προ καιρού, σε μια συναυλία που έπαιζε ο γιος του;» «Ναι». «Έ, τότε δεν είχες κρατήσει το τηλέφωνό του;» «Ναι, το είχα, αλλά το έχασα!». «Ε, τώρα τι να σε κάνω; Ο Θοδωρής θα σου έδινε κάποια ιδέα. Αλλά εσύ χάνεις όλα τα τηλέφωνα. Είσαι απερίγραπτος». «Στάσου ρε Τάκη», είπα. «Τι;» «Ο Καψερός χώρισε με τη γυναίκα του, την Αλεπουδάκη, τη θυμάσαι;» «Ναι. Τι σχέση έχει ο χωρισμός του με τον Θανάση με τον άνθρωπο που έπαθε άνοια;». «Όχι δε λέω αυτό. Όταν χώρισε, δεν είχε πού να μείνει και τον πήρε ο Γιώργος ο Παπαπαύλου σε μια γκαρσονιέρα που είχε κάτω από το διαμέρισμα που μένει στο Παγκράτι» «Ε και;» «Ε, να, έχω το κινητό τηλέφωνο του Παπαπαύλου». «Τι κάθεσαι; Πάρε τον Γιώργο. Είχε ευαισθησίες αυτός». «Καλά λες. Του τηλεφωνώ αμέσως». Η αγωνία μου είχε κορυφωθεί. Φοβόμουν από λεπτό προς λεπτό πως θα κατέφθανε το περιπολικό με τον γέροντα φίλο μου. Η γυναίκα μου από δίπλα μονολογούσε για τις χαμένες ώρες που αφιέρωνα στους αχαΐρευτους φίλους μου. Εγώ αγωνιούσα κι ο Τάκης έφτιαξε βραδιάτικα έναν φραπέ και έλεγε ιστορίες για την υψηλή συνωμοτικότητα του Παπαπαύλου επί δικτατορίας «Ζήτα του τον Θανάση, και μίλα μ αυτόν. Θα σκεφτεί αυτός καμιά λύση». Αναζήτησα στο κινητό μου τον αριθμό του Παπαπαύλου κι όταν τον βρήκα πάτησα το κουμπί. «Έλα βρε Φίλιππε, πού είσαι εσύ;» «Καλησπέρα Γιώργο, τι κάνεις;» «Διακοπές στο Πήλιο. Εσύ πού βρίσκεσαι;» Στην Αθήνα απάντησα και του εξήγησα αγχωμένος ότι αναζητώ τον Καψερό για να τον ρωτήσω πώς να χειριστώ το ζήτημα του παλιού συντρόφου Θεοδόση Σοφοκλέους, που, έτσι κι έτσι, βρισκόταν με άνοια στα γραφεία της Λιμενικής Αστυνομίας, στον Πειραιά «Φίλιππε, εδώ είναι μαζί μου, αλλά έχει κατεβεί στην Πορταριά με μια παρέα. Θα τον πάρω εγώ να συνεννοηθώ μαζί του και θα σε καλέσω αμέσως». Άλλη αγωνία τώρα και άλλη έξαψη από το άγχος. Θα τον θυμάται ο Θανάσης; Θα δεχτεί να βοηθήσει; Είναι και ο αστυνομικός που δεν με καλεί τόση ώρα! Λες να μου τον στείλει με το περιπολικό στο σπίτι; Η ώρα περνούσε και μαύρα σύννεφα πλάκωναν την ψυχή μου. Η γυναίκα μου γκρίνιαζε όλο και πιο έντονα, που δεν έφτιαχνα τη βαλίτσα με τα πράγματά μου κι εγώ έβλεπα τα αθλητικά σε κάποιο άσχετο κανάλι, καπνίζοντας ασταμάτητα το ένα τσιγάρο μετά το άλλο. Κάποια στιγμή, κι ενώ ήμουν απορροφημένος, βυθισμένος σε μια απραξία μάλλον, χτύπησε το κινητό. Ήταν ο Παπαπαύλος. Είπε: «Έλα, μίλησα με το Θανάση ο οποίος στεναχωρήθηκε. Εκεί που βρίσκεται δεν πιάνει το τηλέφωνο, γι αυτό άκου τι μου είπε να σου πω, και τι πρέπει να κάνεις. Το Κόμμα έχει φτιάξει έναν οίκο ευγηρίας. Υπεύθυνος είναι ο Κώστας Μαραγκόπουλος από την οργάνωση των λογιστών, αν τον θυμάσαι». «Ναι, τον θυμάμαι», είπα. «Τι θα γίνει όμως αν δεν με θυμάται κι αυτός;» «Δεν πειράζει, είναι καλός άνθρωπος, μπορεί να θυμάται και το Θεοδόση» «Αν τον θυμάται, καήκαμε», απάντησα εγώ. «Όχι είναι καλός άνθρωπος, αυτή είναι και η δικιά μου γνώμη! Μίλα του να δούμε πώς μπορούμε να τον βάλουμε τον άνθρωπο στον οίκο ευγηρίας, δε χάνουμε τίποτα». «Εντάξει». «Ωραία και μετά πάρε με να μου πεις τι έγινε, εντάξει;» «Εντάξει Γιώργο». Μέσα στην αγωνία μου ξέχασα τελείως τον αστυνόμο, ο οποίος δεν με είχε καλέσει ακόμη στο τηλέφωνο, και σχημάτισα το νούμερο του Μαραγκόπουλου. Δεν περίμενα και πολύ. Μια ξέπνοη φωνή μού απάντησε από την άλλη άκρη. Καλησπέρισα ευγενικά το σύντροφο Κώστα και του είπα ποιος είμαι. Έγινε μια μικρή παύση κι ύστερα με ρώτησε: «Και ποιο είναι το ζήτημα που θες να μ ενημερώσεις;». «Το και το σύντροφε Κώστα», είπα και του ανέφερα τα καθέκαστα με κάθε λεπτομέρεια. Αφού σκέφτηκε λίγο μου είπε: «Αυτός δεν είναι στο Κόμμα φίλε μου». «Και πού είναι;», είπα εγώ κάνοντας τον ανήξερο». «Α, δεν ξέρω». «Καλά, δεν μπορούμε να τον βοηθήσουμε, έστω για λίγες μέρες μήπως και βρεθεί κάποιος δικός του;» «Τι να σου πω; Να σου δώσω το τηλέφωνο ενός άλλου συντρόφου που είναι διευθυντής στην Κομματική Εστία να συνεννοηθείς. Αυτός θα σε κατατοπίσει», είπε, και μου έδωσε το νούμερο του συντρόφου Γκατσολάκη, πρώην τυπογράφου. Χωρίς να χάσω χρόνο, καλώ το σύντροφο Γκατσολάκη. Από την άλλη μεριά απαντά μια φωνή με βαριά θεσσαλική προφορά, απ αυτές που κόβουν τις λέξεις στη μέση. Ξαφνιάστηκα γιατί, σύμφωνα με την κατάληξη του ονόματος, περίμενα να μου απαντήσει Κρητικός και είχα προετοιμαστεί καταλλήλως. «Λέγιτι». «Καλησπέρα σας σύντροφε, με λένε έτσι κι έτσι και θέλω να σας ενημερώσω για τον...», κι άρχισα να του εξιστορώ τα καθέκαστα. Εκεί που μιλούσα, με διέκοψε λέγοντας: «Να σι πω. Για να του κανουνίσουμ πρέπ να συντρέχν ουρισζμένς προυυποθέσς». «Τι προϋποθέσεις;» «Ουριζμένς προυυπουθέσς, τώρα τι να σ λέου απ του τηλέφν;» «Καλά να έλθω αύριο από εκεί. Πού μπορώ να σας βρω;» «Πού να ρθς να μι βρς; Ου άνθρουπς αυτός πρέπ βασικώς να είν μέλους του Κόμματς. Ισύ τι ξέρς; Είναι μέλους του Κόμματς; Διότ αν δεν είν, δε μπαίν μέσα». «Αν δεν είν, δε μπαίν μέσα ; Και τα εικοσιπέντε χρόνια που έκατσε μέσα δεν είναι απόδειξη;» «Αυτό είν άλλου θέμα Κι ένας αστός μπορεί να κάτς μέσα για τς δικούςτ λόγους». «Α, ναι;» «Άμ τι; Έτσι είνι...». «Ε, άμα έτσι είνι», είπα κι έκλεισα το τηλέφωνο. Απελπισμένος, ξανατηλεφώνησα στον Παπαπαύλου στο Πήλιο. Του είπα πώς εξελίχθηκε η συνομιλία με τους εκπροσώπους του Κόμματος. Αυτός με καθησύχασε, λέγοντάς μου πως την επομένη το πρωί θα με πάρει κι ο Καψερός τηλέφωνο να συνεννοηθούμε. Δεν θα αφήσουμε έτσι έναν «δικό μας» άνθρωπο. Έτσι κλείσαμε τα τηλέφωνα κι εγώ έμεινα με την αγωνία ότι, από στιγμή σε στιγμή, θα φτάσει το περιπολικό με το Θεοδόση από κάτω, κι ότι θα χτυπήσει το κουδούνι. Μια κάψα, κόντεψε να με πυρπολήσει ολόκληρο. Αισθανόμουν την πίεσή μου να εκτοξεύεται με ιλιγγιώδη ταχύτητα στους ουρανούς. Η ώρα είχε πάει έντεκα και η γυναίκα μου με τα παιδιά είχαν αποσυρθεί. Φαίνεται πως τα παιδιά είχαν αποκοιμηθεί αποκαμωμένα από το ολοήμερο παιχνίδι. Κι ενώ με βασάνιζε η αγωνία και από στιγμή σε στιγμή ανέμενα να χτυπήσει το κουδούνι, μια ιδέα πέρασε σαν αστραπή από το μυαλό μου. «Να πάρω εγώ ένα τηλέφωνο τον αστυνόμο και να τον ρωτήσω». Πράγματι, σήκωσα το ακουστικό και σχημάτισα τον αριθμό του αστυνόμου της Λιμενικής Αστυνομίας. Άργησε λίγο να απαντήσει, αλλά όλος χαρά μου είπε: «Κύριε Σενδωνά, σας ζητώ συγγνώμη που δεν σας κάλεσα, αλλά είναι μια πολύ, μα πολύ δύσκολη βάρδια η σημερινή! Βρήκαμε μια μακρινή ανεψιά του, στην οποία έχει γράψει όλη του την περιουσία Μένει στο Χαλάνδρι, τη βρήκαμε και ήλθε με το γιο της και τον παρέλαβε. Και πάλι συγγνώμη». Εξουθενωμένος σχεδόν, βυθίστηκα στον καναπέ κάνοντας ζάπιν στα κανάλια, μπας και μπορέσω να δω σε κάποιο απ αυτά τις ειδήσεις της ημέρας και το δελτίο καιρού για την αυριανή. Κι ενώ έπιασα το δεύτερο κανάλι της κρατικής τηλεόρασης, είδα αίφνης την εξής ανακοίνωση: Η περιπέτεια του κυρίου Θεοδόση Σοφοκλέους έληξε, δίνοντας αίσιο τέλος στην αγωνία των δικών του ανθρώπων που τον αναζητούσαν. Ο κύριος Σοφοκλέους είναι καλά στην υγεία του και βρίσκεται πλέον κοντά στα οικεία του πρόσωπα. Συγκεκριμένα, ο 85χρονος χάθηκε το μεσημέρι της Τρίτης, από το οικοτροφείο στο οποίο φιλοξενούνταν στο Χαλάνδρι. zx 14 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

15 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 15

16 ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ Μια απόπειρα ψυχαναλυτικής προσέγγισης της αντιμνημονιακής πολιτικής Οι πολλαπλές αναγνώσεις του Προγράμματος «Το παιδί, η πόλη και τα μνημεία» Η ζωή των αγαλμάτων Το παιδί η πόλη και τα μνημεία Στο όνομα της Ελευθερίας* Από τον Πέτρο Παπασαραντόπουλο Σε λίγες μέρες θα κυκλοφορήσει ένας τόμος με 13 συνεντεύξεις του καθηγητή Πασχάλη Κιτρομηλίδη σε έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης. Στις συνεντεύξεις αυτές, ο Κιτρομηλίδης διατυπώνει με ακρίβεια και ενάργεια τις θέσεις και τις απόψεις του σε μια σειρά από κρίσιμα ζητήματα, τόσο της τρέχουσας επικαιρότητας όσο και σε ευρύτερα θεωρητικά, πολιτικά και ιδεολογικά θέματα. Ο λόγος του καθηγητή Κιτρομηλίδη, ομότιμου πλέον ύστερα από 3,5 δεκαετίες διδασκαλίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αρθρώνεται σε δύο επίπεδα. Το πρώτο επίπεδο είναι εκείνο του σχολιασμού κρισίμων ζητημάτων της συγκυρίας. Αναδέχεται τον δύσκολο ρόλο του δημόσιου διανοούμενου και δεν διστάζει να παρεμβαίνει στο πολιτικό γίγνεσθαι διατυπώνοντας απόψεις που, σε πολλές περιπτώσεις, είναι αντίθετες από εκείνες που επικρατούν στον κοινό νου. Παρεμβαίνει στη δημόσια συζήτηση και καταθέτει, μετά λόγου γνώσεως, θέσεις και απόψεις που πολύ δύσκολα θα μπορούσε να αγνοήσει κανείς. Το δεύτερο επίπεδο είναι εκείνο της εννοιολόγησης και της υψηλής εκλαΐκευσης θεμελιωδών εννοιών της πολιτικής επιστήμης, που ήταν αντικείμενο της πολύχρονης επιστημονικής του ενασχόλησης. Η νεωτερικότητα, ο Διαφωτισμός και ο φιλελευθερισμός είναι μερικές από τις έννοιες που νοηματοδοτούνται και τοποθετούνται στο ιστορικό τους πλαίσιο, διαλύοντας παρεξηγήσεις που προέρχονται από την τρέχουσα δημοσιογραφική χρήση τους. *Πρόλογος στο υπό έκδοση βιβλίου του Πασχάλη Κιτρομηλίδη, Στο όνομα της Ελευθερίας, που θα κυκλοφορήσει σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Επίκεντρο. Η Ελλάδα, όπως απεικονίζεται στη σελ. 2 από το Σάλπισμα Πολεμιστήριον του Αδαμαντίου Κοραή (1801). Η λεζάντα γράφει: ὤ μοι ἐγὼ πανάποτμος, ἐπεὶ μ ἕλε δούλιον ἦμαρ. Αυτές οι δημόσιες παρεμβάσεις συγκροτούν ένα corpus ιδεών στις οποίες κεντρική θέση κατέχει η έννοια της Ελευθερίας. Παθιασμένος υπερασπιστής της, δηλαδή φιλελεύθερος, διατυπώνει με ακρίβεια τη θέση του: Ο φιλελευθερισμός αρθρώνεται, εξελίσσεται και ωριμάζει ως διεκδίκηση πρώτα των ελευθεριών και των δικαιωμάτων του ατόμου, και σταδιακά και ως διεκδίκηση του περιορισμού της αυθαιρεσίας, της απόλυτης εξουσίας. Είναι αυτό που λέμε συνταγματισμό. Για πρώτη φορά έχουμε ακριβώς τη ρητή εκδήλωση αυτής της διεκδίκησης, με τη λεγόμενη Ένδοξη Επανάσταση στην Αγγλία το 1688, κατά την οποία υποχρεώνονται οι νέοι μονάρχες να υπογράψουν έναν χάρτη δικαιωμάτων. Είναι η πρώτη διακήρυξη δικαιωμάτων. Και αυτό είναι το συνταγματικό θεμέλιο του φιλελεύθερου πολιτικού στοχασμού. Ιδιωτική συλλογή Ακριβώς για τον λόγο αυτό ο φιλελευθερισμός είναι η διεκδίκηση των δικαιωμάτων και των ελευθεριών, όχι πλέον κοινωνικών συσσωματώσεων, αλλά των ίδιων των ατόμων. Στις συνεντεύξεις του είναι κατηγορηματικός για τη χρήση και κατάχρηση της έννοιας του νεοφιλελευθερισμού, για την οποία λέει ότι «δεν νομίζω ότι υπάρχει αυτό το πράγμα», ενώ για τη συχνά επαναλαμβανόμενη ρητορεία ότι, για όσα συμβαίνουν στην Ελλάδα, πηγή των δεινών μας είναι ο νεοφιλελευθερισμός, δηλώνει ότι «αυτό είναι μια απόλυτη ανοησία». Η τεκμηρίωσή του: Να είμαστε ακριβείς με τις έννοιες και τους όρους που χρησιμοποιούμε. Σε αυτή την κοινωνία επικρατεί μια διάχυτη εχθρότητα προς τον λεγόμενο «νεοφιλελευθερισμό», στον οποίο καταλογίζονται όλα τα δεινά. Είναι, νομίζω, ένας συγκεκαλυμμένος τρόπος για να βάλλεται η ίδια η ιδέα της ελευθερίας. Ο φιλελευθερισμός είναι μια ενιαία κοινωνική και πολιτική θεωρία που περιλαμβάνει τις ατομικές ελευθερίες, την ελευθερία των θεσμών, το κράτος δικαίου δηλαδή, την πνευματική ελευθερία και την ελευθερία της οικονομίας. Δεν μπορείς να διαχωρίζεις τα μεν από τα δε. Προσωπικώς δεν είμαι υπέρ της απόλυτης και ανεξέλεγκτης ελευθερίας της αγοράς, πρέπει το κράτος να παρεμβαίνει και να ρυθμίζει. Η απεμπόληση αυτού του έργου υπήρξε ολέθρια, το κατάλαβαν καλά στην Αμερική, το καταλαβαίνουν πλέον και στην Ευρώπη. Δυστυχώς όμως ισχύει και κάτι άλλο: οι θιασώτες της ελευθερίας της αγοράς δεν καταλαβαίνουν τον φιλελευθερισμό. Ο φιλελευθερισμός είναι και άλλα πράγματα πέραν της ελευθερίας της αγοράς, 16 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

17 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 17

18 είναι κυρίως η εξασφάλιση της ακεραιότητας του ατόμου ως φορέα δικαιωμάτων αλλά και υποχρεώσεων. Όλα αυτά πάνε μαζί, δεν μπορούμε να τα διαχωρίζουμε. Η πολεμική κατά του λεγομένου «νεοφιλελευθερισμού» αποπροσανατολίζει επομένως την κοινωνία και τη διδάσκει να μισεί την ελευθερία. Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΌΣ, ΓΈΝΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΎ Ένας άλλος τομέας που η συμβολή του Κιτρομηλίδη είναι σημαντική, είναι η πλήρης αντίθεσή του σε εκείνες τις θεωρίες που μιλούν για ένα έθνος ανάδελφο, με ιστορική μοναδικότητα, ανεπανάληπτη ιδιοπροσωπία και ξεχωριστή ιδιοσυστασία. Αντίθετα, υποστηρίζει ότι ο Διαφωτισμός είναι που δημιούργησε τον σύγχρονο ελληνισμό. Με τον τρόπο αυτό δεν είμαστε ανάδελφοι αλλά αναπόσπαστο τμήμα της ευρωπαϊκής νεωτερικότητας και του Διαφωτισμού. Έχοντας ασχοληθεί σε βάθος με τη νεωτερικότητα, μας δίνει τον ορισμό της: Η νεωτερικότητα είναι μία αρχέγονη έννοια, μια ιστορική περίοδος, η οποία αρχίζει, συμβατικά πάντα κάποια στιγμή τον 15ο αιώνα με δύο ορόσημα, την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, το 1453, και την ανακάλυψη της Αμερικής, το Είναι πραγματικά δύο μεγάλα ορόσημα, το ένα πιο πολύ συμβολικό, γιατί συμβολίζει το τέλος του αρχαίου και του μεσαιωνικού κόσμου με το τέλος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, και, από την άλλη, η ανακάλυψη της Αμερικής όντως συμβολίζει την ανατολή των νέων χρόνων, γιατί αλλάζει ριζικά και την αίσθηση του κόσμου του πλανήτη που έχουν οι άνθρωποι. Έτσι η νεωτερικότητα περιγράφει αυτή την ιστορική περίοδο που φτάνει μέχρι τις μέρες μας. Έχοντας ορίσει τη νεωτερικότητα, ο Κιτρομηλίδης περιγράφει τη σχέση της με τον Διαφωτισμό: «Με τις δικές της εσωτερικές διακυμάνσεις, βέβαια, αυτά εκφράστηκαν και στο επίπεδο της φιλοσοφίας και των αξιών και έτσι ως σύστημα αξιών και ως νοοτροπία, O καθηγητής Πασχάλης Κιτρομηλίδης. η νεωτερικότητα κυρίως εκφράζεται από αυτό που λέμε Διαφωτισμό. Δηλαδή, την πίστη στον ορθό λόγο, την πίστη στην ελευθερία και τα δικαιώματα του ανθρώπου, και την πίστη στην αξία της επιστήμης. Της επιστημονικής κατανόησης του κόσμου». Κατά συνέπεια, είναι «η αποδοχή της ανωριμότητάς μας και η προσπάθειά μας να την ξεπεράσουμε, που συνοψίζει τον Διαφωτισμό, συνιστά τον πυρήνα του πνεύματός του. Ο Διαφωτισμός δεν συνιστά ένα γεγονός, δεν αποτελεί ένα δεδομένο αλλά ένα αδιάλειπτο γίγνεσθαι. Υπό αυτή την έννοια, η ενηλικίωση και η ωριμότητα συνιστούν ένα ηθικό, πνευματικό, κοινωνικό και πολιτικό ιδανικό. Ένα ιδανικό που πρέπει να μας εμπνέει ατομικά και συλλογικά». Το ερώτημα που τον βασανίζει είναι γιατί στην Ελλάδα, παρά την ύπαρξη κορυφαίων διανοητών του Διαφωτισμού, όπως ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ, ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Διαφωτισμός απέτυχε. Η εξήγησή του: «Οι δυνατότητες πνευματικής εξέλιξης της ελληνικής κοινωνίας πριν από το 1821 ήταν ανοιχτές σε ένα πολύ ευρύτερο φάσμα επιλογών. Μετά το 1821 αναδύθηκε το ελληνικό κράτος, το οποίο όμως αναγκαστικά άρχισε να κλείνει τις επιλογές. Προείχαν οι ανάγκες της εσωτερικής του συγκρότησης. Αυτή είναι απλώς μια διαπίστωση. Δεν λέω ότι τα πράγματα έπρεπε να είναι διαφορετικά, διότι αυτό δεν είναι δουλειά της Ιστορίας. Ωστόσο, Αρχείο The Books Journal η ανοιχτοσύνη του Διαφωτισμού, η ιδέα μιας ελεύθερης κοινωνίας μέσα στην οποία το άτομο θα είναι ελεύθερο, σταδιακά αποδυναμώνεται. Επικράτησαν αυταρχισμοί και μονοσήμαντες αντιλήψεις για εθνικά ζητήματα, κάτι που δεν είναι μόνον ελληνικό φαινόμενο Η αποτυχία του Διαφωτισμού στην ελληνική κοινωνία συνίσταται, νομίζω, στο γεγονός ότι εδώ ποτέ δεν εδραιώθηκε η διάκριση δημοσίου και ιδιωτικού όπως αυτή αποτυπώνεται στις ιδέες της φιλελεύθερης πολιτικής σκέψης. Λόγω της αποτυχίας αυτής, ο ατομικισμός ως ηθικό πρόταγμα δεν γίνεται αποδεκτός. Όμως στους κόλπους μιας ευνομούμενης ελεύθερης κοινωνίας αυτό είναι αυτονόητο, νοουμένου ότι υπάρχουν και πράγματα που δεν επιτρέπονται εφόσον αποβαίνουν εις βάρος των άλλων. Απεναντίας επικράτησαν ως ηθικά νόμιμες μόνο συλλογικές αξίες που υποκρύπτουν τελικώς μιαν αβυσσαλέα υποκρισία. Όλα είναι εκάστοτε ηθικώς αποδεκτά εν ονόματι του έθνους ή του λαού. Όχι, κύριοι! Υπάρχει και ο ατομικός χώρος, ο χώρος των ελευθεριών, ο οποίος πρέπει να εναρμονίζεται με το δημόσιο συμφέρον, αλλά να μην εξοντώνεται με την επίκληση του έθνους ή του λαού». Με αυτά τα δεδομένα, ο Διαφωτισμός στην Ελλάδα, παρότι ηττήθηκε, δεν εξαφανίστηκε, σε πείσμα των επικριτών του, οι οποίοι «με ένα περίεργο μένος καταφέρονται συνεχώς κατά του Διαφωτισμού και του καταλογίζουν όλα τα δεινά της ελληνικής κοινωνίας». Άντεξε και συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση της σύγχρονης Ελλάδας. Μακριά από τις απλοϊκές τοποθετήσεις ότι η Ελλάδα «δεν πέρασε από διαφωτισμό», αναδεικνύει την περίπλοκη σχέση Ελληνισμού και νεωτερικότητας. Με τα λόγια του Κιτρομηλίδη: «νομίζω και θα το λεγα χωρίς μεγάλο δισταγμό, στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό οφείλουμε τη σύγχρονη ταυτότητά μας. Το ότι αισθανόμαστε μοντέρνοι Έλληνες. Απόγονοι εκείνων που αγωνίστηκαν για την ελευθερία της Ελλάδος, αγωνίστηκαν σκληρά για δέκα χρόνια και σκοτώθηκαν. Αυτά οφείλονται σε μέγιστο ποσοστό στον νεοελληνικό Διαφωτισμό, που έφερε τις νέες ιδέες της ελευθερίας, και της ανάγκης της ύπαρξης ενός λαού ως ανεξάρτητου έθνους. Αυτά ήταν ιδεολογικές επεξεργασίες που συνδέθηκαν με τον Διαφωτισμό. Και μέσα σ αυτό το σχήμα ενσωματώθηκε και το συναίσθημα της θρησκείας, το οποίο εμπλουτίζει αυτή την ταυτότητα». Αυτή την παρακαταθήκη πρέπει να τη διατηρήσουμε και να τη μελετήσουμε. Πρέπει να γυρίσουμε στις ρίζες του Διαφωτισμού. Πρέπει, όπως επισημαίνει με πάθος, «να αντιληφθούμε τον Διαφωτισμό ως ένα ιστορικό φαινόμενο, πολύ μεγάλης σημασίας για τον προσδιορισμό του νέου ελληνισμού, γιατί ο Διαφωτισμός είναι που δημιουργεί τον σύγχρονο ελληνισμό. Πρέπει να προσπαθήσουμε να τον διατηρήσουμε πρώτα σε ένα επίπεδο επιστημονικό, με την έκδοση και μελέτη των πηγών, οι οποίες είναι δημοσιευμένες και πρέπει να παρουσιαστούν σε νέες εκδόσεις, για να είναι προσιτές και στους φοιτητές και στους άλλους μελετητές, και δεύτερον, να καλλιεργήσουμε μια άλλη αντίληψη στην κοινωνία, η οποία να συμβάλει στο να αποβούν οι αξίες του Διαφωτισμού κεκτημένο της ελληνικής κοινωνίας. Αξίες όπως ο ορθολογισμός, ο ορθός λόγος, η κριτική σκέψη, η ανοχή και η ελευθερία. Αν καλλιεργηθεί αυτή η νέα αντίληψη για τον Διαφωτισμό και γίνει μια ουσιαστική γνωριμία των ιδεών του Διαφωτισμού, ίσως να μπορέσουμε αυτές τις αξίες να τις καταστήσουμε κάπως πιο κεντρικές στη ζωή της κοινωνίας μας». 18 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

19 ΤΟ ΣΤΟΊΧΗΜΑ ΤΗΣ ΕΥΡΏΠΗΣ Ο Κιτρομηλίδης μας δίνει ένα ακόμα ερέθισμα για σκέψη, σκιαγραφώντας τις απόψεις του για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, υποστηρίζοντας ότι «το σχέδιο για μια Ενωμένη Ευρώπη, το σχέδιο για ένα Ευρωπαϊκό Σύνταγμα εγγράφεται σε αυτό καθ εαυτό το πνεύμα του Διαφωτισμού. Ενυπάρχει και εγγράφεται σε αυτόν με έναν τρόπο αυθεντικό, με έναν τρόπο γνήσιο. Αρκεί να στρέψουμε για μια ακόμη φορά το βλέμμα μας στα όσα διατείνεται ο Καντ στο δοκίμιό του για την αιώνια ειρήνη. Εκεί ο Καντ επικαλείται την ίδρυση δημοκρατικών πολιτειών ως προϋπόθεση για την εξάλειψη του πολέμου. Διότι μόνο δημοκρατικές πολιτείες μπορούν να συγκροτήσουν ένα διεθνές σύστημα με τις αναγκαίες ισορροπίες που εξασφαλίζουν την ειρήνη. Λαμβάνοντας υπ όψιν τα όσα είπε ο Καντ, η μεταρρύθμιση της Ευρώπης, η μεταλλαγή της σε ένα σύγχρονο δημοκρατικό πολιτικό μόρφωμα, αποτελεί την πραγματική κληρονομιά του πνεύματος του Διαφωτισμού. Πρέπει λοιπόν να μάθουμε να ζούμε εντός ενός περιβάλλοντος με πολλές και διαφορετικές ταυτότητες. Διαθέτουμε μία ευρωπαϊκή ταυτότητα, μα πολλές και διαφορετικές εθνικές, θρησκευτικές, ιδεολογικές ταυτότητες». Σε πολλές συνεντεύξεις του δεν κρύβει την απογοήτευσή του με τα όσα συμβαίνουν στην Ελλάδα της κρίσης, ιδίως με τις κυβερνητικές πρακτικές του ΣΥΡΙΖΑ: Ο Διαφωτισμός λοιπόν διδάσκει ακριβώς αυτό: να πρυτανεύει ο ορθός λόγος, το μέτρο, η σοβαρότητα και η συναίσθηση ευθύνης. Όλ αυτά που μας λείπουν σήμερα δηλαδή. Από αυτή τη σκοπιά, μια μεγάλη απογοήτευση ήταν μετά το 1981, και τώρα με την κρίση, η αποκάλυψη των αδυναμιών της Αριστεράς, όταν βρέθηκε ουσιαστικά σε θέση ισχύος. Φοβερή δυσανεξία προς τη διαφορετικότητα και την ανεξάρτητη στάση. Τραυματική εμπειρία για όσους ανδρωθήκαμε με το όνειρο μιας δημοκρατικής Ελλάδος στα χρόνια της δικτατορίας. Η συνοπτική παράθεση των ιδεών και των θέσεων του Πασχάλη Κιτρομηλίδη μας οδηγεί σε μια σειρά από διαπιστώσεις, εάν συγκριθεί με τις αντιλήψεις, τις νοοτροπίες, τις συμπεριφορές, τους μύθους και τα στερεότυπα που επικράτησαν στην Ελλάδα της κρίσης. Εκεί που υποστηρίζεται η ανάγκη να γυρίσουμε στις ρίζες του Διαφωτισμού, οι κυρίαρχες στην ελληνική κοινωνία αντιλήψεις εκφράζονταν μέσα από έναν τυφλό αντιδυτικισμό μαζί με τον καταλογισμό όλων των ευθυνών για την ελληνική κρίση στους κακούς ξένους. Εκεί που ο Διαφωτισμός προτείνει την ανάγκη να αποδεχτούμε την ανωριμότητά μας και να προσπαθήσουμε να την ξεπεράσουμε, ένας στρόβιλος ανορθολογισμού σάρωσε τη χώρα, μέσα από τη ρητορεία του αντιμνημονίου. Εκεί που το ευρωπαϊκό σχέδιο θεωρείται ό,τι καλύτερο έχει προκύψει στη χώρα μας, εμείς θαυμάζαμε απολυταρχικά καθεστώτα, όπως εκείνο της Βενεζουέλας, και αναζητούσαμε τη οικονομική σωτηρία μας στη Ρωσία και την Κίνα. Εκεί που ο ατομικισμός και η σκληρή προσπάθεια θεωρούνται ηθικό πρόταγμα, η πλειονότητα της ελληνικής κοινωνίας αναζητά το βόλεμα στις κρατικές δομές μέσα από τα γνωστά πελατειακά δίκτυα. Εκεί που η αυτογνωσία θεωρείται αναπόσπαστο στοιχείο της προσωπικότητας του ατόμου, εμείς κλείναμε τα μάτια και αρνούμασταν πεισματικά να κατανοήσουμε τα αίτια της κρίσης και να προσπαθήσουμε να τα θεραπεύσουμε. Αυτή η συγκριτική παράθεση υποδεικνύει και την έκταση του «ελληνικού προβλήματος» που κακώς αντιμετωπίζεται μονοδιάστατα ως οικονομικό. Το πρόβλημα είναι πολύ βαθύτερο, δεδομένου ότι πηγάζει από αντιλήψεις και νοοτροπίες που πολύ δύσκολα αλλάζουν. Είναι ένα πρόβλημα βαθύτατα ανθρωπολογικό. Αξίζουν συγχαρητήρια στον Πασχάλη Κιτρομηλίδη που δεν αρκέστηκε στον ρόλο του τεχνοκράτη επιστήμονα, αλλά αντίθετα πήρε μέρος στην αρένα της δημόσιας διαμάχης, με σθένος και αποφασιστικότητα. zx the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 19

20 Το τέλος της αυταπάτης Μια απόπειρα ψυχαναλυτικής προσέγγισης της αντιμνημονιακής πολιτικής Από τον Χρήστο Πονηρό Το να λες: «Δεν μ απασχολεί η πολιτική», είναι σαν να λες: «Δεν μ απασχολεί η ζωή» Jules Renard Ηταν Κυριακή βράδυ, 8 Μαΐου 2016, όταν στη δευτερολογία του στη Βουλή ο πρωθυπουργός της μνημονιακής Ελλάδας, Αλέξης Τσίπρας, απευθυνόμενος στον πρόεδρο της ΝΔ Κυριάκο Μητσοτάκη, του απαντά έντονα, αποφασιστικά (θυμίζοντας το «λόγο του Κυρίου») 1, με τόνο που αποπνέει ίσως αγανάκτηση για την εις βάρος του αδικία: «Μπορείτε να μας κατηγορήσετε για αυταπάτες, όχι ότι δεν τηρήσαμε την εντολή και είπαμε ψέματα» 2. Η δήλωση αυτή προφανώς απαντά σε προηγούμενες εκ διαμέτρου αντίθετες, κατηγορηματικές διαβεβαιώσεις, εξαγγελίες, υποσχέσεις, σύμφωνα με τις οποίες η κυβέρνηση Τσίπρα δεν πρόκειται να ψηφίσει μνημόνια: «Αν είναι για κωλοτούμπες και υποχωρήσεις εξευτελισμού είναι άλλοι που μπορούν να το κάνουν, εγώ δεν μπορώ» είχε δηλώσει όταν ήταν ακόμα στην αντιπολίτευση. 3 Πιο παλιά, βεβαίως, είχε ρητώς δηλώσει ότι θα καταργούσε το Μνημόνιο «με ένα νόμο και ένα άρθρο». 4 Στο ίδιο μήκος κύματος και ο κυβερνητικός εταίρος του Τσίπρα, ο Πάνος Καμμένος, 5 δήλωνε: «Είναι προδότες, και οι προδότες σ αυτήν εδώ τη χώρα δεν έχουν αύριο, ας ετοιμάζουν τα αεροπλάνα τους και τα ελικόπτερά τους» 6, «αυτή η κυβέρνηση δεν πρόκειται να υπογράψει μνημόνια [...] έχω κάνει μια δήλωση ξεκάθαρη: ούτε νεκρός δεν πρόκειται να συνεργαστώ με οποιονδήποτε ψήφισε ή στήριξε έστω και ένα μνημόνιο». 7 Αξίζει στο σημείο αυτό να ανατρέξουμε στο Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Γ. Μπαμπινιώτη, 8 προκειμένου να αποσαφηνίσουμε ή έστω και να φρεσκάρουμε τη μνήμη μας αναφορικά με τις λέξεις μνημόνιο, αλήθεια, αυταπάτη και ψέμα: Ο Θίασος, από τον Χρήστο Παπανίκο η πρωτοχρονιάτικη γελοιογραφία του. Μνημόνιο: Έγγραφη έκθεση με ειδική αναφορά σε συγκεκριμένη υπόθεση, ΣΥΝ. Υπόμνημα [Η σημασία «υπόμνημα» αποτελεί απόδοση του γαλλικού memorandum]. Memorandum: Aπό το λατινικό memorare = θυμάμαι συνεπώς αυτό που πρέπει να θυμόμαστε. 9 Αλήθεια: Καθετί που συμφωνεί προς τα γεγονότα, προς την πραγματικότητα, αυτό που όντως συνέβη ή συμβαίνει ή είναι απολύτως βέβαιο ότι θα συμβεί. Αντίθετο: Ψεύδος, μύθευμα. ΕΤΥΜ αρχ< αληθής < α-στερητικό + λήθη/ «λησμονιά. Ως παράγωγο του αληθής, θα σήμαινε αρχικά την κατάσταση κατά την οποία τα πράγματα δεν έχουν ξεχαστεί. Αυταπάτη: Η Δημιουργία από τον ίδιο μας τον εαυτό εσφαλμένων ή φανταστικών κρίσεων σύμφωνα με τις επιθυμίες μας, το να ξεγελούμε τον ίδιο μας τον εαυτό. Κάθε διαμορφωμένη πίστη που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Συνώνυμο: Ψευδαίσθηση: Μεταφορά από το γερμανικό Selbsttauschung. Ψέμα: Καθετί που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. 10 Άρα, κατά κάποια έννοια, συμπεριλαμβάνονται εδώ οι αυταπάτες, αποδυναμώνοντας έτσι την αίσθηση του απόλυτου, της βεβαιότητας, του αναμφισβήτητου που συνοδεύει τον τόνο στην εκφορά του λόγου του Κυρίου, θυμίζοντας ίσως αφενός σε κάποιους ως προς τη συσχέτιση της σοβαρότητας με την πολιτική τη ριζοσπαστική, αν όχι μηδενιστική, ρήση των συγγραφέων του Peter Principle: «Δεν ξέρω αν ο κόσμος κυβερνιέται από κάποιους έξυπνους που μας δουλεύουν ή κάποιους ηλίθιους που μιλάνε σοβαρά» 11, αφετέρου πως η άρνηση εμπεριέχει ήδη την κατάφαση, πως το ασυνείδητο δεν γνωρίζει την άρνηση. Είναι βέβαια κοινός τόπος πως ο μέσος άνθρωπος είτε ταυτίζει την πολιτική με το ψέμα, είτε θεωρεί πως βρίσκονται πολύ κοντά. Τόσο καλά μάλιστα το γνωρίζει που δεν εκπλήσσεται απ αυτό και, το σπουδαιότερο, φαίνεται να μην το «αποβάλλει» ως ξένο από τον ορθό λόγο σώμα, αλλά να το ενσωματώνει, να το ανέχεται, να το θεωρεί σύμφυτο χαρακτηριστικό της ύπαρξης του στο εν-τωκόσμω-είναι. Mundus vult decipi, ergo decipiatur (o κόσμος θέλει να εξαπατηθεί, άσ τον λοιπόν να εξαπατηθεί), μας λέει ήδη από τον 1ο μ.χ αιώνα ο Γάιος Πετρώνιος. Και κάποιους αιώνες αργότερα, ο Βιτσέντζος Κορνάρος στον Ερωτόκριτο, υπενθυμίζει: Όλοι αγαπούν τα ψέματα να λεν, να μας γελούσι, Και την αλήθεια άνθρωπος δε θε να τη ακούση. Ο κόσμος λοιπόν δεν διψά για αλήθειες, οι μάζες δεν διψούν για αλήθεια, προτιμούν, όπως επισημαίνει και ο Φρόυντ, τις αυταπάτες και τις φανταστικές καταστάσεις από την πραγματικότητα. 12 «Μπροστά στις προφάνειες που τις δυσαρεστούν, μεταστρέφονται και προτιμούν να θεοποιήσουν τηv πλάνη, αν η πλάνη τις θέλγει. Αυτός που ξέρει να Χρήστος Παπανίκος 20 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

21 τις εξαπατά γίνεται εύκολα ο κύριός τους, αυτός που προσπαθεί να τις απαλλάξει από την πλάνη είναι πάντα το θύμα τους», 13 υπενθυμίζει ο Γκυστάβ λε Μπον, πολλές παρατηρήσεις του οποίου ενστερνίστηκε και ο Φρόυντ στο δοκίμιό του Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του εγώ. 14 Αλλά και ο ψυχαναλυτής Ζακ Λακάν θεωρεί το φαντασιακό ένα από τα τρία αναπόσπαστα μέρη του ψυχαναλυτικού πεδίου, εξηγώντας πως κάθε φαντασιακή συμπεριφορά κινείται στο χώρο της αυταπάτης. 15 Και όπως συμπληρώνει ο Θάνος Λίποβατς, κάθε πόλωση (μνημόνιο-αντιμνημόνιο, συμβιβασμός-ρήξη, πατριώτες-προδότες, αγωνιστές οραματιστές προοδευτικοί - υποτακτικοί συντηρητικοί ευρωλιγούρηδες ραγιάδες) σημαίνει την κυριαρχία του φαντασιακού 16, συμπαρασύροντας και συμπαρατάσσοντας σε αυτή τη μανιχαϊκή λογική κόμματα, από την άκρα Δεξιά ώς την άκρα Αριστερά. 17 Ο Λίποβατς ήδη από το 1988, στο βιβλίο του Η απάρνηση του πολιτικού, καλεί τον αναγνώστη να αναρωτηθεί «μήπως η σχέση των Ελλήνων με την πραγματικότητα είναι σε μεγάλο βαθμό φαντασιακής μορφής, μήπως δηλαδή συγχέουν τις επιθυμίες τους με την πραγματικότητα». Καταλήγει με τη διαπίστωση ότι «αυτό αποκαλύπτουν οι συχνά ακραίες αντιδράσεις τους απέναντι σε πρόσωπα και πράγματα». 18 Ας επιστρέψουμε όμως στο συνώνυμο της αυταπάτης, στην ψευδαίσθηση προκειμένου να δούμε τη σημασία αυτού του όρου, όπως χρησιμοποιείται από την ψυχιατρική. Ανατρέχοντας στο έργο του Ν. Μάνου, Βασικά στοιχεία κλινικής ψυχιατρικής, θα μπορούσαμε να πούμε πως το συνώνυμο ψευδαίσθηση χρήζει ιδιαίτερης προσοχής, αφού «οι ψευδαισθήσεις είναι αντιλήψεις τις οποίες ο ασθενής πιστεύει σαν πραγματικές, παρά τα στοιχεία για το αντίθετο, δηλαδή ο ασθενής αντιλαμβάνεται κάτι που δεν υπάρχει. Οι ψευδαισθήσεις είναι σταθερά συμπτώματα ψύχωσης διαφόρων τύπων». 19 O Mατθαίος Γιωσαφάτ μάλιστα, στο βιβλίο του Μεγαλώνοντας μέσα στην ελληνική οικογένεια, εκφράζει την άποψη πως ο ελληνικός λαός στο σύνολό του είναι αρκετά παρανοϊκός. 20 Δεν είναι μήπως ισχυρή η πεποίθηση ότι φταίνε οι ξένοι, τα ξένα κέντρα, οι αγορές, οι Αμερικανοί, οι Ευρωπαίοι και, τα τελευταία χρόνια, οι Γερμανοί και δη η «Μαντάμ» Μέρκελ ή ο Σόιμπλε, τον οποίο, για να τον υποτιμήσουν, αναφέρονται ενίοτε ακόμα και στη σωματική του αναπηρία; 21 Δεν καλλιεργήθηκε από το σύνολο των αντιμνημονιακών κομμάτων κλίμα μνησικακίας 22 προς τη Γερμανία, ένα από τα ιδρυτικά κράτη της ΕΕ, τη στιγμή κατά την οποία ζητάμε, πέρα από τα όποια δίκαιά μας, την αλληλεγγύη τους; 23 Δεν έχουμε μάλιστα στο λεξιλόγιό μας την λέξη «ανθέλληνας», την ίδια στιγμή που, όπως παρατηρεί η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, απουσιάζει η αντίστοιχη λέξη από άλλες γλώσσες (για παράδειγμα: αντιγάλλος, που θα σηματοδοτούσε την εχθρική διάθεση προς τους Γάλλους); Ενώπιον της πρωτοφανούς κρίσης η εξωτερική φαντασιακή απειλή φαίνεται να οδηγεί στην επαναστατική συγκίνηση, στον «φασιστικό ανταρτισμό» 24, στη φαντασιοπληξία ως καταφύγιο, στην κακή πίστη στην οποία, όπως θα έλεγε ο Σαρτρ, δραπετεύουμε για να μην αντιμετωπίσουμε τις ευθύνες που γεννά η απόλυτη ελευθερία. 25 Από την άλλη, ας μην ξεχνάμε ότι η εξωτερική απειλή, είτε πραγματική είτε φανταστική, «ενώνει τα μέλη της ομάδας [...], παραχαράσσει το μέγεθος του κινδύνου, παγιώνει μια ετοιμοπόλεμη κοινωνία, σκεπάζει τις φωνές των διαφωνούντων, υποτιμά όσους δεν ανήκουν στην εσωομάδα». 26 Εξάλλου, στην τροφοδοτούμενη από το συναίσθημα μάζα μπορούν, όπως λέει ο Φρόυντ, να συνυπάρχουν οι πιο αντιφατικές ιδέες, χωρίς η λογική τους αντίθεση να συνεπάγεται σύγκρουση. 27 Έτσι, η απειλή-επιβουλή των «κακών ξένων», των «βαρβάρων», πολύ περισσότερο από το να βάζει τάξη στο χάος, από το να κάνει ενδιαφέρουσα την κατά τα άλλα πληκτική ή, ακόμα πιο σωστά, ασφυκτική πολιτικο-οικονομική ζωή, πολύ περισσότερο από το να δίνει νόημα στην ανοησία, φαίνεται πως προσπαθεί να επιλύσει διά της μεταθέσεως και διά της απώθησης τα αληθινά προβλήματα της χώρας. 28 Η προσφυγή στην πόλωση 29 στοχεύει στο συναίσθημα, στο θυμικό, παρακάμπτoντας και συσκοτίζοντας τα επιχειρήματα τη λογική. O «αυξημένος συναισθηματισμός», υπενθυμίζει ο Φρόυντ, «δημιουργεί γενικά δυσμενείς συνθήκες για σωστή πνευματική εργασία». 30 Αυτός ο ανώριμος συναισθηματισμός ήταν συνυφασμένος με έναβασικό χαραthe books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 21

22 κτηριστικό της πολιτικής ζωής του τόπου, όπου πολιτικοί «αντί να λένε την αλήθεια, δηλαδή να δείχνουν τα όρια της πραγματικότητας, υπόσχονται θαύματα, οικονομική ανάπτυξη χωρίς κόπο». 31 Ολόκληρη η πρώτη δεκαετία του 2000 ήταν προσανατολισμένη από τους πολιτικούς στη δημαγωγική ικανοποίηση όλων των τάξεων: στην ουσία «τα υπόσχονταν όλα σε όλους» και, σε μεγάλο βαθμό, χρησιμοποιούσαν το κράτος για να κερδίζουν πολιτικούς οπαδούς. Στην αίσθηση της κατάρρευσης που κυριάρχησε στην Ελλάδα μετά τη χρεοκοπία και την υπογραφή του πρώτου μνημονίου, άρχισε σχεδόν αμέσως να κυριαρχεί ο συναισθηματικός ανορθολογισμός πολιτικών, παλαιών ή και νεόκοπων που επιδίωξαν την εξουσία. Πίσω απ αυτόν τον ανορθολογισμό συντάχτηκαν τα πλήθη που γιγάντωσαν τα κόμματα της διαμαρτυρίας και των υποσχέσεων, στο όνομα συλλογικοτήτων όπως ο λαός (ΣΥΡΙΖΑ) ή/και το έθνος (Χρυσή Αυγή). Μη λησμονούμε ότι μετά την υπογραφή του πρώτου μνημονίου σχεδόν ολόκληρο το υπόλοιπο πολιτικό σύστημα (ασφαλώς και η ΝΔ) διαμαρτυρόταν, προτάσσοντας τα γνωστά λαϊκιστικά στερεότυπα. Ίσως λοιπόν να έχει μια σκιά αυτοκριτικής η παραδοχή του καθηγητή Δημήτρη Μάρδα, που διετέλεσε και αναπληρωτής υπουργών Οικονομικών σε κυβέρνηση Τσίπρα, μάλιστα στην αιχμή της προεκλογικής εκστρατείας λίγο πριν ανεβούν στην εξουσία οι ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ: «οι λαϊκιστές της Δεξιάς (που σχίζουν φύλλο φύλλο το Μνημόνιο) και της Αριστεράς (που θα το σχίσουν μια κι έξω) προσπαθούν να δείξουν στους έλληνες ψηφοφόρους πόσο κακοί είναι ή θα είναι απέναντι στην τρόικα». 32 Μια δημόσια παραδοχή δεν αρκεί να αλλάξει το κλίμα. Η ελληνική κοινή γνώμη που παραδόθηκε στη γλυκιά αυταπάτη της αντιμνημονιακής υπόσχεσης, όμως, ήταν έτοιμη από το παρελθόν «της ευμάρειας», όταν κυριαρχούσαν οι παραληρηματικές ιδέες μεγαλείου: ως γνωστόν, συχνά ως έθνος δίνουμε την εντύπωση πως ζούμε όχι στο hic et nunc αλλά στο ένδοξο παρελθόν μας, 33 προτάσσοντας τη μοναδική «γεωστρατηγική» θέση της Ελλάδας, ότι είναι «οικόπεδο γωνία». Σε αυτή τη φάση επωφελήθηκαν πρωτίστως όσοι διακίνησαν τέτοιες ζωτικές αυταπάτες: ο ΣΥΡΙΖΑ, η Χρυσή Αυγή, οι ΑΝΕΛ. «Το της πόλεως ήθος ομοιούται τοις άρχουσι», έλεγε ο Ισοκράτης. Ίσως γι αυτό οι αντιμνημονιακοί πολιτικοί που αναδείχθηκαν ήταν πρόσωπα ανάμεσά μας, πρόθυμοι να καλλιεργήσουν τις ζωτικές αυταπάτες τις οποίες γνώριζαν, μάλιστα στον ακρότατο βαθμό. Ως πρόσωπο που υποσχόταν ορισμένες οφθαλμοφανείς τέτοιου τύπου αυταπάτες αναδείχθηκε και ο Αλέξης Τσίπρας, ο οποίος ως διεκδικητής της πρωθυπουργίας και, κατόπιν, μετά τον Ιανουάριο 2015, πρωθυπουργός μιας χώρας υπό εποπτεία, δήλωνε ότι: zx η δημοκρατία είχε καταστρατηγηθεί στην Ευρώπη, κατά συνέπεια ο ΣΥΡΙΖΑ έδινε «αγώνα για να επιστρέψει η δημοκρατία στην Ευρώπη», και θα επέστρεφε «από τον τόπο που γέννησε τη δημοκρατία ως αξία και τη διέδωσε σε όλη την οικουμένη» (13/6/2012). 34 zx «Την Ευρώπη της κυρίας Μέρκελ και των τραπεζιτών, εμείς θα την αλλάξουμε», προσέθετε ο έλληνας πρωθυπουργός. «Με την ψήφο και με τους αγώνες μας» (30/4/2014). 35 zx Η αντιμνημονιακή υπόσχεση κατά τον Αλέξη Τσίπρα δεν ήταν ένα σύνολο αυθαίρετων υποσχέσεων αλλά ρεαλιστικό πρόγραμμα. Ο ηγέτης της ελληνικής Αριστεράς, μάλιστα, λίγο πριν το δημοψήφισμα του 2015, καλούσε τους Ευρωπαίους να «βαδίσουν [και εκείνοι] το δρόμο του ρεαλισμού»! (2/6/2015) 36 Ωστόσο, και μετά τις εξελίξεις που έφερε το δημοψήφισμα, η εγκατάλειψη από τον Αλέξη Τσίπρα της στρατηγικής της σύγκρουσης και η υποταγή των ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ στο τρίτο μνημόνιο, έφερε κατά κάποιον τρόπο αποδοχή της πραγματικότητας. Αν και ο Αλέξης Τσίπρας δεν απέσυρε από το πρόσωπό του την ιδιότητα του πολέμιου των μνημονίων, ήρθε η στιγμή να παραδεχτεί ότι είχε αυταπάτες ως προς τους συσχετισμούς δυνάμεων στην Ευρώπη και ότι είχε αναλάβει μια υπερχρεωμένη χώρα (18/5/2017). 37 Οι παραδοχές αυτές του έλληνα πρωθυπουργού μάς «νομιμοποιούν» να αναφερθούμε στη διεργασία του πένθους και των σταδίων του, κατά το μοντέλο του Βowlby, και της μετεξέλιξής του από την E. Kübler-Ross, 38 προκειμένου να δούμε κάποιες προφανείς ομοιότητες. Στην προκειμένη περίπτωση θα μπορούσε να θεωρηθεί απώλεια το βιοτικό επίπεδο (συντάξεις, μισθοί, υποπολλαπλάσια ανεργία και υπερπολλαπλάσιοι φόροι, η Ελλάδα ισότιμο μέλος των κρατών της ευρωζώνης) όπως είχε βιωθεί μέχρι την υπογραφή του μνημονίου. 39 Πρώτο λοιπόν στάδιο είναι το στάδιο της διαμαρτυρίας ή της άρνησης. Έτσι, η διαγραφή του «επαχθούς» και «επονείδιστου» χρέους και το σχίσιμο του μνημονίου, ο άλλος δρόμος (που δεν πρέπει να μας θυμίζει αυτό που πρέπει να θυμόμαστε, δηλαδή το μνημόνιο), θα μπορούσε να εκληφθεί ως τρόπος να μειωθεί η σφοδρότητα της μοιραίας απώλειας. Υπό το πρίσμα της άρνησης είναι ευνόητη η οργουελιανή επιλογή του κυβερνητικού σχήματος ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ να επιχειρήσει τη λείανση σημασιών στις λέξεις που παρέπεμπαν είτε στην παρουσία των δανειστών στην πολιτική και οικονομική ζωή της χώρας είτε στις δύσκολες οικονομικές συνθήκες της. Έτσι, π.χ., αντί της αναφοράς σε μνημόνιο προτάθηκε ο όρος «Κοινωνικό Συμβόλαιο», αντί της αναφοράς στην τρόικα επιλέχθηκε η λέξη «θεσμοί», όρος που ευδοκιμεί μέχρι και σήμερα. Η προσπάθεια λείανσης της γλώσσας, πάντως, είχε προσεχτεί από τον (σοσιαλιστή) υπουργό Οικονομικών της Γαλλίας, Μισέλ Σαπέν, ο οποίος δήλωνε: «Μπορούμε να διαλέξουμε έναν άλλο όρο, κάτι από τη μουσική για παράδειγμα, όπως το τρίο ή το κουαρτέτο, γιατί ακούγεται καλύτερο. Στο μυαλό των Ελλήνων η τρόικα είναι κάτι αρνητικό και οι λέξεις έχουν νόημα, γι αυτό πρέπει να είμαστε προσεκτικοί» (1/2/2015). 40 Κατόπιν (δεύτερο στάδιο κατά την Κubler Ross), ο πόνος της απώλειας, καθώς είναι αβάσταχτος, μετατρέπεται σε θυμό. Ίσως ο θυμός αυτός να εξηγούσε την ένταση της πόλωσης και, κυρίως, τον ακραίο λόγο του ΣΥΡΙΖΑ κατά των πολιτικών αντιπάλων του: τις σφοδρές επιθέσεις κατά Μέρκελ και Σόιμπλε, το χαρακτηρισμό όσων διαφωνούσαν με την αντιμνημονιακή φενάκη σε γερμανοτσολιάδες, προδότες, δωσίλογους, τα βίαια επεισόδια και τις επιθέσεις εναντίον «μνημονιακών» πολιτικών ή δημοσιογράφων, ακόμα και την κραυγή «στα τέσσερα» 41 του Πάνου Καμμένου προς πολιτικό του επικριτή από το βήμα της Βουλής. Οι ακρότητες αυτές θυμίζουν ό,τι ο Franco Fornari ορίζει ως «παρανοϊκή διαχείριση του πένθους». 42 To επόμενο στάδιο του Βowlby είναι το στάδιο της εγκαρτέρησης, αποδοχής ή απογοήτευσης, κατά την οποία «η πραγματικότητα γίνεται αποδεκτή», κάτι που επιτρέπει την έκφραση του πόνου. Κατά το μοντέλο της Kübler-Ross, το στάδιο του θυμού ακολουθούν το στάδιο της διαπραγμάτευσης, οι ενοχές, η αναμέτρηση με αυτό που θα μπορούσε να γίνει και δεν έγινε. Η ομολογία του Αλέξη Τσίπρα «είχαμε αυταπάτες», αλλά και η δήλωση του αντιπροέδρου της κυβέρνησης Γιάννη Δραγασάκη «Πιστεύαμε πως αν απειλούσαμε με έξοδο, οι Ευρωπαίοι θα τρόμαζαν. Αποδείχθηκε λάθος εκτίμηση» 43 θα μπορούσαν να εντάσσονται σε αυτή την προσέγγιση. Στο στάδιο αυτό, που φαίνεται να έχει καταλαγιάσει το πάθος θα μπορούσε να συμπεριληφθεί και η σχετικώς πρόσφατη δήλωση του Παναγιώτη Κουρουμπλή: «Πρέπει να ζητήσουμε συγγνώμη, αν κάποιοι κατηγόρησαν και ονόμασαν κάποιους γερμανοτσολιάδες». 44 Στην απογοήτευση θα μπορούσαμε να πούμε πως, κατά την Ε. Kübler-Ross, αντιστοιχεί το στάδιο της κατάθλιψης. Στάδιο που σιγά σιγά αρχίζει πλέον να πλήττει σοβαρά την ελληνική κοινωνία, καθώς μέρα με την ημέρα, χρόνο με το χρόνο γίνεται περισσότερο απαισιόδοξη, ενώ η μεσαία τάξη, ως η πιο ευάλωτη, συρρικνώνεται και όσοι ακόμα δεν έχουν βιώσει έντονα την κρίση, βλέπουν ότι για πρώτη φορά στη σύγχρονη ιστορίας της χώρας το μέλλον των παιδιών τους θα είναι χειρότερο από το δικό τους. Τέλος στη διεργασία του πένθους εισάγει το τρίτο στάδιο, που αποκαλείται στάδιο του αποχωρισμού. Σ αυτό, το άτομο μαθαίνει να ζει με την απώλεια, αφήνοντας πίσω του το παρελθόν και, μαζί, τις όποιες υπηρεσίες δέχτηκε από τις αυταπάτες (προκειμένου, όπως είδαμε, να ανακουφιστεί από την δυσάρεστη πραγματικότητα), έτοιμο πλέον να αντικρίσει σε στέρεες πια βάσεις το μέλλον, συμπεριλαμβάνοντας στο οπτικό του πεδίο, εκτός από το πάθος, περισσότερη αίσθηση της ευθύνης και διορατικότητα Θάνος Λίποβατς, Η ψυχοπαθολογία του πολιτικού, Οδυσσέας, Αθήνα 1990, σ Sc6URVOftUc WFjAE92nDyM&app=desktop. 4, =yazxyffiwsυ. 5. Αξίζει στο σημείο αυτό να σταθούμε 22 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

23 στα ονόματα «Αλέξης» και «Πάνος» των Αρχηγών των κομμάτων που συνθέτουν την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ. Αν και Αρχηγοί και, άρα, κατά κάποιον τρόπο, σύμβολα του Πατέρα και του Νόμου, είναι γνωστοί με τα εφηβικά τους προσωνύμια, γεγονός που ίσως παραπέμπει στον μικρό, κατοπτρικό, φαντασιακό άλλο, τον έφηβο που επαναστατεί ενάντια στο νόμο, την εξουσία και την τάξη. Πρβλ με το άρθρο του Πέτρου Τάτση, «Η πολιτική κατάσταση από το πρίσμα της Ψυχανάλυσης», στον ιστότοπο archive.iskra.gr/index.php?option=com_ content&view=article&id=6878:ta tsis-politiki-katastasi&catid=71:drkinitopoiisis&itemid=278. Στο πλαίσιο μάλιστα αυτό θα μπορούσαμε να εκλάβουμε τις ενδυματολογικές τους ανησυχίες για τη γραβάτα και τη στολή παραλλαγής αντίστοιχα. Και οι δύο βέβαια περιπτώσεις (η γραβάτα και η στολή) θα μπορούσαν θεωρηθούν σύμβολα του φαντασιακού φαλλού, του φαλλού-αγάλματος. Ως μικρός φαντασιακός φαλλός, ως «πουλάκι», δεν είναι παράξενο που τιτιβίζει μέσα από τον προσωπικό λογαριασμό του Twitter του Πάνου Kαμμένου (τιτίβισμα ωστόσο που αποδόθηκε στο γιο του), θέλοντας μάλλον έτσι να εμψυχώσει, να μαζέψει, να μαγέψει τους ήδη μαγεμένους. Βλ. Σ. Φρόυντ, Εισαγωγή στην Ψυχανάλυση, Γκοβόστη, Αθήνα, χ.χ., μετάφραση:. Α. Πάγκαλος, σ. 125 και politiki/o-pkammenos-sto-twitteranevase-mia-gravata-me-falloys-itan-ogios-moy-eipe-o., Ας θυμηθούμε, εξάλλου, ότι ο Αλέξης Τσίπρας θεωρούσε στα φοιτητικά του χρόνια «μπούλη» (χαρακτηρισμό που αποδίδουμε στο πολυ μικρό παιδί) τον κυβερνητικό εταίρο του Πάνο Καμμένο. Επίσης στο πεδίο του φαντασιακού, θα μπορούσαμε να εκλάβουμε και την προτροπή της κυβέρνησης προς τους εργαζόμενους και τους συνταξιούχους να συμμετάσχουν στις κινητοποιήσεις εναντίων των μέτρων που η ίδια ψηφίζει. Πρόκειται δηλαδή κατά κάποια έννοια σύμφωνα πάντα με το λακανικό σύστημα σκέψης για αποποίηση της εξουσίας, των ευθυνών και των συνεπειών, για τη γοητεία του φαντασιακού και την ενόχληση του συμβολικού =8BN2lcSpaVg και tube.com/watch?v=omltjpxteec 7.Για τις επαναλήψεις, τις βεβαιότητες, την απουσία της αμφιβολίας και της αίσθησης του ανέφικτου ως χαρακτηριστικά της ψυχολογίας της μάζας βλ. Σ. Φρόυντ, Η ψυχολογία της μάζας, ό.π., σ. 15 και Θ. Λίποβατς, Η ψυχοπαθολογία του πολιτικού, ό.π., σ Βλ. Γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα memorandum/ 10. Γ. Μπαμπινιώτης, ό.π. 11. Laurence J. Peter - Raymond Hull, Τhe Peter Principle, Why things always go wrong, New York, NY: William Morrow 1969, σ Βλ. Σίγκμουντ Φρόυντ, Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του εγώ, ό.π., σ Le Bon, Ψυχολογία των μαζών, μετάφραση: Ι.Σ. Χριστοδούλου, Ζήτρος/ Το Βήμα, σ Βλ. Σίγκμουντ Φρόυντ, ό.π., σ J.P. Laplanche & J.-B. Pontalis, Λεξιλόγιο της ψυχανάλυσης, συλλογική μετάφραση, Κέδρος Θάνος Λίποβατς, Η ψυχοπαθολογία του πολιτικού, ό.π., σ Όπως για παράδειγμα συνέβη με τη Μικρασιατική Καταστροφή, αφού «εκείνη την εποχή και τα κόμματα της Αριστεράς είχαν την ίδια αντίληψη με τα συντηρητικά κόμματα» (βλ. Βλ. Αγτζίδης, Μικρά Ασία και αμφισβήτηση της Ιστορίας στον ιστότοπο της Καθημερινής, καθώς και «Οι ευθύνες της Αριστεράς στο 1922» επίσης στην εφημ. Η Καθημερινή, 21 Νοεμβρίου 1999, σελ Θάνος Λίποβατς, Η απάρνηση του πολιτικού, ό.π., σ Νίκος Μάνος, Βασικά στοιχεία κλινικής ψυχιατρικής, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1997, σ Μ. Γιωσαφάτ, Μεγαλώνοντας στην ελληνική οικογένεια, Αρμός, Αθήνα 2010, σ Κατά τον Μ. Recalcati «η μάζα συγκεντρώνεται γύρω από ένα μήνυμα καθαρού μίσους απέναντι στον Άλλον: στον εβραίο, στον κομμουνιστή, στον δυτικό κόσμο, στη δημοκρατία»: στο μίσος που, όπως συχνά επαναλαμβάνει ο δάσκαλος του Λακάν, «είναι μια καριέρα χωρίς όρια». Βλ. Μ. Recalcati, Patria senza padre. Psicopatologia della politica italiana, Edizioni Μinimum Fax, Roma 2013, σ Παράδειγμα η δήλωση του Πάνου Καμμένου σύμφωνα με την οποία οι Γερμανοί συμπεριφέρεται όχι ως σύμμαχοι αλλά όπως οι τοκογλύφοι, όπως οι nταβατζήδες στον ελληνικό κινηματογράφο του 1960, ή ακόμα και η κίνηση της συμπεριφοράς της Ζωής Κωνσταντοπούλου, πρώην προέδρου της Βουλής και προέδρου του κόμματος Πλεύση Eλευθερίας, να εμποδίσει τον γερμανό πρέσβη να καταθέσει στεφάνι στη μνήμη των πεσόντων συμπατριωτών μας από τους ναζί στο Δίστομο. Βλ. gr/politics/article/648212/kammenoskata-germanias-den-leitourgoun-ossummahoi-alla-os-tokoglufoi/. 23. Ο αναγνώστης θα μπορούσε να ανατρέξει στο διάγραμμα της Eurostat στο οποίο παρουσιάζεται το χρέος της γενικής κυβέρνησης και οι δαπάνες για τόκους, όπου ενάντια στην αντιμνημονιακή προπάγάνδα που βλέπει μόνο τιμωρητική και τοκογλυφική συμπεριφορά των εταίρων, αποδεικνύεται μια έμπρακτη στάση αλληλεγγύης. Βλ Γιώργος Στρατόπουλος, «Χρέος ανάδελφον» στον ιστότοπο protagon.gr. 24. Βίλχελμ Ράιχ, ό.π., σ Βλ. Θ. Λίποβατς, Η απάρνηση του πολιτικού, Οδυσσέας, Αθήνα 1988, σ Ε. Παπάνης, Λογοτεχνία του Facebook, I. Σιδέρης, Αθήνα 2013, σ Σίγκμουντ Φρόυντ, ό.π. σ Βλ το κεφ. «Η κρίση στην Ελλάδα», καθώς και τον πρόλογο από τη Νάνσυ Παπαλεξανδρή στο έργο του Βασίλη Μανίκα, Κρίσεις και αλλαγές, το αχώριστο δίδυμο, Μιχάλης Σιδέρης, Αθήνα Σε ένα από τα προεκλογικά σποτ του ΣΥΡΙΖΑ, του 2015, το κόμμα παρουσιάζεται ως συνώνυμο της Ευρώπης (το σποτ συνοδεύεται από αγγλικούς υπότιτλους) που αλλάζει και ως αυτό που αντιλαμβάνεται το καθαρό δίλημμα του ελληνικού λαού: Μνημόνιο ή ΣΥΡΙΖΑ, υποταγή ή σκληρή διαπραγμάτευση, λιτότητα ή ανάπτυξη. Βλ. watch?v=qlo08qspgza. Στην εκλογική αναμέτρηση του Μαΐου 2012, ο ΣΥΡΙΖΑ παρουσιαζόταν ως το κόμμα που αγωνίζεται για την ενότητα του λαού μας, λέγοντας ότι οι προηγούμενες κυβερνήσεις, «οι μνημονιακοί», οδηγούν την κοινωνία στην «αγανάκτηση, ακόμα και στην αυτοκτονία». Βλ. v=yfjdmqqj8lo&app=desktop. 30. Σ. Φρόυντ, Η ψυχολογία των μαζών, ό.π., σ Θ. Λίποβατς, Η ψυχοπαθολογία του πολιτικού, ο.π., σ Βλ. Δημήτρης Μάρδας, «Το μεγαλείο του λαϊκισμού και τα μνημόνια», 31 Δεκεμβρίου 2014 στο protagon.gr. 33. Μέσα από την ψυχαναλυτική ματιά του, ο Θ. Λίποβατς διατυπώνει την άποψη πως οι Έλληνες δεν έπαψαν να είναι «προγονόπληκτοι», καθώς δεν πραγματοποίησαν το φόνο του Πατέρα, πράγμα που θα «σήμαινε όχι την απάρνηση των προγόνων τους, αλλά την ενηλικίωση απέναντί τους», βλ. Θ. Λίποβατς, Η απάρνηση του πολιτικού, ό.π., σ /o-agonas-gia-ti-dimokratia-kai-i-ee. 35. Πηγή: το σάιτ της εφημερίδας Η Αυγή, avgi.gr στο άρθρο του Χρήστου Σίμου, «Τσίπρας: Ή με τα Μνημόνια ως το 2040, ή με τον ΣΥΡΙΖΑ για να σταματήσουμε την καταστροφή», 30/ Πηγή: gr/politics/article/481234/tsipras-oieuropaioi-igetes-tha-vadisoun-stodromo-tou-realismou/ =sj9jv10ltfe. 38. Α. Γιαννακούλας - Santa Fizzarotti-Selvaggi, Το Ψυχοδυναμικό Counselling, μετάφραση: Χρ. Πονηρός, Καστανιώτη, Αθήνα 2007, σ Στο σημείο μάλιστα αυτό, ο αναγνώστης θα μπορούσε να ανατρέξει στο Μοντέλο των Κets de Vries και Miller (1984), που περιγράφει με παραπλήσιο τρόπο τα μεταβατικά στάδια της αλλαγής στην ψυχολογία των ατόμων. Βλ. Β. Μανίκας, Κρίσεις και αλλαγές..., ό.π., v=vjztcktufim (16ο λεπτό και μετά) =usz0dui5nba. 42. Στο έργο αυτό ο F. Fornari, στηριζόμενος στο δοκίμιο του Φρόυντ, Γιατί ο πόλεμος;, αλλά και σε ανθρωπολογικές μελέτες του, μας δείχνει ότι από το νωπό-μη ολοκληρωμένο στη διεργασία του πένθος ξεσπούσε πόλεμος εναντίον μιας γειτονικής φυλής, καθώς για την απώλεια ευθυνόταν η σαμανική δύναμη του μάγου της. Αναφέρεται στο έργο του Μ. Recalcati, Patria senza padre. Psicopatologia della politica italiana, Edizioni Minimum Fax, Roma 2013, σ /omologia-dragasaki-pisteyame-oti-apeiloysame-me-grexit-oi-eyropaioi-tha-tromazan-kaname /o-koyroymplis-metaniose-prepei-na-zitisoyme-syggnomi-gia-germanotsoliades. 45. Bλ. το άρθρο του Αντώνη Μακρυδημήτρη, «Η πολιτική ως επάγγελμα», εφημ. Το Βήμα, 18/03/2001. the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 23

24 Ανακαλύπτοντας τον δημόσιο χώρο Οι πολλαπλές αναγνώσεις του Προγράμματος «Το παιδί, η πόλη και τα μνημεία» Από τη Θάλεια Δραγώνα Το πρόγραμμα Το παιδί, η πόλη και τα μνημεία έχει πολυεπίπεδες αναγνώσεις. Η πρώτη και πιο αυτονόητη είναι η παιδαγωγική. Παιδαγωγικές αρχές όπως η βιωματική μάθηση με την ενεργητική συμμετοχή των μαθητών/ριών στην αναζήτηση της γνώσης, η καλλιέργεια της περιέργειας, η απελευθέρωση της δημιουργικότητας, η ομαδική δουλειά, η διερεύνηση και η απόδοση νοήματος παραπέμπουν σε μια κατεύθυνση διδακτικής που δυστυχώς παραμένει ζητούμενο για τα περισσότερα ελληνικά σχολεία. Και γιατί η βιωματική, ενεργητική μάθηση κάνει τη διαφορά; Διότι μέσα από τη βιωματική διαδικασία γεννιούνται πραγματικά ερωτήματα για τα παιδιά τα οποία καλούνται να τα διατυπώσουν και να ψάξουν για απαντήσεις. Επιπλέον μέσα από το βίωμα ανακινούνται συναισθήματα, θετικά ή/και αρνητικά, και κάθε νέα πληροφορία τίθεται σε επεξεργασία υπό το φως της συγκίνησης που έχει ανακινηθεί στο κάθε παιδί (Davou, 2007). Τα συναισθήματα είναι εγγενή στη μάθηση και έχουν τις ρίζες τους στην οικογένεια, στην παιδαγωγική σχέση αλλά και στην υποκειμενική, συμβολική σημασία που έχει για το παιδί το γνωστικό αντικείμενο. Αντλώντας από την καταγραφή των δραστηριοτήτων που εφαρμόστηκαν ήταν ξεκάθαρα τα θετικά συναισθήματα που ανακινήθηκαν. Η Μαρία στην Ε Δημοτικού του τριθέσιου Μαράσλειου Δημοτικού αναρωτιέται γιατι ο κόσμος δεν κοιτά τα αγάλματα στο κηπάκι του Ευαγγελισμού και τα προσπερνά με αδιαφορία. «Αν τα κοιτούσαν, έστω για λίγο, θα μαγευόντουσαν...» λέει. Και προσθέτει: «τα αγάλματα έχουν ψυχή». Το ξέρουμε από μελέτες στο χώρο της νευροφυσιολογίας ότι τα θετικά συναισθήματα σε σχέση με τη μάθηση διευρύνουν την αντίληψη και την ευελιξία της σκέψης, εντείνουν την προσοχή και την προσήλωση, αυξάνουν τη δημιουργικότητα και την πρωτοβουλία, αυξάνουν τα κίνητρα και τη σε βάθος επεξεργασία, To μαρμάρινο άγαλμα του Κωστή Παλαμά στον περίβολο του Πνευματικού Κέντρου Δήμου Αθηναίων στην οδό Ακαδημίας είναι αντιπροσωπευτικό έργο του γλύπτη Βάσου Φαληρέα. Αλλά αυτό δεν αποτρέπει κατά καιρούς τον βανδαλισμό του από διαφόρους, συχνά και στο όνομα μιας ψευδεπίγραφης ιδεολογίας. διευκολύνουν την αφομοίωση νέων γνώσεων και αυξάνουν την κοινωνική ευαισθησία, την αισιοδοξία και την ψυχική ανθεκτικότητα (Davou, 2007). Γι αυτό λοιπόν τα παιδιά μαθαίνουν καλύτερα μέσα από τη βιωματική μάθηση. Η δεύτερη ανάγνωση του προγράμματος που μπορεί κάποιος να κάνει είναι η χρήση του χώρου και του χρόνου. Ο τόπος της γειτονιάς και ο ευρύτερος της Αθήνας καθώς και ο χρόνος έτσι όπως αιχμαλωτίζεται από το μνημείο. Έχει επισημανθεί από ειδικούς στο αντικείμενο «γεωγραφίες των παιδιών» ότι το ζήτημα του χώρου απουσιάζει σε μεγάλο βαθμό από το ελληνικό σχολείο, εντάσσεται αποσπασματικά σε κάποια μαθήματα και κατά βάση περιορίζεται στα πλαίσια μιας παραδοσιακής, εθνοκεντρικής ιστορίας με νοσταλγικές αναφορές στο ένδοξο παρελθόν (Μίχα, 2017). Η πρόθεση σε αυτό το πρόγραμμα είναι να κατανοήσουν οι μαθήτριες και οι μαθητές ότι ο χώρος δεν είναι ποτέ ουδέτερος αλλά αντίθετα πλήρης κοινωνικών και ιστορικών σημασιών που καταγράφονται στο σώμα της πόλης, ώστε έτσι στη συνέχεια να μπορέσουν να συνομιλήσουν με αυτές τις σημασίες. Τα παιδιά καλούνται να επιλέξουν και να υιοθετήσουν ένα μνημείο της γειτονιάς τους. Ο στόχος είναι να ταυτιστούν με τη γειτονιά τους, να τη νοηματοδοτήσουν και να την οικειοποιηθούν. Παράλληλα ο χώρος του σχολείου παύει να ειναι απομονωμένος και στεγανός. Συνδέεται με τη γειτονιά και με την καθημερινότητα των παιδιών. Καλούνται όμως να επιλέξουν και ένα δεύτερο μνημείο έξω από τον οικείο τόπο, μακρι από το σχολείο τους, και να ξεπεράσουν έτσι τα στενά όρια της καθημερινότητας, να συνδεθούν με άλλους χώρους, να ανακαλύψουν άλλα μνημεία και να μεταφερθούν σε άλλους χρόνους. Έτσι τα παιδιά διερεύνησαν τη σχέση των δημόσιων γλυπτών με την ιστορία και τη μνήμη της πόλης και το ρόλο τους στην ταυτότητά της. Ήρθαν σε επαφή με την εξέλιξη της πόλης και του αθηναϊκού τοπίου. Σκεφτίτε τη σημασία που έχει αυτή η διαδικασία για τα παιδιά μεταναστών, που βρίσκονται πια αθρόα στα σχολεία, όταν συνδεθούν οι διαφορετικοί πολιτισμικοί χώροι, οι πρότερες γνώσεις και εμπειρίες των παιδιών με τις καινούργιες του σχολείου, της γειτονιάς και της Αθήνας, όχι ανταγωνιστικά αλλά σε ουσιαστική επαφή και αλληλεπίδραση. Στο πρόγραμμα, τα παιδιά εξερεύνησαν και άγνωστα μέχρι τότε γι αυτά τοπία. Μεγάλο ενδιαφέρον είχε για παράδειγμα η επίσκεψη, για δυό χρονιές, των παιδιών της Δ Δημοτικού του 13ου Δημοτικού στο Α Νεκροταφείο και η σύνδεσή τους με την Κοιμωμένη του Χαλεπά και τη Μάνα της Κατοχής. Και όπως κυκλοφορούν τα παιδιά μέσα στην πόλη κυκλοφορούν και τα αγάλματα που όταν νυχτώσει κατεβαίνουν από το βάθρο τους. «Ο Δρομέας είναι από ωραιότερα αγάλματα που έχω δεί» λέει ο Φώτης. «Κάθε βράδυ ζωντανεύει, χαίρεται καθώς προσπερνάει τα αυτοκίνητα και οι οδηγοί τον χαιρετούν Αρχείο The Books Journal 24 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

25 κορνάροντας και αναβοσβήνοντας τα φώτα τους». Μια τρίτη ανάγνωση του προγράμματος αφορά το χρόνο. Ένα τεράστιο έλλειμμα των μαθητών είναι η ικανότητά τους να τοποθετήσουν τα γεγονότα στη γραμμή του χρόνου. Σε μια χώρα όπου η Ιστορία αποτελεί συλλογικό φετίχ είναι γνωστό ότι το μάθημα της Ιστορίας δυσκολεύει τα παιδιά, συχνά το αποστρέφονται και αποτυγχάνουν μαζικά σε αυτό. Η εξοικείωση με τα μνημεία στο πρόγραμμα δεν βασίζεται στη συσσώρευση πληροφοριών αν και τα παιδιά προφανώς εκτίθενται σε πλήθος πληροφοριών. Αυτό όμως που ενδιαφέρει είναι η πληροφορία να συνδεθεί με την ενεργοποίηση της φαντασίας, την ανάπτυξη της συνδυαστικής ικανότητας, την καλλιέργεια της κριτικής ματιάς και της ενσυναίσθησης που επιτρέπει στα παιδιά να ανασυνθέσουν την πολύτιμη ιστορία των ανθρώπων του παρελθόντος και να έρθουν στη θέση τους και να αντιληφθούν ότι η Ιστορία που μαθαινουν τους βοηθά να καταλάβουν καλύτερα αυτό που συμβαίνει γύρω τους σήμερα (Αβδελά, 2003). Η επιλογή των μνημείων αναδεικνύει τη συνέχεια του παρελθόντος με το παρόν και την κοινότητα μεταξύ ανθρώπων που είναι διαφορετικοί. ΤΆΞΗ ΣΤΟ ΧΆΟΣ ΤΟΥ ΧΡΌΝΟΥ Κάθε μνημείο έχει τη δική του χρονικότητα και επομένως τη δική του περιοδολόγηση. Μέσα από την περιοδολόγηση μπαίνει τάξη στο χάος του χρόνου, που επιτρέπει στους μαθητές και τις μαθήτριες να σκεφτούν συγχρόνως εκείνα τα στοιχεία που αλλάζουν και εκείνα που μένουν ίδια. Τα μνημεία ενίοτε σηματοδοτούν οδυνηρές στιγμές της Ιστορίας, όπως για παράδειγμα το μνημείο Εθνικής Συμφιλίωσης στην Πλατεία Κλαυθμώνος. Το πρόγραμμα στοχεύει στην ανασυγκρότηση της μνήμης και στη μετατροπή της οδυνηρής μνήμης σε ευεργετική ιστορική κατανόηση μέσα από την επεξεργασία οριακών καταστάσεων της ανθρώπινης ύπαρξης όπως είναι οι καταστροφές, οι πόλεμοι και οι ξεριζωμοί. Ερευνώντας την ιστορία του μνημείου και της γειτονιάς τα παιδιά αναζητούν πηγές, τεκμήρια και πολλαπλούς δυνατούς τρόπους επεξεργασίας τους. Μαθαίνουν ότι οι πηγές δεν λένε τίποτα από μόνες τους. Απαντούν στα ερωτήματα που τους θέτουμε. Στο πρόγραμμα τα παιδιά μαθαίνουν ότι οι πηγές δεν είναι εξίσου έγκυρες και ότι στα τεκμήρια υπάρχει αβεβαιότητα. Πρόκειται για έναν εναλλακτικό τρόπο διδασκαλίας της Ιστορίας που αντλεί από τη μέθοδο project, περιλαμβάνει συζητήσεις, συνεντεύξεις, ανταλλαγή απόψεων, διερεύνηση νέων ιδεών, επισκέψεις σε εργαστήρια γλυπτών, δημιουργική έκφραση μέσα από κείμενα, ποίηση, εικαστικά μέσα, αφηγήσεις, δραματοποίηση, βίντεο, photo-stories και άλλα. Μια ακόμη ανάγνωση του προγράμματος αφορά την ιδιότητα του πολίτη. Ο χώρος και ο χρόνος αποτελούν δομικά υλικά της κατασκευής ταυτοτήτων και του συνανήκειν. Στόχος του προγράμματος είναι να αναδείξει ότι δεν είναι η υπεράσπιση των συμφερόντων του πολίτη που μας συνέχει, ούτε η αδιαφορία για τους άλλους και το κοινό καλό. Αντίθετα, το πρόγραμμα συνδέει την ιδιότητα του πολίτη με συλλογικές αξίες και αγαθά, όπως είναι το δημόσιο ήθος και η προστασία των θεσμών και του περιβάλλοντος. Έτσι δεν περιορίζεται στη βιωματική ανάδειξη των αθέατων διαστάσεων του χώρου και του χρόνου και στην νοηματοδότησή τους αλλά θέτει επιτακτικά το τι μπορούμε να κάνουμε με αυτούς. Μικροί μαθητές και μαθήτριες εισάγονται στην έννοια της δράσης και της ενεργητικής παρέμβασης που πάντα συναρτάται με το πολιτικό. Η πραγματική συμμετοχή των παιδιών στη δημόσια ζωή είναι πολύ περιορισμένη. Η προστασία των μνημείων αλλά και του δημόσιου χώρου γενικά υπογραμμίζει τη συνεισφορά στη διαχείριση προβλημάτων που μας αφορούν όλους εξίσου. Προτείνοντάς τους να προστατεύσουν τα μνημεία που θα υιοθετήσουν, τα εισάγει σε μια ακτιβιστική δράση που αποτελεί διέξοδο στην αυθεντική συμμετοχή. Αντιστρέφεται η αίσθηση που συχνά έχουν οι νέοι άνθρωποι ότι δεν μπορούν να επηρεάσουν τη ζωή τους. Η Ε τάξη του 99ου Δημοτικού επέλεξε να επισκεφθεί το άλσος μπροστά από το Πνευματικό Κέντρο και έφτιαξε ένα καταγγελτικό βιντεάκι με τίτλο «Δάκρυα από μάρμαρο» με μουσική υπόκρουση του Παύλου Σιδηρόπουλου. Με μεγάλη ευαισθησία φωτογράφισαν τα με σπρέυ βανδαλισμένα αγάλματα, τα άδεια βάθρα από τα οποία έχουν αφαιρεθεί οι αποκεφαλισμένες προτομές, τα γκράφιτι ακόμη κα τις πεταμένες σύριγγες. Κατ αυτό τον τρόπο καλλιεργείται η ευθύνη που έχει ο καθένας μας απέναντι στην ανθρώπινη κοινότητα και καλλιεργείται η μετατροπή του ατόμου-καταναλωτή σε άτομο-πολίτη, δηλαδή σε υποκείμενο με ευθύνες και καθήκοντα ενώπιον του κοινού παρόντος και μέλλοντος. ΒΙΩΜΑΤΙΚΉ ΕΠΙΜΌΡΦΩΣΗ Μίλησα για το πρόγραμμα ενώ σήμερα η μέρα είναι αφιερωμένη στον Οδηγό των Εκπαιδευτικών Δραστηριοτήτων για την εφαρμογή του προγράμματος. Είχα την τύχη να βρεθώ σε αυτή την πρωτοβουλία της Πόπης Διαμαντάκου από την πρώτη στιγμή που συνέλαβε την ιδέα. Εκτός από το μεγάλο κέρδος που αποκομίζουν εδώ και τρία χρόνια οι μαθητές υπάρχει ένα δεύτερο, εξίσου μεγάλο, που αφορά τους εκπαιδευτικούς. Η εφαρμογή του προγράμματος αποτελεί μια βιωματική επιμόρφωση μεγάλης διάρκειας. Οι εκπαιδευτικοί δεν ήταν μόνοι σε αυτή η διαδικασία. Επιμορφώνονταν, εποπτεύονταν και είχαν την ευκαιρία να μοιραστουν την εμπειρία τους με όλη την ομάδα. Ο οδηγός που απευθύνεται στους εκπαιδευτικούς γραμμένος από τις μοναδικές, δημιουργικές Μαρία Δημοπούλου, Πόπη Κύρδη και Ελένη Σβορώνου προέκυψε από μια αναστοχαστική αποτίμηση της πιλοτικής εφαρμογής. Ξεκινώντας από έναν θεωρητικό προβληματισμό για τον δημόσιο χώρο, τη δημόσια τέχνη, το μνημείο και τη μνήμη και την προστασία των μνημείων και αντλώντας από δραστηριότητες που εφαρμόστηκαν στα σχολεία προσφέρει στους εκπαιδευτικούς μια μεθοδολογία ώστε να σχεδιάσουν δημιουργικά ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα. Με τον Οδηγό εξασφαλίζεται η συνέχεια του Προγράμματος όταν θα φύγει από το Δήμο και θα αυτονομηθεί. Τελειώνω με την καημό μου και την ευχή τέτοια προγράμματα σαν κι αυτό (και σας βεβαιώνω ότι υπάρχουν αρκετά) που εφαρμόζονται στο πλαίσιο της μη τυπικής εκπαίδευσης κάποια στιγμή να βρουν τη θέση τους μέσα στην ίδια την τάξη. Εννοώ δηλαδή όλη η εκπαίδευση να ακολουθήσει αυτές τις παιδαγωγικές αρχές και αυτή τη διδακτική μεθοδολογία. zx the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 25

26 Η ζωή των αγαλμάτων Ο δημόσιος χώρος στην εκπαιδευτική διαδικασία Από την Ειρήνη Μίχα Στο Χρονικό της τέχνης ο Ernst H. Gombrich (1994:40) αναφέρει μια όμορφη ιστορία: Ένας Ευρωπαίος σχεδίασε μια φορά αγελάδες σε ένα χωριό της Αφρικής. Όταν ήταν να φύγει οι κάτοικοι τον ρώτησαν απελπισμένοι «Αν τις πάρεις μαζί σου, πώς θα ζήσουμε;». Για τη σημασία των εικόνων και των γλυπτών σε πολιτισμούς, που η δυτική σκέψη συνηθίζει να αποκαλεί «πρωτόγονους», δεν γνωρίζουμε πολλά πράγματα. Υποθέτουμε από τελετές και έθιμα ότι θα σήμαιναν πολύ περισσότερα από ό,τι στη δυτική κουλτούρα. Δεν πρόσφεραν απλά απόλαυση, δεν διακοσμούσαν, αλλά ήταν δύναμη που τη μεταχειρίζεσαι, μεσολαβούσε συχνά μεταξύ του κόσμου των ζωντανών και των νεκρών, και λειτουργούσε ως μέσο επιβίωσης. Εξάλλου, όπως διαβάζουμε στον οδηγό Το παιδί η πόλη και τα μνημεία, και οι βάνδαλοι στις εκστρατείες τους, γύρω στον 5ο αιώνα, κατέστρεφαν κυρίως αγάλματα, σπάζοντας τις μύτες και τα αυτιά τους, πιστεύοντας ότι τα αγάλματα έχουν ψυχή, και ότι έτσι, χωρίς μύτη και αυτιά, η ψυχή δεν θα μπορούσε να μπαινοβγαίνει (σελ. 42). Υπάρχουν και στη δική μας παράδοση κατάλοιπα της πίστης στη δύναμη της εικόνας και των ειδώλων. Θα μας πλήγωνε αν έσκιζε κάποιος τη φωτογραφία ενός αγαπημένου μας προσώπου ή αν βανδάλιζε το άγαλμα ενός ινδάλματός μας περισσότερο ίσως από την προτομή ενός αγνώστου. Κάπως έτσι πονάμε όταν αντικρίζουμε ακρωτηριασμένα γλυπτά σε αγαπημένες πλατείες και πάρκα. Κάπως έτσι νιώθουμε και λίγο πιο μακριά από το κέντρο της πόλης, όσοι και όσες μεγαλώσαμε στη παιδική χαρά του Πικιώνη αντικρίζοντας τον άδειο μαρμάρινο τοίχο από τότε που έκλεψαν το μπρούντζινο «Ελάφι» του Χρήστου Καπράλου. ΒΑΝΔΑΛΙΣΜΟΊ Αφορμή για το σχεδιασμό αυτού του προγράμματος στάθηκε η ανάγκη να αντιμετωπιστούν με πιο ουσιαστικό τρόπο οι διαρκείς βανδαλισμοί μνημείων και κτηρίων. Στοίχημα κρίσιμο και λεπτό στον χειρισμό του, οι συντελεστές όμως, και ιδιαίτερα η συγγραφική ομάδα του οδηγού, το παίδεψαν με ψυχραιμία, σύνεση, σοβαρότητα, μέσα από μια διεπιστημονική ματιά που έφερε αυτό το εξαιρετικό αποτέλεσμα. Ζούμε σε μια εποχή που η λογική της μηδενικής ανοχής απέναντι στο μικροέγκλημα έχει παγιωθεί ως βασική πολιτική ασφάλειας στις πόλεις και διαποτίζει τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε τον διπλανό μας. Η ποινική δίωξη της ανάρμοστης συμπεριφοράς στους δημόσιους χώρους έχει θεσμοθετηθεί και, σύμφωνα με τους εμπνευστές της, ήδη από τη δεκαετία του Δυστυχώς δεν αφορά απαραίτητα εγκληματίες, αλλά άτομα ανυπόληπτα ή θορυβώδη ή και απρόβλεπτα: ζητιάνους, μέθυσους, ναρκομανείς, αγενείς έφηβους, πόρνες, αργόσχολους ή τρελούς (Wilson & Kelling 1982). Τελευταία στον κατάλογο έχουν προστεθεί και άστεγοι, μετανάστες, μουσικοί του δρόμου και όλες οι σύνθετες διασταυρώσεις των παραπάνω που ωθούν καθημερινά άτομα στο περιθώριο ή σε ένα ρευστό ανάμεσα τυπικού και άτυπου, νόμιμου και παράνομου. Παράλληλα, τα σχολικά βιβλία κορμού επιμένουν να προβάλλουν τα ζητήματα της πόλης υπό το πρίσμα μιας παραδοσιακής, εθνοκεντρι- Το παιδί, η πόλη και τα μνημεία Ο Οδηγός εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων για την Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση με συγγραφείς τη Μαρία Δημοπούλου, την Καλλιόπη Κύρδη και την Ελένη Σβορώνου, εκδόθηκε από την Τεχνόπολη του Δήμου Αθηναίων και το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ) ως υποστηρικτικό εκπαιδευτικό υλικό του προγράμματος Το παιδί η πόλη και τα μνημεία. Το πρόγραμμα εφαρμόζεται φέτος για τρίτη συνεχή χρονιά σε Νηπιαγωγεία, Δημοτικά, Γυμνάσια και Λύκεια της Αθήνας και υλοποιείται από την Τεχνόπολη δήμου Αθηναίων, σε συνεργασία με τη Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Α Αθήνας (Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Πολιτιστικά Θέματα), τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση Α Αθήνας (Περιβαλλοντική Εκπαίδευση) και την Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών (Γραφείο Διασύνδεσης ΑΣΚΤ). Σκοπός του προγράμματος είναι να συμβάλει, μέσω της εκπαιδευτικής διαδικασίας, στην ευαισθητοποίηση των παιδιών στο ζήτημα των φθορών και των βανδαλισμών τόσο των υπαίθριων γλυπτών όσο και ευρύτερα του δημόσιου χώρου, στην ανάπτυξη ικανότητας δράσης και στην ενεργοποίησή τους για την προστασία και τη φροντίδα τους τα παιδιά να νιώσουν πολίτες της πόλης, ανεξάρτητα από την καταγωγή τους, τη θρησκεία τους, τη μητρική τους γλώσσα. Ο Οδηγός που σχεδιάστηκε λαμβάνοντας υπόψη την εμπειρία της πιλοτικής εφαρμογής του προγράμματος, περιέχει προτάσεις για τον σχεδιασμό ολοκληρωμένης εκπαιδευτικής προσέγγισης, καθώς και ποικίλες δραστηριότητες με στόχο την οικειοποίηση και την ανάδειξη της αξίας του δημόσιου χώρου, τη διαμόρφωση παιδιών πολιτών που νοιάζονται για την πόλη, την πολιτιστική κληρονομιά και τα δημόσια αγαθά. Φιλοδοξεί να συμβάλει στη διεύρυνση της εφαρμογής του προγράμματος από σχολεία, όχι μόνο της Αθήνας, με ιδέες για δραστηριότητες που συμβάλλουν στην αγωγή για τον δημόσιο χώρο, καθώς και να αξιοποιηθεί από γονείς, άτομα και ομάδες που ασχολούνται με τα κοινά και υποστηρίζουν δράσεις για την πόλη. Ειδικότερα περιλαμβάνει: zx Γενική εισαγωγή και θεωρητικές προσεγγίσεις που βοηθούν τον αναγνώστη να εξοικειωθεί με τις έννοιες του δημόσιου χώρου, της δημόσιας τέχνης και της γλυπτικής. zx Στοιχεία παιδαγωγικής μεθοδολογίας. zx Ένα σχέδιο ανάπτυξης παιδαγωγικών δραστηριοτήτων που ξετυλίγονται σε 4 φάσεις: ξεκινώντας από το βίωμα, τα παιδιά προχωρούν στην έρευνα στη γειτονιά και την πόλη και συνεχίζουν με τη γνωριμία και την κριτική διερεύνηση του ρόλου του πολίτη και των θεσμών σχετικά με το θέμα, για να καταλήξουν σε προτάσεις οργανωμένων δράσεων. zx Προτάσεις για θεματικές διαδρομές στην πόλη, μουσειοπαιδαγωγική προσέγγιση χώρων πολιτισμικής αναφοράς σχετικών με τη γλυπτική, αξιοποίηση βιβλίων και λογοτεχνικών κειμένων, καθώς και φύλλα εργασίας, βιβλιογραφία και δικτυογραφία. Κάθε ενδιαφερόμενος μπορεί να τον ανακτήσει ελεύθερα από τον ιστότοπο του προγράμματος «Το παιδί, η πόλη και τα μνημεία», 26 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

27 κής γεωγραφίας, αναπαράγοντας εννοιολογικά διπολικά σχήματα που αντιτάσσουν ιδανικές συνοικίες σε επικίνδυνες και υποβαθμισμένες γειτονιές, το δυσοίωνο μέλλον των παιδιών μας στο ένδοξο παρελθόν, ένα «εμείς», με καθαρόαιμη ταυτότητα απέναντι σε κάποιους «άλλους». Η ευρηματική μεθοδολογική επιλογή σε αυτόν τον οδηγό είναι κατά τη γνώμη μου ότι φέρνει στο επίκεντρο αυτής της συζήτησης το χώρο και ιδιαίτερα τον δημόσιο χώρο με τις πολλαπλές του ερμηνείες (τον υλικό χώρο, τον εμπειρικό χώρο της καθημερινότητας, αλλά και τον νοητό των συμβολικών αναπαραστάσεων). Στο πρόγραμμα Το παιδί η πόλη και τα μνημεία, ο χώρος εντάσσεται στην εκπαιδευτική διαδικασία όχι ως κενό, στατικό και αδιάφορο υπόβαθρο, αλλά ως χωρο-κοινωνική σφαίρα συνύπαρξης, ως σφαίρα της ενδεχομενικότητας και της πολλαπλότητας, στην οποία συνδιαλεγόμαστε με τις ξεχωριστές ανθρώπινες τροχιές μας. Μέσα από αυτό το πρίσμα, η διδακτική μας δεν αναλώνεται σε διδακτισμούς για την πόλη, αντίθετα προτείνει να κατανοήσουμε τον To μπρούντζινο Eλάφι του γλύπτη Χρήστου Καπράλου ήταν τοποθετημένο στην παιδική χαρά Δημήτρη Πικιώνη στη Φιλοθέη. Ώσπου μια μέρα εξαφανίστηκε. Προφανώς, εκλάπη και, πιθανόν, έχει ήδη μετατραπεί σε σκραπ για πούλημα. αστικό χώρο ως κάτι που παράγεται. Με τα λόγια του Erik Swyngedouw (1997:140), «ως μια διαδικασία που είναι πάντα βαθιά ετερογενής, συγκρουσιακή και αμφισβητούμενη». Διαβάζουμε στον οδηγό: οι μικροί μαθητές ανοίγουν το βλέμμα τους από το γλυπτό στον δημόσιο χώρο για να κρίνουν, να αξιολογήσουν και να σκεφτούν τι σημαίνει «ποιότητα ζωής στην πόλη». Και συμπληρώνουν οι συγγραφείς: «Για Αρχείο The Books Journal ποιους, από ποιους και με τι κριτήρια ορίζεται αυτή η ποιότητα ζωής;» (σελ. 38). ΣΥΝΟΜΙΛΏΝΤΑΣ ΜΕ Τ ΑΓΆΛΜΑΤΑ Η σημασία αυτής της οπτικής είναι πολυσήμαντη ερευνητικά, διδακτικά και πολιτικά. Με αυτή τη ματιά κάθε τόπος είναι ένας υβριδικός χώρος όπου συναθροίζονται σε πολλαπλά πλέγματα, υλικά στοιχεία, πρόσωπα, έργα, αντιλήψεις, αναπαραστάσεις, σύμβολα και βιώματα. Περικλείει σχέσεις σύνθετα διαμορφωμένες, συχνά συγκρουσιακές και άνισες, που αν αναγνωριστούν ως τέτοιες, μπορούν να τεθούν υπό διαπραγμάτευση. Η προσέγγιση αυτή διαφοροποιεί το περιεχόμενο και τη σημασία της γεωγραφίας και της παιδαγωγικής ευρύτερα. Αναδεικνύει τις χωρο-κοινωνικές σχέσεις και δεν περιγράφει αδιάφορα χώρους, αλλά εξετάζει τι μπορούμε να κάνουμε με αυτούς, σε φαντασιακό και πολιτικό επίπεδο (Gerard Toal στο Graves & Rechniewski 2017). Τα παιδιά εξοικειώνονται με βι- the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 27

28 Eθνική Πινακοθήκη #85 Από τον Mισελ Φαϊσ Jostein Gaarder (1994:138-9), που μιλάει ακριβώς για αυτή την άλλη ματιά που σείει τα στεγανά της μαθημένης μας αντίληψης τη ματιά που επιχειρεί να αναδείξει αυτός ο οδηγός και να της δώσει χώρο και κίνητρο να εκφραστεί. Ήταν κάποτε ένας γλύπτης που δούλευε ένα τεράστιο κομμάτι γρανίτη. Κάθε μέρα σκάλιζε και πελεκούσε την άμορφη πέτρα, ώσπου ένα πρωί τον επισκέφτηκε ένα μικρό παιδί. «Τι ψάχνεις να βρεις μέσα στην πέτρα;», ρώτησε το αγοράκι. «Περίμενε και θα δεις», αποκρίθηκε ο γλύπτης. Μετά από κάμποσες μέρες, ο μικρός ξανάρθε. Ο γλύπτης είχε μόλις τελειώσει τη δουλειά του από τον άμορφο όγκο του γρανίτη είχε φτιάξει ένα πανέμορφο άλογο. Το παιδί το κοίταξε αμίλητο. Ύστερα γύρισε στο γλύπτη και του είπε: «Πού το ήξερες ότι εκεί μέσα είχε ένα άλογο;» zx Τυχαία αποτοίχιση. βλία που αφορούν τη μελέτη της πόλης από διαφορετικές επιστήμες και με ποικίλες στοχεύσεις. Μαθαίνουν για τους θεσμούς και τους νόμους, όχι όμως στεγνά και απόμακρα. Αλλά με δικαίωμα κριτικής άποψης και λόγου. Μαθαίνουν, π.χ., για τα γκράφιτι και για τους άγραφους νόμους που ακολουθούν ευλαβικά οι δημιουργοί τους (σελ. 42). Όπως επισημαίνει η Doreen Massey (2008:249-50), ιστορικά δεν υπήρξαν ιδανικοί δημόσιοι χώροι. Το γεγονός ότι οι χώροι αυτοί ήταν ανέκαθεν πεδία άνισων αντιπαραθέσεων, είναι αυτό που τους καθιστά γνήσια δημόσιους. Μέσα από αυτή τη ματιά ο δημόσιος χώρος εξετάζεται ως πεδίο πολλαπλών και σύνθετων αλληλεπιδράσεων, ως διαδικασία στην οποία εξελίσσονται καθημερινά μύριες ιστορίες, οι οποίες διαπερνούν όρια και σύνορα και εκτείνονται από το πολύ τοπικό (το σώμα μας) μέχρι το παγκόσμιο. Στην οπτική αυτή μας εισάγουν οι συγγραφείς του οδηγού και, το πιο βασικό, δεν περιορίζονται σε μια θεωρητική προσέγγιση, αλλά προτείνουν την οπτική αυτή ως πράξη, ως εφαρμοσμένη δράση: Από το σώμα στο παιχνίδι «γλύπτης και γλυπτό» (σελ. 63) μέχρι τους παγκόσμιους θεσμούς (σελ. 59), τα παιδιά συνομιλούν με τα αγάλματα, με τα παιδιά των άλλων σχολείων, με καλλιτέχνες, με ειδικούς από την τοπική αυτοδιοίκηση, με κατοίκους της πόλης Συνομιλούν και οι εκπαιδευτικοί, ανταλλάσσοντας ιδέες, σκέψεις και ανησυχίες. Γιατί στη διδακτική της μελέτης της πόλης αυτό που έχει σημασία, πάνω από όλα, είναι η διαδικασία. Και όπως έχει επισημάνει η Αλεξάνδρα Ανδρούσου (2002:3), κίνητρο στην εκπαίδευση δε χρειάζονται μόνο τα παιδιά, αλλά και οι δασκάλες και οι δάσκαλοι, μόνο ως ερευνήτριες/τες του ίδιου μας του έργου καταφέρνουμε να αναπροσδιορίζουμε διαρκώς τους στόχους και τη μεθοδολογία μας, να είμαστε πιο αποτελεσματικές/οι άρα και πιο ικανοποιημένες/οι με την παρέμβασή μας. «Η καθημερινή διαπραγμάτευση και αμφισβήτηση ενός τόπου», γράφει η Doreen Massey (2008:252-3), «δεν απαιτεί [ ] τη συνειδητή συλλογική αμφισβήτηση της ταυτότητάς του [ ] ούτε και υπάρχουν μηχανισμοί για αυτή». Γίνεται «με τρόπο σχεδόν ανεπαίσθητο ή και καθόλου συνειδητό», μέσα από τις καθημερινές μας πρακτικές. «Πιο απλά, ο τόπος μας αλλάζει μέσα από την άσκηση του τόπου». Και αυτή η ασυνείδητη αμφισβήτηση, σημαίνει ότι καθημερινά όλοι και όλες μας με την παρουσία μας, τη στάση μας και τις πρακτικές που αναπτύσσουμε, μπορεί να διασχίζουμε όρια, να τα μετατοπίζουμε ή να τα υποσκάπτουμε για να διαμορφώσουμε τον δικό μας χώρο. Ένα χώρο, περιεκτικό, καθημερινής διαπραγμάτευσης, έναν ενδιάμεσο στα διπολικά σχήματα χώρο αυτό επιδιώκει ο οδηγός που έχουμε στα χέρια μας. Για να σεβαστούν τα παιδιά τα μνημεία της πόλης πρέπει πρώτα εμείς να σεβαστούμε τη ματιά, τις ανάγκες τους και το δικαίωμά τους να αντιληφθούν, να κατανοήσουν και να εκτιμήσουν με τον δικό τους τρόπο τα μνημεία, να δημιουργήσουν τα δικά τους, να διηγηθούν και να γράψουν τη δική τους ιστορία. Κλείνω με ένα απόσπασμα από το μυθιστόρημα Ο Κόσμος της Σοφίας Βιβλιογραφικές παραπομπές Ανδρούσου, Α. (2002), Κίνητρο στην εκπαίδευση, Εκπαίδευση Μουσουλμανοπαίδων, σειρά «Κλειδιά και Αντικλείδια», Αθήνα: ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήμιο Αθηνών Gaarder, J. (1994), Ο Κόσμος της Σοφίας, Αθήνα: Α.Α. Λιβάνης, Νέα Σύνορα Gombrich, E.H. (1994), Το χρονικό της τέχνης, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης Graves, M. & Rechniewski, E. (2015), Imagining geographies, mapping identities, in Geographies of Identity special issue, PORTAL Journal of Multidisciplinary International Studies 12(1) Kelling, G.L. & Wilson, J.Q. (1982), Broken windows: the police and neighborhood safety, Atlantic Monthly, 249(3):29 38 Massey, D. (2008), Για το χώρο, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα Swyngedouw, E. (1997), Neither Global Nor Local: Glocalization and the Politics of Scale. In Kevin R. Cox (ed.), Spaces of Globalization: Reasserting the Power of the Local, New York-London: Guilford/Longman, pp the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

29 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 29

30 ΣΥΜΠΤΩΣΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΖΕΒΕΛΑΚΗ Ιστορίες του Μαραμπού (και μια κριτική) Αριστερά: Επιχρωματισμένη φωτογραφία του Νίκου Καββαδία, που την είχε χαρίσει ο ίδιος στον Γιώργο Ζεβελάκη. Στη μέση: Ο Νίκος Καββαδίας με τον Στρατή Τσίρκα, στην Αλεξάνδρεια, περ Το αγκάλιασμα του Μαραμπού στον συγγραφέα ήταν σημάδι υποστήριξής του, την περίοδο που ο Τσίρκας είχε γίνει αποσυνάγωγος από το ΚΚΕ. Πάνω: καρτ ποστάλ του Χαρμπίν της Μαντζουρίας το 1910, χρονιά που γεννήθηκε ο Καββαδίας. Νίκος Καββαδίας, Ο αρμενιστής ποιητής. Συνεντεύξεις / Αλληλογραφία / Ανέκδοτο και Άγνωστο Έργο / Μαρτυρίες / Ο ναυτικός του φάκελος / Τα καράβια, εισαγωγή - έρευνα - κείμενα: Μιχάλης Γελασάκης, Άγρα, Αθήνα 2018, 456 σελ. Από γνωστούς μου στον δημοσιογραφικό χώρο είχα μάθει ότι ένας νεαρός μουσικός επιμελητής ενδιαφέρεται να συγκεντρώσει υλικά για τον Νίκο Καββαδία. Στην προσπάθειά του αυτή είχε αναφερθεί ο αξέχαστος φίλος Μάνος Ελευθερίου με τον συνήθη παιγνιώδη του τρόπο: μήπως σε πειράζει που ένα νέο παιδί ασχολείται με τον Μαραμπού; Και βέβαια, ήξερε πόσο επιθυμώ και βοηθώ, όσο μπορώ, να μελετηθεί σε βάθος το μικρόσωμο έργο σε αντιστοίχιση με τη ζωή του ποιητή και μάλιστα από ερευνητές της νεότερης γενιάς. Το ερώτημά του πάντως μου δημιούργησε περιέργειες και προσδοκίες και όταν ήρθε η ώρα να εκδοθεί το βιβλίο, δεν μπορούσα παρά να συμμετάσχω στην παρουσίασή του, πράγμα που θα προσπαθήσω να κάνω και μ αυτό το άρθρο. Η αίσθησή μου είναι ότι το βιβλίο του Μιχάλη Γελασάκη συνολικά κινείται παρά και γύρω από το έργο, το στερεώνει, το διευρύνει και αποκαλύπτει λίγο-πολύ άγνωστες πλευρές του Μαραμπού, προσθέτοντας νέα, και κάποια δυσεύρετα, πραγματολογικά στοιχεία. Το περιεχόμενό του συνιστά πρωτότυπη ανθολογία στοιχείων ζωής και έργου, επιλογή κειμένων και εικόνων σε αφηγηματική σειρά και συνεκτική διάταξη, έτσι ώστε τα μέρη να εντάσσονται σε ενιαίο σύνολο. Το βιβλίο σ αυτό ακριβώς πλεονεκτεί έναντι άλλων ομοειδών: στην ομοιογένεια. Με άλλα λόγια, ετερόκλητα στοιχεία, γραμμένα σε διαφορετικό χρόνο από τον ποιητή ή ποικίλες επιστολές που του στάλθηκαν, με φιλικό ή κριτικό περιεχόμενο, και πολλά άλλα, ισορροπούν και συνθέτουν το πορτρέτο του Καββαδία. Το βιβλίο έχει τρεις αρετές. Απόλυτη ακρίβεια, πολυετή εξονυχιστική έρευνα και υλικό τακτοποιημένο έτσι ώστε να είναι εύχρηστο για τον αναγνώστη, δηλαδή αυτός να ξέρει από πριν τι περιέχει και πού θα το βρει. Λίγα σχόλια για τα επιμέρους κεφάλαια: Στην παρουσίαση των συνεντεύξεων, πρώτη φορά όλων μαζί, υπάρχει μία που δημιουργεί πολλά ερωτηματικά και χρειάζεται εξιχνίαση της ταυτότητας της δημοσιογράφου και της ημερομηνίας που δόθηκε. Επίσης, η αλληλογραφία παρέχει πολλές πληροφορίες που όχι μόνο δείχνουν τις σχέσεις του Καββαδία με τον πνευματικό κόσμο αλλά αποτελούν τρόπον τινά και ερμηνευτικούς κώδικες για πολλά ποιήματά του. Το κεφάλαιο με το άγνωστο ή ανέκδοτο έργο του αναδεικνύει και άλλες πλευρές της πνευματικής του δραστηριότητας, όπως κριτικού λογοτεχνίας και θεάτρου, μουσικού σχολιαστή και παρεμβατικού διανοούμενου. Με μεγάλο ενδιαφέρον διαβάζονται οι μαρτυρίες συγγενών και φίλων του καθώς και ο ναυτικός του φάκελος που περιέχει πολύτιμες πληροφορίες για την ταξιδιωτική του θητεία. Από το «Πιστοποιητικόν του Στρατολογικού Γραφείου Αργοστολίου» συγκρατώ ότι, στο μέτωπο της Αλβανίας, 29 Οκτωβρίου Φεβρουαρίου 1941, υπηρέτησε στην ΙΙΙ Μοίραν Τραυματιοφορέων. Τραυματιοφορέας λοιπόν, όπως και ο Χεμινγουαίη στην Ιταλία κατά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο. Το πιο εντυπωσιακό όμως μέρος του βιβλίου είναι τα 29 καράβια όπου υπηρέτησε, με τις φωτογραφίες και την ιστορία τους. Τα καράβια που ήταν γι αυτόν κατοικία, επαγγελματική στέγη και πηγή έμπνευσης και όπου έγραψε τα περισσότερα ποιήματά του. Επισκέπτεσαι νοερώς τις μικροσκοπικές καμπίνες και ακούς να σκορπίζονται τα σήματα του ασυρμάτου στους αιθέρες. Εν είδει παραρτήματος περνούν αντιπαραθέσεις λογοτεχνών με επίκεντρο τον Καββαδία. Π.χ. στη διένεξη Ουράνη - Καραγάτση για τον δήθεν αταξίδευτο ποιητή διασταυρώνονται όλες οι απόψεις και ξεκαθαρίζουν τα πράγματα. Αποδεικνύεται εδώ ότι ο Ουράνης στην επίμαχη διάλεξή του, προσπαθώντας να τον επαινέσει, του «αφαίρεσε» το ναυτικό φυλλάδιο. Ο Καββαδίας πάντως έτρεφε τα καλύτερα συναισθήματα και εκτιμούσε τον ποιητή του Spleen στον οποίο και είχε αφιερώσει το ποίημα «Ο πλοίαρχος Φλέτσερ». Άλλωστε, σε ορισμένα θέματα, οι ιδέες τους συμπίπτουν. Παρεμβάλλω μια συγγενική προσέγγιση στη φιλοσοφική ενατένιση της ζωής και αφορά τη δύναμη της ανεκπλήρωτης επιθυμίας: Ο Κώστας Ουράνης δεν πήγε ποτέ στην Ταορμίνα ούτε ο Νίκος Καββαδίας συνάντησε τον Κ.Π. Καβάφη. «Κι ούτε θα πάω ποτές! Η Ταορμίνα (κι αν υπάρχει) για μένα θε να μένει του εξόριστου τ Ονείρου μου η Πατρίδα, σα μια Ευτυχία που μου ναι ταγμένη και που, ό,τι κι αν συμβεί 30 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

31 με περιμένει, ενώ, αν είχα πάει, τι θα χα τώρα την άχαρη ζωή μου να γλυκαίνει; (Κώστας Ουράνης, στίχοι από το ποίημά του «Ταορμίνα») «..Πηγαίνοντας στην Αλεξάνδρεια ήθελα να πραγματοποιήσω κι ένα παλιό όνειρό μου, που πολλές φορές με βασάνισε. Να γνωρίσω τον ποιητή που έχει συνδέσει το μυστήριό του με το μυστήριο της ηδονικής πόλεως, τον Κ.Π. Καβάφη. Πέρασα πολλές φορές από το σπίτι που μου είπαν πως κάθεται και τον οραματίστηκα σκυμμένον να γράφει στο σκοτεινό του δωμάτιο. Όμως δεν πήγα. Πρέπει ν αφήνει κανείς μιαν επιθυμία του ανεκπλήρωτη. Πρέπει κανείς ν αφήνει κάτι τι να τον βασανίζει» (Νίκος Καββαδίας, άρθρο με τίτλο «Αλεξάνδρεια», στην εφημερίδα Πειραϊκόν Βήμα, 1931) Σαν γενική παρατήρηση εντοπίζω μια έλλειψη του βιβλίου που σε μένα δρα θετικά και διευκολύνει την όποια κριτική μου σκέψη. Δεν τηρεί φιλολογικούς κανόνες, συσχετίσεις και εξακριβώσεις, δεν επιχειρεί μια ερμηνευτική προσέγγιση της ποίησης. Εάν επρόκειτο για φιλολογική μελέτη θα μ ενδιέφερε απλώς να τη διαβάσω αλλά κρίνοντάς την θα απομακρυνόμουν από το αντικείμενό της, που είναι το ποιητικό έργο. Θεωρώ λοιπόν το βιβλίο ένα συνολικό πορτρέτο του Νίκου Καββαδία, αριστοτεχνικά φιλοτεχνημένο από τον Μιχάλη Γελασάκη. Περιέχει περίτεχνα τοποθετημένες ψηφίδες που επέλεξε η συνέλεξε με κόπο και μεράκι. ΟΙ ΣΥΝΑΝΤΉΣΕΙΣ ΜΟΥ ΜΕ ΤΟΝ ΝΊΚΟ ΚΑΒΒΑΔΊΑ Από το θάνατό του, το 1975, και έπειτα, έχω ασχοληθεί πολλές φορές με την ποίησή του. Δημοσίευσα άρθρα και συντόνισα αφιερώματα περιοδικών και εφημερίδων, επιμελήθηκα φιλολογικά τηλεοπτική εκπομπή, μίλησα στο ραδιόφωνο και έκανα διαλέξεις, εντόπισα και παρουσίασα άγνωστες πλευρές του έργου του. Δεν είχα μιλήσει μέχρι σήμερα για τη σχέση που είχα μαζί του την τελευταία τριετία της ζωής του. Τον γνώρισα, μέσω του αξέχαστου φίλου μου Γιάννη Αλεξανδράτου, σε ώριμη φάση της ζωής μου και πολύ γρήγορα απέκτησα την εμπιστοσύνη του. Δεν ήθελα όμως η γνωριμία μου εκείνη να προσδώσει βάρος στις απόψεις μου για το έργο του, πριν οι ίδιες από μόνες τους αποκτήσουν κάποια εγκυρότητα. Τώρα νομίζω ότι μπορώ να επιλέξω και να δημοσιοποιήσω μερικά στιγμιότυπα από τη συντροφιά μαζί του, με κριτήριο το φιλολογικό τους ενδιαφέρον και το ότι δεν έχουν γίνει γνωστά μέχρι σήμερα, εν όλω ή εν μέρει. «Με σταμάτησε κάποτε στον Πειραιά ένας ναυτικός και μου είπε, δεν είμαστε έτσι όπως μας παρουσιάζεις στα ποιήματά σου. Δεν περιφερόμαστε συνεχώς μεθυσμένοι ανάμεσα στον υπόκοσμο των λιμανιών, ούτε ξημεροβραδιαζόμαστε στα καμπαρέ με τις πόρνες και τα ναρκωτικά. Η ζωή μας μες στα καράβια είναι πολύ σκληρή, κινδυνεύουμε στα πέλαγα και δεν έχουμε ποτέ ώρες διασκέδασης και χαράς. Έχεις δίκιο από την πλευρά που βλέπεις τα ποιήματά μου, απάντησα, δεν μπορώ να σου αλλάξω τη γνώμη, ούτε να σου προτείνω να τα ξαναδιαβάσεις αφού δεν σου αρέσουν». ΚΡΙΤΙΚΉ Μα δεν ήταν μόνο αυτός ο απλός άνθρωπος που παρεξηγούσε τα ποιήματα του Μαραμπού. Και ένας φίλος του, o εξαίρετος κριτικός και συγγραφέας Αιμίλιος Χουρμούζιος, είχε απροσδόκητα πέσει έξω. Κρίνοντας το Πούσι στη Νέα Εστία, εύρισκε πως ο ποιητής στάθηκε αδιάφορος σ όλη την άλλη, την έξω από τα καράβια, τις αντένες, τις βάρδιες και τους πνιχτούς μεθυσμένους έρωτες των λιμανιών, ζωή. Πως έμεινε ξένος στα δράματα της πατρίδας του. Κι όμως, αν πρόσεχε τον τίτλο της συλλογής Πούσι (καταχνιά, ομίχλη), θα αισθανόταν τη σύνδεση με τον άγριο εμφύλιο που μαινόταν εκείνη την εποχή (1947). Εξάλλου, υπήρχε και το ελεγείο για τον Federico Garcia Lorca που έδινε ένα ευκρινές πολιτικό στίγμα. Μια και η καλοπροαίρετη ένσταση είχε γίνει από ναυτικό, θα επανέφερα ένα ποίημα, προοίμιο στο Πούσι, το «Coaliers», με τη δραματική ζωή the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 31

32 κάποιων στα καρβουνιάρικα πλοία: «δέκα απ αυτά σαν φύγουνε γυρνάνε πέντε μόνο. / [ ]οι Εγγλέζοι τους πνιγμένους τους κλαίνε μια μέρα μόνο» ΟΔΎΣΣΕΙΑ «Πολλές φορές ταξίδευε μαζί μου ο Νίκος Καζαντζάκης και είχαμε γίνει φίλοι. Συνεχώς με παρακινούσε να γράψω κι άλλα ποιήματα. Κάποτε με πίεσε περισσότερο να του δείξω ένα καινούργιο στο επόμενο ταξίδι και τότε εκείνος θα μου χάριζε την Οδύσσειά του που μόλις είχε εκδοθεί σε λίγα αντίτυπα. Εγώ δεν είχα κάποιο νέο και του παρουσίασα ένα παλιό μου ποίημα. Το κατάλαβε αμέσως μόλις το διάβασε. Όχι, μου είπε, αυτό δεν είναι καινούργιο, το έχεις γράψει πριν από το Μαραμπού. Δεν τον ξεγέλασα με το Ήθελα, που νομίζω ότι το είχα βάλει στα Ελληνικά Γράμματα του φίλου μου Κωστή Μπαστιά. Έτσι γλύτωσα και από το κουβάλημα της Οδύσσειας». Μια άλλη εκδοχή της στιχομυθίας με τον συγγραφέα του Αλέξη Ζορμπά, περιέχει η συνέντευξή του στον Φρέντυ Γερμανό ( περιοδικό Εικόνες, 1962). Είναι αξιοπρόσεκτο πάντως ότι ο Καζαντζάκης παρακολουθούσε και ήξερε τη δουλειά ενός νέου ποιητή, τριάντα περίπου χρόνια νεότερου απ αυτόν. Και παρεμπιπτόντως, όταν κάποια στιγμή ο Μαραμπού μου μίλησε για τη συνέντευξη στις Εικόνες, αποκάλυψε μια μικρή ζαβολιά. Είπε στον Φρέντυ Γερμανό ότι είχε μάθει να παλεύει για λόγους άμυνας κάτι που όμως δεν του χρειάστηκε ποτέ. Γι αυτό έψαξαν και βρήκαν μια φωτογραφία από έναν παλαιστικό αγώνα, με ασαφή τα πρόσωπα των αθλητών, και τη δημοσίευσαν στο περιοδικό (φωτ. σελ. 292 στο βιβλίο). ΑΦΙΕΡΏΣΕΙΣ Σε μια ταβέρνα, ένα βράδυ του χειμώνα του 1974, του ζητήσαμε να μας απαγγείλει ποιήματα. Υπήρχε μαγνητόφωνο και έτσι διασώθηκε όχι μόνο η φωνή του αλλά και η κεφάτη ατμόσφαιρα εκείνης της συντροφιάς, από την οποία σήμερα οι περισσότεροι απουσιάζουν. Αποσπώ τη γνώμη του για κάποιους στίχους του: «Καμιά γυναίκα δεν είναι ίδια. Κι εγώ έγραψα ένα ποίημα και το αφιέρωσα στο φίλο μου τον Γιώργο Παππά. Λάθος, αν μπορούσα να μην υπάρχει. Έτσι πίστευα και πίστευα στραβά. Οι Γιαπωνέζες, τα κορίτσια στη Χιλή κι οι μαύρες του Μαρόκου που πουλάνε μέλι, έχουν σαν όλες τις γυναίκες τα ίδια σκέλη και δίνουν με τον ίδιο τρόπο το φιλί.» Το τετράστιχο περιέχεται στο «Καφάρ», ένα από τα τρία ενδιάμεσα ποιήματα μεταξύ των δύο πρώτων του συλλογών, και πέρασε στη δεύτερη έκδοση του Μαραμπού το Στον ηθοποιό Γιώργο Παππά έχει αφιερώσει και το μεταγενέστερο «Kuro Siwo». Η νοηματική αυτοαναίρεση γίνεται τον καιρό που αισθανόταν και το έλεγε ότι ήταν ερωτευμένος. Στο τετράστιχο προφανώς δεν χαρακτηρίζει γενικά τις γυναίκες αλλά τις επαγγελματίες του έρωτα με την αναγκαστικά τυποποιημένη συμπεριφορά. Αυτή που περιγράφει σε δυο στίχους του: «και θα ρθουν η μικρή Πωλίν κι η Λίλιαν να καθίσουν,/ να πουν κλαφτά Μον σερ, Μον πτι πολύ σας αγαπώ» ΜΕΛΟΠΟΙΉΣΕΙΣ Ήθελε ο Νίκος Καββαδίας να μελοποιηθούν τα ποιήματά του; Σφοδρώς επιθυμούσε, και ήξερε πως μπορούσαν, να γίνουν τραγούδια. Απλώς δεν του άρεσαν οι ρεμπέτικοι ρυθμοί. Όταν μάλιστα κάποια στιγμή του είπα ότι θα ενδιαφερόταν ο συνθέτης Χρήστος Λεοντής, συμμαθητής και φίλος μου, χάρηκε. Ήταν άνοιξη του 1973 και ο Χρήστος παρουσίαζε δικό του πρόγραμμα στην μπουάτ Απανεμιά, στην Πλάκα. Εκεί τον επισκεφθήκαμε ένα βράδυ. Στους τοίχους ήταν αναρτημένες φωτογραφίες όλων των γνωστών ποιητών, πλην του Καββαδία. Η απουσία δεν πέρασε απαρατήρητη από τον ίδιο. Έγινε η γνωριμία και συνεννοήθηκαν να στείλει στο συνθέτη ανέκδοτα ποιήματα για μια πιθανή μελοποίηση. Ήταν δώδεκα από αυτά που περιλήφθηκαν στη μεταθανάτια συλλογή Τραβέρσο. Μετά από δύο μήνες επιστράφηκαν ευγενικά και ο συνθέτης εξέφρασε την αδυναμία του, φορτωμένος υποχρεώσεις εκείνο τον καιρό, να τα επενδύσει μουσικά. Με δυσκολεύει η έντονη μουσικότητα των στίχων, θυμάμαι να μου είπε. ΣΤΡΆΤΕΥΣΗ Ο Καββαδίας εξηγεί γιατί δεν περιέλαβε το ποίημα «Αντίσταση» που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Καλλιτεχνικά Νέα, 10/8/1945, λίγους μήνες μετά τα Δεκεμβριανά, στη συλλογή του Πούσι : «Υπάρχει διαφορά μεταξύ μπροσούρας και ποιήματος. Η μπροσούρα είναι λόγος άμεσος, κατανοητός, επίκαιρος, ενώ η ποίηση έχει μυστικά που δύσκολα αποκαλύπτονται. Η Αντίσταση ήταν μπροσούρα.» Για την ποίηση σπανίως μιλούσε. ΠΑΞΙΜΆΔΙ Πολύ συχνά, και παρουσία της Θεανώς Σουνά, από την οποία εμπνεύστηκε το «Fata Morgana», το πιο αισθησιακό του ποίημα, μιλούσε για τα σχέδια έκδοσης της νέας του συλλογής. Είχε βρει τον τίτλο (Τραβέρσο) και σκεφτόταν μήπως ως μότο να έβαζε τον στίχο: «Του ναύτη η μάνα ζύμωνε του γιου της παξιμάδι». Η μητρική προσφορά με το παξιμάδι που θα συντροφεύει φρέσκο το παιδί της. «GUEVARA» Η δημοσίευσή του έχει τη μικρή της ιστορία. Το θέμα, και η σιωπή του ποιητή για πολλά χρόνια, έκανε πολλά έντυπα να θέλουν να το φιλοξενήσουν. Του το είχα ζητήσει κι εγώ για να το παρουσιάσω στο Θούριο, περιοδικό της νεολαίας Ρήγας Φεραίος. Είχα ακούσει τον ίδιο να το απαγγέλλει και το είχα μαγνητοφωνήσει εκείνο το βράδυ στην ταβέρνα. Μια Παρασκευή βράδυ, πριν φύγει το άλλο πρωί για ταξίδι, μου είπε στο τηλέφωνο ότι το δακτυλογράφησε και θα μου το έδινε όταν θα επέστρεφε από την εβδομαδιαία κρουαζιέρα στο Αιγαίο με το Aquarious. Δεν μπορούσα να περιμένω και το πρωί του Σαββάτου πήρα το αεροπλάνο και πήγα στο Ηράκλειο, την πρώτη στάση του πλοίου. Τον αιφνιδίασα περιμένοντάς τον στην αποβάθρα. Με εμπιστεύτηκε να μου το δώσει γιατί, όπως του έλεγε η αδελφή του Τζένια, είμαι σχολαστικός και θα πρόσεχα τις λεπτομέρειες. Ήθελε να υπαινιχθεί ότι ο Κάστρο του έσκαψε τον τάφο. Γι αυτό στο σχετικό δίστιχο «το φ στη λέξη φίλος να μπει με κεφαλαίο» τόνιζε. Η δημοσίευση στο οπισθόφυλλο του περιοδικού ακολούθησε με ακρίβεια τις υποδείξεις του και είναι το τελευταίο ποίημα που απηχεί τυπωμένο τη δική του βούληση. Το ελεγείο περιέχει ρεαλιστικές εικόνες, κρυφούς συμβολισμούς με υπερρεαλιστικές προσμείξεις. Στο τελευταίο τετράστιχο εμφανίζεται ο ίδιος ο ποιητής «γέροντας ναύτης» να φορτώνει με «τα χέρια από καιρό ψηλά κομμένα» το λυρικό του φορτίο για να τιμήσει τον αργεντινό ρομαντικό επαναστάτη: Γέροντας ναύτης με τα μούτρα πισσωμένα βάρκα φορτώνει με την πιο φτηνή πραμάτεια. Έχει τα χέρια από καιρό ψηλά κομμένα. κι ήθελε τόσο να σου σφάλαγε τα μάτια. Έχουν διατυπωθεί δυο τρεις ερμηνείες για το νόημα του στίχου με τα κομμένα χέρια, προσθέτω άλλη μία που προκύπτει από τους στίχους του Ρίλκε: Κόψε τα χέρια μου, θα σε σφιχταγκαλιάζω, σαν να ήταν χέρια, όμοια καλά, με την καρδιά. (μετάφραση: Κωστής Παλαμάς) ΣΕΦΈΡΗΣ-ΚΑΡΥΩΤΆΚΗΣ Για τη σχέση Καββαδία-Σεφέρη έχουν γραφτεί διάφορα, κυρίως αντιφατικά, υποστηρίζει βάσιμα ο Νίκος Γελασάκης. Προσθέτω τη δική μου μαρτυρία σχετικά με τη γνώμη του Σεφέρη για τον Καρυωτάκη. Ο Μαραμπού πίεζε τον Σεφέρη να του πει ποιος έκανε τη «στροφή» στην ελληνική ποίηση. Εκείνος δεν του απαντούσε γιατί καταλάβαινε πού ήθελε να το πάει ο Κεφαλλονίτης. Στο τέλος δεν άντεξε και του είπε: «Δες την εισαγωγή μου στην Έρημη Χώρα του Έλιοτ, εκεί το έχω γράψει». Ανέτρεξα στο σχετικό εδάφιο στο οποίο γίνεται εκτεταμένη αναφορά στην αποφασιστική και γόνιμη επίδραση του Jules Laforgue στο έργο του Έλιοτ. Συνοψίζει τα χαρακτηριστικά της νέας ποίησης: «πικρά συναισθήματα κάτω από μια χιουμοριστική απάθεια, λεπτομέρειες κοινότυπες με μια ροπή να γίνουν συγκλονιστικές, δίψα του απόλυτου που καταλήγει σε μηδενισμό, εικόνες ρεαλιστικές εναρμονισμένες με την αίσθηση μιας ψυχικής απομόνωσης [ ] Κάτι γνωρίσαμε κι εμείς από τη διάθεση αυτή με τον Καρυωτάκη. Ο στίχος τού Κου Προύφροκ που θαυμάστηκε τόσο το 1914: Μέτρησα τη ζωή μου με το κουταλάκι του καφέ δεν είναι πολύ διαφορετικός από το στίχο των Ελεγείων : ή να βυθομετρούσατε και σεις / με μια φουρκέτα το 32 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

33 άδειο σας κεφάλι!» Ο Σεφέρης, πατριάρχης της γενιάς του 30, όχι μόνο δεν δίστασε να αναγνωρίσει την αξία του Καρυωτάκη αλλά τον τοποθέτησε στην πρωτοπορία της ευρωπαϊκής ποίησης, ήδη από το ΜΥΡΙΒΉΛΗΣ Οι διηγήσεις του Νίκου Καββαδία διανθίζονταν με ονόματα συγγραφέων και καλλιτεχνών τα οποία βρίσκει ο αναγνώστης στο πολυσέλιδο και εξαιρετικά ενδιαφέρον κεφάλαιο «Αλληλογραφία» του βιβλίου του Μιχάλη Γελασάκη. Κάποτε ανέφερε τον Στράτη Μυριβήλη ο οποίος σε ένα χρονογράφημα μιλούσε για την ιστορία ενός τρελού ασυρματιστή και έμπλεκε τον Καββαδία με δύο γνωστούς συγγραφείς. Έψαξα στις γνωστές εφημερίδες του μεσοπολέμου όπου θα μπορούσε να είχε δημοσιευτεί: Καθημερινή, Ελεύθερον Βήμα, Πρωία, Αθηναϊκά Νέα κ.ά. Πριν από λίγες μέρες εντόπισα το χρονογράφημα στην πρώτη σελίδα της βραχύβιας Εθνικής (19 Ιανουαρίου 1938). Από την πρώτη αράδα μέχρι την τελευταία αποπνέει κλίμα Μαραμπού. Το παραθέτω αυτούσιο: Ο ΤΡΕΛΛΟΣ ΑΣΥΡΜΑΤΙΣΤΗΣ Μια πολύ νόστιμη ιστορία διασκεδάζει αυτές τις μέρες τους φίλους της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Προ ολίγων ημερών ο διηγηματογράφος κ. Καραγάτσης εδημοσίευσε διήγημα ναυτικόν, μέσα στο οποίον το χαρακτηριστικό επεισόδιον ήταν ένας ασυρματιστής, ο οποίος ετρελλαίνετο ξαφνικά και ήρχιζε μέσα στον ωκεανό να εκπέμπει από το θάλαμό του το διεθνές σημείο του κινδύνου. S.O.S. S.O.S S.O.S Κανένας πάνω στο βαπόρι, ούτε ο καπετάνιος, δεν τον είχαν πάρει είδησι. Και ξαφνικά βλέπουν ένα πλήθος καράβια να πλησιάζουν το δικό τους, να ρίχνουν στη θάλασσα τις βάρκες τους και να ρωτάνε σε τι θέλουν να το βοηθήσουν. Ο καπετάνιος έκπληκτος απαντά πως δεν ζήτησε κανένας βοήθεια. Πηγαίνουν οπωσδήποτε στην καμπίνα του ασυρμάτου να ιδούν τι συμβαίνει. Τη βρίσκουν κλεισμένη, τη σπάνουν και βλέπουν τον δυστυχισμένο τρελλό ασυρματιστή στα τελευταία του. Όταν εδημοσιεύθηκε αυτό το διήγημα, δεύτερος διηγηματογράφος, ο κ. Θεοτοκάς, εμφανίζεται εις ένα περιοδικό και πληροφορεί τον κ. Καραγάτσην και το πανελλήνιον ότι το επεισόδιο αυτό το άκουσε από κάποιον ναύτην που το διηγείτο, και το έκαμε κι αυτός διήγημα, το οποίον πρόκειται να δημοσιέψη και μη προς κακοφανισμόν του. Τα διαβάζει αυτά ο κ. Καραγάτσης και απαντά με ένα ανοιχτό γράμμα, στο οποίον λέγει ότι και κείνος μέσα σ ένα νέο έργο του αφίνει άθικτο ένα κομμάτι, που το μεταχειρίσθηκε ήδη ο κ. Θεοτοκάς ενώ του ανήκε ως εύρημα λογοτεχνικό. Έως εδώ η υπόθεσις περιορίζεται εις ένα δούναι - λαβείν διηγηματογραφικών υποθέσεων που τις διεκδικούν οι παραπάνω δύο νέοι λογοτέχναι. Η ίδια ιστορία είχε ξαναγίνει εφέτος ανάμεσα σε δυό νέους ποιητάς που διεκδικούσαν στα περιοδικά την ιδίαν έμπνευσιν. Ο καυγάς όμως μεταξύ των πεζογράφων είχε μίαν απρόοπτον συνέχειαν, και αυτή κυρίως είναι εκείνη που νοστιμίζει όλη την ιστορία. Ένα νέον πρόσωπον εμφανίζεται επί σκηνής, και αυτό είναι το περισσότερο ενδιαφέρον. Πρόκειται για τον «ναυτικόν», ο οποίος εις την νευρικήν αλληλογραφίαν Θεοτοκά - Καραγάτση, αναφέρεται με τον προσδιορισμόν «κάποιος». Αυτός ο κάποιος λοιπόν είναι ο πολύ γνωστός νέος ποιητής κ. Νίκος Καββαδίας, που το βιβλίο των στίχων του, με τον τίτλο «Μαραμπού» είχε μοναδικήν επιτυχίαν ανάμεσα στα ποιητικά έργα των τελευταίων ετών. Τόσην επιτυχίαν, που ο ποιητής έχασε πια τ όνομά του και είναι γνωστός ανάμεσα στους λογοτέχνας της Αθήνας με τον τίτλο του βιβλίου του. Είναι πια ο Μαραμπού, το χαϊδεμένο παιδί των φιλολογικών μας κύκλων. Αυτός ο Μαραμπού λοιπόν, ο οποίος είναι πραγματικά ναυτικός το επάγγελμα, αλλά δεν είναι «κάποιος ναυτικός», μόνο είναι νέος διακεκριμένος λογοτέχνης, διηγήθηκε πράγματι την ιστορία του τρελλού ασυρματιστή, που την διεκδικούν οι δύο πεζογράφοι. Και ο νεαρός Μαραμπού δηλώνει προς μεγάλην ευθυμίαν των παρακολουθησάντων την φιλολογικήν διένεξιν ότι η ιστορία του τρελλού ασυρματιστή που διηγήθηκε ως γεγονός και ως προσωπικήν ανάμνησιν από ταξίδια του, δεν είναι παρά μία ιστορία φανταστική, που την έφκιασε με το νου του και την διηγήθηκε για γούστο, έχοντας υπ όψει να την μεταχειρισθή σαν θέμα για ένα από τα νέα ποιήματα που ετοιμάζεται να εκδόση. Και είναι ο τρίτος και μόνος νόμιμος ιδιοκτήτης του τρελλού ασυρματιστού, ο οποίος κινδυνεύει να εκπέμψη τα σήματα του κινδύνου από όλα τα λογοτεχνικά βιβλία του Ας ελπίσουμε μόνο πως δεν διηγήθηκε την φανταστική του ιστορίαν και σε κανένα θεατρικόν συγγραφέα. Διότι ευρισκόμεθα εις τας παραμονάς του Χωρεμείου βραβείου, και αι ημέραι πονηραί εισίν. ΜΥΡΙΒΗΛΗΣ Επιβεβαίωσα τις πληροφορίες που δεν ήσαν με ακρίβεια διατυπωμένες γιατί απουσίαζαν οι τίτλοι των εντύπων και οι ημερομηνίες. Πρώτα η παρέμβαση του Γιώργου Θεοτοκά στα Νεοελληνικά Γράμματα (αρ.58, 8/1/1938). Παρουσιάζει την ιστορία όπως του τη διηγήθηκε «κάποιος» ένα βράδυ σε μια ταβέρνα και του έκανε πολλή εντύπωση, όχι μόνο για την πρωτοτυπία της, όσο για την αυστηρή τραγικότητά της. Η ιστορία που άκουσε συγχωνεύτηκε με το βιβλίο Δαιμόνιο, που ετοίμαζε, και το τέλος του τρελού ασυρματιστή θα ήταν το τέλος του ήρωά του. Για τη χρησιμοποίηση της ιστορίας πήρε την άδεια από τον αφηγητή που δεν ήταν άλλος, όπως αποκάλυψε ο Μυριβήλης, από τον Μαραμπού. Η διήγηση επαναλήφθηκε στον Μ. Καραγάτση που «θεωρείται πολύ σωστά σαν ένας από τους καλύτερους πεζογράφους της γενεάς μας» και το επεισόδιο με τον τρελό ασυρματιστή έκανε πεζογραφική καριέρα. Η ίδια ιστορία συγχωνεύτηκε στο «αξιολογότατο» διήγημά του. Ευγενικά απάντησε ο Μ. Καραγάτσης στο επόμενο τεύχος του ίδιου περιοδικού (αρ. 59, 15/1/1938): «Είναι μια σύμπτωση. Τίποτ άλλο. Και πολύ καλά έκανε ο Θεοτοκάς να μη σβύσει το σχετικό κεφάλαιο του Δαιμονίου». Αυτόν τον «συνωστισμό» των δύο πεζογράφων σε μια ιστορία που επινόησε θα τον καταχάρηκε ο Νίκος Καββαδίας. Τη χαρά του την εκδήλωσε μετά από λίγους μήνες χαρίζοντας δύο από τα καλύτερα ποιήματά του στους δύο πεζογράφους: «Black and white» στον Μ. Καραγάτση και τον «Σταυρό του Νότου» στον Γιώργο Θεοτοκά, περιοδικό Νέα Εστία, τεύχη 269, 1/3/1938 και 277, 1/7/1938, αντίστοιχα. zx the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 33

34 Μετάλλαξη με αρμονία EX SCIENTIA #13 Από τον Κίμωνα Χατζημπίρο Το ιαπωνικό παράδειγμα είναι διδακτικό. Συνίσταται στην εκπληκτική μεταμόρφωση και εξέλιξη που εμφάνισε η Ιαπωνία, κατόπιν μεταπολεμικής κατοχής. Εκδηλώθηκε με εντυπωσιακή βιομηχανική ανάπτυξη και, παράλληλα, άνθιση της τέχνης και της επιστήμης. Το απολύτως επιτυχές «μνημόνιο» βασίστηκε στις γόνιμες ιδιαιτερότητες που είχε η νησιωτική ασιατική χώρα ήδη από την προϊστορική εποχή, στον εκσυγχρονισμό της κατά τον 19o αιώνα, στη μόνιμη επικράτηση αξιοκρατίας και κοινωνικής αρμονίας και στις τραγικές συνέπειες του πολέμου. Πρόκειται για ένα μοναδικό κοινωνικό πείραμα που έστρεψε μια ιδιόμορφη κοινωνία από τον μιλιταρισμό σε προχωρημένο ειρηνικό πολιτισμό, με μεγάλα επιτεύγματα και κεντρική θέση στον κόσμο κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Οι αρχαίες ιαπωνικές κοινωνίες ευνοήθηκαν από τη γεωγραφία και το περιβάλλον και κατατάσσονται ανάμεσα στις πιο αξιοσημείωτες στον κόσμο. Οι πρόγονοι των Ιαπώνων μετακινήθηκαν από την ήπειρο στα νησιά και ήταν ένας από τους αρχαιότερους λαούς που ανέπτυξαν λίθινα εργαλεία με λειασμένα οξύληκτα άκρα, πριν χρόνια. Η αρχαιότερη γνωστή κατασκευή κεραμικών δοχείων έγινε στην Ιαπωνία πριν χρόνια από μόνιμα εγκατεστημένους κυνηγούς-συλλέκτες και συνοδεύτηκε από ραγδαία αύξηση του πληθυσμού. Οι οικολογικές ιδιαιτερότητες των νησιών επέτρεψαν υψηλή αγροτική και αλιευτική παραγωγικότητα. Ένας πυκνοκατοικημένος μικρόκοσμος έζησε συντηρητικά, σχετικά απομονωμένος, πλούσιος και σταθερός επί χρόνια. Περί το 400 π.χ. η εισαγωγή σιδηρών εργαλείων έφερε μια πιο οργανωμένη γεωργία και, ακολούθως, πληθυσμιακή αύξηση, κοινωνική διαστρωμάτωση, συχνούς πολέμους και αργότερα πολιτική ενοποίηση. Από το 712 μ.χ. το ιαπωνικό κράτος, με αυτοκρατορική δυναστεία, διατηρεί την πολιτική ανεξαρτησία και τον πολιτισμό του. Με την παλινόρθωση Μέϊτζι, το 1868, υποχωρούν οι φεουδαρχικοί θεσμοί, ενισχύονται τεχνικοί και γραφειοκράτες, προκαλείται κύμα εκσυγχρονισμού και γρήγορη οικονομική μεγέθυνση που, κατά τον ύστερο 19o αιώνα, έκαναν την Ιαπωνία την πρώτη ασιατική χώρα που επωφελήθηκε από την Βιομηχανική Επανάσταση, απέκτησε γραπτό Σύνταγμα, εκλεγμένο Κοινοβούλιο και ανεξάρτητη δικαιοσύνη. ΠΡΟΠΟΛΕΜΙΚΉ ΠΕΡΊΟΔΟΣ Η διακυβέρνηση ήταν απολυταρχική, ο αυτοκράτωρ-θεός με απόλυτη εξουσία ταυτιζόταν με το κράτος. Η παραμικρή κριτική εθεωρείτο ιεροσυλία, θεμελιώδη δικαιώματα όπως ελευθερία σκέψης, λόγου, Tύπου, συγκεντρώσεων ή ακαδημαϊκή ελευθερία δεν υπήρχαν. Τα κοινωνικά στρώματα των εργατών, αγροτών και μικρών εμπόρων καταπιέζονταν, χωρίς προστασία έναντι αυθαίρετων συλλήψεων, εισβολής στην κατοικία ή κατάσχεσης υπαρχόντων από την κρατική εξουσία. Εθνικιστές διανοούμενοι μιλούσαν για την παρακμή της Ευρώπης και έβλεπαν την Ιαπωνία ως τον φυσικό ηγέτη της ανατολικής Ασίας. Με το σύνθημα «η Ασία στους Ασιάτες» ως φυσικό δικαίωμα ενός αρχαίου ασιατικού πολιτισμού, η ιαπωνική κυριαρχία επιβλήθηκε σταδιακά κατά τη δεκαετία του 1930 στην ανατολική ακτή της Κίνας. Τέτοιες ιδέες, σε συνδυασμό με την παραδοσιακή ιαπωνική πειθαρχία και μια προσωρινή υποχώρηση του ιαπωνικού πραγματισμού, οδήγησαν στον καταστροφικό πόλεμο. ΚΑΤΟΧΉ Η Ιαπωνία εξήλθε κατεστραμμένη από τον B Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ είναι η μοναδική χώρα που υπέστη την ατομική βόμβα. Με τη συνθηκολόγηση της 2/9/1945 ξεκίνησε η κατοχή του συνόλου του ιαπωνικού εδάφους, κυρίως από τις ΗΠΑ. Για πρώτη φορά, η νησιωτική χώρα καταλαμβανόταν από ξένη δύναμη. Επανέκτησε την ανεξαρτησία της και έγινε σύμμαχος των ΗΠΑ την 28/4/1952. Οι Αμερικανοί εκτιμούσαν ότι η κυριαρχία στην Ιαπωνία ήταν σημαντική ευκαιρία ανάσχεσης της κομμουνιστικής εξάπλωσης στην Ασία. Δεν υπήρχε όμως εμπειρία δημοκρατίας, μόνο μακρόχρονη αυταρχική διακυβέρνηση. Η επίδραση στον τρόπο σκέψης σε θέματα δημοκρατίας αποτέλεσε αντικείμενο σοβαρού προβληματισμού μεταξύ Αμερικανών ακαδημαϊκών και εμπειρογνωμόνων. Επρόκειτο για ένα γιγάντιο πείραμα κοινωνικής μηχανικής. Επί 6 χρόνια, είχαν την μοναδική ευκαιρία να επηρεάσουν την Ιαπωνία, για να παραμείνει δημοκρατική μετά το τέλος της κατοχής. Το εξαιρετικά φιλόδοξο σχέδιο, σε αντίθεση με τις μετέπειτα αμερικανικές επεμβάσεις σε Βιετνάμ και Ιράκ, στέφθηκε με επιτυχία. Η σχετικά σύντομη κατοχή ενσωματώθηκε στην ιαπωνική ιστορική εξέλιξη, φέρνοντας μείζονες κοινωνικές αλλαγές και ταχεία πρόοδο. Ο MακΆρθουρ, αρχηγός των συμμαχικών δυνάμεων κατοχής από το 1945 έως το 1951, προχώρησε, αποφασιστικά, αν όχι αυταρχικά, σε άμεσα μέτρα, με μεταρρυθμίσεις, αποστρατικοποίηση και τιμωρία του μιλιταρισμού της Ιαπωνίας. Κρίθηκαν ένοχοι για εγκλήματα πολέμου και περισσότεροι από 900 εκτελέσθηκαν. Οι Ιάπωνες, παραδοσιακά πραγματιστές και βαθιά απογοητευμένοι από την πολιτική ηγεσία τους που έφερε την καταστροφή, δέχθηκαν την αλλαγή. Δεν ήταν μια οποιαδήποτε κοινωνία, αλλά το πιο οργανωμένο, συμπαγές και πειθαρχημένο έθνος στην Ασία, με μοντέρνα βιομηχανική υποδομή και σημαντικό σώμα έμπειρων επιστημόνων, τεχνικών και διοικητικών στελεχών. Μαθημένοι να σέβονται την αξιοκρατία και την αισθητική, εντυπωσιάσθηκαν από την ανωτερότητα του δημοκρατικού τρόπου ζωής που εισήγαγε η συνετά καλοπροαίρετη αμερικανική διοίκηση κατοχής, ενώ αφομοίωσαν με ενθουσιασμό και εκλέπτυναν διακεκριμένα στοιχεία της αμερικανικής κουλτούρας. Η κατοχική διοίκηση βοήθησε τη χώρα να τραφεί, να ανοικοδομηθεί και να μοιραστεί την αμερικανική τεχνολογία. Πραγματοποιήθηκαν εκτεταμένες πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, με φιλελεύθερο ειρηνιστικό σύνταγμα, αναμόρφωση της εκπαίδευσης και της δημόσιας υγείας. Τα πρώτα δυο χρόνια δρομολογήθηκαν οι πιο θεμελιώδεις αλλαγές, όπως μετατροπή του αυτοκράτορα σε πρόσωπο χωρίς πολιτική εξουσία, ενδυνάμωση του κοινοβουλευτικού συστήματος, απόδοση δικαιωμάτων στις γυναίκες, αναδιανομή της γης με όφελος για τους περισσότερους αγρότες και μείωση της ισχύος των πλούσιων γαιοκτημόνων. Η Ιαπωνία μεταμορφώθηκε σε λειτουργική δημοκρατία, ανάχωμα κατά του κομμουνισμού. Παράλληλα, οι ΗΠΑ εξασφάλισαν την προστασία της έναντι στρατιωτικής απειλής. Οι επαναστάσεις δεν ταιριάζουν στην Ιαπωνία. Προωθήθηκαν ριζικές αλλαγές, χωρίς όμως ολική αντικατάσταση του παλιού από το καινούργιο. Ο εκδημοκρατισμός, η αποκληθείσα από τον MακΆρθουρ 34 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

35 «τεχνητή επανάσταση», επηρέασε δραστικά τη δομή της ιαπωνικής κοινωνίας και ζωής και δημιούργησε σταθερή βιώσιμη κατάσταση. ΠΕΡΊΟΔΟΣ ΑΝΆΠΤΥΞΗΣ Με το τέλος της κατοχής, αναπτύχθηκαν στενές σχέσεις με τις ΗΠΑ στον εμπορικό, τεχνολογικό και πολιτιστικό τομέα. Το ιαπωνικό έθνος είναι σήμερα από τα πιο φιλοαμερικανικά στον κόσμο, τα ποσοστά θετικών γνωμών ανήλθαν για τις ΗΠΑ σε 85% (2011) και για τους Αμερικανούς σε 75% (2017), ενώ αντίστοιχα οι Αμερικανοί βλέπουν θετικά την Ιαπωνία σε ποσοστό 87% (2018). Η Ιαπωνία, χάρη σε βιομηχανικά προϊόντα όπως αυτοκίνητα, ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές, απέκτησε πλεονασματικό εμπορικό ισοζύγιο. Επίσης, ζηλευτό κοινωνικό επίπεδο και το υψηλότερο προσδόκιμο ζωής στον πλανήτη. Η ανεργία παρέμεινε επί δεκαετίες σε εξαιρετικά χαμηλά ποσοστά. Παράλληλα, διακρίθηκε σε τέχνες και επιστήμες. Ο ιαπωνικός κινηματογράφος είναι ανεκτίμητος θησαυρός, με κορυφαίους δημιουργούς όπως οι Όζου, Κουροσάβα, Μιζογκούτσι, Σίντο, Οσίμα και πολυάριθμα αριστουργήματα, π.χ. Ταξίδι στο Τόκιο, Ραν, Επτά Σαμουράι, Ουγκέτσου Μονογκατάρι, Αυτοκρατορία των αισθήσεων, Ονιμπάμπα. Κατά τη μεταπολεμική περίοδο, 22 Βραβεία Νόμπελ Φυσικής, Χημείας ή Ιατρικής και τρία Λογοτεχνίας απονεμήθηκαν σε ιάπωνες επιστήμονες και συγγραφείς, αντίστοιχα. Με το Νόμπελ Ειρήνης στον Εϊζάκου Σάτο το 1974 υπογραμμίσθηκε «ο ρόλος του ιαπωνικού λαού στην προώθηση στενών φιλικών δεσμών με τα άλλα έθνη και στην στερέωση θεμελίων ανάπτυξης και προόδου. Μετριάζοντας την εθνικιστική τάση στη μεταπολεμική Ιαπωνία, ο Σάτο προσέφερε τα μέγιστα στην ειρήνη». Η έντονη ανάπτυξη κράτησε σχεδόν 40 χρόνια, κάνοντας την Ιαπωνία τρίτη οικονομική δύναμη του πλανήτη. Βασίστηκε στην καλά εκπαιδευμένη εργατική της δύναμη, στην αφθονία στελεχών με διοικητικές και τεχνικές ικανότητες, στο υψηλό επίπεδο επενδύσεων και τεχνολογίας και σε συνετή φορολογία. Πάντως, το ιαπωνικό επιχειρηματικό μοντέλο, βασισμένο περισσότερο στη μίμηση, τη σύνθεση και τη βελτίωση προηγούμενων καινοτομιών, ίσως άγγιξε τα όριά του. Οι πιο αδύναμες οικονομικές επιδόσεις κατά τις τελευταίες δεκαετίες θα ερμηνεύονταν από τον οικονομολόγο Γιόζεφ Σουμπέτερ ως έλλειψη «δημιουργικής καταστροφής» στις επιχειρήσεις, στις θέσεις εργασίας, στις εταιρικές ιεραρχίες. Για να αποκτήσει η ιαπωνική οικονομία νέα ζωτικότητα θα χρειαζόταν πολιτική διάθεση για νέες δραστικές μεταρρυθμίσεις. Η ιαπωνική κοινωνία είναι συναινετική, οι αλλαγές χρειάζονται χρόνο, αλλά όταν αποφασισθούν, πραγματοποιούνται γρήγορα. Π.χ. από ρυπασμένο βιομηχανικό κράτος έχει γίνει χώρα με προχωρημένη αντιμετώπιση της ρύπανσης. Οι διαρθρωτικές αλλαγές συχνά καθυστερούν επί χρόνια για να ελαχιστοποιείται ο κοινωνικός πόνος. Η απασχόληση διατηρείται, ακόμα και αν γίνει αντιπαραγωγική, η κατάργηση επιχειρήσεων ή τεχνολογιών αποφεύγεται όταν μπορεί να προκληθούν σοβαρά κοινωνικά προβλήματα, όπως μαζική ανεργία ή εγκληματικότητα. Η οικονομία καλλιεργείται σαν γιαπωνέζικος κήπος, κρατώντας το παλιό και, ταυτόχρονα, αφήνοντας νέες ιδέες να ανθίσουν. Ακόμα και αρχαϊκού τύπου επιχειρήσεις αφήνονται να συνυπάρξουν με εταιρείες υψηλής τεχνολογίας. Απουσιάζουν φαινόμενα όπου ολόκληρες βιομηχανίες ή πόλεις μαραίνονται επειδή νέες τεχνολογίες ή ανταγωνιστές αποδείχθηκαν ισχυρότεροι. Είναι ένα μοντέλο που κρατά αποστάσεις από τις κλασικές θεωρητικές προσεγγίσεις, ευνοώντας «δημιουργική διατήρηση αντί καταστροφής». Πάντως, ο δισταγμός έναντι των αλλαγών μπορεί να γίνει μπούμερανγκ. Η Ιαπωνία, χώρα ενεργειακά φτωχή, δεν ανέβηκε γρήγορα στο τραίνο των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ), παρέμεινε πολύ εξαρτημένη από ορυκτά καύσιμα και πυρηνικά εργοστάσια. Χρειάστηκε η καταστροφή στη Φουκουσίμα το 2011 για να αρχίσει ένα διστακτικό πρόγραμμα ανάπτυξης των ΑΠΕ. ΚΟΙΝΩΝΙΚΌ ΥΠΌΒΑΘΡΟ Στην Ιαπωνία υπάρχει ισχυρή παράδοση αξιοκρατίας. Μετά την παλινόρθωση Μέιτζι και την πτώση της τάξης των σαμουράι, η γραφειοκρατική διοίκηση έγινε σταδιακά η πιο δυνατή κοινωνική ομάδα, μια αφοσιωμένη ελίτ που είχε ουσιαστικά αναλάβει τον έλεγχο του κράτους. Από το 1900 μέχρι το 1945, 27 από τους 30 πρωθυπουργούς προήλθαν από τον διοικητικό μηχανισμό. Οι υψηλόβαθμες θέσεις στη διοίκηση είχαν πάψει να αποκτώνται μέσω αριστοκρατικών κληρονομικών δικαιωμάτων, οικογενειακών σχέσεων ή πλούτου. Σε αντίθεση με ευρωπαϊκές χώρες, ελάχιστα μέλη της αριστοκρατίας γίνονταν με ευκολία στελέχη του κράτους. Οι γραφειοκράτες επιλέγονταν με αυστηρά αξιοκρατικές αρχές, η πρόσληψη γινόταν μέσω ανοικτών διαγωνισμών και η προαγωγή καθοριζόταν από την ικανότητα του υπαλλήλου. Ένα σύστημα γενικής εκπαίδευσης είχε εφαρμοσθεί σε όλη τη χώρα, μειώνοντας σταδιακά τα χάσματα μεταξύ των κοινωνικών τάξεων. Έγινε εφικτό για τους κοινούς θνητούς να τελειώνουν απαιτητικές σπουδές στο πανεπιστήμιο και να θέτουν υποψηφιότητα για διοικητικές θέσεις. Η ίδια τακτική συνεχίσθηκε και μετά τον πόλεμο. Πολύ ομοιογενής η ιαπωνική κοινωνία, είναι αρκετά κλειστή στους ξένους, π.χ. η μουσουλμανική μειονότητα είναι ελάχιστη. Η θρησκευτική ελευθερία είναι νομικά κατοχυρωμένη, ωστόσο η κοινωνία θεωρεί τη θρησκεία αυστηρά προσωπική υπόθεση και, έμμεσα αλλά αποφασιστικά, αποδοκιμάζει ομάδες που φέρνουν τη θρησκεία στη δημόσια σφαίρα, τείνοντας να ασκήσουν πολιτική δραστηριότητα. Η χώρα βασίζεται στην αρμονία. Με βασικές αξίες την αφοσίωση, την πειθαρχία, την εργατικότητα, κυριαρχεί ένα πνεύμα αμοιβαίας βοήθειας ως ο δρόμος προς την ευτυχία. Ο καθένας αισθάνεται νομιμόφρων προς την ομάδα όπου ανήκει, ο εργαζόμενος συνδέεται με την εταιρεία και δύσκολα την εγκαταλείπει χωρίς να χάσει την κοινωνική του καταξίωση. Οι ιαπωνικές αξίες αποτελούν θετικούς συντελεστές οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης, αλλά, όπως έδειξε η Ιστορία, μπορούν να οδηγήσουν και σε ακρότητες. Η ιαπωνική κοινωνία είχε μεγάλες ενοχές για τα πεπραγμένα της στον πόλεμο, θέλησε να απολογηθεί προς τους άλλους λαούς και έδειξε έμπρακτα ότι συνετίσθηκε, ασκώντας φιλειρηνική πολιτική και καταβάλλοντας μεγάλη προσπάθεια για να προοδεύσει. ΕΠΙΜΎΘΙΟ Η Ιαπωνία αποτελεί ιδανικό παράδειγμα για χώρες που η εθνική υπερηφάνεια τις εμποδίζει να αναγνωρίσουν τα λάθη τους και αδυνατούν να μπουν σε ενάρετο κύκλο. Ο πραγματισμός την οδήγησε σε ριζικές μεταρρυθμίσεις που στήριξαν την επιδίωξη ισχυρής οικονομίας και εθνικής ανεξαρτησίας. Θα ακολουθήσει μελλοντικά η Κίνα τον δρόμο της ιαπωνικής αρετής; Συνηγορούν μεν η κουλτούρα του κομφουκιανισμού, η έμφαση στην ανθρώπινη αλληλεξάρτηση, η πειθαρχία, δεν υπάρχει όμως ο παράγων μιας πολεμικής καταστροφής και, φυσικά, ένα γιγάντιο «μνημόνιο» δεν είναι εφικτό. zx Για να μάθετε περισσότερα Kazuo Kawai (1951), American Influence on Japanese Thinking, The Annals of the American Academy of Political and Social Science, Vol. 278, Kazuo Kawai (1960), Japan s American Interlude, University of Chicago Press Noboru Yoshimura and Philip Anderson (1997), Inside the Kaisha: Demystifying Japanese Business Behavior, Harvard Business School Press Jared Diamond (2007), Όπλα, Μικρόβια και Ατσάλι, Κάτοπτρο Robert Orr (ed.) (2004), Winning the Peace (Chapter 11) Japan: Occupation as means to a citadel of democracy in the east, Significant Issues Series the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 35

36 Μικροιστορίες Α ν θ ο λ ό γ ι ο ν έ ω ν π ε ζ ο γ ρ ά φ ω ν Eπιμέλεια: Μισέλ Φάις Ογδόντα ευρώ η ώρα ντινγκ-ντινγκ Από τον Φίλιππο Φωτιάδη Ο Φίλιππος Φωτιάδης (1970) είναι αρχιτέκτονας, ιδρυτικό μέλος του δημιουργικού γραφείου we design με έδρα την Αθήνα. Σπούδασε αρχιτεκτονική και καλές τέχνες στις ΗΠΑ, στο Rhode Island School of Design και στο Harvard Graduate School of Design. Παράλληλα με την αρχιτεκτονική ασχολείται με τη ζωγραφική και την εικονογράφηση. Έχει λάβει μέρος σε ομαδικές και ατομικές εκθέσεις ζωγραφικής στην Αθήνα, στις γκαλερί αγκάθικartάλος, Μαρτίνος και Ζουμπουλάκη και έχει εικονογραφήσει για το θέατρο, για βιτρίνες καταστημάτων, για παιδικά βιβλία ( Αν στην εφηβεία μου αισθανόμουν να απειλούμαι μέσα στο σπίτι μου; τι είναι πάλι τούτο; τι σε ρωτάει τώρα; πες κάτι, όχι, επεξεργάσου το, κι άπαντα σε λίγο, καλά κάνει και ρωτάει, δουλειά της είναι, κάνε δήθεν ότι σκέφτεσαι, πες της καλά κάνετε και ρωτάτε αλλά κατοικούσαμε σε διαμέρισμα, πες κάτι ντε, μη σου αποκοιμηθεί, άστο καλύτερα, κανε απλά πως προβληματίστηκες με την εύστοχη ερώτησή της, σιωπές, είπε ότι δεν κάνεις σιωπές, ναι ναι, σιωπές είχε πει, σιωπές, ή πες τα όπως τα σκέφτεσαι, αν τολμάς, θέλω να είστε ειλικρινής δεν έλεγε; πες της ίσως να σας φαίνεται πως ετούτη τη στιγμή, τώρα που με έχετε απέναντι σας και σας κοιτάζω -το ξέρω, με αφηρημένο βλέμμα- σιωπώντας επεξεργάζομαι το πατρικό μου, έλα μου όμως που σκέφτομαι κάτι εντελώς άσχετο; ντρέπομαι δε λέω, αλλά δεν μπορώ να το ελέγξω, και, από όσα έχω καταλάβει μέχρι σήμερα, θα φαντάζεστε πως με τη σιωπή μου τώρα θεραπεύομαι με κάποιον μαγικό τρόπο, εμ όχι, δε λειτουργώ έτσι εγώ κυρία μου, το μόνο μαγικό που μου χει συμβεί τελευταία είναι ότι στο παιδικό πάρτι του γιού μου τις προάλλες είχαμε καλέσει έναν μάγο, τον Μεγατούστρα, έτσι τον έλεγαν -σίγουρα καλλιτεχνικό παρατσούκλι- είχε σηκώσει έναν πιτσιρικά από το ανυποψίαστο κοινό και, κρατώντας ένα μεταλλικό κουβαδάκι από κάτω, του τραβούσε το αυτί και πέφτανε κέρματα: Ντινγκ... ντινγκ! και δώστου και πέφτανε -πως το έκανε ο άτιμος;- μου εντυπώθηκε, να, αυτό σκέφτομαι πάλι, ούτε την εφηβεία μου, ούτε τον πάτερα μου ή τη μάνα μου, ούτε το δωματιάκι μου στα Πετράλωνα με τις αφίσες του Ράμπο και του Μάικ Λαμάρ και τα αυτοκόλλητα από το Μπλεκ στην μπαλκονόπορτα, τίποτα τέτοιο, ειδικά όταν είμαι σιωπηλός, οπότε -μακάρι να είχα τ αρχίδια να σου το ομολογήσωη τωρινή σιωπή μου, που φαίνεται προς εσάς σαν να έχει βαθύτερο υπαρξιακό αίτιο, σαν να είμαι απορροφημένος στα προβλήματα που φέρω και φέρνω εδώ κάθε βδομάδα, οφείλεται αποκλειστικά και μόνο στο ότι επεξεργάζομαι το τρικ του Μεγατούστρα, κι αν θέλετε να είμαι απόλυτα απόλυτα ειλικρινής, η μοναδική μου επιθυμία είναι, από την επόμενη συνεδρία, να σας πληρώνω κι εγώ όπως θα έκανε ο Μεγατούστρας, και μη προβληματίζεστε για τα διαδικαστικά, θα φέρνω εγώ το κουβαδάκι και θα γίνεται αυτόματα η πληρωμή, ανέπαφα, σε κέρματα, που θα βγαίνουν από τα δικά σας αυτιά, τώρα-τώρα το υπολογίζω -ενώ κάνω τη σιωπή που σίγουρα συντελεί εποικοδομητικά στην ψυχοθεραπεία - έχουμε και λέμε: ογδόντα ευρώ την ώρα -για να βλέπω τη νυσταγμένη μουτσούνα σου- ή μάλλον, ογδόντα ευρώ για την 45λεπτη, πες 40λεπτη για να το στρογγυλέψουμε, συνεδρία, μας κάνει 2 ευρώ το λεπτό, δηλαδή ένα ευρώ κάθε τριάντα δευτερόλεπτα, (να που το ενοχλητικό τικ-τακ των δευτερολέπτων στο ρολόι σου μαντάμ μόλις απέκτησε νόημα) Ντινγκ και πάλι Ντινγκ ε; δυο ντινγκ το λεπτό να σας ξυπνάνε κιόλας μεγαλειοτάτη! ε; πως σας φαίνεται; αλλά, καθώς έρχομαι το βραδάκι, η τελευταία υποθέτω συνεδρία σας της Τρίτης, ίσως τα αυτιά σας να έχουν ξεμείνει από μονόευρα; ε; άντε πάλι, νέοι υπολογισμοί -εδώ σε θέλω κυρά μου που μου μοστράρεις τα πτυχία σου στον τοίχο- ίσως τα αυτιά σας να έβγαζαν κέρματα των πενήντα λεπτών; μια σκέψη κάνω, θα έπεφταν ντινγκ-και-ντινγκ και μετά ξανά ντινγκ-και-ντινγκ κάθε τριάντα δεύτερα, ένα από κάθε αυτί -σκιάζομαι λιγάκι όταν με κοιτάς με αυτά τα γουρλωμένα μάτια που κάνουν υπερωρίες για τα φράγκα- ή μήπως τα πενηνταράκια θα βγαιναν ανά ζεύγη; λέω, για να μην κουράζεστε να κουνάτε αριστερά-δεξιά το κουβαδάκι, ντινγκ-ντινγκ και μετά θα έχετε άπλετο χρόνο να το μεταφέρετε -βαριεστημένα αν το επιθυμείτεμέχρι το άλλο αυτί: ντινγκ-ντινγκ -διακρίνω ότι η σιωπή μου, αλλά και το μυστήριο χαμόγελό μου, σου προκαλεί κάποια ανησυχία ε;- βαρεθήκατε; δεν πειράζει, εγώ πληρώνω, εσείς το νου σας στο κουβαδάκι- πάμε τώρα με δεκάλεπτα κέρματα: 1-2-ντινγκ -3-4-ντινγκ, τα συντριβανάτα αυτιά! -ξέρω χαμογελάω, μη ρωτάς, δε μπορώ πια να σε κοιτάζω χωρίς να φαντάζομαι τα αυτιά σου να φτύνουν κέρματα. Κι ένα πράγμα ακόμα, με όλο το θάρρος και το σεβασμό στην ιδιότητα σας, αν μπορούσα να σας ζητήσω να ακουμπήσετε έτσι απαλά τον αγκώνα σας πάνω στο τραπέζι; όχι εκείνον με το κουβαδάκι, τον άλλον, έτσι, χαλαρό να τον έχετε, αλλά, που σαι;, σταθερό ε;, με τη γροθιά σφιγμένη -μάχιμη!- επιτρέψτε μου μονάχα κάθε τόσο να τραβάω τη γροθιά σας προς τα κάτω, ξέρετε εσείς, σαν τον κουλοχέρη, να αισθάνομαι ότι συμβάλλω κι εγώ, απλά θέλει λίγη δεξιοτεχνία από μέρους σας, όσον αφορά στο κουβαδάκι, κι αν μπορώ απλά, τελευταία χάρη, αν μπορώ να σας ζητήσω στην επόμενη συνεδρία να σας πληρώσω με κέρματα του ενός λεπτού; κι αν είν εύκολο να βγαίνουν εναλλάξ από κάθε αυτί; υπερβολικό; Ντινγκ-ντινγκ-ντινγκντινγκ-ντινγκ ντινγκ το λεπτό! ψυχανάλυση και γυμναστική ταυτόχρονα! φανταστείτε, όχι φανταστείτε το απλά: κεφάλι καζάνι και το χρήμα να ρέει, τα χέρια σας θα πηγαίνουν πέρα δώθε με το κουβαδάκι σα βραχυκυκλωμένο χνουδωτό παιχνίδι! Γελοίο; Γελοίο! είτε πάρε δεύτερο κουβαδάκι, είτε χαμήλωσε τις τιμές σου, γελοία! ε γελοία! ασσσιχτίρ, που θα μου πεις εσύ για το σπίτι μου!! zx 36 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

37 Taurus #42 Από τον Π.Κ. Ιωακειμιδη Η εκλογική συρρίκνωση ίσως να λειτουργήσει για τον ΣΥΡΙΖΑ ως στοιχείο για την αναζήτηση μιας περισσότερο ακραιφνούς λαϊκιστικής ταυτότητας στο άμεσο μέλλον, έστω κι αν εμφανίζεται να επιδιώκει τη σοσιαλδημοκρατικοποίησή του. Quo vadis Ελλάδα; Quo vadis Ευρώπη; Με το πολιτικό σύστημα σε αναταραχή μετά την ψήφιση της συμφωνίας των Πρεσπών, την (αμφιλεγόμενη) ψήψο εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση, τη (μερική και προσχηματική) αποχώρηση των ΑΝΕΛ και όσα ακολούθησαν, η Ελλάδα μπαίνει σε νέα πολιτική φάση αναδιάταξης. Κορύφωση της φάσης αυτής θα είναι οι επερχόμενες εκλογές, οι γενικές και οι ευρωεκλογές που θα γίνουν τον ερχόμενο Μάιο σε όλες τις χώρες μέλη της Ευρωπαικής Ένωσης (ΕΕ). Η Ελλάδα εμφανίζεται να κινείται σε διαφορετική πολιτική κατεύθυνση από την υπόλοιπη Ευρώπη. Και δεν αναφέρομαστε στις κωμικές πλευρές των όσων συμβαίνουν. Ο γνωστός ιστορικός Mαρκ Μαζάουερ έχει γράψει ότι η Ελλάδα έχει λειτουργήσει ιστορικά ως ο προάγγελος αλλαγών και τάσεων συνολικά για την Ευρώπη. Από την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης πριν από περίπου 200 χρόνια έως σήμερα. Ορισμένοι εκτιμούν ότι αυτό θα συμβεί και μέσα στο 2019, με την έννοια ότι η Ελλάδα μπορεί να ανοίξει τη διαδικασία για την υποχώρηση του λαϊκισμού στην Ευρώπη με την ήττα του ΣΥΡΙΖΑ στις επικείμενες εκλογές (γενικές βουλευτικές εκλογές, ευρωεκλογές, περιφερειακές/δημοτικές). Ωστόσο, τα εκλογικά δεδομένα και οι προοπτικές για την Ευρώπη, όπως διαγράφονται μέχρι στιγμής, με αναφορά βεβαίως στις ευρωεκλογές, δείχνουν ότι το πιθανότερο σενάριο είναι Ελλάδα και Ευρώπη να βρεθούν σε διαφορετικές, αποκλίνουσες πολιτικές-εκλογικές τροχιές, μη επιβεβαιώνοντας επί της παρούσης το θεώρημα Mαζάουερ. Τέσσερις εμφανίζονται να είναι οι κύριες αποκλίνουσες τάσεις: 1. Συρρίκνωση του αριστερού λαϊκισμού στην Ελλάδα, ενίσχυσή του στην Ευρώπη. Ο λαϊκισμός εκφράζεται σχηματικά σε δύο κύριες εκδοχές: τον δεξιό λαϊκισμό τύπου Λέγκας/ Σαλβίνι στην Ιταλία ή Συναγερμού/Λεπέν στη Γαλλία και τον αριστερό λαϊκισμό τύπου Ανυπότακτη Γαλλία/ Μελανσόν ή ΣΥΡΙΖΑ στην Ελλάδα κ.λπ. (αν και για τον ΣΥΡΙ- ΖΑ υπάρχουν ταυτολογικά ερωτηματικά, εάν μπορεί να ομαδοποιηθεί ως λαϊκιστική δύναμη ή ως ανατολίτικου τύπου νεοαριστερή δύναμη). Παρά τα όσα έχουν γραφτεί έως σήμερα, ο δεξιός λαϊκισμός σε πανευρωπαϊκή κλίμακα εκτιμάται ότι μπορεί να έφθασε στο απόγειό του με τις εκλογές στην Ιταλία, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι καταρρέει είτε στη Γαλλία είτε στην Ιταλία. Η συσπείρωση θα τους δώσει επιρροή στο Ευρωκοινοβούλιο. Ο Τζ. Ράχμαν των Financial Times γράφει ότι ο δεξιός λαϊκισμός «αντιμετωπίζει τη σκοτεινότερη στιγμή του μέσα στο 2019» ( Populism faces its darkest hour, 8/1/2019). Αντίθετα, αυτό που θεωρείται πιθανότερο σενάριο είναι ότι μπαίνουμε σε κύκλο ενίσχυσης του αριστερού λαϊκισμού, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Αυτό αποτυπώνεται και στις δημοσκοπικές προβλέψεις για τις ευρωεκλογές του Μαΐου αλλά και στις προβλέψεις για εθνικές εκλογές (στη Βρετανία, για παράδειγμα, δημοσκοπικά προεξοφλείται η προοπτική κυβέρνησης Εργατικού Κόμματος), χωρίς αυτό να σημαίνει ότι αριστεροί λαϊκιστές πρόκειται να έλθουν γενικώς στην εξουσία. Η χτυπητή εξαίρεση στην τάση αυτή είναι η Ελλάδα. Ο ΣΥΡΙΖΑ, η θεωρούμενη ευρύτερα έκφραση του αριστερού λαϊκισμού, είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα συρρικνωθεί στις επικείμενες τρεις εκλογικές αναμετρήσεις. Το ερώτημα είναι σε ποια έκταση. (Στις προβλέψεις του Politico, ο ΣΥΡΙΖΑ εμφανίζεται να αυξάνει κατά μια έδρα τη δύναμή του στο Ευρωκοινοβούλιο, αν και με χαμηλότερο εκλογικό ποσοστό ψήφων, λόγω της προβλεπόμενης μη εκπροσώπησης σειράς μικρότερων κομμάτων). Η εκλογική συρρίκνωση αλλά και το ότι θα βρεθεί εκτός του πανευρωπαϊκού πολιτικού κύκλου, ενδέχεται να λειτουργήσει για τον ΣΥΡΙΖΑ ως στοιχείο για την αναζήτηση μιας περισσότερο ακραιφνούς λαϊκιστικής ταυτότητας στο άμεσο μέλλον, έστω κι αν εμφανίζεται να επιδιώκει τη σοσιαλδημοκρατικοποίησή του. Μπορεί να έχουμε δηλαδή το ιδιόρρυθμο φαινόμενο του... σοσιαλδημοκρατικού λαίκισμού. 2. Συρρίκνωση των παραδοσιακών συντηρητικών δυνάμεων στην Ευρώπη, ενίσχυσή τους στην Ελλάδα. Σ όλες σχεδόν τις εκλογικές αναμετρήσεις καταγράφεται η συρρίκνωση των παραδοσιακών συντηρητικών (χριστιανοδημοκρατικών) δυνάμεων, από τη Βρετανία μέχρι τη Γερμανία. Αυτό εκτιμάται ότι θα συμβεί και στις ευρωεκλογές. Το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα (European People s Party PPE, ΕΛΚ) εκτιμάται ότι θα δει τη δύναμή του να μειώνεται από 219 έδρες στις 177 (σύμφωνα, τουλάχιστον, με τις προβλέψεις του Politico). Κάτι αντίστοιχο αναμένεται να συμβεί και στις εθνικές εκλογικές αναμετρήσεις του έτους. Ορισμένα πολιτικά κόμματα, όπως το κόμμα του Νόμου και Δικαιοσύνης (PiS) στη Πολωνία, το Fidez στην Ουγγαρία και το Αυστριακό Λαϊκό Κόμμα (ΟVP), τα οποία έχουν καταγράψει εκλογικές επιτυχίες, έχουν διολισθήσει σε θέσεις τόσο πολύ παραπλήσιες προς τον ακροδεξιό λαϊκισμό (στα θέματα μετανάστευσης, δικαιωμάτων, Ευρώπης, κ.λπ.) που δύσκολα μπορούν να θεωρηθούν «παραδοσιακά συντηρητικά κόμματα», αν και τα δύο τελευταία συμμετέχουν στο ΕΛΚ. Σε εμφανώς αντίθετη τροχιά βρίσκεται η Ελλάδα. Το παραδοσιακό συντηρητικό κόμμα, η Νέα Δημοκρατία, βρίσκεται σε άνοδο, τόσο για τις ευρωεκλογές, όσο και για τις γενικές βουλευτικές εκλογές όπου διεκδικεί την κυβερνητική εξουσία. Στο Ευρωκοινοβούλιο εκτιμάται ότι τον επόμενο Μάιο θα αυξήσει τις έδρες της από πέντε σε εννέα. Βεβαίως, μια αισθητή διολίσθηση δεξιότερα στις θέσεις της ΝΔ έχει επίσης καταγραφεί, κυρίως σε θέματα εξωτερικής πολιτικής και δικαιωμάτων. 3. Συρρίκνωση της σοσιαλδημοκρατίας στην Ευρώπη, (δυνητική) ενίσχυσή της στην Ελλάδα. Εντονότερη και από τη μείωση της εκλογικής δύναμης των συντηρητικών κομμάτων είναι η συρρίκνωση των παραδοσιακών σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων σε πανευρωπαϊκή κλίμακα. Σε σχεδόν όλες τις εθνικές εκλογές τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα έχουν χάσει ψήφους είτε προς τα δεξιά είτε προς τα αριστερά τη λαϊκιστική Αριστερά ή τους Πράσινους, που εμφανίζονται ως η ανερχόμενη πολιτική δύναμη σε ορισμένες χώρες (Γερμανία, Ολλανδία, κ.ά.). Στο νέο Ευρωκοινοβούλιο, οι σοσιαλδημοκράτες (Προοδευτική Συμμαχία Σοσιαλιστών και Δημοκρατών S+D) εκτιμάται ότι θα περιοριστούν σε περίπου 130 έδρες, από τις 188 που κατέχουν σήμερα. Αυτό θα σημαίνει, μεταξύ άλλων, ότι οι δύο μεγάλες πολιτικές ομάδες (ΕΛΚ και S+D) θα πάψουν να ελέγχουν την απόλυτη πλειοψηφία του σώματος (353 έδρες), όπως συμβαίνει μέχρι σήμερα. Έτσι θα χρειάζεται τουλάχιστον η σύμπραξη μιας ακόμη πολιτικής ομάδας για το σχηματισμό της πλειοψηφίας, με όλες τις δυσκολίες που αυτό συνεπάγεται. Η Ελλάδα μπορεί (δυνητικά τουλάχιστον) να παρεκκλίνει από την τάση της πανευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατικής συρρίκνωσης. Το Κίνημα Αλλαγής (ΚΙΝΑΛ) εάν, μετά την πρόσφατη αναταραχή, μπορέσει με το επικείμενο συνέδριό του να ανασυγκροτηθεί, έχει τη δυνατότητα να αυξήσει τα ποσοστά του και σε σχέση με τις ευρωεκλογές του 2014 (ως Ελιά είχε λάβει 8,02%) και σε σχέση με τις γενικές εκλογές του 2015 (η Δημοκρατική Συμπαράταξη είχε λάβει 6,28%), ακόμα και σε διψήφιο αριθμό. Είναι δύσκολο, αλλά δεν είναι ανέφικτο. Χρειάζονται πέρα από την ενιαία δομική, δημοκρατική συγκρότηση, καθαρή (και όχι θολωμένη) στρατηγική και ευδιάκριτο πολιτικό στίγμα με το οποίο να μπορεί εύκολα να ταυτιστεί ο μέσος προοδευτικός πολίτης (ως σοσιαλδημοκρατική, μεταρρυθμιστική, βαθύτατα ευρωπαϊκή δύναμη). 4. Κατακερματισμός πολιτικών δυνάμεων στην Ευρώπη, τάση συγκεντρωτισμού στην Ελλάδα. Σε όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές χώρες (μερική εξαίρεση, το Ηνωμένο Βασίλειο), μια κεντρική τάση είναι ο εντεινόμενος κατακερματισμός του κομματικού συστήματος. Η πλέον ακραία περίπτωση είναι η Ολλανδία, όπου στις τελευταίες εκλογές (2017), δεκατρία κόμματα μπήκαν στη Βουλή των συνολικά 151 εδρών. Στην Ελλάδα, οι τρέχουσες δημοσκοπήσεις δείχνουν τάση κομματικού συγκεντρωτισμού, καθώς εμφανίζουν τάσεις επανόδου του δικομματισμού και με μόνο πέντε κόμματα να κερδίζουν έδρες στις επερχόμενες εκλογές, από τα οκτώ που βρέθηκαν στη Βουλή ύστερα από τις προηγούμενες εκλογές του Η Ελλάδα βρίσκεται εμφανώς σε διαφορετική αλλά μάλλον θετικότερη αυτή τη φορά πολιτική τροχιά από την υπόλοιπη Ευρώπη. Όλα αυτά όμως μένει να επιβεβαιωθούν. zx the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 37

38 38 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

39 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 39

40 Άμος Οζ: θυμόταν και φύλαγε Από την Κατερίνα Σχινά Άμος Οζ, Ιστορία αγάπης και σκότους. Μυθιστόρημα, μετάφραση από τα εβραϊκά: Ιακώβ Σιμπή, Καστανιώτη, Αθήνα 2004, 733 σελ. Ο Άμος Οζ, που πέθανε στις 28 του περασμένου Δεκεμβρίου, ήταν ο σημαντικότερος ισραηλινός συγγραφέας. Η λογοτεχνία του είναι, κυρίως, μια αντίδραση ενάντια στο βάρος της αντιπροσώπευσης του κράτους του Ισραήλ. Κι ο Άμος Οζ δεν είναι ο συγγραφέας που συγκινεί με τη μεταγραφή του εθνικού αφηγήματος. Αντίθετα, τα μυθιστορήματά του υποδύονται την εθνική αλληγορία μόνο και μόνο για να την ακυρώσουν, παρουσιάζοντας εθνικές απώλειες και συγκρούσεις ως προσωπικά πένθη και οικιακές διαμάχες. Είχε γεννηθεί στην Ιερουσαλήμ το 1939, η μητέρα του αυτοκτόνησε όταν ήταν 12 χρόνων, έκτοτε έζησε ώς το 1986 στο κιμπούτς Χούλντα. Πήρε μέρος στον Πόλεμο των έξι ημερών το 1967 και στον Πόλεμο του Γιομ Κιπούρ. Και ήταν μια παρεμβατική φωνή που εργάστηκε για τη συνεννόηση και την καταλλαγή. [ΤΒJ] Κιμπούτς, εβραϊκές γειτονιές της Ιερουσαλήμ, νέες πόλεις στα ευκατάστατα προάστια του Τελ Αβίβ. Κυριαρχικοί πατέρες, γιοι που τους αντιστέκονται, μυστηριώδεις γυναίκες. Ανθρώπινες ιστορίες που ανελίσσονται με προωστική δύναμη τον προβληματισμό για τη φύση της εβραϊκής ταυτότητας, το μέλλον του εβραϊκού κράτους, τη σχέση του Ισραηλινού Εβραίου ως ατόμου με το έθνος. Η ατομική εμπειρία ως εμπειρία της συλλογικότητας καθ εαυτήν. Όλο το έργο του Άμος Οζ από τις ιστορίες του στα κιμπούτς ώς το χρονικό της Ιερουσαλήμ στο συγκλονιστικό του απομνημόνευμα Ιστορία αγάπης και σκότους, από τα ρεαλιστικά του επικά αφηγήματα ώς τις μεταμυθοπλασίες του αποτυπώνει αυτήν ακριβώς την αντενέργεια ατομικού και συλλογικού, του εγώ με την πολιτική και την κοινωνία, συνθέτοντας ένα πολυδύναμο πεδίο που λειτουργεί, θα λέγαμε, σαν λογοτεχνική πατριδογνωσία. Όσο για τους ήρωές του, αυτοί συχνά είναι άβαταρ του ίδιου του συγγραφέα που αναγνωρίζει με κάποιον αυτοσαρκασμό ότι η διαδρομή του από την Ιερουσαλήμ στο κιμπούτς Χούλντα και από εκεί στην πόλη Αράντ στη μέση της ερήμου τον μετατρέπει σε έναν «ισραηλινό καθένα», έναν καθημερινό everyman που συμμερίζεται ολόθυμα τη μοίρα των συμπατριωτών του. Τα βιβλία του Άμος Οζ προσλήφθηκαν ως «οικουμενικά ανθρώπινα», την ίδια στιγμή που ανασυγκροτούν μικρόκοσμους O Άμος Οζ τον Ιούνιο του 2017 στο Σάο Πάολο της Βραζιλίας. της εβραϊκής ισραηλινής κοινωνίας, τόσο γνήσιους και απτούς ώστε να βαθύνουν την αίσθηση της κοινότητας στο αναγνωστικό τους κοινό και, ταυτόχρονα, τόσο αλληγορικούς ώστε να αναγάγουν αβίαστα το προσωπικό σε συλλογικό και το ιδιωτικό σε εθνικό. Ο ίδιος ο Οζ, ωστόσο, αντιστέκεται στην ανάγνωση των έργων του ως αλληγορικών, χρησιμοποιώντας τον ίδιο αποπεμπτικό τόνο με τον οποίο αντιστέκεται στην (συχνή) ταύτιση του σιωνισμού (υπό την ευγενή, πρωταρχική μορφή του) με την ευρωπαϊκή αποικιοκρατία. Στον λόγο που εκφώνησε το 1992 με αφορμή τη βράβευσή του στην Έκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης είχε πει χαρακτηριστικά: Οι αναγνώστες μας στο Ισραήλ δεν τραβούν πάντα μια σαφή διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην αφήγηση και το δοκίμιο. Συχνά διαβάζουν ένα απλοϊκό πολιτικό μήνυμα σε ό,τι αποσκοπεί να είναι, και είναι, μια πολυφωνική ιστορία. Οι αναγνώστες εκτός Ισραήλ επίσης τείνουν να διαβάσουν τη λογοτεχνία ως πολιτική αλληγορία αλλά αυτή είναι συχνά η μοίρα των μυθιστορημάτων που γεννιούνται σε διακεκαυμένες ζώνες του πλανήτη. Νομίζεις πως έχεις γράψει ένα κομμάτι μουσικής δωματίου, την ιστορία μιας οικογένειας, όμως οι αναγνώστες και οι κριτικοί σου λένε: «Αχά! Σίγουρα η μητέρα αντιπροσωπεύει τις παλιές αξίες ο πατέρας είναι η κυβέρνηση και η κόρη πρέπει να είναι το σύμβολο της θρυμματισμένης οικονομίας». ΤΟ ΒΆΡΟΣ ΤΗΣ ΑΝΤΙΠΡΟΣΏΠΕΥΣΗΣ Ιδωμένη κάτω απ αυτό το φως, η «ανελέητα οικιακή» (όπως τη ονόμασε ο Φρέντρικ Τζέιμσον) μυθοπλασία του Οζ δεν είναι τόσο Greg Salibian / Fronteiras do Pensamento 40 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

41 ένα σχόλιο πάνω στην ανθρώπινη κατάσταση, όσο μια αντίδραση στις προσδοκίες που γεννά η παρουσία και η γραφή του στους ισραηλινούς αναγνώστες του, μια αντίδραση, με δυο λόγια, ενάντια στο βάρος της αντιπροσώπευσης που έχει αναλάβει (εκούσα-άκουσα) η λογοτεχνία του Ισραήλ από τα πρώτα χρόνια της συγκρότησής του ως κράτους. Τα μυθιστορήματά του υποδύονται την εθνική αλληγορία μόνο και μόνο για να την ακυρώσουν, παρουσιάζοντας εθνικές απώλειες και συγκρούσεις ως προσωπικά πένθη και οικιακές διαμάχες. Ο θάνατος ενός πατέρα σηματοδοτεί μεν τον αφανισμό της γενιάς των πιονιέρων στην Τέλεια γαλήνη ή του αριστερού σιωνισμού στο Μαύρο κουτί, αλλά και τα δύο μυθιστορήματα υπονομεύουν αυτού του τύπου την ανάγνωση μέσα από την ακριβή και συγκινητική απόδοση του ιδιωτικού πένθους και της θλίψης των ηρώων. Δεν είναι από τους συγγραφείς που θα ενδώσουν, ας πούμε, στην παρηγορητική ιδέα της θυσίας εν ονόματι του έθνους, ο Οζ. Η απόρριψη, ωστόσο, της εθνικής-αλληγορικής ανάγνωσης των έργων του και, ασφαλώς, της συγγραφής με αυτό το στόχο, έρχεται σε σύγκρουση με την προσήλωση του Οζ στον Σέργουντ Άντερσον, τον οποίο θεωρεί μέντορά του, γιατί όπως εκμυστηρεύεται στην Ιστορία του, μέσα από το «ταπεινό βιβλίο» του Άντερσον Αφηγήσεις από το Οχάιο το οποίο διάβασε αρκετά πρώιμα σε μια μετάφρασή του στα εβραϊκά, κατάλαβε ότι «ο γραπτός κόσμος τριγυρνάει πάντα γύρω από το χέρι που γράφει, όπου αυτό γράφει: όπου είσαι εσύ αυτό είναι το κέντρο του κόσμου». Αλλά όπως ο Φρέντρικ Τζέιμσον είχε, τόσο σαρδόνια, παρατηρήσει, ο Άντερσον είναι «το είδος του συγγραφέα που τείνει να μας υπενθυμίζει τα παρωχημένα στάδια της πολιτισμικής μας ανάπτυξης, επειδή το έργο του αποσκοπεί και καταφέρνει τόσο απροκάλυπτα να συνθέσει ένα εθνικό φαντασιακό». Το εθνικό φαντασιακό που συγκροτεί ο Οζ περνάει μέσα από τις κουζίνες των σπιτιών και τα περιβόλια των κιμπούτς. Από τον Άντερσον, που διαλέγει ως θέμα της λογοτεχνίας του τα ελάσσονα δράματα της καθημερινής ύπαρξης, ο Οζ δανείζεται τον ψυχολογικό ρεαλισμό και, μαζί, Ο Άμος Οζ από τον Αλέκο Παπαδάτο. την ιδέα ότι η ανθρώπινη εμπειρία συνίσταται κυρίως στην διαπροσωπική αλληλεπίδραση στο πλαίσιο μικρών περιχαρακωμένων κοινοτήτων, είτε αυτές είναι αγροτικές κωμοπόλεις είτε λίγοι πυκνοκατοικημένοι δρόμοι της Ιερουσαλήμ. Αλλά όπως για τον Άντερσον, έτσι και για τον Όζ, η εστίαση στο προσωπικό και το τοπικό είναι εγγενώς ασταθής: η «ανελέητα οικιακή» μυθοπλασία τους προσβλέπει στην ιστορική και κοινωνική ερμηνεία της, επιδεικνύοντας την «αναπόφευκτη διολίσθηση από τα ήθη στην ιστορία, η οποία χαρακτηρίζει όλη τη σύγχρονη σκέψη», καθώς γράφει ο Τζέιμσον. Κυριολεκτικά υποτάσσοντας τη μεγάλη αφήγηση της σιωνιστικής εποίκισης και των συσχετισμών της σε μια οικογενειακή ιστορία, ο Οζ αντιστέκεται σ αυτή τη διολίσθηση και αναστρέφει την τροχιά της εθνικής αλληγορίας, ενθαρρύνοντας τους αναγνώστες να συναισθανθούν τις απλές ελπίδες και τα όνειρα των εύθραυστων, ατελών, πολύ ανθρώπινων ηρώων του όσο κι αν το σημαντικότερο και πιο επείγον από αυτά τα όνειρα είναι να ζήσουν επιτέλους σε μια ασφαλή πατρίδα. Κι έτσι, ο ψυχολογικός ρεαλισμός του Οζ ανακτά και ανανεώνει το πολιτικό, παρουσιάζοντας την επιθυμία των ηρώων του να ζήσουν ως Εβραίοι ανάμεσα σε Εβραίους σαν μια μη κυριαρχική έκφραση προσωπικής ελευθερίας. ΙΣΤΟΡΊΑ ΑΓΆΠΗΣ ΚΑΙ ΣΚΌΤΟΥΣ Έγραψε πολλά σπουδαία βιβλία ο Άμος Οζ, όμως το κορυφαίο, νομίζω, είναι η προσωπική του ιστορία, αξεδιάλυτα συνυφασμένη με την ιστορία του Ισραήλ, η ατομική καταγωγική του περιπέτεια ως μνήμη εγγεγραμμένη στα ιστορικά συμφραζόμενα. Εδώ, το «κέντρο του κόσμου» είναι η μεταπολεμική Ιερουσαλήμ. Είχα καταλάβει από πού ερχόμουν: από ένα ξεφτισμένο κουβάρι θλίψης και προσποίησης, πόθου και παραλογισμού, επαρχιώτικης σπουδαιοφάνειας και αισθηματικής αγωγής και απαρχαιωμένων ιδανικών και πνιγμένων φόβων και υποταγής και απελπισίας. Μια απελπισία από εκείνο το ξινόγλυκο είδος, το σπιτικό, όπου μικροψεύτες προσποιούνταν τους επικίνδυνους τρομοκράτες και τους ηρωικούς απελευθερωτές, κακόμοιροι βιβλιοδέτες διατύπωναν τύπους Αλέκος Παπαδάτος the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 41

42 Εθελοντική εργασία σε κιμπούτς, το ισραηλινό πείραμα στον εθελοντισμό χάρη στον οποίο θεμελιώθηκε μεταπολεμικά η χώρα αποκτώντας τις βασικές αγροτικές υποδομές της. παγκόσμιας λύτρωσης [...], ταμίες στο μπακάλικο και στο σινεμά έγραφαν κάθε νύχτα ποιήματα και μπροσούρες. Το σύμπαν του είναι πολύ απομακρυσμένο από το στερεότυπο των νέων ηρώων του Ισραήλ, των στοχαστικών, παράτολμων, πειθαρχημένων ανδρών και γυναικών του Κόφερ Αγεσούβ, που Ηρώ Νικοπούλου ΚΙΒΩΤΟΣ Πάντα στο τέλος ξέρω θα βρω ένα ντουλάπι μικρό από βαθυκόκκινη λάκκα Στο βάθος του ορίζοντα κρύβομαι προσεκτικά μαζεύω τα πόδια ίσα που χωράω εκεί μέσα σιγανά την πόρτα σφραγίζω Αναπνέω αργά στην μακρόστενη άκαμπτη μήτρα δεν κοιτάζω έξω ποτέ η κιβωτός μου δεν έχει παράθυρα ακούω μόνο σιωπή κι όλα μακραίνουν Περιμένω γνωρίζοντας πως επιτέλους θα φύγουν κι αυτή τη φορά θα με ξεχάσουν για πάντα πολεμούν για την ανεξαρτησία και κάνουν την έρημο να ανθίσει στις πιο απόμακρες γωνιές της. Τα πάντα περιστρέφονται γύρω από το ταπεινό σπιτάκι όπου γεννήθηκε, στα 1939 «τριάντα τετραγωνικά μέτρα όλο κι όλο», δυο δωμάτια κατάφορτα από βιβλία και μια «καπνισμένη κουζίνα» και τον εκπατρισμένο, ανασφαλή, απολογητικό, φοβισμένο εβραϊκό Foundation for Economic Education πληθυσμό της Ιερουσαλήμ, χαρακτηριστικά δείγματα του οποίου είναι η καταθλιπτική μητέρα και ο αποτυχημένος, αδέξιος πατέρας του. Υπάρχουν βέβαια και οι σιωνιστές διανοούμενοι, ο «φωτισμένος φιλελεύθερος-εθνικιστής» θείος, ο καθηγητής Γιόζεφ Κλόζνερ, που αρέσκεται να χρησιμοποιεί εκφράσεις όπως «λίγοι εναντίον πολλών», «η σάρκα μας και το αίμα μας», «τα παιδιά μας πρέπει να είναι από σίδερο». Υπάρχουν οι οπαδοί της αυτοσυγκράτησης, της υπευθυνότητας, της μετριοπαθούς ζωής, της εγχώριας παραγωγής, της εργατικής τάξης, της κομματικής πειθαρχίας. Υπάρχουν κι οι μεγάλοι άνδρες, όπως ο Νταβίντ Μπεν-Γκουριόν, ο Μεναχέμ Μπέγκιν, ο νομπελίστας ποιητής Σάι Αγκνόν αν και όλοι αυτοί σκιαγραφούνται χωρίς δέος, με συμπαθητική ειρωνεία που απομυθοποιεί χωρίς να καταποντίζει. Όμως είναι στους ρυπαρούς δρόμους της συνοικίας Κερέμ Αβραάμ που περιφέρεται ο μικρός ήρωας, στις ανήλιαγες αυλές της, στα ασφυκτικά της διαμερίσματα εκεί συναντά τα πρόσωπα που θα «τον βοηθήσουν να φτάσει ώς εδώ»: τη δασκάλα που θα ερωτευτεί στα οκτώ του χρόνια, θείες και παππούδες, έναν γέρο Άραβα «με τσέπες κάτω από τα μάτια» που με τα καθησυχαστικά του λόγια θα αποδυναμώσει μιαν εκφοβιστική παιδική εμπειρία, τεχνίτες και μουσικούς, γείτονες και φίλους. Εκεί μαθαίνει να διαβάζει μόνος του, πριν καλά καλά κλείσει τα πέντε του χρόνια εκεί αρχίζει να συνειδητοποιεί τη δύναμη της Σεχραζάντ, εξαγοράζοντας με τα παραμύθια του μια προσωρινή ανακωχή με τους διώκτες του τους εξαθλιωμένους, πεινασμένους συμμαθητές του στο θρησκευτικό σχολείο αρρένων εκεί υφαίνει μαζί με τη μητέρα του ολονύκτια παραμύθια στο υφάδι εκείνη, στο στημόνι αυτός. Εκεί, κι ενώ τα σύννεφα πυκνώνουν πάνω από την επισφαλή οικογενειακή του γαλήνη, βλέπει με τα παιδικά του μάτια το πρελούδιο στην γέννηση ενός κράτους: τους φλύαρους ιδεαλισμούς, τα ανεδαφικά οράματα, τις μωρές προφητείες, τα παράξενα υβρίδια ποιητών-εργατών-επαναστατών, τους πιονέρους αναγνώστες του Μαρξ, του Φρόυντ και του Ζαμποτίνσκι, τους ευσεβείς υπερορθόδοξους της συνοικίας Μέα Σεαρίμ, τους κομμουνιστές, τους άνδρες στα χακί, τους λιτοδίαιτους των κιμπούτς, τους περιθωριακούς, τους μηδενιστές, τους Υεμενίτες, τους φραγκολεβαντίνους, τους Κούρδους, τους Θεσσαλονικείς, αλλά και τους Άραβες, βαθύπλουτους και φτωχούς τα σκονισμένα κυπαρίσσια, τα χλωμά γεράνια, τη λυμφατική ροδιά της αυλής του τις δαντελένιες κουρτίνες, το βραστό γλυκό ψάρι, τα απολυμαντικά της μικροβιοφοβικής γιαγιάς του τα κινήματα νέων, την αντιστασιακή οργάνωση Αγκανά, τους άγγλους αποικιοκράτες τα κατσίκια και τους σκορπιούς, τις μάγισσες και τα στοιχειωμένα δάση, τον Σαίξπηρ και τον Σοπέν, τον Νέμο και την Πανδώρα τα στομωμένα ξυράφια, τις φτηνές κονσέρβες, τα βρωμερά τσιγάρα, τα συρματοπλέγματα, τις εκρήξεις τα σιντριβάνια ενός πρωτόφαντου κήπου και τα τζαμιά που γίνονται χρυσά καθώς πέφτει ο ήλιος. Οικογενειακή τραγωδία και πολιτικά πάθη, προσωπικά τραύματα και μεγάλες ιδέες, επίμονη αυτοεξέταση και στερεοσκοπική ανάλυση φόβων, προσδοκιών και σφαλμάτων ενός ολόκληρου λαού, θραύσματα της μνήμης και στοχασμός για τη διαδικασία της γραφής: αυτά και άλλα τόσα είναι το σπουδαίο βιβλίο του Άμος Οζ. Είναι η ελεγεία σε μια οικογένεια, έναν τόπο, μια εποχή. Είναι το χρονικό της γέννησης ενός κράτους. Είναι η αναψηλάφηση των αιτίων του παλαιστινιακού ζητήματος. Είναι ένα μυθιστόρημα 42 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

43 μαθητείας, αυτοπροσωπογραφία του καλλιτέχνη σε νεαρή ηλικία. Είναι η εξιστόρηση στρεβλών ζωών και αφυδατωμένων ελπίδων. Είναι σπουδή στην ενοχή, σπουδή στη μελαγχολία. Πυρήνας της αφήγησης είναι η αυτοκτονία της μητέρας του στα τριάντα οκτώ της χρόνια, πριν ο ίδιος μπει καλά καλά στην εφηβεία: ένα πυρακτωμένο κέντρο, στο οποίο ο συγγραφέας πλησιάζει και οπισθοχωρεί, πλησιάζει και οπισθοχωρεί, λες και θέλει να αναβάλει όσο γίνεται περισσότερο τη στιγμή που θα το αγγίξει, να καθυστερήσει όσο μπορεί την ανάκληση της οριστικής απώλειας. Η πολιορκία αυτή του βασικού θεματικού μοτίβου, οι διστακτικές έφοδοι που επιχειρεί προς το ανείπωτο με τη μορφή υπαινιγμών ή ολιγόλογων αναφορών, οι παρελκυστικές (και τόσο γοητευτικές) αναδρομές τού δίνουν την ευκαιρία να θρηνήσει, μαζί με το θάνατο της μητέρας, και τη διάψευση του ονείρου για μια δίκαιη και ειρηνική κοινωνία, με το οποίο γαλουχήθηκαν οι γονείς και οι παππούδες του, μαζί με όλους τους Εβραίους της Ευρώπης. Όχι πως έχουμε να κάνουμε με ένα μελαγχολικό, θρηνητικό μυθιστόρημα. Το μεγάλο χάρισμα του Οζ είναι ο συνδυασμός σατιρικής οξύτητας και σαρκασμού με την κατανόηση και τη συμπόνοια. Ο μικρός αφηγητής ξέρει να γελάει, ξέρει να χαίρεται ο ζόφος, ακόμη και στις μέρες του πολέμου, είναι τόσο ποτισμένος με ανθρωπιά, τόσο συλλογικός και τόσο μοιρασμένος, που μολονότι δεν ελαφραίνει, βαθαίνει σε περιεχόμενο. Κι ύστερα υπάρχει η ομορφιά του κόσμου, ο βαθύς ουρανός της παιδικής ηλικίας, ένα πουλί που τιτιβίζει επίμονα τις πέντε πρώτες νότες από το Fur Elise: πάνω σ αυτό το leit motiv θα αναπτυχθεί η πολυφωνική παρτιτούρα της μνήμης. Γιατί η επιταγή που κατακυριεύει από πολύ νωρίς τον Οζ είναι να θυμάται να θυμάται και να γράφει, βρίσκοντας τη γλώσσα που χρειάζεται, τις λέξεις που βαραίνουν. Δεν είναι πάρεργο αλλά υποχρέωση, το κάλεσμα μιας φωνής «που δεν έχει πίσω της ούτε γέλιο ούτε απερισκεψία», μα σε προστάζει να μην ξεχάσεις ποτέ «ούτε λεπτομέρεια από τις λεπτομέρειες», σου επιτάσσει κάποια απόλυτη αρχή ανελέητης πιστότητας. Eξάλλου δυο είναι τα ρήματα που επανέρχονται σταθερά στην εβραϊκή παράδοση, από την Έξοδο και το Δευτερονόμιο ως τους θρησκευτικούς ύμνους: «Θυμήσου και φύλαττε». ΑΥΤΟΊ ΚΑΙ ΟΙ ΆΛΛΟΙ Ο παλαιστίνιος συγγραφέας Σαμίρ ελ Γιουσέφ, έγραφε πριν από μερικά χρόνια πως αν η λογοτεχνία του τόπου του εμφανίζει κάποια ιδιαίτερη προσήλωση σε ένα είδος, αυτό είναι το απομνημόνευμα. Ίσως γιατί, για τα δεινά αυτού του τόπου, δεν θα μπορούσε κανείς να μιλήσει παρά μονάχα επικαλούμενος όσα ο ίδιος είδε, όσα έζησε, όσα κατάλαβε. Καμιά συναίνεση δεν θα ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΑΜΟΣ ΟΖ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Αγαπητοί ζηλωτές. Τρεις στοχασμοί, μετάφραση: Λουίζα Μιζάν, 2018, 160 σελ. Ο Μιχαέλ μου. Μυθιστόρημα, μετάφραση: Χρυσούλα Παπαδοπούλου, 2018, 320 σελ. Ιούδας. Μυθιστόρημα, μετάφραση: Μάγκυ Κοέν, 2016, 368 σελ. Εικόνες από τη ζωή στο χωριό. Διηγήματα, μετάφραση: Λουίζα Μιζάν, 2013, 186 σελ. Το μαύρο κουτί. Μυθιστόρημα, μετάφραση: Ιακώβ Σιμπή, 2010, 300 σελ. Η νύχτα του συγγραφέα. Μυθιστόρημα, μετάφραση: Λουίζα Μιζάν, 2008, 183 σελ. Η τέλεια γαλήνη. Μυθιστόρημα, μετάφραση: Λουίζα Μιζάν, 2007, 513 σελ. Κατά του φανατισμού. Τρία κείμενα που αντιδρούν στην παγκόσμια ρητορεία, μετάφραση: Ελένη Τσερεζόλε, 2005, 70 σελ. Ιστορία αγάπης και σκότους. Μυθιστόρημα, μετάφραση: Ιακώβ Σιμπή, 2004, 733 σελ Σούμχι. Μια ιστορία για την αγάπη και την περιπέτεια, μετάφραση: Χρυσούλα Παπαδοπούλου, εικονογράφηση: Φαμπιάν Νεγκρίν, 2002, 125 σελ. Η αρχή της ιστορίας. Δοκίμια για τη λογοτεχνία, μετάφραση: Θεόδωρος Τσαπακίδης, 2001, 187 σελ. Η ίδια θάλασσα. Μυθιστόρημα, μετάφραση: Ιακώβ Σιμπή, 2001, 252 σελ. Νύχτα στο Τελ Κένταρ. Μυθιστόρημα, μετάφραση: Χρυσούλα Παπαδοπούλου, 1998, 293 σελ. Το Ισραήλ, η Παλαιστίνη και η ειρήνη. Δοκίμια, μετάφραση: Τόνια Κοβαλένκο, 1997, 219 σελ. μπορούσε να υπάρξει στην εξιστόρηση της σύγκρουσης Εβραίων και Παλαιστινίων γιατί αντικειμενική αλήθεια δεν υφίσταται, γιατί το δίκαιο και άδικο, το σωστό και το λάθος είναι ανεύρετο. Ο πόνος επιτίθεται και στις δύο πλευρές, η τραγωδία είναι κοινή. «Στη ζωή των μεμονωμένων ανθρώπων και στη ζωή των λαών οι χειρότερες συγκρούσεις είναι συχνά εκείνες που ξεσπούν ανάμεσα σε δυο κατατρεγμένους», γράφει ο Οζ. Η δυστυχία δεν ενώνει, χωρίζει ακόμη πιο βίαια η οδύνη δεν συμψηφίζεται. Κι έτσι, μονάχα οι υποκειμενικές αλήθειες των πρωταγωνιστών μπορούν να προβάλλουν ως η αληθινή ιστορία του μακροχρόνιου πολέμου Ισραηλινών και Αράβων. Ποια είναι η ευθύνη των Εβραίων της Ευρώπης γι αυτό το χάος; Ό,τι είχαν φέρει μαζί τους, οι μόνες τους αποσκευές, οι αναμνήσεις των δασών και των παλιών πόλεων, η πολύγλωσση ψυχή, η λογιοσύνη, ο κοσμοπολιτισμός μαράθηκαν στη μεσανατολική κάψα, όπως και τα φυτά στην αυλή της οικογένειας του Οζ. Στοιχειωμένοι από τη γενοκτονία δεν πρόσεξαν τους γείτονές τους, δεν είδαν ότι γι αυτούς ήτανε ξένοι που πέσανε ουρανοκατέβατοι από τον έξω κόσμο και εισέβαλαν διά της βίας στα εδάφη τους, σιγά σιγά κυριάρχησαν πάνω σε κομμάτια αυτών των εδαφών και, ενώ τους υπόσχονταν ότι ήρθαν στην ουσία εδώ για να τους ράνουν με όλα τα καλά, με πονηριά οικειοποιήθηκαν το ένα κομμάτι μετά το άλλο τη γη τους. Δεν θέλησαν να καταλάβουν ότι ήταν φυσικό που οι Παλαιστίνιοι πήραν τα όπλα εναντίον τους, ότι ήταν αδύνατο «να προσφέρουν στους Εβραίους τα κλειδιά της βασιλείας επειδή οι πρόγονοί τους ζούσαν κάποτε στα ίδια εδάφη». «Οχυρωμένοι στο δίκιο τους και στα αισθήματα ηθικής ανωτερότητας δεν σκέφτονταν ιδιαίτερα τους εκατοντάδες χιλιάδες ξεριζωμένους παλαιστίνιους πρόσφυγες». Είχαν πολλά να αντιμετωπίσουν, δεν τους χρειαζόταν αυτό το επιπλέον φορτίο. Κι όμως ήταν δικό τους παιδί ο συγγραφέας που θεμελίωσε το κίνημα της ειρήνης (το 1978 συμμετείχε στην ίδρυση της οργάνωσης «Ειρήνη τώρα»), που παρήγαγε τους Νέους Ιστορικούς, αμφισβητώντας κάθε σιωνιστική βεβαιότητα. Ο πόλεμος ανάμεσα στις γενιές πάντα δίνει τη θέση του, στη μέση ηλικία, στην περιέργεια και τη συμπόνοια για τους νεκρούς. Το καλύτερο βιβλίο του Οζ είναι μια μαρτυρία προσωπική που διαπερνάται από την αρχή ως το τέλος, από τη μελαγχολία ενός παιδιού που πενήντα χρόνια αργότερα, ακόμη ζητάει τη νεκρή του μητέρα. zx Σημείωση: μέρος του κειμένου έχει γραφτεί το 2004 και δημοσιευτεί στη «Βιβλιοθήκη», το ένθετο περιοδικό βιβλίου που εξέδιδε η Ελευθεροτυπία. the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 43

44 Μιχαήλ Επστέιν: είμαστε έμβρυα μελλοντικών πολιτισμών Συνέντευξη στους Γιώργο Πινακούλα, Νικήτα Σινιόσογλου, Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη Mikhail Epstein, Ανθρωπιστικές εφευρέσεις και ηθική της μοναδικότητας, μετάφραση από τα αγγλικά: Γιώργος Πινακούλας, επιμέλεια: Ευτύχης Πυροβολάκης, Ροές, Αθήνα 2017, 232 σελ. «Η εποχή του «μετά-» είναι ήδη πίσω μας. Ο πολιτισμός στις αρχές του 21ού αιώνα είναι πρωτο-παγκοσμιοποιημένος: είναι ακόμη διαχωρισμένος με γλωσσικά, εθνικά, κρατικά και θρησκευτικά όρια, αλλά ορμητικά κινείται προς μια ολοένα και πιο βαθιά παγκοσμιοποίηση, χάρη στη μετανάστευση, τον τουρισμό, τα κοινωνικά δίκτυα, την αυτόματη μετάφραση, τις υπερεθνικές επιχειρήσεις. Ο πολιτισμός μας είναι πρωτο-ηλεκτρονικός, πρωτο-ρομποτικός, πρωτο-εικονικός, πρωτο-κβαντικός, πρωτο-γενόσημος, πρωτο-διαστημικός, πρωτο-αρειανός...» Ο καθηγητής Μιχαήλ Επστέιν οχυρώνεται πίσω από τον πραγματισμό για να αποθεώσει το παρελθόν που αξίζει και για να υποδεχτεί το μέλλον που ήδη αλλάζει τις ζωές μας. Πριν από μερικούς μήνες, με την ευκαιρία της παρουσίασης του βιβλίου του Ανθρωπιστικές εφευρέσεις και ηθική της μοναδικότητας (εκδ. Ροές), ήρθε στην Ελλάδα ένας ρώσος στοχαστής, ο οποίος διδάσκει εδώ και χρόνια σε αμερικανικά πανεπιστήμια, αρθρογραφεί σε μεγάλα ρωσικά ΜΜΕ, ταξιδεύει ανά τον κόσμο δίνοντας διαλέξεις: ο Μιχαήλ Επστέιν. Καλεσμένος του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη, ο Μιχαήλ Επστέιν συνομίλησε με το ελληνικό κοινό, αναπτύσσοντας τη δική του προσέγγιση για διάφορα ζητήματα που αφορούν τις ανθρωπιστικές σπουδές, τη φιλοσοφία, την κατάσταση στον ακαδημαϊκό χώρο της Δύσης. Μετά την εκδήλωση, προσηνής και χαμογελαστός, δέχτηκε να συνομιλήσει μαζί μας, σε μια ατμόσφαιρα ζεστή με έντονες πνευματικές συγκινήσεις, κάπου στον Πειραιά. Τα κυριότερα σημεία αυτής της συζήτησης, μεταφέρουμε σήμερα στις σελίδες του Books Journal. Στα έργα σας ασκείτε σοβαρή κριτική στις θεωρίες της λογοτεχνίας των προηγούμενων δεκαετιών. Θεωρείτε πως ο φορμαλισμός, ο δομισμός και η αποδόμηση επισκίασαν τον άνθρωπο με το κείμενο και πως αυτό είχε καταστροφικές επιπτώσεις. Πιστεύετε ότι θα πρέπει γενικά να απορρίψουμε αυτές τις θεωρίες ή υπάρχουν κάποια πράγματα σ αυτές που πρέπει να κρατήσουμε; Όχι, δεν απορρίπτω τον φορμαλισμό, τον δομισμό και την αποδόμηση καθεαυτές ως θεωρίες. Τα κινήματα αυτά έχουν τεράστια συνεισφορά στη θεωρία της λογοτεχνίας και τις ανθρωπιστικές επιστήμες συνολικά. Δεν υπάρχουν όμως νίκες χωρίς θύματα και, στη συγκεκριμένη περίπτωση, θύμα της μελέτης των κειμένων ήταν η μελέτη του ανθρώπου. Φυσικά, δεν μπορούμε έτσι απλά να απορρίψουμε αυτές τις μεθόδους και να επιστρέψουμε στον 19ο αιώνα δεν μπορούμε όμως και να μείνουμε σ αυτές επιστρέφοντας στον 20ό. Πρέπει να κινηθούμε προς τα εμπρός, προς τον 21ο αιώνα, δηλαδή να αφομοιώσουμε την κολοσσιαία κληρονομιά του φορμαλισμού, του δομισμού, του μεταδομισμού και να ενισχύσουμε αυτές τις μεθόδους με την ενέργεια του μετασχηματισμού, για τη δημιουργία νέων, εναλλακτικών πολιτισμικών πρακτικών, οι οποίες θα διευρύνουν τις μεθόδους της ανθρώπινης αυτοσυνείδησης και την επίδρασή τους στον κόσμο. Ασκείτε κριτική στο σύγχρονο πανεπιστήμιο τόσο ως φόρμα όσο και ως περιεχόμενο σκέψης, το οποίο γεννάει αυτή η φόρμα. Από τη μία πλευρά, υιοθετεί πολύ περιορισμένους τύπους λόγου, και συγκεκριμένα μόνο το άρθρο και την κριτική. Από την άλλη πλευρά, αυτό δεν είναι τίποτα άλλο παρά εμπόδιο στην ανάπτυξη της καινοτόμου σκέψης. Ποιες είναι, κατά τη γνώμη σας, οι αιτίες αυτού του φαινομένου; Μπορεί να ανατραπεί; Τα πανεπιστήμια είναι ζωντανοί οργανισμοί, οι οποίοι σταδιακά αναπτύσσονται και αφομοιώνουν το καινούργιο. Έχουν όμως και τις συντηρητικές τους συνήθειες, και συγκεκριμένα μία περιορισμένη αντίληψη, σύμφωνα με την οποία η επιστήμη ασχολείται μόνο με τη συσσώρευση γνώσεων, ενώ η δημιουργία νέων ιδεών, η δημιουργική σκέψη, η κοινωνική και ανθρωπιστική εφευρετικότητα είναι εκτός των πλαισίων της ακαδημαϊκής επιστήμης. Πιστεύω πως αυτό το δόγμα θα αναθεωρηθεί τα επόμενα χρόνια. Κάποτε, πριν από περίπου μισό αιώνα, αναθεωρήθηκε το δόγμα, σύμφωνα με το οποίο δεν επιτρεπόταν στα πανεπιστήμια η διδασκαλία της δημιουργικής γραφής. Σήμερα υπάρχουν στις ΗΠΑ μόνο περισσότερα από 500 τέτοια εκπαιδευτικά προγράμματα. Τα πανεπιστήμια δεν μπορούν να αγνοήσουν τις ανάγκες της κοινωνίας: μας χρειάζονται όχι μόνο οι γνώσεις, αλλά και οι νέες ιδέες, τα πνευματικά κινήματα, οι μέθοδοι επίδρασης του ανθρώπου στο τεχνολογικό περιβάλλον, στον κόσμο του μέλλοντος. Τα κείμενά σας είναι πάντοτε, αν δεν κάνω λάθος, δοκιμιακά και όχι ακαδημαϊκά. Είναι μια βαθύτερη κλίση σας ή πιστεύετε ότι αυτό το είδος λόγου ταιριάζει στις ανθρωπιστικές επιστήμες γενικά; Θα το προτείνατε ως βασικό τρόπο γραφής για κάθε φιλόλογο, φιλόσοφο, ψυχολόγο, θεολόγο κ.λπ.; Ο πειραματικός ή, ακριβέστερα, ο μετασχηματιστικός τρόπος σκέψης δεν είναι ο μόνος δυνατός ή υποχρεωτικός στις ανθρωπιστικές επιστήμες, αλλά είναι εκείνος που σήμερα είναι εν ανεπαρκεία. Ο ίδιος, στη συνέχεια, δεν τυγχάνει αναγνώρισης από το ακαδημαϊκό περιβάλλον, δεν διδάσκεται στα πανεπιστήμια. Έχουν πολλούς ερευνητές, μα λίγους εφευρέτες. Οι ανθρωπιστικές επιστήμες παράγουν πολλές γνώσεις, μα ελάχιστες νέες ιδέες, οι οποίες θα μπορούσαν να κινητοποιήσουν την ανθρωπότητα για νέα δημιουργικά τολμηρά βήματα. Η φιλοσοφία, η θεολογία, η γλωσσολογία, η θεωρία των πολιτισμών σήμερα βρίσκονται στην ίδια θέση με εκείνη που θα βρισκόταν η βοτανολογία, αν δεν είχε τους πειραματικούς, πρακτικούς της κλάδους: την κηπουρική, τη δασολογία, την αγρονομία, την αγροτική οικονομία. Η μελέτη των φυτών είναι αναγκαία, εξίσου όμως αναγκαία είναι η επεξεργασία και των μεθόδων της καλλιέργειάς τους. Το ίδιο ισχύει και για τις ανθρωπιστικές επιστήμες, οι οποίες, όπως και η βοτανολογία των εμπειρικών ερευνών, χρειάζονται να διαθέτουν τις δικές τους πρακτικές, τεχνικές, μεθόδους μετασχηματισμού των συστημάτων, των σημείων της κουλτούρας, της νοοσφαίρας. Γι αυτά μιλάω στα βιβλία μου The Transformative Humanities: A Manifesto (2012) και Από τη γνώση στη δημιουργία. Πώς οι ανθρωπιστικές επιστήμες μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο (2016). Επισημαίνετε τον προσωπικό-υποκειμενικό χαρακτήρα που έχει πάντα η σκέψη. Πόσο σημαντικό πιστεύετε ότι είναι για τους σπουδαστές και τους ερευνητές των ανθρωπιστικών επιστημών να αφήνουν στοιχεία της προσωπικότητάς τους να εισέρχονται στην έρευνά τους; Μπορούμε να διαφωνήσουμε ως προς αυτό: πρέπει ή όχι η προσωπικότητα του επιστήμονα των αν- 44 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

45 θρωπιστικών επιστημών να αφήνει τη σφραγίδα της στις έρευνές του; Υπάρχουν διάφοροι τύποι, είδη και μέθοδοι έρευνας, είναι οι ιστορικές, οι βιογραφικές, οι βιβλιογραφικές, οι στατιστικές. Σε ορισμένες απαιτείται η πλήρης αντικειμενικότητα, και μάλιστα η χρήση των μεθόδων των θετικών επιστημών. Γενικά, όμως, οι ανθρωπιστικές επιστήμες είναι διάλογος μιας εποχής με μια άλλη, ενός πολιτισμού με έναν άλλο και, φυσικά, αν το αντικείμενο της μελέτης είναι η προσωπικότητα και το έργο του συγγραφέα ή του καλλιτεχνικού κινήματος, τότε ο ερευνητής δεν μπορεί να μην κάνει προσωπικό διάλογο με το αντικείμενο της μελέτης του, είτε πρόκειται για το απόλυτο πνεύμα, τη βούληση για εξουσία είτε για μεθόδους παραγωγής. Στα έργα του Καντ και του Χέγκελ, του Κίργκεργκωρ και του Μαρξ, του Νίτσε και του Μπερξόν υπάρχει έντονη σφραγίδα της προσωπικότητάς τους. Αυτό αφορά και τους δημιουργούς που εργάζονται στις αντικειμενικές μεθοδολογίες, όπως για παράδειγμα στη σημειολογία και τη γραμματολογία σε προσωπικότητες όπως ο Γιούρι Λότμαν, ο Ουμπέρτο Έκο, ο Ζακ Ντεριντά... Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τον Κλωντ Λεβί-Στρως, τον Ρολάν Μπαρτ, τον Μισέλ Φουκώ, την Τζούλια Κρίστεβα, παρ όλο που όλοι τους ήταν γάλλοι στρουκτουραλιστές. O καθηγητής Μιχαήλ Επστέιν. Μιλάτε για τρεις μορφές χρονοκτονίας, θανάτωσης δηλαδή του χρόνου: τη θανάτωση του παρελθόντος εν ονόματι του ουτοπικού μέλλοντος, τη θανάτωση του μέλλοντος εν ονόματι της παράδοσης, και, τέλος, τη θανάτωση του παρελθόντος και του μέλλοντος εν ονόματι ενός αιώνιου παρόντος. Πώς μπορεί ο σύγχρονος άνθρωπος να ξαναπιστέψει στο μέλλον, πώς μπορεί να ελπίσει πάλι σ ένα καλύτερο αύριο; Η ιστορία κινείται κυματοειδώς, πότε ορμητικά προς το μέλλον, πότε υποχωρεί προς το παρελθόν. Γενικά όμως, η πορεία προς το μέλλον νικάει και δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία πως, αν ο κόσμος εν γένει δεν μετατραπεί σε στάχτη, θα μοιάζει περισσότερο με τις προβλέψεις της σύγχρονης επιστήμης και τεχνολογίας παρά με τον τρόπο ζωής των μακρινών μας προγόνων στις σπηλιές. Δεν χρειάζεται να μετατρέψουμε το μέλλον σε λατρευτική θεότητα και να προσφέρουμε ως θυσία το παρελθόν (αυτή ήταν η χρονοκτονία της κομμουνιστικής εποχής στην ΕΣΣΔ). Θα πρέπει όμως να ομολογήσουμε πως ο δείκτης του χρόνου είναι μονομερώς προσανατολισμένος στο μέλλον. Γι αυτό και στους φασίστες, τους ρατσιστές, τους οπαδούς της ευρασιατικής θεωρίας και της θεωρίας της «μεγάλης παράδοσης», στους θιασώτες του συστήματος των καστών και της «επίπεδης Γης» δεν υπάρχει κανένα μέλλον. Θεωρείτε πως η εποχή του μετά- έχει τελειώσει. Η μεταμοντέρνα, μετακομμουνιστική, μεταβιομηχανική περίοδος φτάνει στο τέλος της. Προβλέπετε ότι θα ακολουθήσει μια εποχή του πρώτο-. Ποια πιστεύετε ότι θα είναι τα γνωρίσματα αυτής της νέας εποχής; Χρησιμοιώ το πρόθεμα πρώτο- (από την ελληνική λέξη πρώτος) για να νοηματοδοτήσω τις σταδιακές κινήσεις της εποχής μας. Οι τελευταίες δεκαετίας του 20ού αιώνα πέρασαν υπό τη σημαία του μετα-κινήματος, το οποίο έθετε το τέλος της ιστορίας «μετά απ όλα» («μεταμοντερνισμός» και άλλα). Σήμερα, αυτή η εποχή του «μετά» είναι ήδη πίσω μας. Ο πολιτισμός στις αρχές του 21ού αιώνα είναι πρωτο-παγκοσμιοποιημένος: είναι ακόμη διαχωρισμένος με γλωσσικά, εθνικά, κρατικά και θρησκευτικά όρια, αλλά ορμητικά κινείται προς μια ολοένα και πιο βαθιά παγκοσμιοποίηση, χάρη στη μετανάστευση, τον τουρισμό, τα κοινωνικά δίκτυα, την αυτόματη μετάφραση, τις υπερεθνικές επιχειρήσεις. Ο πολιτισμός μας είναι πρωτο-ηλεκτρονικός, πρωτο-ρομποτικός, πρωτο-εικονικός, πρωτο-κβαντικός, πρωτο-γενόσημος, πρωτο-διαστημικός, πρωτο-αρειανός... Αναφέρομαι σε εκείνες τις κατευθύνσεις προς τις οποίες κινείται η ανθρωπότητα, κάνοντας τώρα απλά τα πρώτα της βήματα: στους κβαντικούς υπολογιστές, στους τρισδιάστατους εικονικούς κόσμους, στις γενετικές τεχνολογίες, στην κατάκτηση του εγγύς διαστήματος και συγκεκριμένα του Άρη. Είμαστε στην αρχή αυτών των εποχών και, για το λόγο αυτό, μπορούμε να αποτυπώσουμε τους όρους αυτούς με το πρόθεμα «πρώτο-». Είμαστε έμβρυα των μελλοντικών πολιτισμών και τα αρχαία τους κατάλοιπα, τα πρωτόγονα σπέρματα εκείνου που στη συνέχεια θα αναπτυχθεί πλήρως. Αυτή η κοσμοαίσθηση της νέας ιστορικής αρχής είχε διατυπωθεί από τον Νίτσε: «Είμαστε νέοι, ανώνυμοι, δυσπροσέγγιστοι, είμαστε τα πρόωρα ενός μέλλοντος που δεν έχει φανεί ακόμη...» (Χαρούμενη επιστήμη, απόσπασμα 382). Είμαστε οι τολμηροί πιονιέροι της νοοσφαίρας και της τεχνοσφαίρας, το βιολογικό πρωτόπλασμα του τεχνολογικού πολιτισμού, οι φορείς της πρωτο-διανόησης, τα πρώτο-cyberg... Αν κάνουμε λόγο για τη νεότερη τεχνολογία, τότε ζούμε στην εποχή των κεριών και των ατμομηχανών. Αν κάνουμε λόγο για την ηλεκτρονική λογοτεχνία, τότε είμαστε στην εποχή του Αβακούμ και του Τρεντιακόφσκι: το έρεβος μας χωρίζεις από τους μελλοντικούς Τολστόι και Ντοστογιέφσκι, τους οποίους δεν είμαστε καν σε θέση να προβλέψουμε. Ο πρωτεϊσμός μας κινεί προς το μέλλον με την ίδια ταχύτητα που απωθεί στο παρελθόν. Ο πρωτεϊσμός είναι η συνειδητοποίηση ότι ζούμε στην απαρχή ενός άγνωστου πολιτισμού, ότι απλά ξεκινήσαμε προς τις άγνωστες πηγές ισχύος, ενέργειας, γνώσης, οι οποίες μπορούν σε τελική ανάλυση να μας εξυψώσουν ή να μας εξοντώσουν. Όλα τα ανθρώπινα επιτεύγματα είναι απλά πρωτομορφές εκείνου με το οποίο γονιμοποιήθηκαν οι τεχνολογίες του μέλλοντος. Ο όρος «πρωτεϊσμός» (από την ελληνική λέξη πρώτος, αλλά και από τον Πρωτέα, τη θαλάσσια θεότητα που μπορούσε να παίρνει διάφορες μορφές) παραπέμπει στη μορφή του Πρωτέα της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας του θεού των θαλασσών που έπαιρνε τη μορφή διαφόρων πλασμάτων. Ο πολιτισμός του μέλλοντος θα είναι πρωτεϊκός, στο Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 45

46 βαθμό που αποτελείται από ρεύματα ενέργειας και πληροφοριών τα οποία θα αλλάζουν εύκολα την υλική τους μορφή. Στο έργο σας επανέρχονται συχνά τα ονόματα του Νικολάι Μπερντιάγεφ και του Μιχαήλ Μπαχτίν. Πόσο σας έχει επηρεάσει η σκέψη αυτών των στοχαστών και ποια πιστεύετε ότι είναι η αξία τους για μας σήμερα; Οι στοχαστές αυτοί είναι πολύ διαφορετικοί μεταξύ τους και μάλιστα δυνητικά είναι ασυμβίβαστα αντίθετοι. Μοιράζονταν όμως το ίδιο ενδιαφέρον και το σημείο εκκίνησης στο οποίο βρέθηκε ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι αλλά αν για τον Νικολάι Μπερντιάγιεφ ο Ντοστογιέφσκι ήταν ένας προφήτης του νέου θρησκευτικού πνεύματος, για Ηρώ Νικοπούλου ΤΕΤΤΙΞ Δύο τρία δεκατρία αν χρειαστεί μέσα στο χώμα χρόνια περιμένεις ύστερα ανασταίνεσαι στα δέντρα κι αρχίζεις τους ψαλμούς δίνεις τον τόνο τεριρέμ σ ανατολή και δύση με πείσμα δωδεκάφθογγο μπαγκέτα την ένταση της ζέστης Εκρήξεις καύσου ξαφνικού επίμονο κράτημα του ίσου παύσεις ρυθμικές του φθινοπώρου μα όλα σε δύο μήνες σταματούν απαλά πέφτει η βρόχινη αυλαία σκόρπια παντού λευκά πουκαμισάκια Βαθαίνει απόλυτη ησυχία πουπουλένια αργά πέφτεις κι εσύ ανάλαφρα κατρακυλάς ξανά στο χώμα απάνω τούτη τη φορά χνούδι ανερμάτιστο του αέρα Κι εγώ τόσο σ αγάπησα που δεν ζούσα καλοκαίρι δίχως σου ούτε πλησίαζα χώρα που δεν ζεις τα διάφανά σου ρούχα μάζευα πιστά για να σε ξαναφτιάξω τον Μιχαήλ Μπαχτίν ήταν εκείνος που εγκαινίασε το πολυφωνικό μυθιστόρημα. Αγαπώ και τους δύο αυτούς στοχαστές. Το κοινό τους σημείο είναι η ποίηση της ελεύθερης σκέψης, το ανοιχτό τους βλέμμα προς το μέλλον, η ιδιότυπη φιλοσοφική πρωτοπορία ή, ακριβέστερα, ο πρωτεϊσμός τους, ο οποίος έντονα αντιπαρατέθηκε στη συντηρητική - παραδοσιοκρατική τάση της ρωσικής σκέψης, που κυριαρχεί ιδιαίτερα στις μέρες μας. Το νέο σας βιβλίο έχει θέμα την αγάπη. Προτείνετε να αντικαταστήσουμε τη φράση του Λούθηρου «sola fide» (μόνο με την πίστη) με τη φράση «solo amore» (μόνο με την αγάπη). Πιστεύετε στη σωτήρια δύναμη της αγάπης; Φυσικά και το πιστεύω. Δεν προτείνω να αντικαστήσουμε την πίστη στην αγάπη, απλά ο απόστολος Παύλος, αναφερόμενος στην πίστη, την ελπίδα και την αγάπη, τις τρεις αρετές, λέει ότι η αγάπη είναι υπεράνω όλων: «νυνὶ δὲ μένει πίστις, ἐλπίς, ἀγάπη, τὰ τρία ταῦτα μείζων δὲ τούτων ἡ ἀγάπη» (Προς Κορινθίους 13, 13). Η αγάπη από τη μία πλευρά είναι η πιο υλική, βαθιά ριζωμένη στη γήινη ζωή. Από την άλλη, είναι στραμμένη προς τη μακρινή, μετά θάνατον ζωή, στο βαθμό που στον άλλο κόσμο η πίστη καταργείται από τη γνώση, η ελπίδα από την εκπλήρωσή της, ενώ η αγάπη θα μείνει εις τους αιώνας των αιώνων. Το βιβλίο αυτό βασικά μιλάει για την επί της Γης αγάπη, αλλά και για εκείνο που τη διαχωρίζει από τη σεξουαλικότητα και τον ερωτισμό, και αποτελεί το τρίτο, ύψιστο επίπεδο της τριάδας: ζωώδες - ανθρώπινο - θεϊκό. Στο βιβλίο εξετάζω πολλούς δορυφόρους και όρια της αγάπης: τον πόθο, την ηδονή, τη σαγήνη, την έμπνευση, την τρυφερότητα, τον πόνο, τη ζήλεια. Αντιπαραβάλλω αυτή την προβληματική με τις ιδέες της διαλογικής και δομικής ποιητικής, της υπαρξιακής ψυχολογίας, της φιλοσοφικής ανθρωπολογίας. Το κυριότερο όμως είναι ότι πρόκειται για ένα βιβλίο όχι μόνο για την αγάπη, αλλά και για το «με την αγάπη», για το πώς αυτό μπορεί να μεταδώσει στον αναγνώστη εκείνα τα συναισθήματα, τα οποία περιέχονται σε αυτό. Είστε δοκιμιογράφος και έχετε ασχοληθεί με τη θεωρία της δοκιμιογραφίας. Γράφετε κάπου ότι η καρδιά του δοκιμιακού λόγου ξεφεύγει από οποιαδήποτε κατηγοριοποίηση και από οποιονδήποτε ορισμό. Τα γενικά χαρακτηριστικά του δοκιμίου είναι: το πείραμα και ο υβριδισμός, η δοκιμή, μια δημιουργική ροή σκέψεων και συναισθημάτων η μόνιμη εναντίωση σε κάθε αυταρχισμό μια οπτική γωνία συνειδητά υποκειμενική. Μάλιστα ο δοκιμιογράφος με θάρρος καταφάσκει στην υποκειμενική του ματιά. Ναι, το δοκίμιο είναι ένα από τα αγαπημένη μου είδη έκφρασης, στο βαθμό που σε αυτό συνυπάρχουν διαφορετικά είδη σκέψης: λογοτεχνικό και φιλοσοφικό, τεκμηρίωσης και μυθολογικό. Το δοκίμιο διαρκώς περνάει από το ένα είδος στο άλλο και, κατ αυτόν τον τρόπο, εκφράζει την κινούμενη ολότητα του πολιτισμού. Σήμερα το δοκίμιο έχει αποκτήσει απόγονο, είναι τα διαδικτυακά μπλογκ ή οι μεμονωμένες αναρτήσεις. Όλη αυτή η ψηφιακή γραμματεία είναι σε σημαντικό βαθμό δοκιμιακή, στο βαθμό που διαρκώς συνδυάζει ή ανακατεύει διαφορετικά ρεύματα: το λυρισμό και την πολιτική, τα πραγματικά γεγονότα της ζωής και επιστημονικές συνόψεις, όρους και μεταφορές. Ασχολήθηκα με τη θεωρία του δοκιμίου κατά την δεκαετία του 1980 και τότε είχα προβλέψει τη νίκη της δοκιμιογραφίας ως ενσωματωτικού τύπου σκέψης, πράγμα που γίνεται σήμερα χάρη στις σελίδες κοινωνικής δικτύωσης. Είναι ιδιότητα του ανθρώπου να σκέφτεται συγκεντρωτικά, μόνο οι ειδικοί μπορούν να χωρίσουν αυτή την ολότητα σε μεμονωμένα γνωστικά πεδία. Ασκείτε οξύτατη κριτική στο σημερινό πολιτικό καθεστώς της Ρωσίας. Απ όσο καταλαβαίνω, είστε απαισιόδοξος για το βραχυπρόθεσμο μέλλον της πατρίδας σας. Τι πιστεύετε για το απώτερο μέλλον; Ελπίζετε σε κάποια αλλαγή προς το καλύτερο σε βάθος χρόνου; Τα τελευταία χρόνια της Περεστρόικα στην ΕΣΣΔ είχαν καλλιεργηθεί τεράστιες ελπίδες για τη μετασοβιετική, μετακομμουνιστική Ρωσία. Τότε πίστευαν πως αυτή επιδιώκει να αλλάξει πορεία, να ξεφύγει από το δρόμο της Ορδής και της Αυτοκρατορίας, από το δρόμο της επιθετικής επέκτασης και της ανάπτυξης που θα στηριζόταν στην εκτεταμένη εκμετάλλευση των φυσικών πόρων πίστευαν ότι θα εισερχόταν στην οικογένεια των δημοκρατικών, πνευματικά και τεχνολογικά παραγωγικών ευρωπαϊκών λαών. Τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα μετά τα γεγονότα στην Κριμαία, έγινε προφανές ότι η Ρωσία κινείται προς την αντίθετη κατέυθυνση, προς τον αρχαϊσμό και την απομόνωσή της από τη Δύση, προς τον περιορισμό των πολιτικών ελευθεριών, προς τον μεσαιωνικό ή φονταμενταλιστικό συγκεντρωτισμό του κράτους και της εκκλησίας, προς την υποβάθμιση του ρόλου της επιστήμης. Είναι πολύ δύσκολο να προβλέψει κανείς πόσο θα κρατήσει αυτό. Ελπίζω πως έστω και απλές χρησιμοθηρικές αντιλήψεις, αλλά και η διαρκώς αυξανόμενη υστέρηση από τη Δύση, θα υποχρεώσουν ξανά τη 46 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

47 Ρωσία να στρέψει προς αυτή το πρόσωπό της. Οι χρησιμοθηρικές όμως αιτίες θα λειτουργούν ώσπου η Ρωσία να νιώσει ξανά πως είναι δυνατή και τεχνολογικά διασφαλισμένη, τότε θα αρχίσει ξανά τη γεωπολιτική της επέκταση. Οι κύκλοι αυτοί θα επαναλαμβάνονται ξανά και ξανά, όπως συνέβη και στο παρελθόν. Για να μπορέσει η Ρωσία να πάρει οριστικά το δρόμο της δημιουργικής και δημοκρατικής ανάπτυξης και να σωθεί ο κόσμος από την πυρηνική καταστροφή, πρέπει να αναπτυχθεί στο εσωτερικό της η κοινωνία των πολιτών, η νέα γενιά διανόησης, να κυριαρχήσει ένα άλλο σύστημα αξιών και πνευματικών προτεραιοτήτων. Χρειάζεται ο εξανθρωπισμός της κοινωνίας, και αυτό, μεταξύ των άλλων, είναι δουλειά των επιστημόνων των ανθρωπιστικών επιστημών. Αντιμετωπίζετε πολύ θετικά και αισιόδοξα τις νέες τεχνολογίες και τις σελίδες κοινωνικής δικτύωσης. Πιστεύετε ότι δίνουν τη δυνατότητα έκφρασης στους ανθρώπους εκείνους οι οποίοι στο παρελθόν δεν έκαναν κάτι τέτοιο; Υπάρχουν κίνδυνοι, και ποιοι; Η γρήγορη ταχύτητα του διαδικτύου και η απλότητα στη δυνατότητα δημοσίευσης μήπως απειλούν την ποιότητα της γραφής και της επιμέλειας; Και πάλι θα σας πω πως δεν μπορεί να υπάρξει νίκη χωρίς θύματα. Χάρη στις νέες τεχνολογίες δισεκατομμύρια άνθρωποι ήρθαν σε επαφή με τη μία ή την άλλη μορφή αυτοέκφρασης, μεταξύ δε αυτών και με τη λογοτεχνική γραφή. Μέσα σε χρόνια που πέρασαν από τη δημιουργία του Facebook και του Live Journal [ιδιαίτερα δημοφιλής σελίδα κοινωνικής δικτύωσης στη Ρωσία] έχει αλλάξει, σε σημείο που να μην αναγνωρίζεται πια, το πνευματικό πεδίο του πλανήτη. Φυσικά, δισεκατομμύρια χρήστες δεν μπορούν στο σύνολό τους να είναι χαρισματικοί, όπως δεκάδες ή εκατοντάδες εξ αυτών, μα το γενικό πνευματικό επίπεδο βελτιώνεται. Απλά, εκείνοι οι άνθρωποι που παλαιότερα σιωπούσαν, έξαφνα μίλησαν και απέκτησαν τον δικό τους κύκλο αναγνωστών και συνομιλητών. Το επίπεδο ανεβαίνει και, αντίστοιχα, αυξάνονται και οι απαιτήσεις προς τις μονάδες, τα κριτήρια των ύψιστων δημιουργικών επιτευγμάτων. Έτσι, σε αυτό το πεδίο όλα ακολουθούν τον σωστό δρόμο. Εμείς και οι άλλοι! Αναφέρετε τον Νίτσε ως παράδειγμα δημιουργικού πνεύματος. Ο Νίτσε δεν τα πήγαινε καλά με την εποχή του, ήταν ανεπίκαιρος, όπως έλεγε ο ίδιος, ή άκαιρος Νομίζετε πως η καινοτομία στις ανθρωπιστικές σπουδές μπορεί να έρθει και με τέτοιους, πολύ προσωπικούς και έκκεντρους τρόπους; Μας ενδιαφέρει μόνο μια καινοτομία που λαμβάνει υπόψη κοινωνικο-οικονομικές αλλαγές στη βάση της κοινωνίας και καταπιάνεται μ αυτές; Είναι το πείραμα στις ανθρωπιστικές σπουδές το αποτέλεσμα μιας κοινωνίας ολόκληρης που αλλάζει, ή μάλλον υπόθεση μιας εμπνευσμένης πρωτοπορίας ικανής να αφίσταται από την κοινωνική βάση και να προχωρά μόνη, ακόμη και σε σύγκρουση με μια παρατεταμένη στασιμότητα ή γενικευμένη ανοησία, όπως ένιωθε ο Νίτσε; Το ενδιαφέρον για τις ανθρωπιστικές επιστήμες, το οποίο είχε μειωθεί στο μεταίχμιο του 20ού και του 21ου αιώνα, εξαιτίας της γιγάντιας επιτυχίας των θετικών επιστημών και τεχνολογιών, έχει αρχίσει να αναγεννιέται, όσο κι αν φαίνεται παράδοξο, χάρη ειδικά σε αυτά τα επιτεύγματα. Γίνεται προφανές ότι όσο περισσότερες καθημερινές ρουτίνες θα αναλάβουν τα ρομπότ και η τεχνητή νοημοσύνη, τόσο μεγαλύτερη αξία θα αποκτούν οι μοναδικές ανθρώπινες ιδιότητες, οι εκδηλώσεις της υποκειμενικότητας οι συναισθηματικές, οι ηθικές, οι θρησκευτικές. Οι άνθρωποι θα αποκλειστούν από πολλά επαγγέλματα, του οδηγού, του αγρότη, του οικονομολόγου, του λογιστή, του ασφαλιστή, αλλά θα είναι αδύνατο να υποκατασταθούν ο ζωγράφος, ο ποιητής, ο φιλόσοφος, ο φιλόλογος, ο ιερέας, στο βαθμό που αυτοί λειτουργούν σύμφωνα με τα ανθρώπινα μέτρα, καθοδηγούμενοι από τις ζώσες ανάγκες του πνεύματος και του «φυσικού λόγου». Γι αυτό, στο βαθμό της εκρηκτικής ανάπτυξης της τεχνητής νοημοσύνης, τα ανθρωπιστικά επαγγέλματα θα έχουν ολοένα και μεγαλύτερη ζήτηση στο εγγύς μέλλον. zx the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 47

48 Το Μακεδονικό ζήτημα Από τον Χρήστο Α. Φραγκονικολόπουλο Αλέξης Ηρακλείδης, Το Μακεδονικό ζήτημα, Από τις εθνικές διεκδικήσεις στις συγκρουσιακές εθνικές ταυτότητες, Θεμέλιο, Αθήνα 2018, 365 σελ. Ο καθηγητής Αλέξης Ηρακλείδης προσφέρει μια εκτενή αλλά απαραίτητη ιστορική παρουσίαση του ζητήματος με στόχο να εξετάσει και να αναλύσει πώς το όνομα Μακεδονία, που άπτεται της ελληνικής και της σλαβομακεδονικής ιστορικής ταυτότητας και κληρονομίας, έχει συμβάλει σε αντιπαραθετικές και συναισθηματικά φορτισμένες ιστορικές αφηγήσεις, και να ερμηνεύσει πώς η Συνθήκη των Πρεσπών προσφέρει διεξόδους σε στάσεις, αγκυλώσεις ή στρεβλές αντιλήψεις γύρω από την επίλυση του ζητήματος. Η ελληνική θέση απέναντι στο όνομα, όπως σωστά επισημαίνει ο Αλέξης Ηρακλείδης, οφείλεται στους εξής τρεις παράγοντες: Πρώτον, στην άγνοια για το ποια υπήρξε γεωγραφικά η Μακεδονία που διαμοιράστηκε το Η γεωγραφική Μακεδονία δεν ήταν ή είναι μία, η ελληνική, αλλά τρεις, προφανώς και οι τρεις με το δικαίωμα να λέγονται Μακεδονία, με σύνθετο όνομα ή παράγωγο για να γίνεται αντιληπτό για ποια Μακεδονία μιλάμε. Στην αρχή, η περιοχή αυτή που άρχισε να ονομάζεται Μακεδονία κυρίως από τους Ευρωπαίους ήταν ένα μεγάλο τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην Ευρώπη που το διεκδικούσαν τρία εθνικά κράτη, η Ελλάδα, η Βουλγαρία και η Σερβία. Συγκεκριμένα, κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα μέχρι και τον διαμοιρασμό της μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων, οι θέσεις των τριών διεκδικητών ήταν οι ακόλουθες (σελ ): 1. Στην αρχική μικρή Ελλάδα, του 1832, μέχρι και τα μέσα του 19ου αιώνα, και στο πλαίσιο του πρώτου εθνικού αφηγήματος, οι αρχαίοι Μακεδόνες δεν θεωρούνταν τμήμα του αρχαίου ελληνικού κόσμου, αλλά οι πρώτοι κατακτητές των Ελλήνων πριν από τους Ρωμαίους. Η Μακεδονία ήταν εκτός των τότε ελληνικών διεκδικήσεων, με δεδομένη την ασάφεια των συνόρων της περιοχής και ποιοι ήταν οι κάτοικοί της, καθώς μετά από πέντε αιώνες οθωμανικής κυριαρχίας ήταν εντυπωσιακά ετερογενής γλωσσικά, θρησκευτικά, εθνικά ή εθνοτικά, με τουρκόφωνους, αλβανόφωνους, βλαχόφωνους, ελληνόφωνους και βουλγαρόφωνους μουσουλμάνους, καθώς και χριστιανούς ορθόδοξους Σλάβους (Βούλγαρους, Σέρβους) και Έλληνες, Βλάχους και Αλβανούς. Ωστόσο, μετά τα μέσα του 19ου αιώνα, η ενσωμάτωση της Μακεδονίας εξυπηρέτησε τις σκοπιμότητες της «Μεγάλης Ιδέας» στην πιο μαξιμαλιστική της εκδοχή. Η Ελλάδα έτσι όχι μόνο επένδυσε στην παιδεία (δαπανώντας μάλιστα περισσότερα χρήματα για την ίδρυση σχολείων στην οθωμανική Μακεδονία) αλλά και στην ανάπτυξη των εξής επιχειρημάτων: (α) ότι οι αρχαίοι Μακεδόνες ήταν εθνοτικά Έλληνες, (β) ότι οι Σλάβοι και οι Βούλγαροι του Μεσαίωνα είχαν υποστεί την πολιτισμική επιρροή του ελληνικού Βυζαντίου, και (γ) ότι οι σλαβόφωνοι της Μακεδονίας δεν ήταν απαραίτητα Βούλγαροι ή Σλάβοι και λαμβάνοντας υπόψη τη νομιμοφροσύνη τους στο Πατριαρχείο ήταν περισσότερο Έλληνες στη συνείδηση παρά Σλάβοι ή Βούλγαροι. Ωστόσο, αν και αρχικά, δηλαδή από τη δεκαετία του 1850 έως και τη δεκαετία του 1870, η Ελλάδα διεκδικούσε ολόκληρη τη γεωγραφική Μακεδονία, με την εμφάνιση του βουλγαρικού εθνικισμού (Βουλγαρική Εξαρχία 1870, Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου 1878) κατέληξε να διεκδικεί μέρος της Μακεδονίας, τη λεγόμενη «ιστορική Μακεδονία», το νότιο τμήμα, συγκεκριμένα το σημερινό ελληνικό τμήμα της Μακεδονίας και λίγο βορειότερα έως τη γραμμή Αχρίδας-Μοναστηρίου-Στρώμνιτσας-Μελενίκου, δηλαδή την περιοχή που ήταν συνυφασμένη με την αρχαία Μακεδονία του Φιλίππου πριν προβεί στις βόρειες κατακτήσεις του. 2. Η Βουλγαρία, ειδικότερα μετά το 1878, διεκδικούσε σχεδόν όλη τη Μακεδονία, την «αδιαίρετη Βουλγαρία», δηλαδή τη Μεγάλη Βουλγαρία του Αγίου Στεφάνου με την προσθήκη της Θεσσαλονίκης, χωρίς τη Χαλκιδική ή την κεντρική Μακεδονία νοτίως του ποταμού Αλιάκμονα. Προς επίτευξη του στόχου της επένδυσε σε μια εντυπωσιακή εκπαιδευτική και προπαγανδιστική δραστηριότητα, την οποία στήριξε στα εξής επιχειρήματα: (α) πέραν των εθνολογικών επιχειρημάτων, δηλαδή ότι η πλειοψηφία των χριστιανών μιλούσε βουλγαρικά ή βουλγαρικές διαλέκτους, οι Βούλγαροι ήταν κατά βάση Σλάβοι και οι αρχικοί Βούλγαροι (που ήταν turkic φύλο) είχαν πλήρως εκσλαβιστεί, (β) ότι οι Σλάβοι του Μεσαίωνα είχαν πλήρως αφομοιωθεί από τους Βούλγαρους και όχι από τους Σέρβους ή τους Έλληνες και (γ) κατά τον 19o αιώνα, παρά την επιρροή του Πατριαρχείου που κυριαρχoύνταν από τους Έλληνες και ήταν στην υπηρεσία της πολιτικής της Ελλάδας, οι σλαβόφωνοι Μακεδόνες ήταν μια διακριτή εθνοτική ομάδα Βουλγάρων που πλειοψηφούσε στη γεωγραφική Μακεδονία. Το βέβαιο είναι ότι οι βουλγαρόφωνοι (βλ. παρακάτω) της Μακεδονίας ήταν συγκριτικά η μεγαλύτερη εθνοτική-γλωσσική ομάδα, εν τούτοις απάρτιζαν λιγότερο από το 50% του πληθυσμού (γύρω στα 2/5). 3. Η Σερβία, που αρχικά, όπως η Ελλάδα, δεν ενδιαφερόταν για τη Μακεδονία, στη συνέχεια διεκδίκησε, με πολύ λιγότερα γλωσσικά-εθνοτικά ερείσματα, μεγάλος μέρος της μακεδονικής περιοχής για να επικεντρωθεί τελικά στη βορειοδυτική Μακεδονία, την «Παλαιά Σερβία», λίγο πολύ τα σημερινά όρια της πγδμ (που πλέον ονομάζεται Βόρεια Μακεδονία). Τα επιχειρήματα της Σερβίας ήταν τα εξής: (α) οι Μακεδόνες Σλάβοι του Μεσαίωνα ήταν Σέρβοι ή είχαν ενσωματωθεί στους Σέρβους, με την κυριαρχία των Σέρβων στη Μακεδονία κατά τον 14ο αιώνα επί Δούσαν, (β) οι Σλάβοι Μακεδόνες διατηρούσαν πολιτισμικά στοιχεία των Σέρβων επί αιώνες, όπως ήθη, έθιμα, μια γλώσσα πολύ κοντά στα σερβικά και αποκαλούνταν Σέρβοι από τον 14ο αιώνα ώς τα μέσα του 19ου αιώνα και (γ) η ταύτισή τους με τους Βούλγαρους ήταν ανύπαρκτη ώς τα μέσα του 19ου αιώνα και η όποια μερική ταύτιση ήταν προϊόν της έντονης βουλγαρικής προπαγάνδας που προσπαθούσε να τους πείσει ότι δεν είναι Σέρβοι αλλά Βούλγαροι. Δεύτερον, στην άγνοια ότι η Ελλάδα έλαβε πολύ περισσότερο απ ό,τι θα της αναλογούσε με βάση το ποσοστό των Ελλήνων επί του πληθυσμού, περισσότερο απ ό,τι θα δικαιούνταν αν είχε λάβει χώρα δημοψήφισμα υπό διεθνή επίβλεψη, ή ό,τι ρεαλιστικά θα μπορούσε να προσβλέπει αν οι Βαλκανικοί Πόλεμοι δεν είχαν λάβει χώρα με το ανέλπιστο υπέρ της Ελλάδας αποτέλεσμα. Συγκεκριμένα, το 1904, με βάση την οθωμανική απογραφή των βιλαετιών της Θεσσαλονίκης, του Μοναστηριού και του Κοσσόβου (Σκοπίων), οι μουσουλμάνοι φέρονται να αποτελούσαν το 54,2% του πληθυσμού, οι Βούλγαροι (εξαρχικοί μαζί με πατριαρχικούς) το 30,8%, οι Έλληνες το 10,5% και το υπόλοιπο 4,5% να διαμοιράζεται σε Σέρβους, Βλάχους και Ισραηλίτες (εβραίους). Παρ όλα αυτά, μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους ( ) και τη συνθήκη του Βουκουρεστίου (1913), η ελληνική πλευρά θα λάμβανε το 51,6% της Μακεδονίας, η σερβική το 38,32%, ενώ η Βουλγαρία και η Αλβανία θα μοιράζονταν το 10,12% και το 1,5% αντιστοίχως. Ποσοστά τα οποία σε καμία περίπτωση δεν αναλογούν στην εθνολογική σύσταση των πληθυσμών οι οποίοι κατοικούσαν την περιοχή (σελ. 62). Στο γεγονός αυτό βρίσκεται και ένας «κρυφός» 48 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

49 και «ανομολόγητος» λόγος: ότι οι σημερινοί κάτοικοι της ελληνικής Μακεδονίας δεν είναι, στην πλειονότητά τους, αυτόχθονες, δεν προέρχονται από τον προϋπάρχοντα ντόπιο πληθυσμό. Περίπου δύο στους τρεις σημερινούς κατοίκους της ελληνικής Μακεδονίας είναι πρόσφυγες ή απόγονοι προσφύγων από τη Μικρά Ασία (περίπου ). Αυτό, όπως σωστά επισημαίνει ο Ηρακλείδης (σελ. 300), «τους καθιστά ψυχολογικά πιο ανασφαλείς, μια και ήρθαν στην περιοχή τη δεκαετία του 1920, πολύ μετά από τους σλαβόφωνους ή σλαβομακεδόνες που ήταν ντόπιοι, οι γηγενείς κάτοικοι της σημερινής ελληνικής Μακεδονίας επί αιώνες. Αυτή η ανασφάλεια των απογόνων των προσφύγων ίσως εξηγεί και τη μεγάλη τους ανάγκη να ταυτιστούν με τη δόξα των αρχαίων Μακεδόνων και με τον θρυλικό Μέγα Αλέξανδρο, προκειμένου να ριζώσουν στην ελληνική (ιστορική) Μακεδονία και να θεωρούνται απόγονοι των αρχαίων Μακεδόνων». Κάπου εκεί βρίσκεται και η μη αναγνώριση των σλαβόφωνων της ελληνικής Μακεδονίας ως εθνικής ή εθνοτικής μειονότητας, ούτε καν ως εθνοτικής ή γλωσσικής ομάδας. Αν και οι άνθρωποι αυτοί αριθμούν μόνο μερικές χιλιάδες, , και συνεπώς ουδόλως απειλείται η ελληνική εδαφική ακεραιότητα, και ένα μέρος τους έχει πλέον αποκτήσει, οικειοθελώς, ελληνική εθνική ταυτότητα, η Ελλάδα επέμενε και επιμένει στη μη αναγνώριση των σλαβόφωνων της ελληνικής Μακεδονίας ως εθνικής ή εθνοτικής μειονότητας, ούτε καν ως εθνοτικής ή γλωσσικής ομάδας. Με αυτή την άρνηση της ύπαρξής τους, ηθελημένα ξεχνιέται ή αποκρύπτεται το γεγονός ότι είχαν καταπιεστεί στον Μεσοπόλεμο (σελ ), και πολλοί από αυτούς (αν και όχι όλοι) έφυγαν ή εκδιώχθηκαν ως πρόσφυγες με τον ΕΛΑΣ (πενήντα με εξήντα χιλιάδες Σλαβομακεδόνες, σελ ). Με τη λήξη του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου, το , δημεύθηκε η περιουσία τους και έκτοτε δεν επιτρέπεται σε αυτούς και στους απογόνους τους να επιστρέψουν στις εστίες τους ή να διεκδικήσουν τις περιουσίες τους (σελ , ) Δυο στρατιώτες, ένας Έλληνας και ένας Βούλγαρος, φρουρούν το λιμάνι της Θεσσαλονίκης, λίγο πριν ξεσπάσει ο Β Βαλκανικός Πόλεμος. Η φωτογραφία, αγνώστου, δημοσιεύτηκε στο περιοδικό L Illustration, No. 3671, 5 Ιουλίου Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΉ ΤΑΥΤΌΤΗΤΑ Τρίτον, στην άγνοια ότι το «μακεδονικό» ή σλαβομακεδονικό έθνος δεν ήταν εφεύρεση και κατασκεύασμα του Τίτο. Όπως αποδεικνύει ο Ηρακλείδης στο κεφάλαιο 3 (σελ ), προϋπήρχε ως ένα εν δυνάμει νέο έθνος. Ήταν ένας λαός που είχε εν πολλοίς αποξενωθεί σταδιακά από τους Βούλγαρους και βρισκόταν στην αναζήτηση μιας νέας εθνικής ταυτότητας πέραν της αρχικής βουλγαρικής. Ειδικότερα, κατά την περίοδο του μεσοπολέμου, το υπερεθνικό στοιχείο (δηλαδή η ενοποίηση όλων των χριστιανών ορθόδοξων της Μακεδονίας και τη δημιουργία μιας ομοσπονδιακής Μακεδονικής Δημοκρατίας), άρχισε να υποχωρεί έναντι μιας θολής εθνικής Σλαβομακεδονικής διακριτής ταυτότητας. Από το 1941 και μετά, με τον Τίτο, «η νέα αυτή ταυτότητα που επωαζόταν, αποκρυσταλλώθηκε, κάτι που θα ήταν αδύνατον να γίνει ακόμη και με ωμή βία από πλευράς Γιουγκοσλαβίας, αν δεν άγγιζε τις χορδές ικανού μέρους του πληθυσμού» (σελ. 106). Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της τάσης ήταν ο φιλόλογος και εθνογράφος Μισίρκοβ. Γεννημένος στην Πέλλα (τότε Πόστολ), o Μισίρκοβ έκανε λόγο για την ύπαρξη ξεχωριστής «μακεδονικής εθνότητας», με κύριο επιχείρημα τη διαφορετική διάλεκτο των σλαβόφωνων κατοίκων της Μακεδονίας, και παρουσίασε επιχειρήματα για την ξεχωριστή αυτή εθνική ή εθνοτική ταυτότητα και την ανάγκη εθνικής αυτοδιάθεσης (σελ ). Τη θέση αυτή ανέπτυξαν και άλλοι διανοούμενοι, όπως ο Πουσκάροβ, o Κοβάτσεβ και ο Ιβανόφσκι. Το ίδιο ισχύει και για το ζήτημα της γλώσσας. Έγκυροι και παγκόσμια γνωστοί γλωσσολόγοι διακρίνουν τέσσερις περιόδους στην πορεία διαμόρφωσης της «μακεδονικής γλώσσας» από διαλέκτους σε φιλολογική γλώσσα (σελ ): τα πρώτα κείμενα σε μακεδονικές διαλέκτους (όπου διακρίνει κανείς την ανάδυση της σλαβικής ταυτότητας), τα διδακτικά βιβλία και βιβλία συλλογής λαϊκών τραγουδιών (που τονίζουν τη νοτιοσλαβική ταυτότητα), τα πρώτα γραμματικά και εθνικιστικά κείμενα (όπου διακρίνει κανείς μια αίσθηση ξεχωριστής «μακεδονικής ταυτότητας» L Illustration διακριτής από τη βουλγαρική ή τη σερβική και η ανάπτυξη της «μακεδονικής λογοτεχνίας» στη Γιουγκοσλαβία και τη Βουλγαρία (που οδήγησε στην επίσημη υιοθέτηση της «μακεδονικής φιλολογικής γλώσσας» από το 1944 και μετά). Κοντολογίς, ο Τίτο βρήκε έδαφος για να εδραιώσει επίσημα αυτό το νέο έθνος. Με βάση τους παραπάνω παράγοντες έχει καλλιεργηθεί μια ανησυχία και ένας φόβος που εντοπίζεται όχι μόνο στη μη-αναγνώριση των σλαβόφωνων της Ελληνικής Μακεδονίας ως εθνικής ή εθνοτικής ταυτότητας, ούτε καν ως εθνοτικής ή γλωσσικής ομάδας, αλλά και στην ανασφαλή και προγονολατρική ελληνική ταυτότητα. Εν προκειμένω, ποιοι πραγματικά ήταν οι αρχαίοι Μακεδόνες, με δεδομένες τις αντικρουόμενες θέσεις των ίδιων των αρχαίων Ελλήνων και τη διχογνωμία που υφίσταται και σήμερα μεταξύ των ειδικών για ποιοι ήταν οι αρχαίοι Μακεδόνες (βλ. κεφάλαιο 12 σελ ). Αυτό, όπως γράφει (σελ. 301): οδηγεί τους σημερινούς Έλληνες σε Angst και υπερβολές προκειμένου να κατοχυρωθεί η ελληνικότητα των αρχαίων Μακεδόνων. Πάντως, κατά τους περισσότερους νηφάλιους ιστορικούς που έχουν ασχοληθεί με την αρχαία Μακεδονία, η ιθύνουσα τάξη στο αρχαίο κράτος της Μακεδονίας ήταν Έλληνες ή ήθελαν και δήλωναν Έλληνες ή ήταν εξελληνισμένοι και πάντως μιλούσαν ελληνικά και είχαν την ίδια θρησκεία, το Δωδεκάθεο (στην οργάνωση του κράτους και στο πώς ήταν το κράτος τους είναι που διέφεραν και παρουσιάζονταν λιγότερο Έλληνες). Ωστόσο οι υπήκοοί τους, για τους οποίους γνωρίζουμε ελάχιστα, ήταν μάλλον ένα μείγμα από ελληνικές και μη ελληνικές εθνοτικές ομάδες (μάλλον Θράκες, Μολοσσοί, Παίονες, Ιλλυριοί, κ.ά.). Επίσης, το βέβαιο είναι ότι δεν υπήρχαν Μακεδόνες Σλάβοι τότε, αφού οι Σλάβοι πρόγονοι των Σλαβομακεδόνων ήρθαν κατά τον 5ο και 6ο αιώνα μ.χ. Ενδεικτικό είναι και το επιχείρημα ότι μία αναγνώριση με το όνομα Μακεδονία φυτεύει τις ρίζες για μελλοντική σύγκρουση γιατί επιτρέπει στα Σκόπια να τρέφουν εδαφικές βλέψεις και να τις επιδι- the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 49

50 ώξουν στο μέλλον, όταν οι διεθνείς συνθήκες θα είναι πιο ευνοϊκές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού του φόβου αποτελεί η δεκαετία του 1990, όταν ο Αντώνης Σαμαράς, ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης και ο Ανδρέας Παπανδρέου δεν δέχονταν τη σύνθετη ονομασία που δεχόταν ασμένως η άλλη πλευρά. Ένα άλλο μεγάλο λάθος ήταν τα απανωτά εμπάργκο, επίσημα και ανεπίσημα, που επέβαλε η χώρα μας γονατίζοντας την άλλη χώρα οικονομικά. Το τρίτο μεγάλο λάθος, που έχει ευρύτερες διαστάσεις, είναι η ανίερη συμμαχία με τον Μιλόσεβιτς για την αποσταθεροποίηση της ΠΓΔΜ (βλ. κεφάλαιο 8 σελ ). Ενδεικτικές είναι και οι αντιφάσεις που έχουν παρουσιάσει οι ελληνικοί όροι, και ειδικότερα όσων αντιδρούν σε λύση του ζητήματος, τα τελευταία 29 χρόνια, όπως: (α) αλλαγή του ονόματος από τη γείτονα γιατί το «Μακεδονία» έχει γεωγραφική και όχι εθνική υπόσταση, (β) δέσμευση από τη γείτονα ότι δεν έχει εδαφικές βλέψεις σε βάρος της Ελλάδας και (γ) αναγνώριση ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχει «μακεδονική μειονότητα». Όπως, όμως, θα μπορούσε να επισημάνει οποιοσδήποτε νοήμων τρίτος (σελ. 171), μόνο ο δεύτερος θα μπορούσε να τεθεί από ένα κράτος σε άλλο κράτος. Ο πρώτος όρος αποτελεί non sequitur (λογική πλάνη): αφού, όπως ορθώς επισημαίνεται, ο όρος Μακεδονία είναι καταρχήν γεωγραφικός, από πού και ώς πού ένα έθνος που βρίσκεται εντός αυτού του χώρου, ο οποίος γεωγραφικά ορίζεται ως Μακεδονία, να μην μπορεί να τον επικαλεστεί για την εθνική του υπόσταση, εφόσον αυτή η εθνική υπόσταση δεν είναι η ήδη υπάρχουσα εθνική υπόσταση (το όνομα) ενός άλλου έθνους ή, αλλιώς, ότι όλα τα έθνη που ζουν εκεί μπορεί να αυτο-ονομαστούν «Μακεδόνες», έκαστο όμως με μια σύνθετη ονομασία για να είναι κατανοητό για ποια περιοχή πρόκειται. Όσον αφορά τον τρίτο όρο εδώ βρισκόμαστε στο πεδίο του παραλόγου. Αφού Σλαβομακεδόνες υπάρχουν και ζουν στην Ελληνική Μακεδονία, πώς τα Σκόπια θα δηλώσουν ότι δεν υπάρχουν, παρόλο που πρόκειται για τους εθνοτικούς τους αδελφούς, και μάλιστα με συγγενείς από την άλλη πλευρά των συνόρων; Θα ανεχόταν ποτέ η Ελλάδα, η Αλβανία ή η Τουρκία να ισχυρίζονται ότι δεν υφίσταται ελληνική μειονότητα σε αυτές τις δύο χώρες και αυτό να τίθεται ως προϋπόθεση για να έχουν με την Ελλάδα μια ομαλή σχέση; Η ΣΤΆΣΗ ΤΗΣ ΒΌΡΕΙΑΣ ΜΑΚΕΔΟΝΊΑΣ Τα προφανή αίτια της στάσης της άλλης πλευράς είναι τα εξής: η μεγάλη πικρία τους για το διαμοιρασμό της Μακεδονίας το 1913, η προσπάθεια εξελληνισμού των Σλαβομακεδόνων που ζούσαν στην Ελλάδα την περίοδο , η φυγή και εκδίωξή τους τη δεκαετία του 1940, οι απαλλοτριώσεις-δημεύσεις περιουσιών και βέβαια, πάνω απ όλα, η μη αναγνώρισή τους, η απόρριψη της ίδιας τους της ταυτότητας και της μητρικής τους γλώσσας από τους Έλληνες. Υπάρχουν όμως, όπως πολύ σωστά αναλύει και παρουσιάζει ο Ηρακλείδης, και διάφοροι «κρυφοί» λόγοι για τη στάση τους. Πρώτον, αν και βρίσκονταν οι σλάβοι πρόγονοί τους στην ευρύτερη Μακεδονία επί αιώνες (και πριν από την εποχή του Κύριλλου και του Μεθόδιου, πριν δηλαδή από τον 6ο μ.χ. αιώνα), εντούτοις άργησαν πολύ να αποκτήσουν ξεχωριστή εθνική συνείδηση. Η ταυτότητά τους, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ακόμη και με την έλευση του αιώνα του εθνικισμού, του 19ου, παρέμενε είτε βουλγαρική είτε ασαφής και ρευστή. Αρχικά, πολλοί ταυτίζονταν με τους Βούλγαρους και με τον βουλγαρικό εθνικισμό. Δεύτερον, η εθνική τους αφήγηση πάσχει (βλ. κεφάλαιο 11, σελ ). Η αρχική σε σχέση με τους Βούλγαρους (οικειοποίηση της Αυτοκρατορίας Σαμουήλ, του Κύριλλου και του Μεθοδίου, κ.λπ.), προκειμένου να μη θεωρηθούν Βούλγαροι, και η πιο πρόσφατη, γνωστή ως antikvizatzija (αρχαιοποίηση ή εξαρχαϊσμός). Η δεύτερη αυτή στρεβλή εθνική αφήγηση κυρίως των εθνικιστών της Δεξιάς ξεκίνησε στα μέσα της δεκαετίας του 1990, αρχικά από ερασιτέχνες ιστορικούς και εθνικιστές πολιτικούς, που υποστήριξαν ότι έχουν αρχαία μακεδονική καταγωγή, ότι δηλαδή έχουν προγόνους τον Φίλιππο και τον Μέγα Αλέξανδρο. Η εξωπραγματική αυτή εθνική αφήγηση, όπως επισημαίνει (σελ. 306), είναι δημοφιλής, λόγω του μεγάλου γοήτρου που τους προσδίδει, πλην όμως δεν έχει επικρατήσει τελείως και υφίσταται δριμεία κριτική από τους πιο σοβαρούς Μακεδόνες ιστορικούς και άλλους σοβαρούς κοινωνικούς επιστήμονες. Απ ό,τι φαίνεται αυτή η τάση γεννήθηκε κυρίως ως αντίδραση στην υπερφίαλη ελληνική στάση και στην «υστερική αντι-μακεδονική καμπάνια της Ελλάδας». Αποτέλεσε απάντηση στην άρνηση της Ελλάδας να αποδεχθεί τον όρο Μακεδονία, και στην αποκλειστικότητα του όρου, με την αρχαία φημισμένη Μακεδονία να θεωρείται ελληνική, μέρος μόνο της ελληνικής κληρονομιάς και εθνικής ιστορικής αφήγησης και ταυτότητας. Κατόπιν αυτού, οι Σλαβομακεδόνες αντιτάχθηκαν στην αποκλειστική ιδιοκτησία της αρχαίας Μακεδονίας και των συμβόλων της από τους Έλληνες. Με αυτόν τον τρόπο επιχείρησαν να ενισχύσουν τις δικές τους αξιώσεις στο όνομα και στη γεωγραφική περιοχή, κάνοντας το τμήμα της δικής τους εθνικής κληρονομιάς και όχι των Ελλήνων. Αν δηλαδή η Ελλάδα, με πρωταγωνιστές τους Σαμαρά, Παπαθεμελή, Μάρτη και άλλους «Μακεδονομάχους» δεν είχε δώσει τόση έμφαση στον Μέγα Αλέξανδρο και στους αρχαίους Μακεδόνες, αν δεν είχε αποκλειστεί ο όρος Μακεδονία και τα παράγωγά του, τότε μάλλον δεν θα είχαμε αυτό που προέκυψε ως εθνική αφήγηση της γειτονικής χώρας, εθνική αφήγηση που καθιστά την επίλυση της διένεξης για το όνομα πολύ πιο δύσκολη. Οι Έλληνες φώναζαν ότι το όνομα «είναι η ψυχή μας», αλλά είναι η ψυχή και των «Μακεδόνων» και ίσως περισσότερο, γιατί έχουν πολύ λίγα εκτός από το όνομά τους ως ταυτότητα. Με άλλα λόγια, αν για τους Έλληνες είναι σημαντικό τμήμα της πολιτισμικής τους κληρονομιάς, για τους Μακεδόνες έχει αποβεί η ίδια η πολιτισμική τους κληρονομιά, άσχετα αν αυτή η ανάγνωση δεν συνάδει με τη σοβαρή ιστοριογραφική έρευνα Για να συνεχίσει υπογραμμίζοντας ότι η «αραιοποίηση και άλλες υπερβολικές αντιδράσεις των γειτόνων οφείλονται σε ανασφάλεια που κάθε άλλο παρά αδικαιολόγητη είναι. Η χώρα αυτή, με το που έγινε ανεξάρτητο κράτος, αισθάνθηκε την απειλή των γειτόνων που θεωρούσαν ότι θα διαλυόταν στο άμεσο μέλλον στη δε βουλγαρική περίπτωση ότι θα εξαφανιζόταν με το να αγκαλιάσει τη «μητέρα πατρίδα» και να ενωθεί μαζί της. Η αμφισβήτηση ήταν μεγάλου διαμετρήματος μια και αφορούσε τη γλώσσα (από πλευράς Βουλγαρίας και Ελλάδας), την εκκλησία (από πλευράς Γιουγκοσλαβίας-Σερβίας), τη σημαία (από πλευράς Ελλάδας), το όνομα (από πλευράς Ελλάδας), το έθνος (από πλευράς Βουλγαρίας και Ελλάδας) και βέβαια το ίδιο το κράτος και από τους τρεις γείτονες, εν μέρει και από την πλευρά της Αλβανίας λόγω των Αλβανών εκεί» (σελ ). Η ΕΠΊΛΥΣΗ ΤΗΣ ΔΙΈΝΕΞΗΣ Η φόρμουλα λύσης που πρόσφατα βρέθηκε στο Μακεδονικό με τη Συμφωνία των Πρεσπών ήταν ανέλπιστη και φάνταζε αδύνατη. Πολλοί, ωστόσο, και με βάση την ελληνική στάση που διαμορφώθηκε τα τελευταία 29 χρόνια, θα υποστήριζαν ότι η Συμφωνία των Πρεσπών δεν είναι αυτό που θα επιθυμούσε η Ελλάδα, καθώς αναγνωρίζεται το δικαίωμα των γειτόνων μας να αποκαλούνται «Μακεδόνες» και να υποστηρίζουν ότι μιλούν μακεδονική γλώσσα. Ωστόσο, όπως σωστά επισημαίνει ο Ηρακλείδης (κεφάλαιο 14, σελ ), η Συμφωνία περιέχει αλλαγή ονομασίας και υποχρεώνει την πγδμ να αλλάξει το σύνταγμά της, να εγκαταλείψει αλυτρωτικά σύμβολα και να αποδεχθεί ότι δεν έχει καμία σχέση με την αρχαία ελληνική ιστορία. Ειδικότερα, στο άρθρο 7 της Συμφωνίας διευκρινίζεται ότι οι δύο χώρες «αναγνωρίζουν ότι η εκατέρωθεν αντίληψή τους ως προς τους όρους Μακεδονία και Μακεδόνας αναφέρεται σε διαφορετικό ιστορικό πλαίσιο και πολιτιστική κληρονομιά». Για την Ελλάδα, με τους όρους «νοούνται όχι μόνο η περιοχή και ο πληθυσμός της βόρειας περιοχής» της, «αλλά και τα χαρακτηριστικά τους, καθώς και ο ελληνικός πολιτισμός, η ιστορία, η κουλτούρα και η κληρονομιά αυτής της περιοχής από την αρχαιότητα έως σήμερα». Για τη Βόρεια Μακεδονία, «νοούνται 50 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

51 η επικράτεια, η γλώσσα, ο πληθυσμός και τα χαρακτηριστικά τους, με τη δική τους ιστορία, πολιτισμό και κληρονομιά», διακριτώς διαφορετικά με τον ελληνικό πολιτισμό και την ιστορία του. Επίσης, αν και η γλώσσα ως «μακεδονική» είχε υιοθετηθεί το 1977 επί κυβέρνησης Καραμανλή, στη Συμφωνία αναφέρεται ότι αυτή ανήκει στην «ομάδα των νότιων σλαβικών γλωσσών» που «δεν έχουν σχέση με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, την ιστορία, την κουλτούρα και την κληρονομιά της βόρειας περιοχής» της Ελλάδας. Επιπρόσθετα, ενώ η συνταγματική αναθεώρηση δεν συμπεριλαμβανόταν καν στην εθνική γραμμή των κυβερνήσεων της χώρας μας μετά το 2000, ουδέποτε στο παρελθόν έχει συμφωνήσει ένα κράτος στην αλλαγή του συντάγματός του βάσει διεθνούς συμφωνίας. Όπως σωστά επισημαίνεται (σελ ), ενώ είναι αναφαίρετο ανθρώπινο δικαίωμα ο αυτοπροσδιορισμός, η Ελλάδα απαίτησε αλλαγή ονόματος ενός κράτους και το πέτυχε. Για την πγδμ, μια μικρή, αδύναμη και εθνοτικά διχασμένη χώρα, το όνομα αποτελούσε τον βασικό προσδιορισμό της εθνικής τους ταυτότητας. Τελευταίο, αλλά εξίσου σημαντικό, η Ελλάδα εξασφάλισε και άλλα σημεία που αποτελούσαν βασικές πτυχές της διένεξης με την πγδμ από την ελληνική πλευρά. Συγκεκριμένα εξασφάλισε: (α) συνταγματικές τροποποιήσεις και κύρωση στη Βουλή της πγδμ πριν από την ελληνική κύρωση, (β) απαλοιφή των αναφορών στο σύνταγμά της που κάνουν λόγο για προστασία «μακεδονικών μειονοτήτων» στο εξωτερικό και (γ) απαγόρευση υποκίνησης πράξεων που υποδαυλίζουν τον αλυτρωτισμό ή αποσχιστικές δραστηριότητες με καμία απολύτως αναφορά στην ύπαρξη, την προστασία ή τυχόν μειονοτικά δικαιώματα στα μέλη της «μακεδονικής μειονότητας» που διαβιούν κυρίως στους τρεις νομούς της ελληνικής Μακεδονίας. Με βάση τα παραπάνω, η συμφωνία αποτελεί σαφή πρόοδο αφού εξομαλύνει τις σχέσεις Ελλάδας-πΓΔΜ και συμβάλλει στη σταθεροποίηση ενός μικρού και αδύναμου κράτους με στόχο όχι μόνο να αποτρέψει τη διάλυσή του αλλά και τη μετατροπή του σε ένα ασφαλές μαξιλάρι στα βόρεια σύνορα της χώρας μας. Εκπέμπει ένα σαφές μήνυμα συνεργασίας 17 Ioυνίου 2018, Οτέσεβο, Πρέσπες. Ο Αλέξης Τσίπρας και ο Ζόραν Ζάεφ την ημέρα που ανακοινώθηκε η Συμφωνία των Πρεσπών. και συνανάπτυξης στην πολύπαθη περιοχή των Βαλκανίων, αλλά και ένα σαφές μήνυμα δημοκρατίας και αλληλεγγύης στην Ευρώπη, σε μια περίοδο ανόδου της εθνικιστικής περιχαράκωσης, και της καχυποψίας των ευρωπαϊκών κρατών. ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΉ ΔΙΑΦΟΡΆ Όπως γράφαμε προσφάτως («Ταυτότητες και Συμφέροντα», μαζί με τον Τριαντάφυλλο Καρατράντο, Τα Νέα, 26 Ιανουαρίου 2019) με μια απλή και παραδοσιακή ανάγνωση των βασικών θεωριών διεθνών σχέσεων (ρεαλισμός, φιλελευθερισμός, κονστρουκτιβισμός), μπορεί κανείς να καταλήξει στο συμπέρασμα πως η εξωτερική πολιτική των κρατών καθορίζεται από τρεις βασικές συνιστάμενες: συμφέροντα, διεθνές δίκαιο και ταυτότητες. Μπορεί στη βεστφαλιανή εποχή αυτή η διάκριση να είχε βάση, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης όμως οι διεθνείς σχέσεις, όπως και η παγκόσμια διακυβέρνηση, έχουν αλλάξει ριζικά. Μία βασική πρόβλεψη του κοινωνικού κονστρουκτιβισμού είναι πως οι ταυτότητες διαμορφώνουν συμφέροντα και επιλογές. Το Μακεδονικό είναι ίσως η πιο χαρακτηριστική περίπτωση διαφοράς μεταξύ δύο χωρών με όρους ταυτότητας, μία πολιτισμική όπως μπορούμε με την ευρεία έννοια να πούμε διαφορά. Ωστόσο, η κατάσταση δεν έχει μείνει εκεί. Η διαφορά για την ταυτότητα το όνομα και την ιστορία της Μακεδονίας έχει συνδεθεί στενά σε επίπεδο ρητορικής και επιχειρημάτων με το εθνικό συμφέρον. Πώς ορίζουν όμως αυτοί που είναι αντίθετοι στη Συμφωνία των Πρεσπών, αλλά και γενικότερα σε κάθε προσπάθεια επίλυσης που θα αποδώσει στη γειτονική χώρα ένα όνομα που θα εμπεριέχει τη λέξη Μακεδονία, το εθνικό συμφέρον; Προκρίνουν μία στενή και παραδοσιακή ερμηνεία του, η οποία τονίζει τη διάσταση της εθνικής κυριαρχίας και της απειλής που μπορεί να υπάρξει από τον υπαρκτό ή υποθετικό αλυτρωτισμό των πολιτών της Βόρειας Μακεδονίας (πρώην πγδμ). Το επιχείρημα αυτό υπάρχει στον δημόσιο διάλογο από την πρώτη περίοδο της πρόσφατης αντιπαράθεσης για το Μακεδονικό. Σύμφωνα με τον κονστρουκτιβισμό, όμως, οι οργανισμοί, τα κράτη, οι ελίτ και οι πολίτες έχουν πολλαπλές ταυτότητες και πρέπει να αντιλαμβάνονται το συμφέρον με ευρύ τρόπο. Η Ελλάδα συμμετέχει εδώ και δεκαετίες στους βασικούς διατλαντικούς θεσμούς (ΝΑΤΟ, ΕΕ) και θα έπρεπε να είχε ήδη κατανοήσει την αίσθηση του ανήκειν στην ευρεία κοινότητα ασφάλειας της Δύσης. Η συμμετοχή σε μια κοινότητα ασφάλειας δημιουργεί νέα ταυτότητα ασφαλείας και οδηγεί σε μια διαφορετική προσέγγιση για την αναζήτηση παροχής ασφάλειας μέσω των διεθνών θεσμών. Ουσιαστικά, η Ελλάδα, όπως και τα άλλα κράτη-μέλη της ΕΕ και του ΝΑΤΟ, όταν αντιλαμβάνονται την ταυτότητά τους με αυτό τον τρόπο, μπορούν να οδηγηθούν και σε μια ευρύτερη ανάγνωση των συμφερόντων τους, όπου η ασφάλεια της χώρας δεν περνά μέσα από στενές εθνικές προσεγγίσεις αλλά από τη συμμετοχή σε περιφερειακές συνεργασίες και ολοκληρώσεις (στην περίπτωση του Μακεδονικού σε αυτή της Ν.Α. Ευρώπης). Οι πολιτικές ελίτ, όμως, αδυνατούν να αντιληφθούν αυτή την ευρεία προσέγγιση της ασφάλειας και των συμφερόντων ή εσκεμμένα εργαλειοποιούν την άγνοια και τη στενή και συναισθηματική αντίληψη των πολιτών. Λειτουργούν επομένως ακριβώς αντίθετα από ό,τι θα έπρεπε. Το ίδιο κάνει και ένα μέρος της πνευματικής και επιστημονικής ελίτ της χώρας. Γι αυτό, το ελληνικό πολιτικό προσωπικό δεν νοείται στην καλύτερη περίπτωση να σιωπά ή να προσφέρει περισσότερα επιχειρήματα επιβίωσης στον εθνολαϊκισμό, στη ρητορική μίσους και διχασμού και στα εθνικιστικά συμπλέγματα. zx Andrea Bonetti / Γραφείο Πρωθυπουργού the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 51

52 Chris Marker, Memories of the Future. Έκθεση (σε συνεργασία με τη Cinématèque française), 19 Σεπτεμβρίου Ιανουαρίου 2019, BOZAR-Βρυξέλλες Η κοσμογονία Κρις Μαρκέρ Από τον Μισέλ Δημόπουλο Καμιά φορά μερικοί σκηνοθέτες κουβαλάνε ένα μύθο που δεν σχετίζεται τόσο με την ακτινοβολία που εκπέμπει το ίδιο τους το έργο, όσο με το μυστήριο που περιβάλλει το ίματζ τους, ή μάλλον το όνομά τους, προοίμιο μιας καλτ φιγούρας. Ο Κρις Μαρκέρ ( ), στον οποίο αφιερώθηκε μια ξεχωριστή έκθεση αρχικά στο Παρίσι και στη συνέχεια στις Βρυξέλλες, ανήκει σ αυτούς. Ο Μαρκέρ είναι «ο πιο διάσημος από τους άγνωστους σκηνοθέτες», όπως το διατύπωσε ένας γάλλος κριτικός. Στην Ελλάδα είναι απειροελάχιστες οι ταινίες του που βρήκαν διανομή (τα τελευταία χρόνια, πάντως, πολλές κυκλοφορούν ελεύθερα στο YouTube), μερικές μόνο προβλήθηκαν σε φεστιβάλ, όμως το όνομα του Κρις Μαρκέρ μοιάζει να είναι γνωστό σε αρκετούς απ όσους, άμεσα ή έμμεσα και ανεξαρτήτως ηλικίας, ασχολούνται με τον κινηματογράφο ή αυτοαποκαλούνται σινεφίλ. Ίσως επειδή αυτός ο ακούραστος ταξιδιώτης, παρών σε όλα τα μέτωπα της υφηλίου στα μεταπολεμικά επαναστατικά χρόνια, εκεί όπου η πολιτική και κοινωνική του στράτευση τον καλούσε κατεπειγόντως, λειτούργησε πάντα ως ελεύθερος σκοπευτής στο χώρο του δημιουργικού ντοκιμαντέρ, μη δίνοντας σε κανέναν λογαριασμό παρά μόνο στον εαυτό του και στη συνείδησή του. Και σ αυτές τις αδιάκοπες μετακινήσεις του, ο Μαρκέρ ύφαινε έναν ιστό προσωπικών επαφών, πολύπλοκων διεργασιών, τεχνολογικών εξερευνήσεων και μυστικών διασυνδέσεων δημιουργώντας γύρω από το όνομά του μια αύρα μυστηρίου και παιγνιώδους μυστικοπάθειας που ενισχύθηκε ακόμα πιο έντονα από την απέχθειά του να φωτογραφίζεται, την άρνησή του να εμφανίζεται στα media ή μπροστά σε κοινό και να δίνει συνεντεύξεις, δηλαδή στη λυσσαλέα απροθυμία του να επικοινωνεί αυτοπροσώπως και να προβάλλεται στα ΜΜΕ. «Όσοι θέλουν να με γνωρίσουν, ας δουν τις ταινίες μου», έλεγε ο Μαρκέρ. Το κινηματογραφικό έργο του, πολύμορφο και σύνθετο, αριθμεί πάνω από 50 τίτλους (λίγες ταινίες μυθοπλασίας, πολλά ντοκουμέντα, ντοκιμαντέρ και O Κρις Μαρκέρ ( ). δοκίμια ποικίλης διάρκειας, άλλα πολύ σύντομα, άλλα πολύωρα, και ελάχιστα συμβατικής διάρκειας), συν άλλες τόσες συμμετοχές σε συλλογικές παραγωγές (συχνά με ψευδώνυμο, άλλωστε το επώνυμό του, Μαρκέρ, είναι κι αυτό ψευδώνυμο), συν-σκηνοθεσίες, μοντάζ, συγγραφή κειμένων για το σχόλιο ταινίας, κ.λπ. Πρέπει όμως να προσθέσουμε ότι ο Κρις Μαρκέρ, πέρα από τη σκηνοθεσία, άφησε το στίγμα του σε πολλούς ακόμα τομείς: ήταν φωτογράφος, αξιόλογος συγγραφέας και κειμενογράφος (τα σχόλια που συνοδεύουν τις ταινίες του έχουν αφήσει εποχή), ποιητής, δοκιμιογράφος, κριτικός κινηματογράφου και λογοτεχνίας (στο καλό περιοδικό Esprit, έγραψε επίσης και στα Cahiers du Cinema), εκδότης (σ αυτόν οφείλεται μια πολύ αξιόλογη ταξιδιωτική σειρά που ξεχώρισε, το Petite Planète), ακτιβιστής, μοντέρ, αρχειοθέτης, αργότερα έγινε βίντεο-εικαστικός, επινοητής CD- ROM, καλλιτέχνης πολυμέσων, εξπέρ στην ψηφιακή επανάσταση και δεινός κομπιουτεράς μέχρι το τέλος. ΚΥΡΊΩΣ ΣΚΗΝΟΘΈΤΗΣ... Ο Μαρκέρ πέρασε στη σκηνοθεσία στα 1952, μ ένα ντοκιμαντέρ για τους Ολυμπιακούς αγώνες που έγιναν εκείνη τη χρονιά στο Ελσίνκι, αλλά το ουσιαστικό του ξεκίνημα χρονολογείται από το 1953, όταν συνυπογράφει με τον Αλαίν Ρεναί την εξαιρετική μικρού μήκους ταινία Και τα αγάλματα πεθαίνουν (29 ), όπου ένα υπνωτικό ταξίδι στην καρδιά της αφρικανικής τέχνης μετατρέπεται σε καταγγελία κατά της αποικιοκρατίας των Γάλλων (η ταινία ήταν μπλοκαρισμένη από τη λογοκρισία για 11 χρόνια). Από τότε και σχεδόν ώς το θάνατό του, δεν σταμάτησε να ξεδιπλώνει ένα εκφραστικό σύμπαν, ποικιλόμορφο και μεταβλητό, το οποίο, παρότι διαμορφώθηκε από πολλαπλές χειρονομίες και διαφοροποιημένες προσεγγίσεις (από τη γραφή στην εικόνα, από το στρατευμένο σινεμά στην επιστημονική φαντασία, από τη φωτογραφία στους βίντεο και ψηφιακούς πειραματισμούς), διαθέτει μια εσωτερική συνοχή, πιο ισχυρή και πιο ουσιαστική απ ό,τι φαίνεται. Πρόκειται για μια φαινομενικά ετερόκλητη κοσμογονία, διάσπαρτη όμως με αντιστοιχίες και αλληλεπιδράσεις, διαδικτυωμένη και διαδραστική, η οποία ανακινεί σε μόνιμη βάση έναν προβληματισμό γύρω από τις σχέσεις μνήμης και χρόνου, εικόνας και λόγου, ντοκιμαντέρ και μυθοπλασίας προβληματισμός που αναδείχτηκε πολύ νωρίς στο έργο του και οδήγησε τον κορυφαίο γάλλο θεωρητικό Αντρέ Μπαζέν, με αφορμή το Γράμμα από τη Σιβηρία (Lettre de Sibérie, 62, 1957), να εξυμνήσει τον νεωτερισμό της προσέγγισης του σκηνοθέτη, μιλώντας για «δοκίμιο τεκμηριωμένο σε ταινία [...] από έναν ποιητή». Ας πάρουμε την ναυαρχίδα του «μαρκερικού» στόλου, την κορυφαία Προβλήτα (La jetée, 1962 πρόκειται για «Προβλήτα αεροδρομίου», εννοείται, ενώ στη χώρα μας μεταφράζεται συνήθως ως Σταθμός αποχαιρετισμού), 29λεπτο θρυλικό μικρού μήκους φιλμ επι- Cinémathèque française 52 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

53 στημονικής φαντασίας, γυρισμένο σαν ασπρόμαυρο φωτορομάντσο με ακίνητες εικόνες (εκτός από μία φευγαλέα στιγμή, όταν η ηρωίδα ανοίγει τα μάτια της), που μας μεταφέρει σ ένα ερειπωμένο Παρίσι, σε μια μετα-αποκαλυπτική εποχή. Ο ήρωας εκτοξεύεται σαν πειραματόζωο μέσα στο χρόνο από τους επιζώντες της ανθρωπότητας που φωλιάζουν πια μέσα σε υπόγεια και ανακαλύπτει ότι η επανασύνδεση με το παρελθόν είναι η μόνη προϋπόθεση μεταφοράς στο μέλλον. Ταινία που προκαλεί ίλιγγο όχι μόνο με το θέμα της (και την αμφίπλευρη θέση του ήρωα, ταυτόχρονα μέσα και έξω από το μύθο, μέσα και έξω από τις ίδιες τις εικόνες, αφού μάλιστα βλέπει ως παιδί τον ίδιο του τον εαυτό να πεθαίνει, ενήλικος, στην προβλήτα του Ορλύ), αλλά και με τις τόσο έντονες εικόνες, το μοντάζ, την ποιότητα και την ακρίβεια του κειμένου της αφήγησης που εκφωνείται με ουδέτερο πλην όμως επιβλητικό τόνο (σπικάζ). Ακινησία ενός κόσμου χωρίς μέλλον, ποιητικός στοχασμός πάνω στο θάνατο και τον έρωτα, παραδοξότητες της μνήμης και του χρόνου, σινεφίλ τραυματικές μνήμες με ομολογημένες αναφορές στους Δεσμώτες του Ιλίγγου του Χίτσκοκ και στον Αϊζενστάιν, η Προβλήτα είναι σίγουρα η πιο διάσημη ταινία του Μαρκέρ, αυτή που επηρέασε πολλούς σκηνοθέτες και γέννησε αμέτρητες αναλύσεις. ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡΊΣΤΑΣ Αλλά, στο τεράστιο έργο του Μαρκέρ, οι ταινίες που κατέχουν τη μερίδα του λέοντος είναι τα ντοκιμαντέρ. Εν θερμώ στρατευμένα πολιτικά ή πιο κοντά σ ένα σινεμά της παρατήρησης και σε φιλμ-δοκίμιο, συμμετέχουν στα γεγονότα που σημάδεψαν τον αιώνα του, τα σχολιάζουν με βλέμμα αντικομφορμιστικό, λοξό, αιρετικό, που βεβαίως αντιτίθεται τη θολούρα των ΜΜΕ: για τη ρωσική επανάσταση και τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο (Όταν ο αιώνας πήρε μορφές, 16, 1978), για τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο (Νύχτα και ομίχλη, 32, 1955, του Αλαίν Ρεναί, στο οποίο είχε ιδιαίτερη συμμετοχή, Το βλέμμα του δήμιου, 31, 2008, Level Five, 1996), για την πτώση του τείχους του Βερολίνου (Berliner Balade, 21, 1990, Berlin 90, 21, Stephan Hermlin, 11, 1997). Αξίζει και μια στάση στο Παρίσι, το 1962: στο Le joli mai (Ο ωραίος Μάης, 132 ), Καρέ από την ταινία του Κρις Μαρκέρ, Σταθμός αποχαιρετισμού (La Jetée, 1962), που είχε συντεθεί από ακίνητες φωτογραφικές εικόνες. όπου η υποκειμενική κάμερα του σκηνοθέτη και του οπερατέρ Πιέρ Λομ αιχμαλωτίζει σύμφωνα με τις τότε καινοτόμες τεχνικές του «άμεσου» σινεμά και του σινεμά-βεριτέ πρόσωπα και αντιδράσεις κατοίκων της γαλλικής πρωτεύουσας την άνοιξη όπου τερματίστηκε ο πόλεμος της Αλγερίας, αποτυπώνοντας ένα ατόφιο απόθεμα εθνογραφικού τεκμηρίου για το μέλλον. Από την άλλη, παράλληλα με τις αιχμηρές «επιστολές» και τα «καρτ ποστάλ» (με επαναστατικές κορώνες τα πρώτα χρόνια) που στέλνει από τα μέρη του κόσμου όπου περιπλανήθηκε (Κυριακή στο Πεκίνο, 22, 1956, Γράμμα από τη Σιβηρία, 62, 1958, Cuba Si, 52, 1961, Η μάχη των δέκα εκατομμυρίων, 58, 1970, Περιγραφή μιας μάχης, 60, 1960/ στο Ισραήλ), ο Μαρκέρ στρατεύεται πολιτικά και στη χώρα του: κατορθώνει να στήσει την παραγωγή του συλλογικού «αντιιμπεριαλιστικού» Μακριά απ το Βιετνάμ (115, 1967, στο οποίο συμμετέχουν ο Ζαν-Λυκ Γκοντάρ, η Ανιές Βαρντά, ο Γιόρις Ίβενς, ο Αλαίν Ρεναί, ο Κλωντ Λελούς κ.ά) και, λίγο πριν από το 1968, ρίχνεται στη κοινωνική πάλη συμμετέχοντας ενεργά στη σκηνοθεσία (με τον Μαριό Μερέ) του Σύντομα, ελπίζω (A bientôt, j espère, 55, 1967), όπου εκπαιδεύει στη χρήση της κάμερας εργάτες ενός εργοστασίου υπό κατάληψη στην πόλη Μπεζανσόν, ιδρύει συνεταιρισμούς εργατών και κινηματογραφιστών, κοοπερατίβες παραγωγής και διανομής πολιτικών ταινιών (ακτιβιστική γκρούπα Μεντβέτκιν, η εταιρεία SLON-ISKRA) και, στη συνέχεια, τον Μάη του 68, λανσάρει την ιδέα των Σινε-προκηρύξεων (2 με 3, Ciné-tracts) που κυκλοφορούν ευρύτατα στη διάρκεια των γεγονότων. Με το πέρασμα του χρόνου, όμως, αντιλαμβάνεται πως έχει πια κοπάσει ο πυρετός της εξέγερσης και, καθώς έχει μαζευτεί μπόλικο υλικό μετά τη μακρόχρονη φάση του πολιτικού ακτιβισμού με την κάμερα ως όπλο (μεσολάβησαν η τραγωδία της Χιλής και ο θάνατος του Αλιέντε, που παρακολούθησε από κοντά μέσω των ταινιών του Πατρίσιο Γκουσμάν στις οποίες έλαβε ενεργό μέρος), έρχεται πλέον η ώρα της περισυλλογής και της επώδυνης αποτίμησης. Και προφανώς αναλογίζεται ότι κάθε άλλο παρά περισσεύουν αυτά όλα τα ντοκουμέντα που στοιβάζονται στις αποθήκες του: τέτοιο φιλμικό δοκίμιο πάνω στις επαναστατικές ουτοπίες, τις αυταπάτες της στράτευσης και τα αδιέξοδα του υπαρκτού σοσιαλισμού της εμβέλειας και της διορατικότητας της ταινίας Το βάθος του ουρανού είναι κόκκινο (180, 1977) της πιο ξακουστής ταινίας του Κρις Μαρκέρ στην Ελλάδα και της μόνης που βρήκε διανομή (και γνώρισε επιτυχία) μόνο ένας ιδιοφυής μοντέρ και διεισδυτικός σκηνοθέτης μπορούσε να το κατορθώσει. Πολυφωνική απομυθοποίηση μιας δεκαετίας ( ), η ταινία αποστρέφεται κάθε διδακτισμό χωρίς να κοπανάει αλήθειες και ιδεολογήματα. Αντίθετα, περισσότερα ερωτηματικά κι αμφιβολίες παρά έτοιμες απαντήσεις παρελαύνουν στο τόσο καλογραμμένο σχόλιό του. Μέγας μάστορας του μοντάζ (ο Μαρκέρ θεωρούσε το υλικό αυτό work in progress, το ξαναμόνταρε συνέχεια μέχρι το 1996, το ξανάπιασε μάλιστα και το 2008), αντιπαραθέτει τις εικόνες αρχείου, δεν τις θεωρεί δεδομένες, τις ανακρίνει («δεν ξέρουμε ποτέ τι φιλμάρουμε», έλεγε ο ίδιος), αμφισβητεί την εξουσία τους, εκφράζει αμφιβολίες για την αλήθεια τους και την αυθεντικότητά τους (απελπιστικά επίκαιρη σήμερα μια τέτοια κριτική στάση, τη στιγμή που καθημερινά, στα κοινωνικά δίκτυα και αλλού στο διαδίκτυο, επίκαιρα και εικόνες κάθε είδους και αρχείου νοθεύονται, αλλοιώνονται συστηματικά και εξαπατούν το κοινό). ΝΈΕΣ ΕΙΚΌΝΕΣ, ΝΈΕΣ ΠΡΟΚΛΉΣΕΙΣ Στη δεκαετία του 1980, το ανήσυχο πνεύμα του Κρις Μαρκέρ δεν περιορίζεται πια στις γεωγραφικές περιδιαβάσεις του αλλά κατευθύνεται και προς τις νέες δημιουργικές μορφές, τα νέα μέσα, τις νέες εικόνες. Πειραματίζεται στα πολυμέσα, παθιάζεται για τα βίντεο παιχνίδια, βυθίζεται στον αβυσσαλέο κόσμο του διαδικτύου που βρισκόταν ακόμη τότε στα σπάργανα, ψάχνει νέες αισθητικές, γοητεύεται από την πληροφορική. Στήνει εγκαταστάσεις βίντεο στο μουσείο Πομπιντού και αλλού (Zapping Zone, 1990, Silent Movie, 1995) και δεν διστάζει να εισβάλλει, ογδοντάρης πια, στους άυλους χώρους και στο εικονικό σύμπαν της πλατφόρμας Second Life, με άβαταρ τον ίδιο να περιφέρεται ανέμελα μακριά από Succession Chris Marker/Fonds Chris Marker-Collection Cinémathèque française the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 53

54 κάθε δημοσιότητα. Παράλληλα, μαστορεύει ένα CD-Rom, υπέροχη ξενάγηση στην προσωπική του μνήμη και στον «ξανακερδισμένο» χρόνο του (Immemory, 1998), ενώ έχει προσφέρει τουλάχιστον δυο διαμάντια άγνωστα στην Ελλάδα, το Χωρίς ήλιο (110, 1982), άλλη μια ταξιδιάρικη αναδρομή στον χώρο και τον χρόνο, διαμέσου των επιστολών που γράφει ένας εικονολήπτης και τις οποίες διαβάζει μια άγνωστη, και το Level 5 (106, 1996) στο οποίο μια γυναίκα παλεύει να τελειώσει ένα στρατηγικό παιχνίδι πολυμέσων στον υπολογιστή της. Την πρωτοτυπία του πρώτου δοκιμίου ενισχύει ο μοναδικός τρόπος με τον οποίο πλέκει εικόνες φιλμ και βίντεο μαζί με απόψεις (όχι μόνο κοινωνικές) πάνω στη σύγχρονη Ιαπωνία (αγαπημένος του προορισμός όπου έχει εστιάσει πολλές του ταινίες, θυμίζω μεταξύ άλλων το Α.Κ./71, 1985, ένα αποκαλυπτικό ντοκιμαντέρ και όχι απλά making of πάνω στο γύρισμα του Ραν του Κουροσάβα), τη Γουινέα-Μπισάου και το Πράσινο Ακρωτήρι στην Αφρική: υπερ-βιομηχανοποίηση από τη μια, αποτυχημένη επανάσταση από την άλλη. Παρεκβάσεις, «εικονοπαίγνια», λογοτεχνικοί συνειρμοί, ελάσσονες παρεμβολές, γατολατρεία (ο Μαρκέρ λάτρευε τους γάτους, σε τέτοιο σημείο ώστε να ανακηρύξει τον δικό του Γκιγιόμ σε βοηθό του) και βιντεοπαιχνίδια συνθέτουν ένα λυρικό ψηφιδωτό με άξονα τη μνήμη (και τη λήθη) και ένα στοχασμό για την αμφισημία κάθε κινηματογραφικής εικόνας. Το Level 5, το τελευταίο ντοκιμαντέρ-δοκίμιο μεγάλου μήκους του Κρις Μαρκέρ (που κυκλοφόρησε στην εμπορική διανομή, στη Γαλλία, το 1996), μοιάζει με παζλ που σχηματίζεται από εικόνες κάθε είδους, οθόνες, μνήμες ατομικές, συλλογικές, ψηφιακές, από χρόνους, σκέψεις και συγκινήσεις. Δυο είναι τα πρόσωπα: μια γυναίκα που μόνη της μπροστά στον υπολογιστή πασχίζει να ολοκληρώσει ένα βίντεο παιχνίδι (το είχε επινοήσει ο σύντροφός της πριν πεθάνει) με θέμα την παραγνωρισμένη μάχη της Οκινάουα, το τελευταίο μακελειό του Πολέμου του Ειρηνικού με δεκάδες χιλιάδες νεκρούς (και άλλες τόσες χιλιάδες αυτοκτονίες Γιαπωνέζων οι οποίοι αρνούνταν, κατ εντολή του αυτοκράτορα, να πέσουν στα χέρια των Αμερικανών) και ένας άντρας, ο σούπερ μοντέρ Κρις, πάντα οφ, που τη βοηθάει, σχολιάζει τα ντοκουμέντα και όλα τα αρχεία. Όλο αυτό το υλικό, που ξεθάβει από τον κυβερνοχώρο και το ανακυκλώνει, παρεμβάλλεται διαδραστικά στη ζωή της την ίδια, σε σημείο που να την αποσταθεροποιεί και να την παραλύει: ένα «κοντσέρτο του έρωτα και του θανάτου για γυναίκα μόνη και υπολογιστή ομπλιγκάτο» όπως λέει ο Μαρκέρ για το εγχείρημά του. Ιλιγγιώδης ταινία-εγκατάσταση, το Level 5 παραμένει ίσως η κορυφαία και πιο μαγευτική στιγμή των αναζητήσεων του Μαρκέρ γύρω από τις σχέσεις πραγματικού και εικονικού, ιστορίας και παραπληροφόρησης, μνήμης και λήθης, ανθρώπου και μηχανής, χειροπιαστού και άυλου. Είναι, όπως έγραψε ο γάλλος σινεφίλ φιλόσοφος Ζακ Ρανσιέρ, «το ριμέικ του Χιροσίμα, αγάπη μου στην εποχή του υπολογιστή». Παράλληλα με την ταινία αυτή, που είχε ξεκινήσει το 1985, ο δημιουργός μας έδωσε το 1993 ένα μικρό αριστούργημα σε μορφή επιστολής, που απευθυνόταν στον Αλεξάντρ Μεντβέτκιν, Ο τάφος του Αλέξανδρου (2x60, 1992), όπου καταπιάστηκε με πάθος με την ιστορία της Ρωσίας στη διάρκεια του 20ού αιώνα και με την εξέλιξη των εικόνων μέσα από την ιδιαίτερη μοίρα ενός σοβιετικού σκηνοθέτη με τον οποίον διατηρούσε πολύ φιλικές σχέσεις. Γράφει ο Μαρκέρ: Ο Μεντβέτκιν είναι ο μοναδικός ρώσος σκηνοθέτης που γεννήθηκε το 1900 [...]. Η ενέργειά του, το κουράγιο του, οι ψευδαισθήσεις του, οι απογοητεύσεις του, οι συμβιβασμοί του, οι καβγάδες του με τους γραφειοκράτες, οι προφητικές του εκλάμψεις, η εθελοτυφλία του, ακούσια ή όχι, το άφθαρτο χιούμορ του και το σπαρακτικό φως που η κατάρρευση της ΕΣΣΔ ρίχνει αναδρομικά πάνω σε όλη του τη ζωή είναι ακριβώς εκείνα μιας ολόκληρης γενιάς, και αυτής της γενιάς το πορτρέτο θέλω να σκιαγραφήσω μέσω του πορτρέτου ενός φίλου. Ανέκαθεν ρωσόφιλος, φιλικά προσκείμενος στη σοβιετική επανάσταση από τη μακρινή εποχή του Γράμματος από τη Σιβηρία, το 1957 (πάντα όμως με κριτική απόσταση) και, φυσικά, λάτρης του μεγάλου σοβιετικού κινηματογράφου (Αϊζενστάιν, Τζίγκα Βερτώφ, Μπαρνέτ), αλλά και του αιρετικού ποιητή Αντρέι Ταρκόφσκι (σκιαγράφησε το πορτρέτο του στο εκπληκτικό μάθημα κινηματογράφου, Μια μέρα του Αντρέι Αρσένεβιτς, 55, 1999), ο Κρις Μαρκέρ, με όχημα την καλλιτεχνική πορεία του τυχοδιώκτη μπολσεβίκου σκηνοθέτη Μεντβέτκιν (ο οποίος είχε έξοχα επιτεύγματα στο ενεργητικό του, μεταξύ 1930 και 1936, τα «Κίνο-Τρένα», και την κορυφαία σάτιρα Η ευτυχία, που όμως δεν βρήκαν πρόσφορο έδαφος στην τότε σταλινική εξουσία), ανοίγει διάλογο με τις εικόνες της σοβιετικής κομμουνιστικής ουτοπίας στην προσπάθειά του να διερευνήσει «πώς δημιουργήθηκε το επαναστατικό φαντασιακό του 20ού αιώνα» (Ζαν Μπρεσάν). Τελειώνοντας, είναι αδύνατον ν αποφύγουμε έστω μια σύντομη αναφορά στο πολύ φιλόδοξο πρότζεκτ του δημιουργού, το εγκυκλοπαιδικό εγχείρημα της Κληρονομιάς της κουκουβάγιας (338, 1989), μια τηλεοπτική σειρά 13 ημίωρων επεισοδίων όπου εξερευνά, ούτε λίγο - ούτε πολύ, την κληρονομιά της Αρχαίας Ελλάδας στον σύγχρονο κόσμο μας. Και αυτό, μέσω 13 εμβληματικών αρχαιοελληνικών λέξεων, οι οποίες είναι πάντα μάχιμες σε πολλές διαφορετικές γλώσσες (συμπόσιο, νοσταλγία, δημοκρατία, αμνησία, μυθολογία, τραγωδία, κ.ά.). Η σειρά είναι παραγωγή του καναλιού La Sept (ο πρόγονος του σημερινού Arte) και χρηματοδοτήθηκε από το Ίδρυμα Ωνάση, το οποίο στη συνέχεια την μπλόκαρε διεθνώς διότι δεν ήταν της αρεσκείας του. Η κατάσταση εξομαλύνθηκε μόλις πέρυσι, με αποτέλεσμα να πραγματοποιηθεί μια άριστη αποκατάσταση του υλικού ώστε Η κληρονομιά της κουκουβάγιας να κυκλοφορήσει σε dvd και να βρει διανομή σε διάφορα διεθνή κανάλια. Μπροστά στα αινιγματικά μάτια της σοφής κουκουβάγιας παρελαύνει η αφρόκρεμα της διανόησης και του καλλιτεχνικού κόσμου της εποχής, που φωτίζει με πάθος και με χιούμορ πτυχές του σύγχρονου κόσμου τις οποίες ο Μαρκέρ ως απαράμιλλος μοντέρ, το ξανατονίζω διανθίζει συνειρμικά με πολλαπλές εικόνες αρχείου, με αποσπάσματα ταινιών, με φωτογραφίες, καθώς και πλάνα εξωτερικών χώρων που τραβάει ο ίδιος εδώ κι εκεί. Εντυπωσιακά ονόματα, ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ο Τζωρτζ Στάινερ, η Μισέλ Σερ, ο Γιάννης Ξενάκης, ο Βασίλης Βασιλικός, ο Κώστας Αξελός, ο Ζαν-Πιέρ Βερνάν, ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, ο Ελίας Καζάν, ο Αλέξης Μινωτής κ.ά. διαχειρίζονται ένα σύνολο γνώσεων ιδιαίτερα συναρπαστικό, στοχαζόμενοι πάνω στις πηγές και στις ρίζες του πολιτισμού μας, αναλογιζόμενοι επίσης τον τρόπο με τον οποίον αναβιώνουν ανησυχητικά φαντάσματα χιλιετιών, κρατώντας πάντα επίκαιρη την αντιπαράθεση της λογικής με το χάος αλλά και την απόσταση που χωρίζει τους αρχαίους μύθους από τις σημερινές μυθολογίες της δεκάρας. Τα γυρίσματα έγιναν στην Αθήνα, στην Καλιφόρνια, στη Γαλλία και στη Γεωργία. ΜΙΑ ΈΚΘΕΣΗ Πέρυσι τον Ιούνιο, εγκαινιάστηκε στη Σινεματέκ του Παρισιού (εκεί έχει συγκεντρωθεί το αχανές αρχείο του σκηνοθέτη) μια εκπληκτική έκθεση με τίτλο Κρις Μαρκέρ, οι επτά ζωές ενός σκηνοθέτη, η οποία στη συνέχεια μεταφέρθηκε για όλο το φθινόπωρο μέχρι την αλλαγή του χρόνου στο Μποζάρ των Βρυξελλών και διατρέχει το τεράστιο έργο ενός δημιουργού μοναδικά ταυτισμένου με τον αιώνα του. Η αποκαλυπτική αυτή έκθεση που επιμελήθηκαν οι Ρεμόν Μπελούρ, Ζαν-Μισέλ Φροντόν και Κριστίν βαν Άσε μας καθοδηγεί σ ένα ταξίδι όπου ανακαλύπτει κανείς όχι τόσο την παραδοσιακή βιογραφική εξέλιξη του δημιουργού όσο το πολυδιάστατο και πολυσχιδές σύμπαν ενός globe-trotter, την πολύπλευρη έκφρασή του στη χαοτική της διάσταση και τα πολλαπλά μέσα που προσέγγισε και χειρίστηκε πρωτοποριακά στα 50 χρόνια μιας ομολογουμένως υβριδικής καλλιτεχνικής διαδρομής, οπλισμένος με στυλό στην αρχή, βιζέρ στο μάτι αργότερα, οθόνη υπολογιστή τις τελευταίες δεκαετίες. Ανανεωτής σε βάθος της τέχνης του ντοκιμαντέρ, στρατευμένος σε κάθε πολιτική ή πολιτιστική επανάσταση του πλανήτη, ο Μαρκέρ υπήρξε ο κατ εξοχήν ελεύθερος δημιουργός, ελεύθερος και πολυμήχανος: ελεύθερος να κάνει τις ταινίες και τα πειράματα που επιθυμούσε, πολυμήχανος στους ανορθόδοξους τρόπους να υλοποιεί τους στόχους του χάρη στη βοήθεια φίλων και μαικήνων που του είχαν τυφλή εμπιστοσύνη. Ήταν μια συναρπαστική και αντιφατική προσωπικότητα: πραγματιστής και ονειροπόλος, απρόβλεπτος και αταξινόμητος, πανταχού παρών και αόρατος. Κατέχει δικαίως σήμερα μια περίοπτη θέση στο οικοσύστημα του μοντέρνου κινηματογράφου. zx 54 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

55 Ξανανακαλύπτοντας την Αμερική Από τον Δημήτρη Π. Σωτηρόπουλο Από τον Τζορτζ Ουάσινγκτον μέχρι τον Ντόναλντ Τραμπ, η Αμερική ήταν εξωστρεφής έστω κι αν οι πρόεδροί της διακήρυσσαν το αντίθετο. Φιλελεύθερη και δυναμική κοινωνία, ήταν αξιοζήλευτη για τα πρότυπα της καθημερινής ζωής και τις πολιτισμικές κατακτήσεις της, πριν της δοθεί η παγκόσμια ηγεμονία μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Αμερική είναι δύναμη τόσο οικεία χάρη στον εξαγόμενο και κυρίαρχο μαζικό πολιτισμό της και τόσο κοντινή χάρη σε κάποιον συγγενή που βρίσκεται εκεί μετανάστης. Αλλά μαζί και τόσο ανοίκεια και μακρινή σε σχέση με τις εσωτερικές της αντιφάσεις και τη σκληρή ζωή της. Ας την καταλάβουμε. [ΤΒJ] André Kaspi - Hélène Harter, Οι Αμερικανοί Πρόεδροι. Από τον Τζορτζ Ουάσινγκτον στον Ντόναλντ Τραμπ, μετάφραση από τα γαλλικά: Σώτη Τριανταφύλλου, Μεταίχμιο, Αθήνα 2019, 311 σελ. Στο περίφημο αγγλικό μυθιστόρημα, Τα απομεινάρια μιας ημέρας (The Remains of the Day, βραβείο Booker το 1989), του νομπελίστα Καζούο Ισιγκούρο, περιγράφεται, μέσα από τα μάτια ενός γηραίου πλέον μπάτλερ, που υπηρέτησε πιστά επί χρόνια έναν άγγλο λόρδο, η πτώση του παλαιού, προπολεμικού κόσμου της αριστοκρατίας, και η ανάδυση της νέας μεταπολεμικής πραγματικότητας. Το δράμα εκτυλίσσεται σε έναν πύργο που στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα είναι το συμβολικό κέντρο των εξελίξεων της (ουδετερόφιλης) αγγλικής άρχουσας τάξης, φιλοξενώντας μικρότερα ή σημαντικότερα γεγονότα της πολιτικής, διπλωματικής και κοινωνικής ζωής. Αλλά το 1945, μετά την απίστευτη λαίλαπα του πολέμου, αυτές οι μεσαιωνικές ιεραρχίες δεν θα υπάρχουν πια. Άλλωστε, ο ίδιος ο πύργος θα περάσει όχι τυχαία στα χέρια ενός νέου και μοντέρνου αμερικανού εκατομμυριούχου, που δεν θα χει ανάγκη από μπάτλερ για να τον σερβίρει ούτε από «βαλέ» για να τον ντύνει. Από τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο η Μεγάλη Βρετανία θα βγει μόνο τυπικά νικήτρια, στην ουσία όμως πληγωμένη ανεπανόρθωτα. Από εκεί και μετά, τις επόμενες δεκαετίες, η μεγάλη αυτή αυτοκρατορία του 19ου αιώνα θα αρχίσει να χάνει ένα ένα τα «πετράδια» του στέμματός της, ανά τον πλανήτη. Κενό στη διεθνή πολιτική και ηγεμονία δεν υπάρχει ποτέ, φυσικά. Και αυτό θα σπεύσουν να το καλύψουν οι ουσιαστικοί νικητές του πολέμου, οι Αμερικανοί, μια νέα υπερδύναμη με διαφορετική αντίληψη για τη μετα-αποικιακή ηγεμονία και, κυρίως, με μεγάλη επένδυση στη δημοκρατική-ρεπουμπλικανική παράδοση και τις φιλελεύθερες Ο πρώτος αμερικανός πρόεδρος Τζορτζ Ουάσινγκτον ( ) εικονίζεται σε έργο αγνώστου εικονογράφου να ανοίγει μια μασωνική συνάντηση στη Στοά της Αλεξάνδρειας, στη Βιρτζίνια, στις 18 Σεπτεμβρίου αξίες, όπως και στα ατομικά δικαιώματα. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΉ ΚΑΤΊΣΧΥΣΗ Η εξωστρέφεια αυτή των ΗΠΑ δεν ήταν πάντως αυτονόητη. Έως τότε, η αμερικανική εξωτερική πολιτική διακατεχόταν, εν πολλοίς, από την παρακαταθήκη που είχε αφήσει ο πρώτος πρόεδρός της, ο Τζορτζ Ουάσινγκτον, στους επιγόνους του: μην εμπλέκεστε στις ενδοευρωπαϊκές διαμάχες, δεν μας αφορούν. Βεβαίως, η μεταπολεμική υπέρβαση του δόγματος αυτού ήταν που θα μετέτρεπε τις ΗΠΑ από ανερχόμενη περιφερειακή δύναμη σε παγκόσμια υπερδύναμη με επιρροή και, μετά το 1989, με αδιαμφισβήτη πλανητική ηγεμονία. Δεν επρόκειτο απλώς όμως για την πολιτική της επικράτηση. Ακόμη περισσότερο, ίσως είχε καταφέρει να διαποτίσει την κουλτούρα ακόμη και των πιο μακρινών χωρών e-bay του κόσμου με την επικράτηση των πολιτισμικών της αξιών, μέσω του κινηματογράφου, της μουσικής, του στυλ, της διατροφής, της τεχνολογίας, εντέλει των προτύπων ζωής. Από τη δεκαετία του 1960 και μετά, ιδίως, όταν η τηλεόραση άρχισε να μπαίνει όλο και σε πιο πολλά σπίτια, και το Χόλλυγουντ να επιβάλει τους ήρωες και τις ιστορίες του, η Αμερική διείσδυσε στο φαντασιακό των ανθρώπων (πρώτα και κύρια των νέων, βέβαια) με τρόπο κυρίαρχο. Ο «Νέος Κόσμος» και το «αμερικανικό όνειρο» σε αυτή τη χώρα-χωνευτήρι, που ήταν άλλωστε δημιούργημα ταπεινών μεταναστών απ όλο τον κόσμο, άρχισε να μοιάζει με τη σύγχρονη Γη της Επαγγελίας όπου κάθε επιθυμία μπορούσε να εκπληρωθεί. Ο ποπ αμερικανικός πολιτισμός της κατανάλωσης και των πιο τρελών και καινοτόμων επιχειρηματικών ιδεών έγινε το σημείο αναφοράς κάθε μοντέρνου ανθρώπου. Κι έτσι, ενώ έως τότε λίγοι μη ειδικοί θα μπορούσαν να ανακαλέσουν τα ονόματα των αμερικανών προέδρων, π.χ. του μεσοπολέμου, ξαφνικά η τελετή αναγόρευσης του νέου προέδρου των ΗΠΑ στο Καπιτώλιο θα καθίστατο γεγονός παγκόσμιου ενδιαφέροντος. Θα συνέβαλλαν σε αυτό και άλλα γεγονότα: η όξυνση του Ψυχρού Πολέμου, δραματικά περιστατικά όπως η δολοφονία (σε τηλεοπτική μετάδοση) του χαρισματικού και εξαιρετικά τηλεγενούς προέδρου Τζων Φιτζέραλντ Κέννεντυ στο Τέξας το 1963, σκάνδαλα που αποκάλυπταν τη σκοτεινή πλευρά της προεδρικής εξουσίας όπως το Γουοτεργκέιτ επί προεδρίας Νίξον στις αρχές του 1970 κ.ά. Είναι, ας πούμε, πολύ χαρακτηριστικός ο παροξυσμός που επικράτησε στη βρετανική κοινή γνώμη με την επίσκεψη του προέδρου Κέννεντυ και the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 55

56 22 Νοεμβρίου 1963, Ντάλλας, Τέξας, ΗΠΑ. O αμερικανός πρόεδρος Τζων Φ. Κέννεντυ με τη σύζυγό του Τζάκυ, στην προεδρική λιμουζίνα, πίσω από τον κυβερνήτη του Τέξας, Τζων Κόνναλλυ και τη σύζυγό του Νέλλη. Λίγες στιγμές μετά, ο Κέννεντυ θα έπεφτε νεκρός, θύμα δολοφονικής επίθεσης. της συζύγου του, Τζάκυ, στο Λονδίνο, το Η συνάντηση των δύο αμερικανών πολιτικών σταρ με το βασιλικό ζεύγος της αγγλικής μοναρχίας, στο μουντό παλάτι του Μπάκινγχαμ, υποδήλωνε τις διαφορές δυναμισμού των δύο κόσμων και, ιδίως, αναδείκνυε τη λαμπερή γοητεία του Νέου. Ο εκάστοτε αμερικανός πρόεδρος έγινε έτσι ένας οικείος άνθρωπος, η πρώτη κυρία (ή και οι ερωμένες τού προέδρου, από την Μέριλυν Μονρόε ώς τη Μόνικα Λεβίνσκι) έγινε μέρος του καθημερινού κουτσομπολιού μας και ο Λευκός Οίκος ένα μάλλον κακόγουστο κτίριο σε μια σχετικά μικρή πόλη όπως η Ουάσινγκτον θεωρείται το υποτιθέμενο κέντρο της παγκόσμιας εξουσίας. Η εκλογή του Μπαράκ Ομπάμα το 2008, του πρώτου Αφροαμερικανού στο αξίωμα, κι ενός φιλελεύθερου και γοητευτικού πολιτικού με επικοινωνιακό χάρισμα χωρίς προηγούμενο, ανανέωσε το παγκόσμιο ενδιαφέρον για το θεσμό. Ενώ η επικράτηση του λαϊκιστή Ντόναλντ Τραμπ, το 2016 (ο 45ος πρόεδρος στην ιστορία των ΗΠΑ), που βρισκόταν στον αντίποδα του προκατόχου του από άποψη πολιτική και πολιτισμική, απέδειξε τις τεράστιες αντιφάσεις αυτής της συναρπαστικής χώρας, δίνοντας νέες διαστάσεις στο ενδιαφέρον μας. Φυσικά, ο θαυμασμός αυτός των Ευρωπαίων για τους υπερατλαντικούς συμμάχους τους, ενώ ήταν αδιαμφισβήτητος όσον αφορά τα οικονομικά και τεχνολογικά της επιτεύγματα, ήταν πιο συγκρατημένος ή αποκτούσε επικριτικό χαρακτήρα σε σχέση με την εξωτερική της πολιτική, ιδίως από τον πόλεμο του Βιετνάμ και μετά. Η άλλοτε αποικιοκρατική και σε υποχώρηση πια Γηραιά Ήπειρος γινόταν έξαφνα πολύ αυστηρή με τους νέους ηγεμόνες του πλανήτη, που την είχαν απελευθερώσει μόλις πρόσφατα από τη ναζιστική κατοχή και είχαν χρηματοδοτήσει αδρά τη μεταπολεμική της ανασυγκρότηση. Ο αντιαμερικανισμός έγινε, έτσι, της μόδας από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 και μετά, την ίδια ώρα που οι ευρωπαϊκές κοινωνίες άρχισαν, όπως είπαμε, να ακολουθούν όλο και περισσότερο το αμερικανικό πρότυπο ζωής και κατανάλωσης. Ούτε η κληρονομιά του φιλελευθερισμού και του ρεπουμπλικανισμού της Αμερικανικής Επανάστασης, των φεντεραλιστικών κειμένων των Πατέρων του Έθνους ή των αμερικανικών συνταγμάτων και των θεσμών τους απασχόλησαν ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή πολιτική σκέψη, που συνέχισε να θεωρεί ιδρυτικό γεγονός της δικής της πολιτικής νεωτερικότητας τη Γαλλική Επανάσταση, παρότι η Αμερικανική είχε προηγηθεί χρονικά και είχε ασκήσει επιρροή σε γάλλους διαφωτιστές ή είχε γοητεύσει έντονα κορυφαίους στοχαστές του 19ου αιώνα όπως ο Αλέξις ντε Τοκβίλ. Φθόνος για τον κραταιό, νεανικό και κάπως ατσούμπαλο ξάδελφο εξ Αμερικής που ερχόταν να κυριαρχήσει επί του παλαιού κόσμου; Ή μήπως αλαζονεία και ψευτο-υπερηφάνεια από τον πλέον ξεπεσμένο ευρωπαίο αριστοκράτη, που αρνούνταν να επιτρέψει στον φιλελεύθερο «τυφώνα» να αλώσει το τελευταίο πολιτικό καταφύγιο της παραδοσιοκρατίας; Victor Hugo King / United States Library of Congress s Prints and Photographs ID cph.3c34844 Ο ΑΝΤΙΑΜΕΡΙΚΑΝΙΣΜΌΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΆΔΑ Ακόμη πιο αμφίθυμη υπήρξε για την Ελλάδα η σχέση με τον «ασύμμετρο» αυτό εταίρο της. Προσκολλημένη από την πρώτη στιγμή σχεδόν της Επανάστασης του 1821 στο βρετανικό άρμα, η Ελλάδα πέρασε ξαφνικά μια μέρα, το 1947, ως προίκα στους «γιάνκηδες», όταν η Αγγλία δήλωσε αδυναμία να εκπληρώνει στο εξής τις υποχρεώσεις της ως «προστάτις» δύναμη στην περιοχή. Οι ΗΠΑ θα έβαζαν, ωστόσο, βαθιά το χέρι στην τσέπη για να ανταποκριθούν στη νέα τους αυτή υποχρέωση. Δεδομένου μάλιστα του μαινόμενου εμφυλίου που καθιστούσε την χώρα μας το «προκεχωρημένο φυλάκιο» της Δύσης στην αντιμετώπιση του σοβιετικού επεκτατισμού (έτσι το έλαγαν τότε), το Δόγμα Τρούμαν και το συνοδευτικό σχέδιο Μάρσαλ θα λάμβαναν, ειδικά στην Ελλάδα, χαρακτήρα πολιτικό, στρατιωτικό και οικονομικό, σε τέτοια έκταση όσο ίσως πουθενά αλλού στην Ευρώπη. Η εξάρτηση συνεπώς από τους αμερικανούς «φίλους» και τη νατοϊκή ομπρέλα προστασίας (μετά το 1952) ήταν δώρο, αλλά μαζί θεωρούνταν και βάρος. Εξασφάλιζε την άμυνα, χρηματοδοτούσε την ανάπτυξη υποδομών κ.λπ., αλλά έδινε λαβή στους εσωτερικούς αμφισβητίες, και όχι μόνο, να μιλούν για παραχώρηση εθνικής κυριαρχίας, με τη συνεργασία της «αμερικανόδουλης ντόπιας αστικής τάξης». Στην πραγματικότητα, βεβαίως, η ελληνική πολιτική ελίτ που δυσανασχετούσε για την «απώλεια» της κυριαρχίας ήταν εκείνη που την ίδια στιγμή παραπονιόταν διαρκώς στην Ουάσινγκτον ότι δεν φρόντιζε επαρκώς τον αδύναμο προστατευόμενό της. Κι ενώ, από τη δεκαετία του 1960, η αμερικανική παρεμβατικότητα έτεινε να υποχωρεί καθώς η γεωπολιτική σημασία της χώρας υποβαθμιζόταν, η ατεκμηρίωτη αίσθηση διανοουμένων, ΜΜΕ, πολιτικών και της κοινής γνώμης ότι η απριλιανή δικτατορία ήταν αμερικανοκίνητη ενίσχυσε περαιτέρω τα αντι-αμερικανικά αισθήματα στα καθ ημάς. Ακόμη χειρότερα, στη μεταπολίτευση, η κυπριακή τραγωδία που χρεώθηκε στους υποτιθέμενους χειρισμούς τους Χένρυ Κίσσινγκερ, η έξοδος της Ελλάδας από το ΝΑΤΟ με απόφαση του Κωνσταντίνου Καραμανλή το 1974, η άνοδος του λαϊκισμού στην εξουσία τη δεκαετία του 1980 με την αντι-ιμπεριαλιστική ρητορική τού σοσιαλιστή αμερικανοτραφούς πρωθυπουργού Ανδρέα Παπανδρέου να στοχεύει ταυτόχρονα ΗΠΑ και Βρυξέλες κατέστησε τον αντιαμερικανισμό αναπόσταστο στοιχείο της κυρίαρχης πολιτικής κουλτούρας της περιόδου, κυρίως βεβαίως της αριστερής. Με τις πορείες φοιτητών, συνδικαλιστών και λοιπών εξεγερμένων της εκάστοτε συγκυρίας να καταλήγουν συνήθως στην αμερικανική πρεσβεία της Αθήνας προκειμένου να διαδηλώσουν κατά της παγκόσμιας καταπίεσης αλλά και με την εγχώρια τρομοκρατία να χτυπά, εξίσου συχνά, αμερικανικούς στόχους στην Ελλάδα, συντονισμένη τελικά απόλυτα με την κυρίαρχη αυτή κουλτούρα, ως μέρος μιας παθολογικής κανονικότητας. Το διαχρονικό ελληνικό «αντισταστιακό» έθνος είχε βρει λοιπόν για περίπου έξι δεκαετίες τον ιδανικό ξένο εχθρό: ένας γίγας με κακή φήμη, παντοδύναμος αλλά δήθεν αφελής και άξεστος, στον οποίο αντιστεκόταν ένα μικρό γαλατικό χωριό, την ίδια ώρα που ζητούσε με κάθε αφορμή τη διαμεσολάβησή 56 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

57 του στα προβλήματα με τους γείτονές του. Όπως τραγουδούσε ο ροκ αοιδός το 1980, ο Νεοέλληνας «ντυνόταν σαν Αμερικάνος, του άρεσε κρυφά και ο Μητροπάνος». Όλα τούτα ώς το Διότι εκείνη τη χρονιά το ελληνικό φαντασιακό ανακάλυψε νέους αγαπημένους εχθρούς που επιβουλεύονταν την ανεξαρτησία του. Ήταν η Τρόικα και, κυρίως, η Γερμανία και οι Βρυξέλες. Οι ΗΠΑ ως ο απόλυτος δαίμονας όχι μόνο είχαν αντικατασταθεί από άλλους «κακούς ξένους» αλλά, σε μια αναπάντεχη αντιστροφή ρόλων, είχε μπει πλέον στη θέση του υποστηρικτή του αδικημένου μικρού φίλου του. Ο Λευκός Οίκος ήταν τώρα εκείνος που πίεζε τους «ανάλγητους» Γερμανούς να ελαφρύνουν τη λιτότητα των μνημονίων και, με δεδομένο ότι ο αντιμνημονιακός αγώνας είχε αναχθεί σε αγώνα υπεράσπισης της εθνικής ανεξαρτησίας, η συμμαχία με τις ΗΠΑ υπό το νέο αυτό πρίσμα θεωρούνταν μια σχέση «υπέρ αδυνάτου». Το πιο αναπτρεπτικό ήταν ότι την ίδια πεποίθηση συμμεριζόταν και η ελληνική ριζοσπαστική Αριστερά μετά την άνοδό της στην εξουσία το 2015, θεωρώντας ότι μπορούσε να βρει στους παλιούς «φονιάδες των λαών» ευήκοα ώτα για τα φιλόδοξα αιτήματά της περί ελάφρυνσης χρέους κ.λπ. Έμοιαζε να τελειώνει έτσι μια ολόκληρη εποχή, με τις νέες οικονομικές και γεωπολιτικές πραγματικότητες να αλλάζουν σημαντικά τις προτεραιότητες και τις συμμαχίες της χώρας, αν και όχι αναγκαστικά την κουλτούρα του αιωνίως αδικημένου Έλληνα. Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΉ ΜΑΤΙΆ ΣΤΙΣ ΗΠΑ Σε αυτή τη στιγμή έρχεται στα ελληνικά η μελέτη των André Kaspi και Hélène Harter, Οι Αμερικανοί Πρόεδροι. Από τον Τζορτζ Ουάσινγκτον στον Ντόναλντ Τραμπ (κυκλοφόρησε πέρυσι στα γαλλικά με τίτλο Les Présidents Américains, de Washington à Obama, από τις εκδόσεις Tallandier), που αποτελεί τον δεύτερο τίτλο της σειράς «Ιδέες & Πολιτική» του Μεταίχμιου (των οποίων είμαι επιμελητής). Για λόγους που εξηγούνται και από όσα ήδη αναφέραμε για τον ελληνικό αντιαμερικανισμό, ένα τέτοιο βιβλίο έλειπε από την ελληνική βιβλιογραφία. Ήμασταν φανατικοί αντιαμερικανοί αλλά γνωρίζαμε ελάχιστα για την πολιτική ιστορία της χώρας που επικρίναμε τόσο ισοπεδωτικά. Οι συνθήκες, ωστόσο, σήμερα είναι ευνοϊκές για να τα επανεξετάσουμε όλα αυτά πιο ψύχραιμα. Το βιβλίο βοηθάει σε αυτή την κατεύθυνση, καθώς εξηγεί με τρόπο απόλυτα κατανοητό και μέσα από ρέουσα αφήγηση την ιστορική διαδικασία διά της οποίας το προεδρικό αξίωμα των ΗΠΑ, που στην αρχή είχε πολύ λιγότερες εξουσίες, έφθασε σήμερα να συγκεντρώνει πολύ μεγάλη ισχύ και να είναι ο καθοριστικός παράγων στην ισορροπία των τριών εξουσιών της παλαιότερης (αβασίλευτης) Δημοκρατίας της σύγχρονης εποχής. Μέσα από αυτή την εξιστόρηση (που ευτυχεί στα ελληνικά χάρη στην εξαιρετική απόδοσή της από τη μεταφράστρια και ιστορικό, Σώτη Τριανταφύλλου) περνάει μπροστά από τον αναγνώστη όλη η ταραχώδης πολιτική ιστορία των ΗΠΑ, από τους ιδρυτές πατέρες του έθνους μέχρι τον νυν πρόεδρο Ντόναλντ Τραμπ. Οι δύο ερευνητές έχουν καταθέσει νωρίτερα πολύ σημαντικό και ιδιαίτερα εκτεταμένο έργο για διάφορες πτυχές της αμερικανικής πολιτικής και κοινωνικής ιστορίας, και στο πεδίο τους συγκαταλέγονται στους πιο άξιους εκπροσώπους της υψηλών προδιαγραφών γαλλικής ιστοριογραφίας. Η επιλογή μιας μελέτης γάλλων ιστορικών για τις ΗΠΑ έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς μας συστήνουν την αμερικανική πολιτική ιστορία όσοι (ειδικοί) την παρακολουθούν όπως κι εμείς, από μακριά, και ειδικά από το ευρωπαϊκό παρατηρητήριο, συνεπώς έχουν παρόμοιες απορίες με εμάς. Διότι το βλέμμα του Ευρωπαίου, όπως είδαμε, είναι μονίμως διχασμένο απέναντι στη μεγάλη αυτή χώρα. Πώς πρέπει να κρίνει έναν πρόεδρό της; Με βάση την εσωτερική του πολιτική την οποία συνήθως αγνοεί ή την εξωτερική του πολιτική που έχει συχνότατα άμεση επίπτωση στη Γηραιά Ήπειρο; Το βιβλίο εστιάζει, πάντως, τόσο στα πρόσωπα όσο και στο θεσμό (χωρίς να θεωρεί δεδομένη τη γνώση μας ακόμη και για προβεβλημένους προέδρους), ενώ ανατρέπει διάφορες βεβαιότητές μας για τους «καλούς» ή τους «κακούς» που πέρασαν από το ύπατο αξίωμα αυτής της χώρας. Με έναν τρόπο, οι ΗΠΑ είναι η δεύτερη πατρίδα κάθε Ευρωπαίου, τόσο οικεία χάρη στον εξαγόμενο και κυρίαρχο μαζικό πολιτισμό της και τόσο κοντινή χάρη σε κάποιον συγγενή που βρίσκεται εκεί μετανάστης. Αλλά μαζί και τόσο ανοίκεια και μακρινή σε σχέση με τις εσωτερικές της αντιφάσεις και τη σκληρή ζωή της αυτό που αποκαλούμε «αμερικανικό όνειρο», κάτι που δεν έχει μόνο την όψη της απαστράπτουσας επιτυχίας αλλά ενίοτε και του εφιάλτη. Οι συγγραφείς περιορίζονται μεν στην πραγμάτευση του πεδίου της πολιτικής, μέσα από το οποίο όμως διαφαίνονται όλα τα έργα και οι αγώνες που έκαναν αυτή τη χώρα από αποικία της ανατολικής ακτής την αδιαμφισβήτηση ηγεμονική δύναμη του πλανήτη, στρατιωτικά, οικονομικά και πολιτισμικά. zx Γνωριμία με την Τουρκία Από τον Θάνο Βερέμη Ο συγγραφέας του βιβλίου, μετά τον διπλωμάτη Αλέξη Αλεξανδρή (The Greek Minority in Istanbul, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών), είναι ο νέος τουρκολόγος μας που θα ανοίξει το δρόμο στους επερχόμενους επιστήμονες. Αυτόν επέλεξε ο (Σερ) Βασίλης Μαρκεζίνης ως στόχο στις εθνικιστικές του ανοησίες. Ευτυχώς, ο Γιάννης Γρηγοριάδης έδωσε τόπο στην οργή και συνεχίζει απερίσπαστος το έργο του, ενώ τον Σερ ετίμησε η Χρυσή Αυγή ως επιλογή της για την προεδρία της Ελληνικής Δημοκρατίας. Από τις επιφυλλίδες αυτής της έκδοσης μαθαίνουμε σπάνιες πληροφορίες. Μια τέτοια είναι η κατάρριψη τουρκικού αεροσκάφους από τουρκικά πυρά, κατά τη διάρκεια αερομαχίας μεταξύ ελληνικών και τουρκικών πολεμικών, ώστε να προκληθεί ελληνοτουρκική κρίση. Κατηγορήθηκαν από τις τουρκικές αρχές 365 στρατιωτικοί και καταδικάστηκαν για τη σκευωρία 325 με ποινές καθείρξεως έως 20 ετών (σελ. 333) Ακολουθούν πληροφορίες για την τρομοκρατία με δυσεύρετα στοιχεία του Πρόκειται για βιβλίο που οι Έλληνες χρειάζονται για να αντιμετωπίζουν με σοβαρότητα και όχι παραστάσεις τύπου Καμμένου τους γείτονες. Το βιβλίο αποτελεί μια αναδρομή της τουρκικής πολιτικής των Ιωάννης Ν. Γρηγοριάδης, Ο Σίσυφος στην Ανατολή, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, σ. 436, 2018 τελευταίων 15 ετών, όπως αυτή αποτυπώνεται στην αρθρογραφία του συγγραφέα. Στο εισαγωγικό κεφάλαιο το οποίο δημοσιεύεται για πρώτη φορά εξηγείται η επιλογή του τίτλου. Ο μύθος του Σισύφου αναφέρεται στον σισύφειο έργο των τούρκων μεταρρυθμιστών που φιλοδοξούν να μετατρέψουν την Τουρκία σε δημοκρατία δυτικού τύπου. Τα 150 κείμενα του βιβλίου είναι χωρισμένα σε θεματικές ενότητες που αναφέρονται στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, το Κυπριακό, την τουρκική εσωτερική και εξωτερική πολιτική. Στα κείμενα αυτά δεν λείπει το πολιτικό θάρρος. Στο κείμενο υπό τον τίτλο «Μεγίστη Ανευθυνότητα» γίνεται σαφής λόγος στους κινδύνους που εγκυμονεί τόσο η καιροσκοπική εργαλειοποίηση κρίσιμων ζητημάτων εξωτερικής πολιτικής όπως η οριοθέτηση των θαλασσίων συνόρων της χώρας όσο και η διαίρεση των Ελλήνων σε «πατριώτες» και «προδότες» βάσει των απόψεών τους σε θέματα εξωτερικής πολιτικής. Η προσθήκη των 150 προσωπικών φωτογραφιών από διάφορα ταξίδια του συγγραφέα ανά την Τουρκία ολοκληρώνει το έργο και του προσδίδει αισθητική αξία. Ο Γιάννης Γρηγοριάδης, με τις πολλές γνώσεις του για την γείτονα, θα έπρεπε να προχωρήσει σε μια συνολική ιστορία της Τουρκίας και τις σχέσεις της με τις γειτονικές χώρες. zx the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 57

58 Erich Kästner, Στο χείλος της αβύσσου. Η πλήρης έκδοση του «Φάμπιαν», μετάφραση από τα γερμανικά: Άντζη Σαλταμπάση, Πόλις, Αθήνα 2018, 348 σελ. Ο Φάμπιαν είμαστε εμείς Από τη Βίβιαν Στεργίου Στο χείλος της αβύσσου: ανάμεσα στην πολιτική, την ανεργία, τη σύγχυση και τη νυχτερινή περιπλάνηση. Γιατί συγκινεί τον σύγχρονο αναγνώστη ένα βιβλίο που γράφτηκε για να εκφράσει τον προσωπικό ζόφο ενός ανθρώπου την περίοδο της δημοκρατίας της Βαϊμάρης στη Γερμανία; Βερολίνο, αρχές της δεκαετίας του «Όποιος είναι αισιόδοξος θα πέσει σε απελπισία. Εγώ, που είμαι μελαγχολικός τύπος, δεν θα πάθω κάτι». Η μεγάλη πόλη έχει παραδοθεί στην απόλαυση. Χωρίς λεφτά, χωρίς δουλειές, ο κόσμος γυρίζει στα μπαρ, τα πορνεία και τα περίεργα μέρη όπου συχνάζουν λεσβίες, μοντέλα, γλύπτριες, σύζυγοι που απατούν τους συζύγους τους, πλούσιες και πλούσιοι που θέλουν να αγοράσουν την παρέα του ξένου σώματος, λάγνοι υπάλληλοι και φτωχοί λογιστές. Η πόλη εντάσσεται σε ακραίες πολιτικές ομάδες. Ο συγγραφέας περιγράφει τις συγκρούσεις τους. Έχει πολύ χιούμορ το ασφαλές του καταφύγιο. Όλοι γυρίζουν από δω κι από κει αποχαυνωμένοι, μουδιασμένοι και χωμένοι στη νευρική αναζήτηση της καταδικασμένης χαράς των καταθλιπτικών. Κανείς δεν φαίνεται να ξέρει πού θέλει να πάει. Κάνουν σχέδια. Επιβιώνουν. Αλλά όλα μπορούν να τελειώσουν ανά πάσα στιγμή. «Υπαλληλάκους, λογιστές και εμπόρους» τους διασκεδάζουν γυναικείες γάμπες. Στα χορευτικά κέντρα γίνεται της τρελής. Οι άνθρωποι είναι λάγνοι. Αγγίζονται, δοκιμάζουν περίεργες στάσεις. Μία κοπέλα φοράει ένα λαστιχένιο πέος. Κι ανάμεσα σ αυτά, τα φαινομενικά μόνο ασήμαντα, λέγονται και τα σημαντικά: «μπορείς να χρησιμοποιήσεις την εξουσία σου για να βοηθήσεις τους άλλους», λέει ο κολλητός του Φάμπιαν, ο Λαμπούντε. «Ποιος το κάνει αυτό; όλοι τη χρησιμοποιούν για δικό τους όφελος ή για να βοηθήσουν την οικογένεια τους. Ο ένας για να πληρώνει η τάξη του λιγότερους φόρους, ο άλλος για να υποστηρίξει όσους έχουν ξανθά μαλλιά ή έχουν ύψος πάνω από δύο μέτρα, κι ο τρίτος για να δοκιμάσει έναν μαθηματικό τύπο πάνω στην ανθρωπότητα. Δεν δίνω μία ούτε για το χρήμα ούτε για την εξουσία!» λέει ο Φάμπιαν. Χαλαρός και ματαιωμένος, ειρηνιστής και μακριά από ψευδαισθήσεις στη σκληρή μεγαλούπολη της βίας. Ο Φάμπιαν είναι ρομαντικός που περιφέρεται στην πόλη και, επειδή δεν κρύβεται απ την πραγματικότητα, αναπόφευκτα, κυνικός. Ο απλός άνθρωπος που σκέφτεται καθαρά, ενώ όλοι θολώνουν με ιδεολογίες και απληστία. Του φαίνονται παράλογα όλα. Και μάλλον είναι. Ο Φάμπιαν είναι διδάκτορας της φιλολογίας. Έχει περάσει από διάφορες δουλειές. Γίνεται υπάλληλος και μετά, ξαφνικά, άνεργος. Δεν περιμένει πια χαρά απ τη μισθωτή εργασία. Θα ήθελε να έχει κάτι για να μπορεί να ζει, όμως δεν είναι έτοιμος να κάνει το οτιδήποτε, ειδικά να πουλήσει φθηνά τον εαυτό του σε πλούσιες κυρίες ή στην τέχνη της προπαγάνδας ή στη γαλήνη της πίστης σε μία ιδεολογία. Θέλει να παραμείνει ηθικός άνθρωπος σε μία πόλη που έχει χάσει το μέτρο της. Οι άνθρωποι πυροβολούν για πολιτικούς λόγους, συχνάζουν σε αλλόκοτα πορνεία, πουλάνε τα πάντα και συκοφαντούν ο ένας τον άλλον. Δε βρίσκουν δουλειές, όμως πρέπει και πάλι να επιβιώσουν. Μία ασκούμενη δικηγόρος ξεπουλιέται σ έναν πλούσιο γέρο. Μία κυρία ανοίγει ένα πανδοχείο για εραστές και φροντίζει να βρίσκει άντρες που θα συνοδεύουν μοναχικές κυρίες. Μία γριούλα πουλάει σαπούνια στο μαγαζί της που δεν μπαίνει κανείς. Ο Φάμπιαν γράφει διαφημίσεις για τσιγάρα και μετά απολύεται. Από τη στιγμή που θα του κοινοποιηθεί η απόλυσή του εισπράττει τα μάρκα που του αναλογούν και περιφέρεται στο Βερολίνο και στην επαρχιακή πόλη όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε. ΠΑΡΑΊΤΗΣΗ, ΣΎΓΧΥΣΗ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΉ Η κάθε μέρα είναι, για αυτόν που τη ζει, ένα ταξίδι με λάθος τρένο προς λάθος προορισμό. Κι επειδή υπάρχουν πολλές πιθανότητες, αλλά μόνο μία μπορεί να πάρει σάρκα και οστά, υπερισχύει το απίθανο. Η λογική εξορίστηκε. Ο Φάμπιαν περιφέρεται στους δρόμους. Ο κόσμος στα μέσα μεταφοράς είναι ευερέθιστος. Οι άνεργοι κάνουν ουρές μπροστά από υπαλλήλους της τεράστιας και ανίκητης γερμανικής γραφειοκρατίας. Βασικές παροχές λείπουν. Η πρόνοια δεν μπορεί να καλύψει τις ανάγκες μιας ηττημένης χώρας με ηττημένους πολίτες. Οι ακραίες πολιτικές απόψεις είναι παντού κι είναι δημοφιλείς. Χωρίς θεό και χωρίς νόημα, χωρίς μία πιθανότητα ευτυχίας για να πιαστούν, οι Βερολινέζοι επιλέγουν την αποχαύνωση: καμπαρέ, περίεργα θεάματα όπου οι θεατρίνοι βρίζουν το κοινό και το κοινό επιτίθεται στους διασκεδαστές του, συγκρούσεις στους δρόμους, κλοπές, ξεπούλημα των νέων για λίγα μάρκα ή για ένα δείπνο με κρέας, πανηγύρια όπου ο κόσμος στοιχηματίζει πφένιχ για ένα κομμάτι βούτυρο, ανεργία στους πάντες, το τέλος της ηθικής στην απόφαση όλων να ζήσουν, να πιουν και να αρπάξουν απ όπου μπορούν σαν να μην υπάρχει αύριο. Και δεν υπάρχει αύριο. Για την ταπεινωμένη και ηττημένη φτωχή Γερμανία τα χειρότερα είναι μπροστά. Ο Φάμπιαν περνά τη νύχτα με μία κυρία, αλλά αηδιάζει τρώγοντας το φαγητό της και απολαμβάνοντας τις περιποιήσεις της. Δεν αντέχει άλλο να γυρνά από δω κι από κει με την καθεμία που συναντά στις ατέλειωτες βερολινέζικες νύχτες. Θέλει να βρει μια γυναίκα και να είναι καλός. Θέλει να είναι αγνός κι ηθικός. Το σχέδιο όμως αποτυγχάνει. Δε βρίσκει το νόημα ούτε εκεί, σε κάποιο αγαπημένο πρόσωπο. Εξαιρείται η μαμά. Η γλυκιά γριούλα που τον φροντίζει. Όμως πόσο άσχημα νιώθει που δεν έγινε τίποτε που να μπορεί να παρουσιάσει στη μαμά του με περηφάνια; Όταν γυρίζει στην επαρχία για να τη βρει έχει καταρρεύσει, είναι ένας άνθρωπος που δε συνδέεται με τους γύρω του, ένας άνεργος που αρνείται να ζήσει ως ανήθικος. Δε χωράει πουθενά. Δεν αντέχει. Και είναι υπερβολικά ματαιωμένος ώστε να πιστέψει σε οράματα ή ότι τα πράγματα θα φτιάξουν. Βλέπει την καταστροφή να έρχεται. Ο τίτλος του βιβλίου είναι υπερβολικός και, όμως, με τον τρόπο του, ακριβής: στο χείλος της αβύσσου. Ο συγγραφέας ήθελε να προειδοποιήσει. Το Βερολίνο γίνεται το σκηνικό για μια ατέλειωτη μοναξιά. Η μοναξιά του Φάμπιαν δεν είναι προσωπική. Βιώνεται προσωπικά αλλά δεν περιορίζεται καθόλου στον ήρωά μας. Ο οποιοσδήποτε θα πάθαινε τα ίδια στη θέση του. Η μοναξιά και η ματαίωσή του προκύπτουν από λόγους που δένουν μεταξύ τους τους ανθρώπους, πατάνε πάνω στη συλλογική τους ήττα, στην ανικανότητά τους να φτιάξουν τις συνθήκες μιας ζωής που θα αντέχεται και θα είναι κανονική, όχι παράλογη και όχι τερατώδης. Πρόκειται για μια ματαίωση τεράστια, επιβλητική, για την πλήρη σύγχυση, την πλήρη εξορία της λογικής. Πρόκειται για την απόλυτη ανικανότητα των ανθρώπων να κάνουν το πανάρχαιο, ανθρώπινο κόλπο που τους κρατάει στη ζωή: να φτιάξουν ένα νόημα, να το πιστέψουν και να το ακολουθήσουν ζώντας. Ο Φάμπιαν είναι κυνικός και πολύ αστείος. Το βιβλίο είναι στημένο σαν διασκεδαστικό, γρήγορο κι αγχωτικό παιχνίδι. Γελάς 58 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

59 συνέχεια πολύ, εμπλέκεσαι με αγωνία, μόνο η εξέλιξη του παιχνιδιού σε νοιάζει, εντείνεις την προσοχή σου και ξαφνικά χάνεις, επειδή ο ήρωας του βιβλίου χάνει συνέχεια και μετά γελάς πάλι, επειδή είναι αστείο, είναι απλά ένα παιχνίδι. Διαβάζοντας το εξαιρετικό αυτό βιβλίο έπιανα συχνά τον εαυτό μου να σκέφτεται πως, ευτυχώς, εγώ μπορώ να βγω απ αυτήν την πραγματικότητα που τόσο αριστοτεχνικά έχει στήσει ο μεγάλος Κέστνερ. Μετά, σκεφτόμουν, πάλι, πως δεν μπορώ να βγω ακριβώς. Μπορείς να κλείσεις το βιβλίο, τελειώνοντάς το, και πάλι να νιώθεις πως συνεχίζεται κάπου. Ίσως γι αυτό το τέλος του να είναι τόσο αδέξιο και να το βιώνουμε ως τόσο άδικο. Ένα παιχνίδι είναι, ένα βιβλίο μόνο, και όμως πονάει κανονικά. Η ΑΠΌΛΑΥΣΗ ΤΗΣ ΑΝΆΓΝΩΣΗΣ Οι δυσκολίες δημιουργούν σπουδαία λογοτεχνία. Όσο κι αν υποφέρουμε μαζί με τον Φάμπιαν, δεν μπορούμε παρά ταυτόχρονα να ευτυχούμε διαβάζοντας αυτό το βιβλίο. Είναι ένα βιβλίο που μπορεί να διαβάσει ο οποιοσδήποτε και να το απολαύσει. Η γλώσσα του είναι η γλώσσα μας, λόγω της εξαιρετικής μετάφρασης της Άντζης Σαλταμπάση. Οι λέξεις είναι απλές και δραστικότατες. Οι προτάσεις είναι κοφτερές. Η ροή του σου επιβάλλεται, αδύνατο να το αφήσεις, παράλογο. Τα νοήματά του είναι σφιχτά δεμένα σε ζουμερές φράσεις. Βρίσκεις συνέχεια τον εαυτό σου σε αμηχανία: το κείμενο τρέχει προς το σίγουρο τέλος του και θέλεις και να τελειώσει και να μην τελειώσει. Τα προβλήματα του Φάμπιαν είναι τα δικά μας προβλήματα, ο Φάμπιαν μας μοιάζει. Σπούδασε, προσπάθησε, κατέβαλε κάθε προσπάθεια να γράψει μια εξαιρετική διπλωματική εργασία. Η εφευρετικότητά του και ο ωραίος χειρισμός της γλώσσας δεν πήγαν χαμένα: γράφει διαφημίσεις για πακέτα τσιγάρων. Αλλά κι αυτό δεν είναι για πολύ. Απολύεται και μετά είναι άνεργος που όμως δεν μπορεί να λάβει βοήθεια απ την πρόνοια επειδή ακόμη έχει μερικά μάρκα στο λογαριασμό του, είναι πλούσιος! Πριν από την εξαθλίωση η γραφειοκρατία τον τσακίζει, τον μασάει με τα δόντια Otto Dix, Großstadt (Metropolis), , τέμπερα σε ξύλο, τρίπτυχο, εκ. Το πολύ γνωστό αυτό έργο του Ντιξ απεικονίζει τρεις νυχτερινές σκηνές του Βερολίνου την εποχή της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Αριστερά, ένας παλαίμαχος βετεράνος πολέμου προσεγγίζει ένα πορνείο. Ο κεντρικός πίνακας δείχνει το εσωτερικό ενός κλαμπ: την μπάντα, ένα ζευγάρι που χορεύει, γυναίκες και ένα άτομο διφορούμενου φύλου. Δεξιά, πόρνες με γούνες, αγνοούν τον μολυσμένο από τον πόλεμο που ζητιανεύει. της σε μερικές υπερβολικά οικείες για εμάς σελίδες και τον πετάει. Μετά, γυρίζει ζητιανεύοντας δουλειά. Πηγαίνει σε γνωστούς του, μήπως του βρουν μια θέση. Περνά χρόνο με το φίλο του σε καμπαρέ και μπαρ. Κι εμείς απολαμβάνουμε μία πολύ καλή αφήγηση. Το βιβλίο σκόπευε να προειδοποιήσει για το πού θα έφτανε λίγο μετά η Γερμανία και μαζί της όλη η Ευρώπη. Το προειδοποιητικό σήμα ακούστηκε σαν υπερβολή του ύφους, ενόχλησε η απλότητά του, οι «πορνογραφικές» σκηνές κόπηκαν, πειράχτηκε το περιεχόμενό του, ο βαθιά ανθρώπινος χαρακτήρας του και η ικανότητά του να βλέπει από κοντά τους ανθρώπους παρεξηγήθηκαν. Οι εθνικοσιαλιστές το είπαν «εκδοτικό σκουπίδι». Είχε μεγάλη εμπορική επιτυχία. Υπέστη συνεχείς αλλαγές και αλλοιώσεις, ενώ παρερμηνεύθηκε. Ο συγγραφέας σχολίασε μεταπολεμικά το κακό που έκανε ο ολοκληρωτισμός στην πρόσληψη της τέχνης: κρατικοποίησε την αισθητική. Αποφάσισε ότι η γραφειοκρατία του, συγκεντρωτικά, κεντρικά και με γνώμονα το καλό της Γερμανίας, θα κρίνει τι είναι ωραίο και τι είναι άσχημο. Φυσικά, δεν είχε περιοριστεί μόνο στη λογοτεχνία. Είναι γνωστό και το γούστο των εθνικοσοσιαλιστών στη ζωγραφική. Αυτό που οι εθνικοσιαλιστές απέρριπταν ως τέχνη που υποβιβάζει τον άνθρωπο εκτίθεται σήμερα στις ίδιες πόλεις ως αριστούργημα, με όλο το σεβασμό που αξίζει στα σπουδαία έργα τέχνης. Η κρίση για το τι είναι καλό και τι είναι άσχημο ανήκε για πολλά χρόνια στους κατόχους της εξουσίας. Ακόμα κι αν οι απλοί άνθρωποι είχαν απόψεις, δεν θα τις εξέφραζαν. Ενώ πολλές συζητήσεις δεν ήταν ασφαλές να γίνονται. Πώς λοιπόν να κρίνει κανείς ένα έργο αν δεν έχει συνηθίσει να διαμορφώνει άποψη, γιατί η προσωπική άποψη είναι περιττή σε μία κοινωνία όπου το κόμμα αποφασίζει τις απόψεις όλων; Γιατί να μπει κανείς άλλωστε στον κόπο της κινδυνώδους δραστηριότητας να σκέφτεται εκεί όπου απαγορεύονται οι σκέψεις και οι συζητήσεις; Ακόμα και μετά τον πόλεμο, η πικρία παραμένει, μαζί κι οι συνήθειες: «Είναι πολλοί εκείνοι που δεν γνωρίζουν καν, ή που ξέχασαν, ότι μπορούν αλλά και θα έπρεπε να σχηματίζουν μόνοι τους μια άποψη. Μα και όσοι προσπαθούν δεν ξέρουν από πού ν αρχίσουν», σημειώνει ο συγγραφέας, εκ των υστέρων. Τον ανησυχεί η τυποποίηση της σκέψης. Περισσότερο όμως ήδη ανησυχεί για τον ηθικό άνθρωπο. Χωρίς να αποθαρρύνεται, ο συγγραφέας συνεχίζει να εκπέμπει το προειδοποιητικό του σήμα. Κι εμείς; Εμείς που μπορούμε μόνοι μας να κρίνουμε το ωραίο, το καλό και το ηθικό, επειδή ζούμε σε μια δημοκρατία που, με τα καλά της και τα κακά της, ακόμη λειτουργεί; Το ανανεωμένο εκδοτικό ενδιαφέρον, σε όλη την Ευρώπη, για τη γερμανική λογοτεχνία αυτού του στυλ και αυτής της περιόδου δεν είναι τυχαίο. Η Ευρώπη δεν είναι φτωχή πια. Ούτε βίαιη ακόμη (τουλάχιστον για τους πολίτες της, αυτούς που δεν παλεύουν να περάσουν τα σύνορά της). Της λείπει, όμως, το όραμα. Και σίγουρα ζουν σ αυτήν άνθρωποι που δεν βρίσκουν νόημα στη ζωή τους, σε πλήρη σύγχυση και πολύ ματαιωμένοι. Την ίδια ώρα, νιώθουμε πως δεν έχουμε ξεφύγει απ αυτά που κάνουν τη ζωή στο βιβλίο να αποτυγχάνει, την πολιτική να τρέπεται σε βία και τελικά σε πόλεμο, την ηθική να γίνεται κάτι αδιάφορο. Σήμα μιας άλλης εποχής, μας απευθύνεται τώρα, επειδή το χρειαζόμαστε. Σε πολλά, ο Φάμπιαν είμαστε εμείς. Έχει κάτι δικό μας. Την απόρριψη, την ανεργία μας, την άσκοπη περιφορά του εαυτού από την αποχαυνωτική διασκέδαση στην κακοπληρωμένη υπαλληλίστικη δουλειά κι από τη μιζέρια της ουράς στην πρόνοια στα γραφεία αναζήτησης εργασίας. Πιάνεται από το φίλο του, από την οικογένεια, από ένα κορίτσι, αλλά όλα τον προδίδουν. Όχι επειδή φταίνε, αλλά επειδή δεν μπορούν. Όλα καταρρέουν και ο Φάμπιαν μαζί τους. Όταν το έργο κλιμακώνεται σε μία υπερβολική κατάληξη δεν πρέπει να αδικήσουμε τον συγγραφέα θεωρώντας ατυχείς τους χειρισμούς του: να προειδοποιήσει ήθελε, όχι να καταγράψει την καθημερινότητα. Κι ίσως, αν νιώθουμε την καθημερινότητα που περιγράφει ως κάτι υπερβολικά οικείο, να οφείλουμε να πάρουμε τις προειδοποιήσεις του στα σοβαρά. zx Otto Dix the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 59

60 Πώς να μιλήσουμε σήμερα για την πίστη; Από τον Μαριο-Κυπαρίσση Μώρο Charles Taylor, Τα βιβλία που ελευθερώνουν. Οι λεωφόροι της πίστης, μετάφραση από τα αγγλικά: Μιχάλης Πάγκαλος, Πόλις, Αθήνα 2018, 166 σελ. «Μπορούμε να μιλάμε σήμερα για πίστη;», κι αν ναι, «Πώς;». Η απάντηση, κατά τον χρστιανό στοχαστή Τσαρλς Τέιλορ, βρίσκεται στα βιβλία και συγκεκριμένα σε βιβλία κυρίως πέντε συγγραφέων. Του Μερλώ-Ποντύ, του Χαίλντερλιν, του Μπωντλαίρ, του Ντοστογιέφσκι και και του καρδιναλίου Κονγκάρ. Πέντε βιβλία, πέντε «αναβαθμοί» προς την πίστη, αφού «[ν]α αρχίσεις με Μερλώ-Ποντύ για να καταλήξεις στον Ντοστογιέφσκι και τον Κονγκάρ, σήμαινε [ ] ότι επιλέγεις από τη σκοπιά της πίστης και της δυνατότητας κατανόησης τον ανηφορικό δρόμο». Σίγουρα η λογοτεχνία δεν είναι το πρώτο πράγμα που θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί σε μια απρόσμενη ερώτηση όπως «Ποια είναι τα βιβλία εκείνα που διαμόρφωσαν την πίστη σου;». Διαμορφώνεται, λοιπόν, η πίστη από τα βιβλία; Προσπαθώντας να την απαντήσω, φέρνω στο μυαλό μου τον π. Αλέξανδρο Σμέμαν τού Ημερολογίου (2004), την Κλίμακα του Ιωάννη του Σιναΐτου, τον Θεό (2005) του Ρεζίς Ντεμπρέ φέρνω, δηλαδή, στο νου μου βιβλία που, αν δεν είναι θεολογικά, θεολογίζουν. Έτσι, με πολύ ενδιαφέρον είδα στο πρόσφατα εκδομένο βιβλίο τού Τσαρλς Τέιλορ [Charles Taylor] (γενν. 1931) με τίτλο Τα βιβλία που ελευθερώνουν. Οι λεωφόροι της πίστης, μεταξύ του Μερλώ-Ποντύ και του καρδιναλίου Κονγκάρ, τον Χαίλντερλιν, τον Μπωντλαίρ και τον Ντοστογιέφσκι. Πέντε βιβλία, πέντε αναβαθμοί προς την πίστη, αφού «[ν]α αρχίσεις με Μερλώ-Ποντύ για να καταλήξεις στον Ντοστογιέφσκι και τον Κονγκάρ, σήμαινε [ ] ότι επιλέγεις από τη σκοπιά της πίστης και της δυνατότητας κατανόησης τον ανηφορικό δρόμο» (σ. 9). Ο συγγραφέας δεν είναι εντελώς άγνωστος στο ελληνικό κοινό 1 μέσα σε δεκαπέντε χρόνια τέσσερα βιβλία του ομότιμου καθηγητή του πανεπιστημίου McGill (Μόντρεαλ, Καναδάς) μεταφράστηκαν στα ελληνικά, ενώ τρία χρόνια μετά τη μετάφραση του μνημειώδους έργου του, Μια κοσμική εποχή [A secular age, 2007] (2015), κυκλοφόρησαν τα Βιβλία που ελευθερώνουν. Το τελευταίο αυτό έργο αποτελείται από πέντε συνομιλίες του Τέιλορ με τον Jonathan Guilbault, καθεμία αφιερωμένη σε έναν από τους πέντε συγγραφείς O Σαρλ Μπωντλαίρ φωτογραφημένος από τον Étienne Carjat, το 1862 ή το και σε ένα (ως βάση) έργο του. Ο Guilbault, όπως ξεκαθαρίζει στην εισαγωγή του, επέλεξε να αναλάβει «το ρίσκο της ανάλυσης μιας μαρτυρίας πίστεως μέσω κάποιων βιβλίων, επειδή μια τέτοια προσέγγιση θα απέφευγε το σύνηθες αναμάσημα κοινοτοπιών και γενικών ορισμών» (σ. 9). Οι 166 σελίδες του έργου απευθύνονται σε έναν αρκετά υποψιασμένο αναγνώστη δεν προϋποθέτουν, βέβαια, την πλήρη κατανόηση της Φαινομενολογίας του Μερλώ-Ποντύ, ούτε της «καθολικότητας» όπως την ορίζει ο καρδινάλιος Κονγκάρ. Προϋποθέτουν μία ευαισθησία γύρω από το είδος του διαλόγου που αναπτύσσουν οι δύο συνομιλητές και, σίγουρα, ένα πνεύμα μαθητείας στη σκέψη του Τέιλορ. Τα φιλοσοφικά/ λογοτεχνικά/θεολογικά τραχιά σημεία του κειμένου λειαίνουν κατά πολύ οι κατατοπιστικές σημειώσεις του μεταφραστή στις σελίδες Εξίσου διαφωτιστικά είναι και τα μικρά σημειώματα με βιογραφικά και εργογραφικά στοιχεία για τους συγγραφείς στους οποίους αναφέρεται ο Τέιλορ, που προηγούνται πριν από το κείμενο κάθε συνομιλίας. ΠΈΝΤΕ ΣΤΆΣΕΙΣ ΣΤΟΝ «ΔΡΌΜΟ ΤΗΣ ΠΊΣΤΗΣ» Είναι σχεδόν αυτονόητο πού συγκλίνουν οι πέντε αυτές λεωφόροι, δεν είναι όμως καθόλου αυτονόητο Étienne Carjat το πώς και οι πέντε αυτές λεωφόροι οδηγούν εκεί. Ο συνομιλητής του Τέιλορ ανοίγει τα χαρτιά του στους αναγνώστες, υποδεικνύοντας, συνάμα, και ένα modus legendi: «Τα αδιέξοδα της ανθρώπινης περιπέτειας και οι διανοιγόμενοι δρόμοι της πίστης: ιδού το κοινό θέμα αυτών των συνομιλιών που δεν προϋποθέτουν, άλλωστε, μια γραμμική ανάγνωση» (σ. 13). Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά: Α. Η πρώτη αυτή συνομιλία είναι μάλλον και η πιο απαιτητική, καθώς η συζήτηση από τον Μερλώ-Ποντύ και τον Ντέιβιντ Χιουμ περνά στον Καντ, στους αναγωγιστές, στον Έντμουντ Χούσερλ και τον Μάρτιν Χάιντεγκερ. Στον Μερλώ-Ποντύ ο Τέιλορ φτάνει μέσω του Χιουμ την εποχή των σπουδών του στην Οξφόρδη. «Ένιωθα [ ] απογοητευμένος από την τύφλωση την οποία προκαλούσε ένα φιλοσοφικό ρεύμα που μου φαινόταν ότι παρέκαμπτε εντελώς τα πραγματικά καίρια ζητήματα» (σ ). Μέσω του Μερλώ-Ποντύ ο Τέιλορ μπορεί να απαντήσει στον εμπειρισμό του Χιουμ, ο οποίος απέρριπτε οποιαδήποτε εφαρμογή της αρχής της αιτιότητας πέραν της ανθρώπινης εμπειρίας. 2 Στον Μερλώ Ποντύ ο Τέιλορ βρίσκει τη σύνδεση ουσίας κι εμπειρίας, σχέση στην οποία αντιτάσσεται τόσο η αρχαιοελληνική μεταφυσική παράδοση όσο και ο χριστιανισμός (σ. 36). «Στον Μερλώ Ποντύ, η ουσία είναι μια έννοια συνδεδεμένη με την εμπειρία» (σ. 36), με τη βιωμένη σχέση με τον Άλλο. Β. Στα πιο οικεία σε μας χωρικά ύδατα της λογοτεχνίας τώρα. Οικεία, αλλά βαθιά και μάλλον σκοτεινά τα νερά του ρομαντισμού. Πόσο μάλλον όταν επιχειρήσει κανείς να «κολυμπήσει» ως «πι- 60 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

61 στός» στα νερά των ρομαντικών, 3 γεγονός του οποίου ο Τέιλορ έχει πλήρη συνείδηση: «[ ] είναι δύσκολο να μιλήσεις για μεταφυσική στους ρομαντικούς, πόσο μάλλον για μια κοινή, κοινά αποδεκτή μεταφυσική. [ ] [Γ]ιατί δεν υπάρχει μια ρητή μεταφυσική στους ρομαντικούς» (σ. 62). Οι δύο συνομιλητές στέκουν στον Χαίλντερλιν απομονώνω, για λόγους χώρου, το απόσπασμα στο οποίο γίνεται λόγος για την παρουσία του Χριστού στον Άρτο και Οίνο του ποιητή: «[ ] ο Χαίλντερλιν άντλησε, αναμφίβολα, από τη χριστιανική κληρονομιά για να ανασύρει μοτίβα και μορφές που θα μπορούσαν να εκφράσουν εναργέστερα ορισμένες ενοράσεις του. Υπό αυτή την έννοια, ο Χριστός αναπαρίσταται στο ίδιο επίπεδο με τον Ποσειδώνα και τους άλλους θεούς» (σ. 65). Στους ρομαντικούς, οι οποίοι διαλέγονται διαρκώς με την αρχαιοελληνική σκέψη, ο Τέιλορ βρίσκει την ποθητή ενότητα ανθρώπου και Φύσης που επεκτείνεται στην ενότητα ανθρώπου και συνανθρώπου στο πλαίσιο της πόλεως, εγκαθιδρύοντας έτσι μια αγαπητική κοινωνία με τον Άλλο. Γ. Από τον γερμανό ρομαντικό στον γάλλο παρακμιακό, από τον Χαίλντερλιν στον Μπωντλαίρ και στα Άνθη του κακού. Παραθέτω ένα σχετικά εκτενές απόσπασμα της συνομιλίας, που θεωρώ πως συνοψίζει το νόημά της: «Ο Μπωντλαίρ», θα πει στον Guilbault, «συνειδητοποιεί βαθιά μέσα του τη συνθήκη του του αποκλεισμένου, του εξόριστου, και το λιγότερο που μπορούμε να πούμε είναι ότι δεν προσπαθεί να μετριάσει την οξύτητα αυτής της συνθήκης με φτηνές παραμυθίες ούτε να σωθεί παρά τη θέλησή του. Ένας από τους δρόμους που πιστεύει ότι μπορεί να τραβήξει, και που θαυμάζω ως χριστιανός, είναι η έκφραση της αλληλεγγύης σε όλους αυτούς και όλες αυτές που φτάνουν στο σημείο να κάνουν χειρονομίες τρέλας, όπως ο κύκνος του ποιήματος. 4 Χειρονομίες τρέλας από τα πλάσματα που αγωνιούν μέσα στην ύπαρξη. Και νομίζω ότι πρέπει να δούμε, στην έκφραση του Μπωντλαίρ, μια χαραμάδα ελπίδας». (σ. 104) Δ. Ο Ντοστογιέφσκι μάλλον θα ήταν αναμενόμενος σε μια συζήτηση O Μορίς Μερλώ-Ποντύ. λογοτεχνίας και πίστης. Οι Αδελφοί Καραμάζοφ του ρώσου συγγραφέα και ο Ιησούς ενώπιον του Ιεροεξεταστή, απαλλαγμένος από «[το] θαύμα, το μυστήριο και το κύρος», 5 στο προσκήνιο. Ο Χριστός στον Ντοστογιέφκσι δεν προσεγγίζεται μόνο διά του λόγου το βίωμα, η βιωμένη σχέση του πιστού με την ίδια του την πίστη, κρίνεται αναγκαία. Ο Τέιλορ μιλά ως καθολικός όταν υπερασπίζεται την ύπαρξη των μυστηρίων (π.χ. βάπτιση, Θεία Ευχαριστία) στον σύγχρονο κόσμο: Ο καθένας, συνειδητά ή όχι, προτιμά τις οδούς της χάριτος που τον συγκινούν περισσότερο. Μπορούμε όμως, ως καθολικοί, να αγνοήσουμε τη σημασία του βαπτίσματος και της Ευχαριστίας; Αμφιβάλλω. Δεν εννοώ ότι η Ευχαριστία και το βάπτισμα συνιστούν απαράβατους κανόνες για κάθε πνευματική ζωή, αλλά είναι απαραίτητες συνιστώσες του τρόπου με τον οποίο οι καθολικοί εννοούν τη σχέση ανάμεσα στο Θεό, που αποκαλύφθηκε στο πρόσωπο του Χριστού, και όσους πιστεύουν σε αυτόν. (σ. 133) Ε. Ο πέμπτος συγγραφέας, ο καρδινάλιος Υβ Κονγκάρ, είναι μάλλον ο πιο άγνωστος στο ελληνικό κοινό το μικρό, ωστόσο, εισαγωγικό σημείωμα που προηγείται της συνομιλίας ξεκαθαρίζει τα πράγματα. Το όνομα του καρδιναλίου έχει συνδεθεί με την περίφημη Β Βατικανή Σύνοδο και τις ιδέες που αυτή εκπροσώπησε. 6 Οι δύο άντρες συνδιαλέγονται επάνω στις έννοιες της παράδοσης και της (παρ)ερμηνείας της από ένα μεγάλο τμήμα της θεσμικής Εκκλησίας, που αρνείται να δει την ανάγκη για μια επιστροφή στο πνεύμα της πατερικής θεολογίας και όχι σε καθαυτά τα κείμενα των Πατέρων (σ. 142). Ελλοχεύει πάντα ο σκόπελος της αγκίστρωσης σε μια μουσειακή χρήση των πατερικών κειμένων, μιας και δεν λείπουν εκείνοι οι χριστιανοί που δυσπιστούν απέναντι σε ό,τι νέο. «Ο σημερινός χριστιανός», λέει ο Τέιλορ, «δεν αρκεί να γνωρίζει τις ευαγγελικές αξίες ή, για να το πούμε σε μια πιο μυστική γλώσσα, να γνωρίζει τον Χριστό οφείλει επίσης να ξέρει πώς να τις ζήσει στο σήμερα, ποιες απτές μορφές να τους δώσει» (σσ ). Κι αυτή ακριβώς, υποστηρίζει, πρέπει να είναι η αποστολή (με τη θεολογική σημασία του όρου) της Εκκλησίας: «[ ] να διαδεχθεί τον Χριστό, καθιστώντας τον παρόντα στους άντρες και τις γυναίκες κάθε εποχής» (σ. 144). Όταν η Εκκλησία κοιτά πίσω, χωρίς διάθεση να χρησιμοποιήσει το παρελθόν σαν κινητήριο μοχλό για να προχωρήσει μέσα στον κόσμο για τον κόσμο, κινδυνεύει να γίνει σαν τη γυναίκα του Λωτ, στήλη άλατος. Ο ΑΞΙΌΠΙΣΤΟΣ ΜΆΡΤΥΡΑΣ Ο Τσαρλς Τέιλορ, για τον Guilbault, είναι ένας από τους πλέον αξιόπιστους μάρτυρες της πίστης, ο καταλληλότερος άνθρωπος για να μιλήσει για την πίστη στη σύγχρονη εκκομισκευμένη εποχή: philosophical-investigations.org [ ] ο Τέιλορ ήταν κατά κάποιον τρόπο ο κατεξοχήν στοχαστής της εκκοσμίκευσης και των πολλαπλών μετασχηματισμών της πίστης και της απιστίας που απορρέουν από αυτήν, και επομένως δεν θα μπορούσα να φανταστώ έναν πιο υποψιασμένο μάρτυρα, όσον αφορά πολύπλοκα καθήκοντα που συνεπάγεται η σημερινή επίκληση της πίστης. (σ. 10) Στις Λεωφόρους της πίστης, ο απαιτητικός αναγνώστης συναντά έναν απαιτητικό στοχαστή και τον ακολουθεί σε μία ανοδική διαδρομή προς τη συγκρότηση της πίστης του μέσα από πέντε παραπληρωματικά κεφάλαια για πέντε σημαντικούς στοχαστές και συγγραφείς, που ο καθένας, με διαφορετικό τρόπο, δίνει στον Τέιλορ την ευκαιρία να στοχαστεί επάνω στο μυστήριο της πίστης σε μια απομαγεμένη εποχή, αλλά και ταυτόχρονα και σε μια εποχή στην οποία επανέρχεται το ερώτημα: «Μπορούμε να μιλάμε σήμερα για πίστη;», κι αν ναι, «Πώς;». zx 1. Στις 11 Ιουνίου, ο Τέιλορ έδωσε διάλεξη στην Αθήνα με θέμα «Ο χριστιανισμός στην κοσμική εποχή της Δύσης». Η εκδήλωση συνδιοργανώθηκε από την πάντα δραστήρια Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου και το Πρόγραμμα «Επιστήμες και Ορθοδοξία ανά τον κόσμο» (SOW) του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. 2. Πρβλ. Μαξ Τσάρλσγουορθ, Φιλοσοφία και θρησκεία. Τυπολογία των σχέσεών τους από την αρχαιότητα έως σήμερα, (μτφρ. Χρήστος Τριανταφυλλόπουλος), Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2015, σ. 197 κ.έ. 3. Για τη σχέση του Ρομαντισμού με την πίστη βλ. ενδεικτικά Bernard Reardon, Religion in the Age of Romanticism, Cambridge, Cambridge University Press Αναφέρεται στο ποίημα «Κύκνος» η παραπομπή στο βιβλίο είναι η εξής: Κάρολος Μπωντλαίρ, Δεκαπέντε ποιήματα, (μτφρ. Νίκος Φωκάς), Αθήνα, Ύψιλον 1994, σσ Παράθεμα από τους Αδελφούς Καραμάζοφ, τ. Β, μτφρ. Άρης Αλεξάνδρου, Αθήνα, Γκοβόστης χ.χ., σ Γι τη σύνοδο αυτή βλ. Jean-Pierre Moisset, Ιστορία του Καθολικισμού (μτφρ. Μιχάλης Ρούσσος κ.ά.), Πόλις, Αθήνα 2011, σσ the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 61

62 Μεθαμφεταμίνη υπεράνω όλων Από την Τζωρτζίνα Κουτρουδίτσου Norman Ohler, Υπερδιέγερση. Τα ναρκωτικά στο Τρίτο Ράιχ, μετάφραση από τα αγγλικά: Χρήστος Κοκκολάτος, Βασίλης Τσαλής, Μεταίχμιο, Αθήνα 2018, 416 σελ. Το ξέσπασμα του Β Παγκόσμιου Πολέμου και ό,τι ακολούθησε στη διάρκειά του αποτελεί πλούσιο πεδίο μελέτης για ερευνητές κάθε είδους. Οι ιστορικοί δεν έχουν το μονοπώλιο σ αυτόν τον τομέα, καθώς για πρώτη φορά στην ιστορία εμφανίστηκαν καταστάσεις που ανέτρεψαν δεδομένα τα οποία ίσχυαν σε άλλες εποχές πολέμου. Από την εμφάνιση ακραίων προσωπικοτήτων και την άτυπη θεοποίησή τους μέχρι το ρόλο της επιστήμης και της ιατρικής στην εκπλήρωση παράλογων σχεδίων με στόχο την ψυχική και σωματική εξόντωση ανθρώπων, οι διαφορετικές ερευνητικές θεματικές απασχολούν και, πάνω απ όλα, προβληματίζουν με στόχο όχι μόνο τη Mνήμη, αλλά τη μη επανάληψή τους. Σύμφωνα με τον πρώην κρατούμενο του Άουσβιτς, Πρίμο Λέβι: Συνέβη, άρα μπορεί να ξανασυμβεί. Τα τελευταία χρόνια έχει αναδειχθεί εντόνως το ενδιαφέρον για το ρόλο των γιατρών την περίοδο του ναζισμού, και συγκεκριμένα για τον ρόλο που έπαιξαν στο μηχανισμό του Γ Ράιχ. Βιβλία, λογοτεχνικά και μη, όπως ο Κόκκινος Σταυρός της Μαρίας Γαβαλά και η Εξαφάνιση του Γιόζεφ Μένγκελε του δημοσιογράφου Ολιβιέ Γκεζ, καθώς και ταινίες όπως η Ομίχλη τον Αύγουστο του Κάι Βέσελ έχουν φέρει σε επαφή το ελληνικό κοινό με μια οπτική που δεν είναι τόσο διαδεδομένη. Σύμφωνα με τον καθηγητή ιατρικής φυσικής, Τζων Καλέφ-Εζρά, «ποτέ άλλοτε δεν έπαιξε τόσο σημαντικό ρόλο η επιστημονική κοινότητα, κυρίως η βιο-ιατρική, στην ιδεολογική χειραγώγηση και απανθρώπιση των μαζών, στην ενοχοποίηση των θυμάτων, στον εντοπισμό και στο διαχωρισμό τους, στην αφαίρεση από αυτά της ανθρώπινης υπόστασης και Aπό την απλή νοικοκυρά έως τον φαντάρο-πολεμιστή, οι πάντες στη ναζιστική Γερμανία κατανάλωναν μεθαμφεταμίνη σε κάθε μορφή, ακόμα και σε σοκολατάκια! Έδιωχνε την κατάθλιψη, προκαλούσε ευφορία, απορροφούσε το στρες και, γενικότερα, «έπλαθε» μια ειδυλλιακή πραγματικότητα. Αλλά η μεθαμφεταμίνη είχε εισαχθεί και στη στρατιωτική βαθμίδα, με στόχο να κρατιούνται οι στρατιώτες ικανοί προς υπηρεσία, ακούραστοι και ατρόμητοι. Ο κεραυνοβόλος πόλεμος, η χιτλερική στρατηγική, βασίστηκε εξολοκλήρου στη μεθαμφεταμίνη. 1944, Βερολίνο. Ο Αδόλφος Χίτλερ απονέμει στον Τέο Μορέλ τον Σταυρό των Ιπποτών, το υψηλότερης αξίας παράσημο της ναζιστικής Γερμανίας για πολεμικές υπηρεσίες. στη δολοφονία τους με μεθοδολογίες που η ίδια είχε αναπτύξει και συχνά επέβλεπε άμεσα τη χρήση τους». Σκοπός της παραδοσιακής ιατρικής ήταν να προσφέρει υγειονομική περίθαλψη σε όσους ήταν άρρωστοι. Με βάση την καθοδήγηση των αντιλήψεων του Χίτλερ η θεραπευτική ιατρική αντικαταστάθηκε με την προληπτική ιατρική, η ατομική υγιεινή συμπληρώθηκε με τη φυλετική υγιεινή και η υγεία του ατόμου αποτέλεσε εθνικό και πολιτικό ζήτημα για πρώτη φορά. Αυτή η μεταστροφή της ιατρικής με σκοπό να υπηρετήσει όχι μόνο τους αδύναμους αλλά και τους ισχυρούς υποστηρίχθηκε ένθερμα από τους γιατρούς (Αβραμίδου, 2004). Είναι σοκαριστικό ότι ο δρόμος για τους θαλάμους αερίων σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε από καθηγητές ιατρικής, οι οποίοι, μετά το τέλος του πολέμου, δεν διώχθηκαν και συνέχισαν να εργάζονται για τον επιστημονικό τους τομέα. Και όχι μόνο αυτό: μεγάλες φαρμακοβιομηχανίες, που υπάρχουν μέχρι και σήμερα, δοκίμαζαν την «αποτελεσματικότητα» προϊόντων τους σε κρατουμένους. Ο βουλευτής του Χίτλερ, Ρούντολφ Ες, είχε πει ότι «ο εθνικοσοσιαλισμός δεν είναι τίποτα άλλο από εφαρμοσμένη βιολογία». Πίστευε λάθος ή μήπως όχι; ΣΤΟ ΈΓΚΛΗΜΑ ΜΈΣΩ ΟΥΣΙΏΝ Πριν από τρία χρόνια κυκλοφόρησε ένα βιβλίο που δίχασε αρκετά την επιστημονική κοινότητα, αλλά ταυτόχρονα αναδείκνυε μια πτυχή της γερμανικής κοινωνίας την περίοδο του Γ Ράιχ που επιβεβαιώνει τον παραλογισμό ο οποίος κυριαρχούσε. Η Χάννα Άρεντ έχει αναφέρει ότι ο ιδανικός υπήκοος του ολοκληρωτισμού δεν είναι ο πεπεισμένος ναζιστής, αλλά ο άνθρωπος για τον οποίο η διάκριση ανάμεσα στο γεγονός και στη μυθοπλασία (δηλαδή η πραγματικότητα της εμπειρίας), όπως η διάκριση ανάμεσα στο αληθές και στο ψευδές, δεν υφίστανται πλέον. Αν προχωρήσουμε παραπάνω το συλλογισμό του Καστοριάδη θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για μια κοινωνία όχι μόνο φαντασιακή, αλλά ψευδαισθητική ακόμη και παραισθητική (Beradt, 2015). Ο δημοσιογράφος Sueddeutsche Zeitung Photo 62 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

63 Nόρμαν Όλερ, με το ερευνητικό του έργο Υπερδιέγερση. Τα ναρκωτικά στο Τρίτο Ράιχ, που μεταφράστηκε και στα ελληνικά, έρχεται να επιβεβαιώσει τους παραπάνω συλλογισμούς. Παρ όλες τις αντιδράσεις που έχει προκαλέσει η κυκλοφορία της Υπερδιέγερσης εδώ και τρία χρόνια, αποτελεί ένα άξιο δείγμα ερευνητικής και αρχειακής δουλειάς που φώτισε μια άγνωστη πτυχή της ιστορίας της κοινωνίας του Γ Ράιχ. Σε τέσσερα εκτενή κεφάλαια, ο Όλερ θα αναδείξει με λεπτομέρειες, πλούσια γραφή που ρέει, αρκετό εποπτικό υλικό, πολλή δόση ειρωνείας αλλά και χιούμορ μια πτυχή της ναζιστικής ζωής που σοκάρει. Φυσικά, σκοπός του βιβλίου δεν είναι να δικαιολογήσει τις πράξεις όσων συμμετείχαν στα έκτροπα του ναζισμού. Αντίθετα, στόχο έχει να προβληματίσει και να αναδείξει πόσο επικίνδυνη και μη υποφερτή ήταν η ζωή των ίδιων των Γερμανών υπό τον ναζιστικό ζυγό. Αναφέρει ενδεικτικά: Τα ναζιστικά εγκλήματα δεν συνδέονται με τα ναρκωτικά. Τα ναρκωτικά μπορεί να χρησίμευσαν ώστε να αντεπεξέλθουν οι δράστες σε ορισμένες καταστάσεις, αλλά εφόσον δεν είναι μέρος του σχεδιασμού των εγκλημάτων δεν μπορεί ν αποτελούν δικαιολογία. Οι στρατιώτες έρχονται πάντα σε δύσκολη θέση όταν παίρνουν διαταγές να εκτελέσουν συγκεκριμένες πράξεις. Γι αυτό και όσοι δίνουν τις εντολές, είναι συνυπεύθυνοι. Κατά τη γνώμη μου, όμως, ακόμα κι όταν ένας στρατιώτης απλά ακολουθεί διαταγές, έχει ευθύνη. Στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν ίσως πιο εύκολο να διαπράττεις εγκλήματα υπό την επήρεια τοξικών ουσιών (και το αλκοόλ έπαιζε επίσης μεγάλο ρόλο), αλλά δεν δικαιολογεί αυτού του είδους τη συμπεριφορά. Στο πρώτο κεφάλαιο «Μεθαμφεταμίνη, τα ναρκωτικά του λαού ( )» ο αναγνώστης εισάγεται στην ιατρική πραγματικότητα του 19ου αιώνα, στην οποία πρωτοστάτησε η Γερμανία ως χώρα παραγωγής ναρκωτικών ουσιών. Επιστήμη και οικονομία βάδιζαν πλάι πλάι, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Όλερ, και οι βάσεις για τις σύγχρονες φαρμακοβιομηχανίες είχαν τεθεί ήδη πριν από την είσοδο του 20ού αιώνα. Μαζική παραγωγή μεθαμφεταμίνης στην Temmler, στις εγκαταστάσεις της οποίας μπορούσαν να παραχθούν μέχρι και χάπια ημερησίως. Συνολικά, η Βέρμαχτ είχε παραγγείλει για το στρατό και την αεροπορία τεράσια ποσότητα: 35 εκατομμύρια τεμάχια. Είναι εντυπωσιακοί οι αριθμοί παραγωγής και εξαγωγής ουσιών. Ενδεικτικά, το 1928, στα φαρμακεία του Βερολίνου διακινήθηκαν με νόμιμες συνταγές 73 κιλά μορφίνη και ηρωίνη. Άλλα χρόνια, άλλα ήθη, θα πει κάποιος. Άλλωστε το τι συνέβη κατά τη διάρκεια της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης και όσα ζούσε η χώρα μετά την ήττα της στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο μπορεί να τα συναντήσει κανείς ενδεικτικά στις γλαφυρές (ημι)λογοτεχνικές περιγραφές του Κρίστοφερ Ίσεργουντ ή του Έριχ Καίστνερ. Όμως η άνοδος των εθνικοσοσιαλιστών σήμανε την επιθυμία εξάλειψης του μιαρού παρελθόντος. Η έννοια της εθνικής κοινότητας, πιστή στο δόγμα του Volkish, αποτέλεσε βασικό στόχο του ναζιστικού καθεστώτος. Η εθνική αναγέννηση ταυτίστηκε με την ηθική αναγέννηση. Αναγγέλθηκε μια νέα εποχή πειθαρχίας και ηθικής που στόχο είχε τον αγώνα ενάντια στον «ηθικό εκφυλισμό». Ταυτόχρονα, ένα άλλο όραμα έμπαινε σε εφαρμογή, που αφορούσε τη δημιουργία μιας νέας κοινωνίας στην οποία μόνο τα υγιή και ισχυρά άτομα θα μπορούσαν να επιβιώσουν. Το κόμμα του εθνικοσοσιαλισμού δεν προσπάθησε να κατασκευάσει ένα νέο σύστημα αξιών, ενίσχυσε απλώς τις υπάρχουσες αξίες και προκαταλήψεις και βασίστηκε σε διάφορα σκέλη της διανοητικής σκέψης του 19ου αιώνα, που περιλαμβάνουν τον μετασχηματισμό του κοινωνικού δαρβινισμού και του ευγονισμού σε «βιο-ιδεολογίες» του ναζισμού (Αβραμίδου, 2004). Έτσι ήδη από το 1933 όλοι οι γιατροί ήταν υποχρεωμένοι να υιοθετήσουν την αποκαλούμενη «Πολιτική Διαχείρισης της Υγείας». Προγράμματα ευθανασίας και στειρώσεων μπήκαν σε εφαρμογή και αρκετοί γιατροί ήταν πρόθυμοι να συμμετέχουν σ αυτά. ΜΕΘΑΜΦΕΤΑΜΊΝΕΣ Τι απέγιναν όμως τα ναρκωτικά; Η ιδεολογία του εθνικοσοσιαλισμού θέλησε να απεμπολήσει τις ναρκωτικές ουσίες από το λεξιλόγιό της. Άλλωστε ο Νέος Άνθρωπος που ετοίμαζαν δεν τα είχε ανάγκη. Είχε όμως ανάγκη από «βιταμίνες» για να μπορέσει να αντeπεξέλθει σε όσα υποστήριζε η νέα γερμανική πραγματικότητα. Το Pervitin, ή αλλιώς «χάπι του ναι», ή και «ναρκωτικό του λαού» όπως το χαρακτήρισε ο Νόρμαν Όλερ στην πρόσφατη επίσκεψή του στην Αθήνα (22/10/2018) για την παρουσίαση του βιβλίου, αποτέλεσε τη ναρκωτική ουσία-κλειδί του Γ Ράιχ. Από την απλή νοικοκυρά έως τον φαντάρο-πολεμιστή, οι πάντες κατανάλωναν μεθαμφεταμίνη σε κάθε μορφή, ακόμα και σε σοκολατάκια! Έδιωχνε την κατάθλιψη, προκαλούσε ευφορία, απορροφούσε το στρες και, γενικότερα, «έπλαθε» μια ειδυλλιακή πραγματικότητα. Στο δεύτερο κεφάλαιο που αφορά την περίοδο , αναφέρεται ότι η βιομηχανία Temmler είδε την παραγωγή Pervitin να φτάνει σε δυσθεώρητα ποσοστά παραγγελιών! Και όλα αυτά από μόνο ένα φορέα: το στρατό! Ο Όλερ μελέτησε με μεγάλη προσοχή τα αρχεία της Βέρμαχτ στο Φράιμπουργκ. Όπως αναφέρει, εκατομμύρια νεκροί άφησαν πίσω τους εκατομμύρια φακέλους. Τόση γραφειοκρατία, τόση τάξη μέσα σ ένα παράλογο σύστημα. Η μεθαμφεταμίνη εισήχθη στη στρατιωτική βαθμίδα μέσω ενός στρατιωτικού γιατρού, του Όττο Φον Ράνκε, ο οποίος διορίστηκε υπεύθυνος στο Ινστιτούτο Γενικής και Στρατιωτικής Φυσιολογίας. Αποστολή του ήταν να διατηρεί τους στρατιώτες ικανούς προς υπηρεσία και να «υποτάξει» την κόπωση αλλά και το φόβο. Η Γερμανία έμπαινε σε πολεμικούς ρυθμούς και επιδίωκε το ακατόρθωτο: να μηδενιστεί ο χρόνος προέλασης. Το Pervitin ήταν εκεί για να διώξει την κόπωση, την υπνηλία και ό,τι άλλο μπορεί να επιβάρυνε τους στρατιώτες. Ο αριθμός παραγγελίας δισκίων Pervitin πριν από την εκστρατεία στη Γαλλία και την έναρξη του Blitzkrieg είναι αποκαλυπτικός. Κατά τον δόκτορα Πέτερ Στάινκαμπ, καθηγητή της ιστορίας της ιατρικής, «η μεθαμφεταμίνη κατηύθυνε τον κεραυνοβόλο πόλεμο. Για να μην πούμε ότι ο κεραυνοβόλος πόλεμος βασίστηκε εξολοκλήρου στη μεθαμφεταμίνη». Temmler Pharma GmdH & Co KG the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 63

64 Καθώς όμως ο εθισμός στο Pervitin έπαιρνε εθνικές διαστάσεις, τι συνέβαινε στα ανώτερα κλιμάκια της ιεραρχίας του Γ Ράιχ; Ο Όλερ αφιερώνει ολόκληρο το τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου του στον «ασθενή Α» και το γιατρό του, Τέο Μορέλ. Ομολογουμένως, είναι εντυπωσιακή η έρευνα γύρω από το αρχείο του προσωπικού γιατρού του Χίτλερ, το οποίο είναι διασκορπισμένο στο Κόμπλεντς, στο Μόναχο, αλλά και στην Ουάσινγκτον. Τα κατάλοιπα του Μορέλ είναι ένας τεράστιος χαώδης όγκος από σελίδες των μπλοκ συνταγών, γεμάτες ορνιθοσκαλίσματα, καρτέλες με κρυπτογραφημένες συντμήσεις, σημειωματάρια με δυσανάγνωστο γραφικό χαρακτήρα, ημερολόγια πυκνογραμμένα. Ο Όλερ αναλύει ενδελεχώς τις 885 μέρες από τις που πέρασε ο Μορέλ μαζί με τον Χίτλερ. Εντυπωσιάζουν οι περιγραφές παροχής ουσιών και διεγερτικών κοκτέιλ στον ναζιστή ηγέτη προκειμένου να μπορέσει να αντεπεξέλθει στην πίεση του πολέμου. Ή μήπως και των πράξεών του; Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι όλα όσα διέταξε τα έκανε υπό την επήρεια των ναρκωτικών; Σύμφωνα με τον συγγραφέα, όχι. Οι στόχοι και τα κίνητρα, η ιδεολογική παράνοια, δεν ήταν αποτέλεσμα των ναρκωτικών, αλλά ήταν καθορισμένα από πριν. Ο Χίτλερ δεν δολοφονούσε εξαιτίας κάποιας άνοιας, αντίθετα παρέμεινε υπεύθυνος των πράξεών του μέχρι το τέλος. Το τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο, «Αίμα και ναρκωτικά», εστιάζει στην περίοδο Λίγο πριν έρθει το τέλος, οι μαζικές ψυχωσικές παρενέργειες του Pervitin είναι εμφανείς σ ένα στρατό που έχει εγκλωβιστεί στον ψυχρό ρωσικό χειμώνα και δεν έχει πρόσβαση στο φάρμακο-ξυπνητήρι. Ωστόσο η παραγωγή και η διακίνησή του συνεχίζεται χωρίς κανέναν περιορισμό. Στο τρέχον κεφάλαιο, ο αναγνώστης θα μ αθει μια άγνωστη ιστορία που αφορά το πολεμικό ναυτικό του Γ Ράιχ και την χορήγηση του D IX, ενός ημισυνθετικού παραγώγου της μορφίνης, που είναι συνδυασμός Eukodal, κοκαΐνης, Pervitin και Dicodid, συγγενεύει με την κωδεΐνη ως προς την επίδραση, αλλά είναι πολύ πιο ισχυρό. Καθώς όμως ο χρόνος πίεζε, το θαύμα που αναζητούσαν οι γερμανοί ειδικοί έπρεπε να δοκιμαστεί κάπου πριν να δοθεί στους ναύτες. Πού αλλού θα βρίσκονταν πειραματόζωα εκτός των στρατοπέδων Διαφημιστική αφίσα του Ρervitin, του ναρκωτικού του λαού. συγκέντρωσης, στα οποία μεγάλες βιομηχανίες σε κάθε τομέα δοκίμαζαν τα προϊόντα τους πάνω στους εγκλείστους. Ενδεικτικά, ο Όλερ αναφέρει το Ζαξενχάουζεν ως τόπο δοκιμής και πειραματισμού ενός νέου φαρμάκου, κάνει μάλιστα λόγο για «ενοικίαση πειραματόζωων» προς χάρη του Ναυτικού. Στο Νταχάου, ο Κουρτ Πλέτνερ δοκίμαζε «χημικές μεθόδους» για την εξουδετέρωση της βούλησης. Επεδίωκε πλύσεις εγκεφάλου που βασίζονταν σε πειράματα με βαρβιτουρικά, παράγωγα μορφίνης και μεσκαλίνη, που είχαν νωρίτερα διεξαχθεί στο Άουσβιτς από τον δόκτορα Μπρούνο Βέμπερ, διευθυντή του Ερευνητικού Κέντρου Υγιεινής και Βακτηριολογίας. Ο Πλέτνερ δεν τιμωρήθηκε ποτέ για τις πράξεις του, αλλά κρύφτηκε μέχρι το 1952 ως «κύριος Σμιτ» στη βόρεια Γερμανία. Το 1954, η Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ τον ανακήρυξε έκτακτο καθηγητή. Το βιβλίο περιλαμβάνει 15 σελίδες με βιβλιογραφικές αναφορές και αρχειακές πηγές. Όταν τελειώνει κανείς την ανάγνωσή του, εκτός από το σοκ που υπέστη, αναρωτιέται: ποια είναι τα όρια του καθενός και πόσο εύκολα μπορεί να ξεπεράσει τις διαχωριστικές γραμμές παραλογισμού-ανθρωπισμού; Ποιος ο ρόλος της επιστήμης σε αυτό; Η μόρφωση και ο ακαδημαϊσμός δεν εμπόδισε τους παραπάνω επιστήμονες να δείξουν τον χειρότερο εαυτό τους. Landesarchiv Berlin H ΕΠΙΣΤΉΜΗ ΥΠΗΡΕΤΕΊ ΤΟ ΈΓΚΛΗΜΑ Επιδιώξαμε να ενσωματώσουμε στο ανά χείρας κείμενο την προσέγγιση ενός ειδικού σε σχετικά ζητήματα, του καθηγητή ιατρικής φυσικής Τζων Καλέφ-Εζρά, ο οποίος αναλύει και σχολιάζει ορισμένες συγγενείς θεματικές: Εγκληματίες και μη γιατροί και η επιστροφή στην κανονικότητα: Την εποχή της ναζιστικής κυριαρχίας, οι θεραπευτές των αρρώστων έγιναν φύλακες της υγείας του γερμανικού λαού. Σχεδίασαν, οργάνωσαν και εφάρμοσαν προγράμματα εφαρμοσμένης ευγονικής που «έστρωσαν» το δρόμο για την «εκκαθάριση» της Ευρώπης από αυτό που χαρακτήριζαν «σαβούρα της κοινωνίας». Μετέτρεψαν σε ιατρική διαδικασία τη δολοφονία εκατομμυρίων ανδρών, γυναικών και παιδιών, με χρήση προηγμένων τεχνολογιών. Χρησιμοποίησαν ανθρώπους πιο άσχημα απ ό,τι τα πειραματόζωα στο πλαίσιο περίπου διακοσίων ιατρικών μελετών. Η συντριπτική πλειονότητα επιστημόνων που πρότειναν, σχεδίασαν, επέβλεψαν και, ενίοτε, συμμετείχαν άμεσα στο έγκλημα, συνέχισαν την καριέρα τους τόσο στις χώρες τους όσο και αλλού, π.χ. στις ΗΠΑ (Prof. Φον Χάαγκεν, Τ. Μπένζιγκερ, K. Πλότνερ). Η δικαιολογία του ψυχρού πολέμου χρησιμοποιήθηκε για να σκεπαστεί η συνενοχή από πολλούς. Από αυτούς που είχαν εκτεθεί έντονα δημόσια, ορισμένοι κρύφτηκαν. Κάποιοι αποκαλύφθηκαν τυχαία ή όταν θεώρησαν ότι τα εγκλήματά τους είχαν ξεχαστεί. Από υψηλόβαθμους γιατρούς-δολοφόνους ελάχιστοι δικάστηκαν, λίγοι αυτοκτόνησαν (Χανς Έππινγκερ, Άουγκουστ Χερτ, Καρλ Σνάιντερ). Οι περισσότεροι πέθαναν έχοντας ήσυχη τη συνείδησή τους, θεωρώντας ότι αυτό που έκαναν δεν ήταν λάθος. Παρέμεναν πεισμένοι ότι η απαλλαγή της ανθρωπότητας από τα «επικίνδυνα παράσιτα» ήταν σωστή και χρήσιμη για την ανθρωπότητα ή, τουλάχιστον, για το έθνος τους. Τρία παραδείγματα: α) Ο διάσημος καθηγητής γυναικολογίας Καρλ Κλάουμπεργκ ( ), που έκανε εξαναγκαστικές στειρώσεις σε εκατοντάδες εβραίες κρατούμενες στο Άουσβιτς και στο Ράβενσμπρουκ. Καταδικάσθηκε το 1948 από τους Σοβιετικούς, αλλά κατόπιν αιτήματος εκδόθηκε το 1953 στη Δυτική Γερμανία, όπου απελευθερώθηκε. Στη συνέχεια εργάστηκε στη Δυτική Γερμανία ως ιδιώτης γιατρός (στην ιατρική κάρτα έγραφε ότι υπηρέτησε στο Άουσβιτς). Κάποια στιγμή, αναγνωρίστηκε από εβραϊκές οργανώσεις, από κείμενο που δημοσίευσε σε εφημερίδα με το όνομά του. Έπειτα από 30 καταγγελίες θυμάτων, οι γερμανικές αρχές αναγκάσθηκαν να του απαγγείλουν κατηγορίες το Πέθανε έπειτα από δυο χρόνια από καρδιακή ανακοπή, χωρίς να δικαστεί. β) Ο γιατρός Χορστ Σούμαν ( ), που έκανε εκατοντάδες στειρώσεις σε κρατούμενους και σε κρατούμενες στο Άουσβιτς κυρίως με ακτίνες Χ, συνελήφθη από τους Αμερικανούς αλλά δεν του απαγγέλ- 64 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

65 θηκαν κατηγορίες. Αναγνωρίστηκε τυχαία στη Γερμανία το 1951, όταν έκανε αίτηση οπλοκατοχής. Διέφυγε και εργάστηκε σε διάφορες χώρες ως γιατρός. Ύστερα από 15 χρόνια εντοπίστηκε και εκδόθηκε στη Γερμανία. Αν και το 1970 καταδικάστηκε, απελευθερώθηκε για λόγους υγείας τον Ιανουάριο του Οι λόγοι υγείας δεν αποδείχτηκαν τόσο σοβαροί, με αποτέλεσμα να πεθάνει μετά από 13 χρόνια. γ) Ο μέντορας του Μένγκελε και ένας από τους παγκοσμίως διασημότερους καθηγητές ευγονικής (γενετικής), ο Οτμαρ φον Φερσούερ, όταν αντιλήφθηκε ότι πλησίαζαν οι Σοβιετικοί, μετακινήθηκε δυτικά για μην τον συλλάβουν. Τον συνέλαβαν οι Αμερικανοί οι οποίοι τον χαρακτήρισαν «απλό συνεργάτη των ναζί, που μεταμελήθηκε». Μεταπολεμικά διορίσθηκε καθηγητής γενετικής στο Πανεπιστήμιο του Mύνστερ, του δόθηκε δηλαδή το μεγαλύτερο εργαστήριο γενετικής της Δυτικής Γερμανίας. Συνέχισε το ερευνητικό του έργο, δημοσιεύοντας, εκτός των άλλων, εργασίες με βάση υλικό που είχε συγκεντρώσει ο Μένγκελε, χωρίς να αναφέρει το όνομα του συνεργάτη του. Στα άρθρα που γράφτηκαν στη μνήμη του μετά το θάνατό του, το 1969, «τυχαία» ξεχάστηκε το ναζιστικό του παρελθόν. Υπήρξαν όμως ορισμένοι άριοι γερμανοί ιατροί, λίγοι, που δεν πρόδωσαν την ιδιότητα του ιατρού και του πανεπιστημιακού δασκάλου και αντιστάθηκαν στη ναζιστική θηριωδία, όπως οι καθηγητές Καρλ Μπονχόφφερ, Όσβαλντ Μπούμκε, Γκόττφριντ Έβαλντ και Χανς Κρόυτζφελντ. Το καθεστώς δεν τους τιμώρησε για την άρνησή τους. Το ιατρικό λειτούργημα, πάντως, τιμήθηκε σχεδόν από όλους τους κρατούμενους γιατρούς στα ναζιστικά στρατόπεδα και τα γκέτο. Δυο παραδείγματα: α) Η δράση των παιδιάτρων Κρέβελντ, Γκόλντσμτ και Μπλάντυ-Ζβάιγκερ σε διάφορα ναζιστικά στρατόπεδα και β) Η οργάνωση ιατρικής εκπαίδευσης και έρευνας στο γκέτο της Βαρσοβίας, κυρίως στην Ιατρική Σχολή που ιδρύθηκε εκεί τότε και λειτούργησε από τον Μάιο του 1941 ώς το καλοκαίρι του 1942, αξιοποιώντας το νοσοκομείο Czyte, που ήταν μέσα στο γκέτο και προπολεμικά διέθετε περί τα κρεβάτια. Σχεδόν όλοι οι καθηγητές της σχολής δολοφονήθηκαν από τους ναζί. Αποναζιστικοποίηση της γερμανικής επιστήμης και της ιατρικής ειδικότερα: Έρευνα διάρκειας επτά ετών σχετική με τη δραστηριότητα του Γερμανικού Ιδρύματος Έρευνας (Deutsche Forchungsgemeinschaft) έδειξε ότι, υπό την καθοδήγησή του, γερμανοί επιστήμονες χρησιμοποίησαν το καθεστώς για να αποκτήσουν την ελευθερία και τα μέσα να κάνουν πειράματα που συνεπάγονταν το θάνατο. Παρ όλα αυτά, το εν λόγω Ίδρυμα, που ήλεγχε την επιστημονική κοινότητα της χώρας, ήταν στελεχωμένο μεταπολεμικά με τα ίδια άτομα ή τους μαθητές τους. Ο ρόλος των ναρκωτικών και ο γερμανικός λαός: Το ναζιστικό καθεστώς σε πολλές περιπτώσεις έκανε χρήση αναβολικών ουσιών (π.χ. μεθαμφεταμίνες, με το εμπορικό όνομα Pervitin) για βελτίωση της σωματικής απόδοσης, κυρίως στρατιωτών στο σοβιετικό μέτωπο (κάποιες είχαν και εθιστική δράση). Το αφήγημα περί ναρκωτικών δεν μπορεί να αποσείσει τις ευθύνες του γερμανικού λαού για το έγκλημα: ενώ οι περισσότεροι ήξεραν ό,τι γινόταν, στην συντριπτική του πλειονότητα υποκρίνονταν ότι το αγνοούσαν. Αν θα μπορούσε να μιλήσει κανείς για «νάρκωση» των μαζών, αυτή δεν πρέπει να συσχετιστεί με χημικές ουσίες αλλά με τη χρήση προπαγάνδας, βάσει υποδείξεων εξειδικευμένων επιστημόνων και ιατρών. Ιατρική, ηθική και έγκλημα: Η προναζιστική Γερμανία και η Αυστρία είχαν τα σκήπτρα στους περισσότερους τομείς της επιστήμης και της τεχνολογίας (π.χ. το 50% των βραβείων Νόμπελ επιστημών πριν από το 1933). Ήταν πιθανόν οι πιο προηγμένες χώρες στον κόσμο στην κλινική ιατρική και στις βασικές βιοϊατρικές επιστήμες. Επιπλέον, η Γερμανία πρωτοστατούσε στα θέματα ιατρικής ηθικής και στην προάσπιση των δικαιωμάτων του ασθενούς. Παρ όλα αυτά, η μεγαλύτερη παρεκτροπή της ιατρικής από τις ηθικές αρχές έγινε εκεί, όταν το πάντρεμα του επιστημονικού ρατσισμού με το οικονομικό κέρδος μετέτρεψαν τον ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΙ ΠΗΓΕΣ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΕΥΣΑΝ ΓΙ ΑΥΤΟ ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Norman Ohler, Υπερδιέγερση. Τα ναρκωτικά στο Γ Ράιχ, μετάφραση: Χρήστος Κοκκολάτος - Βασίλης Τσαλής, Μεταίχμιο, Αθήνα 2018 Norman Ohler, I had an intimate knowledge of Hitler s drug habit that no one else possessed, The Guardian, 2/5/2017. Και στην ιστοσελίδα της εφημερίδας Charlotte Beradt, Τα όνειρα στο Γ Ράιχ, μετάφραση: Γιάννης Καλιφατίδης, Άγρα, 2015 Richard J. Evans, Το Γ Ράιχ στην εξουσία, μετάφραση: Κώστας Αντύπας, Αλεξάνδρεια, 2014 Συνέντευξη του Norman Ohler: Αθήνα 2018, παγκόσμια πρωτεύουσα του βιβλίου: B5%CF%81%CE%BC%CE%B1%CE%BD%CF%8C% CF%82-%CE%B2%CF%81%CE%B1%CE%B2%CE%B5%C F%85% CE% BC%CE% AD%CE%BD%CE% BF%CF%82- %CE%B 4%CE%B7%CE%BC%CE% BF%CF%83%CE%B9% CE%BF%CE%B3% CF%81%CE%AC%CF %86%CE%BF%CF%82/ Αγγελική Αβραμίδου, Επιστημονικές και πολιτισμικές κατασκευές της ομοφυλοφιλίας στο πλαίσιο της Ναζιστικής Ιατρικής: Ευγονισμός, Κοινωνική Υγιεινή, Ιατρικοποίηση Ομοφυλοφιλίας, μεταπτυχιακή εργασία, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, 2004 Τζων Καλέφ-Εζρά, αδημοσίευτη εισήγηση ΕΗΜ 8/12/2014, Ιατρική την εποχή του Γ Ράιχ Nick Paumgarten, The Writer Who Uncovered the Nazis Drug Use, The New Yorker, 20/3/2017, Stav Ziv, The Story Behind Norman Ohler s Drug-Centric Nazi History, Newsweek, 3/8/ «μέσο γιατρό» από θεματοφύλακα της υγείας του ατόμου σε «γιατρό» ορισμένου τμήματος της κοινωνίας. Το ναζιστικό έγκλημα έγινε με την εθελοντική συμμετοχή της βιοϊατρικής κοινότητας, που στη συντριπτική της πλειονότητα όχι μόνο ενσωματώθηκε στο σύστημα αλλά, σε πολλές περιπτώσεις, το ποδηγέτησε και το κατηύθυνε σε ακραίες πρακτικές, συνδιαμορφώνοντας το σχετικό νομικό του σύστημα. Η επιστήμη από τη φύση της στοχεύει στο καλό της ανθρωπότητας. Όμως, η αγαστή συνεργασία της επιστημονικής κοινότητας με φασιστικά - ρατσιστικά καθεστώτα, μπορεί να οδηγήσει στη διάπραξη πελώριων εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας. Προκαλεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον το γεγονός ότι το έγκλημα σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε στα μέσα του 20ού αιώνα με πρωτομάστορα την τότε πιο προηγμένη επιστημονικά και τεχνολογικά χώρα του κόσμου. Η εποχή της ναζιστικής κυριαρχίας στην ηπειρωτική Ευρώπη, δείχνει ότι μπορεί να γίνει στο μέλλον κάτι παρόμοιο, ίσως ενάντια σε άλλες ομάδες ανθρώπων. Η ύπαρξη κατάλληλου νομικού πλαισίου δεν αρκεί για την αποφυγή ακόμα και πελώριων εγκλημάτων, όπως έδειξε ο Β Παγκόσμιος πόλεμος (π.χ. η γενοκτονία των 2/3 των Ευρωπαίων Εβραίων από τους ναζί και τους ντόπιους συνεργάτες τους σε διάστημα μικρότερο από 3 χρόνια, η δολοφονία εκατομμυρίων αμάχων στη Σοβιετική Ένωση από επιστημονικά προσχεδιασμένη έλλειψη τροφής και φαρμάκων, η χρήση βιοχημικών όπλων κατά αμάχων στην Ανατολική Ασία από τους Ιάπωνες, η χρήση πυρηνικών όπλων σε μη στρατιωτικούς στόχους στην Ιαπωνία). Το πώς θα χρησιμοποιηθούν τα επιστημονικά ευρήματα στις δημοκρατικές κοινωνίες εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τους πολίτες, δηλαδή από τον καθένα μας. Η πολιτική εγρήγορση και η δράση είναι υποχρέωση όλων. Απαιτείται όλοι μας να αποκτήσουμε αντισώματα ενάντια σε κάθε μορφή ρατσισμού και φόβου ενάντια σε όποιον διαφέρει σε κάτι σε σχέση με τους πολλούς γύρω του. Οφείλουμε να αξιοποιήσουμε την εμπειρία που αποκτήθηκε την εποχή της ναζιστικής κυριαρχίας στην ηπειρωτική Ευρώπη για να μη συμβεί στο μέλλον κάτι παρόμοιο ενάντια σε κάποια ομάδα ανθρώπων, όποια και αν είναι. Αν αδιαφορούμε για τα δεινά του διπλανού μας, είναι θέμα χρόνου πότε θα έρθει η δική μας σειρά. zx the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 65

66 Οι περιπέτειες ενός μυθιστορήματος Aπο τον Κώστα Θ. Καλφόπουλο Clayton Childress, Under The Cover. The Creation, Production and Reception of a Novel, Princeton University Press, Princeton, N. Jersey 2017, 308 σελ. Με τον ευρηματικό τίτλο Under the Cover, που «κλείνει το μάτι» στον χαρακτηρισμό undercover από το χώρο των (συγκαλυμμένων) αστυνομικών ερευνών, ο Κλαίητον Τσίλντρες, καθηγητής κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο, μάς «ξεναγεί» στους δαιδάλους της αμερικανικής βιβλιοπαραγωγής, αποκαλύπτοντας τους μηχανισμούς της εκδοτικής βιομηχανίας, με αφορμή το ιστορικό μυθιστόρημα της Κορνέλια Νίξον, Jarrettsville, σε μια υποδειγματική εθνογραφική και κοινωνιολογική έρευνα. Μην κρίνεις ένα βιβλίο από το εξώφυλλό του (Don t judge a book by its cover): αυτός ο διαδεδομένος αφορισμός, γνωστός ήδη από τον 19ο αιώνα, επικαθορίζει, και επηρεάζει άμεσα ή έμμεσα, τη σχέση του αναγνώστη με τη σημαντικότερη ίσως κατάκτηση της νεοτερικότητας: το βιβλίο. Γι αυτό το «φωτεινό αντικείμενο του πόθου» για τη γνώση και τη μνήμη, έχουν γραφτεί χιλιάδες βιβλία και έχουν διατυπωθεί ουκ ολίγοι ορισμοί: «Ένα βιβλίο είναι μια μηχανή για να σκέφτεσαι μαζί της» (I.A. Richards), «Κι έτσι, ό,τι υπάρχει πίσω από το βιβλίο παραμένει το ίδιο το βιβλίο» (E. Jabès), με τον πλέον χαρακτηριστικό εκείνον του Στεφάν Μαλλαρμέ: «Τα πάντα στον κόσμο υπάρχουν για να καταλήξουν ως βιβλίο». Η Κορνέλια Νίξον. Το παράδειγμά της στη λογοτεχνική αγορά και η διαδικασία συγγραφής και έκδοσης του ιστορικού μυθιστορήματος Jarrettsville είναι το ερευνητικό πεδίο του καναδού κοινωνιολόγου Κλαίητον Τσίλντρες, στην προσπάθειά του να εξιχνιάσει τα μυστικά της βιβλιοπαραγωγής και τις νεότερες τάσεις στη διάδοση και στη διάθεση του βιβλίου στην αγορά. ΒΙΟΓΡΑΦΊΑ ΕΝΌΣ ΜΥΘΙΣΤΟΡΉΜΑΤΟΣ Το μακρινό 1869, στο Τζάρετσβιλ του Μέριλαντ, εκτυλίχτηκε μια οικογενειακή τραγωδία που έμελλε να γίνει και πρωτοσέλιδο στους New York Times: η Μάρθα Τζέιν Κέιρνς πυροβόλησε θανάσιμα τέσσερις φορές τον Νίκολας Μακ- Κόμας, από τον οποίο είχε αποκτήσει, το πιθανότερο έπειτα από μια σύντομη σχέση, ένα παιδί. Την ώρα του φόνου, η Κέιρνς φώναξε: «Κύριοι, όλοι γνωρίζετε για ποιον λόγο γίνεται αυτό». Η Κέιρνς και η οικογένειά της, στη διάρκεια του Αμερικανικού Εμφυλίου, ήταν με την πλευρά της Συνομοσπονδίας (Confederate States). Ο ΜακΚόμας φορούσε τη στολή του Ομοσπονδιακού Στρατού. Στη δίκη που ακολούθησε, οι ένορκοι, Νότιοι στην πλειοψηφία τους, αθώωσαν την Κέιρνς, αιτιολογώντας την πράξη της ως «δικαιολογημένη ανθρωποκτονία». Ό,τι διαβάζεται σαν «έγκλημα τιμής» στον Τύπο της εποχής, στην ταραγμένη Νέα Γη ή, ακόμα, ως φολκ μπαλάντα (ο άπιστος σύντροφος και η προδομένη μάνα), αποτελεί τον πυρήνα του μυθιστορήματος της Κορνέλια Νίξον, μακρινής απογόνου της Κέιρνς, που εκδόθηκε το 2009, χωρίς πολλές προσδοκίες για τη μεγάλη αναγνώριση, αφού στην αρχή είχε απορριφθεί από 21 εκδοτικούς οίκους. Η Νίξον, που ενδιάμεσα είχε παρουσιάσει και μια διατριβή για τον Ντ.Χ. Λώρενς, έλεγε ότι για την αρχικά μικρή επιτυχία της την ευθύνη είχε η λογοτεχνική της ατζέντισσα. Counterpoint Press Η Νίξον ήταν μία από τις πολλές συγγραφείς που προσπαθούσε να επιβιώσει στα σεμινάρια δημιουργικής γραφής, στο πλαίσιο του Προγράμματος Master of Fine Arts (MFA), το οποίο χρησιμεύει μεταξύ άλλων στους λογοτεχνικούς ατζέντηδες, τους αναγνώστες (readers) και στους εκδότες των ΗΠΑ να προωθούν το scouting τους, σε αναζήτηση νέων συγγραφέων και θεμάτων. Ο Τσίλντρες, πάλι, εκκίνησε μια έρευνα στην οποία επιχειρούσε να εντοπίσει τους μηχανισμούς και τις δομές που συμβάλλουν στην ανάδειξη ή στην απόρριψη ενός τίτλου στη λογοτεχνική παραγωγή και στην εκδοτική βιομηχανία των ΗΠΑ. Μεθοδικός, συγκέντρωσε το απαραίτητο υλικό, στο οποίο συγκαταλέγονται σημαντικές μαρτυρίες, σε μία άκρως θεμελιωμένη και συγκροτημένη έρευνα, Οι κοινωνιολογικές και εθνογραφικές του «περγαμηνές» τού επέτρεψαν να προσεγγίσει το θέμα πολύπλευρα, κυρίως να διεισδύσει βαθιά στα τρία πεδία που διαμορφώνουν τη σύγχρονη λογοτεχνία: το πεδίο της δημιουργίας (τέχνη), το πεδίο της παραγωγής (εμπόριο) και το πεδίο της υποδοχής (νόημα). Ανάμεσα σε αυτά τα θεμελιώδη πεδία, που στην αναπαράστασή τους θυμίζουν τεράστιους κυλίνδρους-γρανάζια και ιμάντες μεταφοράς, όπως η αυτόματη Μηχανή στην ταινία του Τσάρλυ Τσάπλιν Μοντέρνοι καιροί, μεσολαβούν οι ατζέντηδες, οι επιμελητές (editors), το επιτελείο του στρατηγικού σχεδιασμού του μάρκετινγκ, οι κριτικοί ως διαμεσολαβητές, οι πωλητές (βιβλιοπώλες) και, φυσικά, οι τελικοί αποδέκτες, το αναγνωστικό κοινό. Το Jarretsville, το μυθιστόρημα της Νίξον, και κάθε ανάλογο έργο, δεν είναι μια μυθοπλασία απλώς και ένα μυθιστόρημα, η ογκώδης, δηλαδή, συγκροτημένη αφήγηση μιας ιστορίας. Είναι το αρχέτυπο ενός πνευματικού δημιουργήματος και ενός εμπορικού προϊόντος που θα κριθεί στην «αρένα της αγοράς», από τη στιγμή που το χειρόγραφο ή το δακτυλόγραφο πλέον θα περάσει στα χέρια των «ειδικών» για να βρει το δρόμο στην αλυσίδα της παραγωγής, της διανομής και της κατανάλωσης ό,τι ο Τσίλντρες χαρακτηρίζει κύκλωμα (circuit). ΣΤΗΝ ΚΟΙΛΙΆ ΤΟΥ ΚΉΤΟΥΣ Το βιβλίο του Τσίλντρες χαρακτηρίζεται από πολλαπλές ιδιότητες. Είναι έρευνα, είναι χρονικό, είναι μελέτη. Οι πολλαπλές αυτές ιδιότητες ταυτόχρονα αποτελούν και τις αρε- 66 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

67 τές του τις αρετές του συγγραφέα και του έργου του. Κατ αρχάς, ο αναγνώστης που δεν είναι εξοικειωμένος με τις θεωρητικές προκείμενες του ερευνητή, μπορεί, και με την προτροπή του συγγραφέα, να παραλείψει, αρχικά ή τελεσίδικα, τα σχετικά κεφάλαια που αναφέρονται στη μεθοδολογία, το ερευνητικό πλαίσιο και τη διαδικασία σύνθεσης και επεξεργασίας των δεδομένων, κυρίως προσωπικών συνεντεύξεων με όλους τους εμπλεκόμενους παράγοντες, συγγραφείς, επιμελητές, εκδότες, βιβλιοπώλες, κριτικούς, παράλληλα με ανάλυση περιεχομένου, παρατήρηση και άλλες τεχνικές. Όμως, από εκεί και πέρα, το βιβλίο διαβάζεται σαν μία διπλή βιογραφία: της συγγραφέως και του βιβλίου. Κι αυτό αποτελεί μία από τις πρωτοτυπίες του εγχειρήματος, αφού η βιογραφία της συγγραφέως, ουσιαστικά η ιστορία της (life history), είναι αναπόσπαστα δεμένη με τη «βιογραφία» του έργου της, που ξεκίνησε να «χτίζεται» όταν, στην εφηβεία, άκουσε από τη μητέρα της για πρώτη φορά την οικογενειακή ιστορία γύρω από την «δικαιολογημένη ανθρωποκτονία» της Κέιρνς. Ο Τσίλντρες, αντίθετα από τον Ιωνά, μπαίνει οικειοθελώς στην «κοιλιά του κήτους», σε μια εξαιρετικά πρωτότυπη, μεθοδική και διεξοδική εξερεύνηση ενός ιδιαίτερα πολύπλοκου σύμπαντος, του οποίου ο συγγραφέας, στην πράξη και την πρακτική της γραφής, είναι μόνο «η κορυφή του παγόβουνου». Συνομιλώντας ενδελεχώς με τη συγγραφέα, ο ερευνητής αποκαλύπτει σταδιακά όχι απλώς το «εργαστήρι της δημιουργού», αλλά παρουσιάζει το πορτρέτο και την καθημερινότητά της με κάθε λεπτομέρεια στην επίπονη πορεία της λογοτεχνικής σύνθεσης, η οποία δεν προσδιορίζεται απλά και μόνο από τη μοναχική διαδικασία της γραφής, αλλά και από επιμέρους αναγκαίες και συμπληρωματικές δραστηριότητες, όπως αναζήτηση, ταξινόμηση και αξιολόγηση αρχειακού υλικού, συζητήσεις και προσωπικές επαφές με άτομα και πνευματικά ιδρύματα, προσωπικές ή ημερολογιακές καταγραφές κ.λπ. Πρόκειται για ένα δευτερογενές υλικό, αναγκαίο συμπλήρωμα που προκύπτει και αναπτύσσεται παράλληλα, ενίοτε αυτόνομα, με τη συγγραφική διαδικασία, και χωρίς αυτό κανένα έργο δεν μπορεί να υλοποιηθεί, όπως γνωρίζουμε από αντίστοιχες ενδελεχείς καταγραφές σημαντικών και καταξιωμένων συγγραφέων, όπως η Άγκαθα Κρίστι με τα περίφημα Μυστικά O Ρόμπερτ Σίλβερς, εκ των συνιδρυτών και διευθυντής του New York Review of Books ώς το θάνατό του (2017), στο γραφείο του, στο Μανχάταν της Νέας Υόρκης, με φόντο πλήθος βιβλίων. Ο ρόλος τέτοιων εντύπων για το βιβλίο, που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στον εικοστό αιώνα, έχει αλλάξει, αφού πλέον οι εκδότες απευθύνονται σε πολλά και διαφορετικά κοινά, πολλά από τα οποία τα προσεγγίζουν με διάφορους τρόπους, διαφορετικούς από μια έγκυρη κριτική υπογραμμένη από έναν κατά τεκμήριο ειδικό σε μια έγκυρη επιθεώρηση. Η εικόνα προέρχεται από το ντοκιμαντέρ The Fifty Year Argument: An Inside Look at The New York Review of Books, που γυρίστηκε το 2013 σε σκηνοθεσία Μάρτιν Σκορσέζε και Ντέιβιντ Τεντέσι. Σημειωματάρια (Secret Notebooks), στα οποία καταχωρίζονται με κάθε λεπτομέρεια τα «υλικά» των μυθιστορημάτων της. Στη συνέχια, ο Τσίλντρες αναζητεί τα σημεία τομής (intersections) των τριών πεδίων-κύκλων που συνδιαμορφώνουν τη λογοτεχνική, εκδοτική και εμπορική παραγωγή, διευρύνοντας τον ορίζοντα των ερευνών του. O κοινωνιολόγος που κινείται στο «βασίλειο του βιβλίου» είναι ουσιαστικά ένα είδος undercover-under-the-cover: ανάμεσα στο εξώφυλλο και το οπισθόφυλλο ανιχνεύει και ερευνά εξαντλητικά και μεθοδικά τις εσωτερικές διεργασίες του εκδοτικού μηχανισμού, που εξετάζει και αξιολογεί όλες τις ποσοτικές παραμέτρους και τις ποιοτικές προϋποθέσεις που αφορούν το τελικό προϊόν, από την ταξινόμηση στο αντίστοιχο είδος μέχρι την αισθητική της έκδοσης. Το βιβλίο του είναι σαν μία pop-up έκδοση, από εκείνες που, ανοίγοντας τις σελίδες της, ξεδιπλώνονται ολόκληροι «κόσμοι», αποκαλύπτοντας τα ενδότερα παράλληλων συμπάντων, εκεί όπου υπάρχουν και κινούνται οι spin doctors των βιβλίων και των συγγραφέων και οι «φρουροί» (gate keepers) των μεγάλων εκδοτικών συγκροτημάτων, καθώς και τα «φίλτρα» που διαμορφώνουν το τελικό προϊόν από τον τελικό τίτλο (διόλου τυχαία, για το Jarrettsvile είχαν προεπιλεγεί 20 τίτλοι εργασίας), μέχρι τον σχεδιασμό και την τελική διαμόρφωση του εξωφύλλου (εν προκειμένω, είχαν σχεδιαστεί 6 τον αριθμό). ΑΠΟΜΆΓΕΥΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΜΥΘΟΠΟΊΗΣΗ Στο βιβλίο του Κλαίητον Τσίλντρες υλοποιείται υποδειγματικά μια έρευνα πεδίου με κυρίαρχα ποιοτικά χαρακτηριστικά, ως προς το μεθοδολογικό και ερευνητικό πλαίσιο εντός του οποίου ολοκληρώνεται το εγχείρημα στον τομέα της κοινωνιολογίας της λογοτεχνίας τομέα στον οποίο διακρίθηκαν ουκ ολίγοι θεωρητικοί και μελετητές, όπως ο Ουμπέρτο Έκο, ο Πιερ Μπουρντιέ ή ο Τζωρτζ Στάινερ. Ο ερευνητής έχει σχεδιάσει και υλοποιήσει την έρευνά του με όλες τις προδιαγραφές μιας σημαντικής παράδοσης στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών και των πολιτισμικών σπουδών, με ένα θέμα μάλλον έκκεντρο, αποσυναρμολογώντας και συνθέτοντας εκ νέου όλο το διαθέσιμο υλικό, αλλά και κινητοποιώντας μεγάλο μέρος του ανθρώπινου δυναμικού που ενεργοποιείται στην εκδοτική, παραγωγική και εμπορική διαδικασία. Στο έργο αποκαλύπτονται δύο βασικοί «μύθοι» της συγγραφικής παραγωγής: πρώτον, ότι η «μοναξιά του συγγραφέα» είναι μικρό μόνο μέρος μιας συνολικής διαδικασίας και, δεύτερον, ότι τα όμορα πεδία (παραγωγή, διακίνηση, κριτική) διατηρούν μεν μια σχετική αυτονομία, αλλά επικαθορίζουν συγκεντρωτικά, σωρευτικά την πορεία της έκδοσης, συχνά με αποτέλεσμα να ακυρώνεται το κάποτε θεμελιώδες δίλημμα ανάμεσα στην «καλή», ποιοτική λογοτεχνία και την εμπορική εκδοχή της. Επιπλέον, επιβεβαιώνεται ότι στη διαμόρφωση του φιλολογικού γούστου, που κάποτε αποτελούσε αποκλειστικό προνόμιο της λογοτεχνικής κριτικής στις επιφυλλίδες του ημερήσιου και τις βιβλιοκρισίες του περιοδικού Τύπου, παρεμβάλλονται πλέον νέοι «φορείς υποδοχής και ανάγνωσης», όπως οι Λέσχες Ανάγνωσης και άλλες σχετικές «αναγνωστικές κοινότητες», καθώς τα «ακροατήρια» (audiences), τα επιμέρους «αναγνωστικά κοινά» δηλαδή, ολοένα και διευρύνονται, παράλληλα με τις τεχνολογικές καινοτομίες και τις επικοινωνιακές πλατφόρμες. Βρισκόμαστε πλέον, εδώ και αρκετές δεκαετίες, στον «εκδημοκρατισμό της πρόσληψης» και στη «διάχυση της κριτικής» πέραν των αρχικών θεσμικών φορέων της, γεγονός που δεν αφήνει ανεπηρέαστο τον εκδοτικό σχεδιασμό. Το αντίθετο μάλιστα: τον θέτει μπροστά σε διαρκώς νέες προκλήσεις. Η παραγωγή ενός βιβλίου δεν εξαρτάται πλέον από την έμπνευση του συγγραφέα ή τη διαίσθηση του εκδότη, αλλά θεμελιώνεται σε μια συλλογική δραστηριότητα ειδικών μέσα σε μία «κοινοπραξία δικτύων», τα οποία, σε διαρκή αλληλεπίδραση, συνδιαμορφώνουν σταδιακά και εξελικτικά το αρχικό έργο του συγγραφέα. Η πολιτική οικονομία της εκδοτικής παραγωγής εμπεριέχει πλέον σταθερές και μεταβλητές πέραν των βασικών οικονομικών μεγεθών, ενώ ο συγγραφέας ως παραγωγός μετατρέπεται πλέον σε «εξάρτημα» μιας βιομηχανικής παραγωγής. Κάποιες φορές όμως, η βιογραφία ενός βιβλίου είναι πιο ενδιαφέρουσα από τη ζωή του συγγραφέα. zx HBO the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 67

68 Τι γέννησε το Δελφικό Όραμα Aπο τη Μαρία Αθανασοπούλου Λία Παπαδάκη, Πίσω από το πέπλο της ωραιότητας. Ο μυστικός κόσμος της Εύας και του Άγγελου Σικελιανού, Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 2018, 352 σελ. Εν αρχή ήσαν το ζεύγος Εύα Πάλμερ - Άγγελος Σικελιανός. Οι Δελφικές Γιορτές που εμπνεύστηκαν και υλοποίησαν υπαγορεύτηκαν από την εκδήλωση ενός ευρωπαϊκού και βορειοαμερικανικού ρεύματος «νεοαποκρυφισμού», κύρια επιδίωξη του οποίου ήταν η αναβίωση του θρησκευτικού περιεχομένου της αρχαιότητας. Η αισθητική των εορτών σίγουρα ενέπνευσε τον Ιωάννη Μεταξά. Ο Σικελιανός, ωστόσο, δεν παραδόθηκε σε ιδεοληπτικές αναγνώσεις της πολιτικής. Αντίθετα, γι αυτόν το Δελφικό Όραμα επηρέασε τα πιο ώριμα, υπαρξιακά και πολιτικά, ποιήματά του. Η νέα εργασία της Λίας Παπαδάκη καταδύεται στην ιστορία των Δελφικών Εορτών με λογοτεχνική χάρη. [ΤΒJ] Το πολύπτυχο βιβλίο της Λίας Παπαδάκη, Πίσω από το πέπλο της ωραιότητας. Ο μυστικός κόσμος της Εύας και του Άγγελου Σικελιανού φωτίζει τις διεθνείς διαστάσεις του πνευματικού κινήματος που έκανε δυνατή τη σύλληψη και την πραγμάτωση των Δελφικών Γιορτών στην Ελλάδα του 1927 και του Την ίδια στιγμή φωτίζει τη ποίηση του Σικελιανού τεκμηριώνοντας τον λειτουργικό χαρακτήρα που είχε, ως φαίνεται, για τον ποιητή το Δελφικό Όραμα, στην ερμηνεία των πιο ώριμων, υπαρξιακών και πολιτικών, ποιημάτων του. Στόχος του βιβλίου, ειδικότερα, είναι να εξετάσει τις Δελφικές Γιορτές ως εκδήλωση ενός γενικότερου, ευρωπαϊκού και βορειοαμερικανικού ρεύματος «νεοαποκρυφισμού», κύρια επιδίωξη του οποίου ήταν η αναβίωση του θρησκευτικού περιεχομένου της αρχαιότητας. Για το σκοπό αυτό, η Παπαδάκη ανασκάπτει και παρουσιάζει τους δεσμούς των Σικελιανών με τα πρόσωπα, και τις ιδέες, που έπαιξαν κεντρικό ρόλο στο τέλος του 19ου αιώνα στην αναβίωση του υπαίθριου θεάτρου σε φεστιβάλ όπως της Αρλ, της Οράγγης, των Συρακουσών, του αρχετυπικού Μπαϋρόιτ του Βάγκνερ. Εξίσου κεντρικός είναι ο στόχος του βιβλίου να υπογραμμίσει τη, σε μεγάλο βαθμό αδιάγνωστη, συνεισφορά της πρώτης συζύγου του Σικελιανού, αμερικανίδας κληρονόμου Εύας Πάλμερ, στη σύλληψη, την πρακτική οργάνωση και τη διεθνή προβολή των Δελφικών Γιορτών. Η Εύα Πάλμερ-Σικελιανού. Η ΕΎΑ ΚΑΙ Ο ΆΓΓΕΛΟΣ Το βιβλίο αναπτύσσεται σε τρία μέρη. Το πρώτο μέρος («Η αισθητική παρακμή [ ]») παρακολουθεί την πνευματική διαμόρφωση του Άγγελου και της Εύας ώς τη στιγμή της γνωριμίας τους, σε μια περίοδο που ανοίγει τυπικά με τη γέννηση του Σικελιανού (1884) και κλείνει με τη Μικρασιατική Καταστροφή. Το δεύτερο μέρος («Η απόδοση ηθικού νοήματος στον αισθητισμό [ ])», παρουσιάζει την εργώδη ιδεολογική, καλλιτεχνική και πρακτική προετοιμασία των Δελφικών Γιορτών. Υπογραμμίζεται «η εντυπωσιακή υποχώρηση των στενόχωρων εθνικιστικών ζητήσεων για χάρη του οικουμενισμού» (σ. 40). Το τρίτο μέρος («Η τραγική ανασυγκρότηση [ ]»), Αρχείο Βιβέτ Τσαρλαμπά-Κακλαμάνη που κλείνει με το θάνατο του Άγγελου και της Εύας το 1951 και το 1952 αντίστοιχα, καλύπτει μια περίοδο πυκνή και άγνωστη. Αφορά τη δράση της Εύας στην Αμερική, μετά την κατάρρευση του εγχειρήματος των Γιορτών, τις προσπάθειές της να βοηθήσει την Αντίσταση, μα και να μετεξελίξει το σκηνοθετικό της όραμα, επιδιώκοντας να συνδέσει τον αντιστασιακό αγώνα των Ελλήνων με την υπόθεση αναβίωσης της αρχαίας τραγωδίας. Την ίδια περίοδο, ο Σικελιανός γράφει στην Ελλάδα σειρά από τραγωδίες που αλληγορικά αναπαριστούν το δράμα της Κατοχής και του Εμφυλίου. Το υλικό της Παπαδάκη είναι σχεδόν αποκαλυπτικό. Επιπλέον, όμως, το βιβλίο συγκροτεί και μια ενδιαφέρουσα ιστοριογραφική πρόταση. Έτσι, θα αναφερθώ εδώ στο Πίσω από το πέπλο της ωραιότητας ως ιστοριογραφικό κείμενο, αφήνοντας για άλλη στιγμή την απάντηση στο ερώτημα: πώς επηρεάζει, αν επηρεάζει, η ανάγνωση του βιβλίου την πρόσληψη των σικελιανικών ποιημάτων σήμερα. ΑΦΉΓΗΣΗ, ΛΟΙΠΌΝ Διαβάζουμε στην ενότητα «Αντί Προλόγου» την εξής μεθοδολογική επισήμανση: «Η μέθοδος που ακολούθησα είναι αυτή μιας συμβατικής βιογράφησης» (σ. 14). Ανακαλούμε, αμέσως, το δοκίμιο του K.Θ. Δημαρά, «Η βιογραφία σήμερα» (1971, ), που εξηγεί τη σημασία του αναλυτικού εργαλείου της «βιογραφίας» για την ιστορία. Το έργο της Παπαδάκη υπηρετεί, αλλά και υπερβαίνει τη μεθοδολογία αυτή. Ανοίγοντας, τυχαία σχεδόν, στο κεφάλαιο: «Η απόδοση ηθικού νοήματος στον αισθητισμό ( )», διαβάζουμε: Όμως ποιοι ήταν στ αλήθεια οι άνθρωποι των γιορτών; Διοργανωτές και κοινό συμπληρώνονται και αλληλο-αναιρούνται. Όλοι, ενθουσιώδεις και περίεργοι, ανίδεοι και σοφοί, θέλουν να γευτούνε την αίσθηση των αιώνων, η θεατρική πράξη ξεπροβάλλει απ τα ερείπια με την ίδια αμηχανία που κι εκείνα ξεβγήκαν από το χώμα. Τα αγάλματα στο μουσείο επιδεικνύουν την κρυσταλλωμένη τους νεότητα, καθώς οι ηθοποιοί κραυγάζουν τα αρχαία λόγια στο αρχαιολογικό τοπίο. (σ. 217) Εδώ συναντώ το βασικό μεθοδολογικό γνώρισμα του έργου: την λογοτεχνική του χάρη. Μεθοδολο- 68 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

69 γικό ατόπημα; Αντιθέτως: μεθοδολογική δύναμη. Διαβάζω, και πάλι, στο έργο του enfant terrible της σύγχρονης ιστοριογραφίας Ιβάν Γιαμπλονκά, Η Ιστορία είναι μια Σύγχρονη Λογοτεχνία (2014): Η πεποίθηση ότι η λογοτεχνία και οι κοινωνικές επιστήμες είναι ξένες η μία προς την άλλη οφείλεται σε πολλές παρανοήσεις. Ακόμη και αν δεχτούμε την ιδέα ότι η γλώσσα έχει δύο λειτουργίες, μία χρηστική και μία αισθητική, γιατί θα έπρεπε, αναγκαστικά, οι κοινωνικές επιστήμες να απορρέουν από την πρώτη; Κάτι τέτοιο θα σήμαινε ότι θεωρούμε ιστορία ή κοινωνιολογία μόνο τα ακαδημαϊκά γραπτά, αυτά που εφαρμόζουν τη μη γραφή σε ένα μη κείμενο. Η διατύπωση σύμφωνα με την οποία, στη λογοτεχνία, η «μορφή» έχει μεγαλύτερη σημασία από το «περιεχόμενο» ταιριάζει τέλεια στην ιστορία που, από τη στιγμή που υπακούει σε μια μέθοδο, έχει δικαίωμα να μιλά για τα πάντα. Ποτέ ο ιστορικός συλλογισμός δεν απέτρεψε τη γραφή, την κατασκευή αφήγησης, την επεξεργασία της γλώσσας, ούτε καν την αισθητική πρόθεση. (σ. 280) Στις δεύτερες Δελφικές Γιορτές, Στην πρώτη σειρά διακρίνονται (από αριστερά): Εύα Πάλμερ-Σικελιανού, ο ιταλός δημοσιογράφος Έστερ Λομπάρντο, ο Άγγελος Σικελιανός, ο αεροπόρος, λαογράφος και μουσικός Θάνος Μούρραης-Βελούδιος (ο άνθρωπος που «ξετούρκεψε τον ζεϊμπέκικο» κατά παραγγελία του Άγγελου Σικελιανού και της Εύας Πάλμερ) και κάποιος Νικόλαος Αιγινίτης. Αφήγηση, λοιπόν, ιστορική, εξηγητική με λογοτεχνική χάρη. Αυτή η περιγραφή συνοψίζει το βιβλίο της Παπαδάκη, και δίνει το στίγμα που το κάνει να ξεχωρίζει. Δεν είναι, όμως, το μόνο πλεονέκτημά του, αν και είναι το πλέον ορατό. Αντισταθμιστικά στη λογοτεχνική δύναμη, έρχεται ο μη-χειραγωγητικός, «ανοιχτός» χαρακτήρας της αφηγηματικής μορφής, το σχήμα «ρωσικής κούκλας» που χρησιμοποιεί, αφήνοντας ερωτήματα εκκρεμή για μεγάλα χρονικά διαστήματα μέσα στο βιβλίο, γεγονός που επιτρέπει στον αναγνώστη να περιπλανηθεί ελεύθερα στο υλικό και να εξαγάγει τα δικά του συμπεράσματα. Παραδειγματικό για το αφηγηματικό σχήμα το κεφάλαιο: «Δύο παράλληλες αυτοβιογραφίες: Ο Πρόλογος στο Λυρικό Βίο και ο Ανωφερής Πανικός» (σ ), όπου μέσα σε δώδεκα σελίδες αναλύονται 1. το στυλ γραφής των δύο προγραμματικών αυτοβιογραφικών κειμένων, Άγγελου και Εύας 2. το οικογενειακό περιβάλλον της Εύας στην Αμερική, το οποίο προωθούσε τις τέχνες, στο πλαίσιο του Ninetheenth Century Club που λειτουργούσε ο ευπατρίδης πατέρας της, Κόρτλαντ, στο σπίτι της οικογένειας στη Νέα Υόρκη 3. οι ρίζες του «Ελληνισμού» των Πάλμερ στη γνωστή πραγματεία υπεράσπισης των ανθρωπιστικών σπουδών, του επιδραστικού κριτικού του 19ου αιώνα Matthew Arnold, Culture and Anarchy (1869) 4. οι σχέσεις των Πάλμερ με τον χριστιανισμό και τον αγνωστικισμό, μες από αναφορές στο τυπικό της κηδείας του Κόρτλαντ 5. ο ψυχρός απολογιστικός τόνος της Εύας απέναντι στο εστέτ, ομο-κοινωνικό, περιβάλλον του Παρισιού, που αφήνει πίσω της, με την κάθοδό της στην Ελλάδα, έτσι όπως αυτός ερμηνεύεται από το παράλληλο τεκμήριο των γραμμάτων της Εύας που διασώζονται στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών στην Αθήνα, και άλλων στο Παρίσι 6. οι προσπάθειες έκδοσης της Αυτοβιογραφίας της Εύας στην Αμερική, μες από διαβήματα του ιστορικού ατζέντη Harold Ober, οι οποίες, όμως, τότε, δεν τελεσφορούν. Και καθώς προσπαθούμε να παρακολουθήσουμε τον δικό μας μίτο της Αριάδνης μες σε αυτό το πολυσχιδές υλικό, αναρωτιόμαστε, αναθεωρούμε, προβληματοποιούμε κάθε ιστορική βεβαιότητα. ΣΙΚΕΛΙΑΝΌΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΞΆΣ Είναι, όμως, επίσης, ο λόγος της Παπαδάκη, λόγος «ζεστός», με «συναισθηματική θερμοκρασία», που αντικρίζει το πολυδαίδαλο υλικό με μια ανθρώπινη ματιά, μια ανθρώπινη εγγύτητα. Χαρακτηριστικό το κεφάλαιό της: «Η αναπάντεχη παρεμβολή της δικτατορίας» (σσ ), και πάλι από την τελική ενότητα «Η τραγική ανασυγκρότηση ( )». Εδώ συζητιέται η πολιτικά ευαίσθητη, και ευτυχώς ανολοκλήρωτη, προσέγγιση Άγγελου Σικελιανού - Ιωάννου Μεταξά, τόσο στο πλαίσιο των Δελφικών Γιορτών, όσο και στο πλαίσιο των τελετών εορτασμού της δεύτερης επετείου της 4ης Αυγούστου, στο Παναθηναϊκό Στάδιο, Αύγουστο του Η Παπαδάκη παραθέτει τη σύγχρονη βιβλιογραφία για το θέμα της ανησυχητικής προσέγγισης (Δαμάσκος-Πλάντζος, Van Steen, κ.ά.). Το ερώτημα, όμως, παραμένει βασανιστικά αναπάντητο. Ώσπου, στο κλείσιμο του κεφαλαίου, κατατίθεται μια σημαίνουσα λεπτομέρεια: ο συνεργάτης, μετέπειτα γαμπρός του Μεταξά, Γεώργιος Μαντζούφας, έχει αγοράσει το σπίτι των Σικελιανών στη Συκιά, σε πλειστηριασμό το Η μικρο-ιστορική λεπτομέρεια, δεν ακυρώνει τη θεμελιωμένη ανάλυση των ιστορικών γύρω από τους λόγους αρχαιολατρείας των φασισμών. Εγκιβωτίζει, όμως, τον θεωρητικό προβληματισμό στο συγκυριακό, τυχικό περιβάλλον των ανθρώπινων σχέσεων. Προσθέτει, έτσι, τη δεύτερη σκέψη. Κλείνω, επισημαίνοντας το εύρος των πηγών που έχει επισκεφθεί η Παπαδάκη. Κρατικά αρχεία, ιδιωτικά αρχεία, αλληλογραφία, προφορικές συνεντεύξεις, φιλμ, φωτογραφίες της εποχής, βιβλιογραφία σε τέσσερις γλώσσες, οδηγούν σε πλήθος συλλογισμούς και σκέψεις. Προσωπικά μου κάνει μεγαλύτερη εντύπωση, πάντως, ο ιστορικοποιημένος χαρακτήρας των υποσημειώσεών της. Παράδειγμα: η αντίδραση του Κ.Γ. Καρυωτάκη στις δελφικές γιορτές, που κατατίθεται στο δημοσιογραφικό άρθρο «Δελφικές Γιορτές», διαθέσιμο πλέον στην συγκεντρωτική έκδοση Κ.Γ. Καρυωτάκης, Ποιήματα και Πεζά (2017). Η συγγραφέας ποτέ δεν θα παραπέμψει στον συγκεντρωτικό τόμο, αλλά, συνειδητά, στην πρωτότυπη πηγή: Αλεξανδρινή Τέχνη, τχ. 9, Αύγουστος του Ανασυστήνει έτσι συνολικά έναν κόσμο για μας, τον κόσμο των καλλιτεχνικών πρωτοποριών του Μεσοπολέμου, έναν κόσμο συναρπαστικό, στον οποίο, όπως συμβαίνει με ένα ρεαλιστικό μυθιστόρημα, «βυθιζόμαστε», μέσα από το πανόραμα προσώπων, πολιτικών, και πολιτισμικών πρακτικών που η Λία Παπαδάκη ξεδιπλώνει για εμάς. zx Ιδιωτική συλλογήw the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 69

70 Μάρκος Μέσκος, Όνειρα στον Άδη, Ποιήματα. Το Ροδακιό. Αθήνα 2018, 48 σελ. Markos Meskos, Leib der Mutter. Schöne Landschaft. Werkauswahl Nechdichtung und Nachwort Giorgis Fotopulos. Επιλογή ποιημάτων Απόδοση - επίμετρο Γιώργης Φωτόπουλος, Razamba, Frankfurt am Main 2017, 129 σελ. Το κύκνειο άσμα του Μάρκου Μέσκου Aπο τον Γιώργο Δανέζη Την 1η Ιανουαρίου πέθανε, σε ηλικία 83 χρόνων, ο ποιητής Μάρκος Μέσκος. Τα ποιήματα της τελευταίας συλλογής του πλαισιώνονται από εικόνες θανάτου.ακολουθούν δυο κείμενα. Το πρώτο, για την τελευταία συλλογή. Το δεύτερο, για μια ανθολογία ποιημάτων του Μέσκου που κυκλοφόρησαν στη Γερμανία, σε δίγλωσση έκδοση.[tbj] I. Τα Όνειρα στον Άδη είναι η ύστατη συλλογή του Μάρκου Μέσκου. Και αποτελεί το κύκνειο άσμα του. Τα ποιήματα της συλλογής πλαισιώνονται από εικόνες του θανάτου. Διαβάζουμε στην αρχή (σ. 9): Τώρα γνωρίζει, το κενό δεν το φοβάται. Βλέπει τώρα καθαρότερα το τραγικό νόημα όσων έζησε. Και στο τέλος (σ. 41): Τελικά μια λέξη μόνο αντίο! Αλλά δεν είναι μόνο το τελευταίο του κείμενο. Όλο του το έργο τοποθετείται ανάμεσα στην πρώτη συλλογή που φέρει τον τίτλο Πριν από τον θάνατο (1958) και στην τελευταία που έχει τον τίτλο Όνειρα στον Άδη (2018). Κι είναι καιρός να πούμε τα λιγοστά μας λόγια γιατί η ψυχή μας αύριο κάνει πανιά. έγραφε ο Γιώργος Σεφέρης («Ένας γέροντας στην ακροποταμιά», 1942). «Λιγοστά σε ποσότητα τα ποιήματα αυτά, ήταν ωστόσο μια γνήσια λυρική προσφορά κι ο Μέσκος λογαριάστηκε τότε σα μια ξαφνική κι ελπιδοφόρα παρουσία ανάμεσα μας» σημείωνε ο Τάκης Σινόπουλος στο περιοδικό Εποχές. 1 Ο Μάρκος Μέσκος. ΤΑ ΜΟΤΊΒΑ ΤΟΥ ΘΑΝΆΤΟΥ Άφθονα είναι τα μοτίβα του θανάτου που πλεονάζουν σε αυτήν την συλλογή. Πρώτα η ζωγραφιά της προμετωπίδας (σ. 6), έργο του ίδιου του ποιητή (σ. 4). Απεικονίζεται μια ακρογιαλιά. Η ακρογιαλιά είναι η αρχέτυπη εικόνα του συνόρου της ζωής και του θανάτου. Σημειώνω για παράδειγμα τη γνώμη δύο ποιητών: «Ο αιγιαλός αποτελεί μεταιχμιακή ζώνη επικοινωνίας με το επέκεινα» (Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης, Υδάτων υπερεκχείλιση, Θεσσαλονίκη, 1990, σ. 310), «Το ακρογάλι είναι σύνορο ζωής - θανάτου» (Τάκης Σινόπουλος, Συλλογή I, Αθήνα 1976, σ. 83). Η Αιωνιότητα και μια μέρα (1998) του Θεόδωρου Αγγελόπουλου, μια κατεξοχήν ταινία θανάτου, αρχίζει και τελειώνει σε μια παραλία. Thalatta! Thalatta! She is our great sweet mother. φωνάζει ο Buck Mulligan στην παραλία του Δουβλίνου (James Joyce, Ulysses). Μια βάρκα υποδηλώνει τη μετάβαση στον Κάτω Κόσμο και παραπέμπει στην προηγούμενη συλλογή Τα λύτρα. 2 Παρόμοιο με το μοτίβο της ακρογιαλιάς είναι αυτό της ακροποταμιάς. Αρκεί να θυμηθούμε τις παραλλαγές του πίνακα του Έντβαρτ Μουνχ Κορίτσια στην ακροποταμιά με την ανείπωτη θλίψη που αποπνέουν. Είναι αξιοπαρατήρητο ότι πολλά από τα παλιότερα κείμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας τοποθετούνται στο χώρο αυτό. Έτσι, ο Διγενής του ποντιακού τραγουδιού που οργώνει δίπλα στο ποτάμι: Ακρίτας όντες έλαμνεν σην παραποταμέαν Αρχείο Ελένης Χοντολίδου Και Λίβιστρος στο ομώνυμο μυθιστόρημα: Νέος εις αναπόταμον, εις αναλιβαδίαν, μέσα εις στενόν εδιάβαινεν θλιμμένος μονοπάτιν και το ποτάμιν έβλεπεν και επήγαινεν θλιμμένος. 3 Στο ποίημα «Σαν όνειρο» συνδυάζει ο Μέσκος συνειρμικά τους νεκρούς του εμφυλίου που κατεβαίνουν στο ποτάμι από το ποίημα «Ιτιά» της συλλογής Μαυροβούνι (1963) με την ιτιά της ακροποταμιάς, τη μάνα του Κίτσου του δημοτικού τραγουδιού (Του Κίτσου η μάνα κάθονταν στην άκρη στο ποτάμι) και το «Όνειρο» του Γωργίου Βιζυηνού (Εψές είδα στον ύπνο μου / ένα βαθύ ποτάμι / θεός να μην το κάμη / να γίν αληθινό): Ποτάμι κάποιες ώρες το νερό κοκκινίζει όταν οι σκοτωμένοι αναζητούν την έξοδο από το πένθος του Άδη κι ο κάτω Κόσμος οσταλγεί ν ανέβει στον επάνω. Δεν ήταν ο μεγάλος δρόμος όταν πέρασαν του Κίτσου το ποτάμι, και χάθηκαν ανώνυμοι. (Σαν όνειρο, σ. 28) Με το χιόνι έχουμε ακόμη ένα σύμβολο θανάτου. Σε αυτή τη σημασία το βρίσκουμε στον Τολστόι (Αφέντης και Υπηρέτης, 1895: τα δυο πρόσωπα του τίτλου βρίσκουν από κοινού τον θάνατο κάτω από το χιόνι που εξισώνει τα πάντα) ή στον Τόμας Μαν (Το μαγικό βουνό, 1924: Το κεφάλαιο «Το χιόνι»). Αλλά και στη νεοελληνική λογοτεχνία. Στον Παπαδιαμάντη (στον Έρωτα στα χιόνια) ή στην Eroica του Κοσμά Πολίτη. Ο συμβολισμός είναι προφανής στον τίτλο της συλλογής του ποιητή Γιάννη Βαρβέρη Ο θάνατος το 70 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

71 στρώνει (1986). Θα βρέξει θα χιονίσει μετά το άσπρο χιόνι (σ. 22) πέφτει το χιόνι κατοπινά λευκή κατάρα ανεξήγητη σιωπή (σ. 28) κλάματα, απελπισμένα φιλιά κάποια ξέφωτα και το χιόνι που στέριωνε τη μνημοσύνη. (σ. 33) ΤΟ ΧΙΟΝΙ ΠΑΛΙ Δεν άνοιγαν τα χείλη του πώς να μιλήσει σαν κάτι μεταξύ ζωής και θανάτου κοσκίνιζε το χιόνι ο ουρανός χειμώνα καιρό δίσεκτα χρόνια το φόρτωνε στα μονοπάτια της σιωπής τώρα λευκά τα ρόδα τ ουρανού στο χώμα κάτω από το πέλμα της περαστικής ζωής εκεί που ο νεκρός ασάλευτος ετοίμαζε τα λευκά του δώρα εξισωμένος στον Βοριά στον Νοτιά στην κόκκινη Δύση και στα προνόμια της άπιστης Ανατολής. (σ.24). ΣΤΑ ΠΡΌΘΥΡΑ ΤΟΥ ΘΑΝΆΤΟΥ Κοινός τόπος θανάτου και ματαιότητας είναι το σβησμένο κερί (ένα κεράκι αφτούμενον εκράτουν κι έσβησέν μου, Ερωτόκριτος): Αν πρόλαβε κάποιο κερί ν ανάψει λίγο κατόπιν έσβησε στον άνεμο τρεμούλιασε η λάμψη του και χάθηκεν οριστικά από το ανίκητο μαύρο του θανάτου (σ. 27). Καταφυγή βρίσκει ο ποιητής στην ποίηση: Περίεργο γεγονός το Ποίημα: σαν άθικτο περιστέρι λαμποκοπάει χαρούμενο στην Ελευθερία του (σ.10), Παρηγοριά είναι η εικόνα της μάνας του: Το εικόνισμα που προσκυνούσε ήταν η μάνα του με το χαρακωμένο πρόσωπο τα φαρδιά πένθιμα ρούχα και μαντίλι δεμένο σφιχτά στο σαγόνι και τ άσπρα της μαλλιά - έτοιμη! Δεν ήταν ζωγραφιά του Χάρου προσκύνημα είναι καθώς επιστρέφει συχνά από την ξενιτιά τα μάτια της αναζητώντας κάτω στον θάνατο που ανθίζει σιωπηλά στην ερημιά της (σ.21). Τρίτη καταφυγή είναι η Φύση. Η φυσιολατρεία του Μέσκου αγγίζει τα όρια του πανθεϊσμού. Στα ποιήματά του κατοικούσε πάντα η χλωρίδα και η πανίδα του δάσους: σκύβουν άγριες φοράδες / κοπάδι τα ελάφια όλη η φαμίλια του δάσους (σ. 28), να ναι καλά όλα τα πετούμενα της Γης / τον προστατεύουν μέλισσες σκαθάρια και γαρδέλια (σ. 19), περίλυπα μοναχικά σκυλιά του δρόμου (σ. 18), χλιμίντριζαν τ άλογα μαύρος ο κότσυφας ξυπνούσε (σ. 20), άλλοτε πουλί ξενιτεμένο στους γλαυκούς αιθέρες / ιχθύς του μεγάλου αρχιπελάγους / κάποιο ανήμερο ζώο του δάσους / που γλείφει τώρα τις πληγές του (σ. 35). Στα πρόθυρα του θανάτου ο ποιητής παραμένει αισιόδοξος: Κόκκινο το ρόδι έξω από την πόρτα φοβερίζει το χιονιά που τ αρνάκια παγώνει (σ.32). IΙ. Τον Νοέμβριο του 2017 κυκλοφόρησε στη γερμανική αγορά το βιβλίο του Μάρκου Μέσκου Η κοιλιά της μάνας. Ωραίο τοπίο, σε δίγλωσση μετάφραση (πρωτότυπο/μετάφραση). Δεν είναι βέβαια η πρώτη μετάφραση έργων του ποιητή στα γερμανικά. Το προκείμενο βιβλίο όμως συνιστά την πρώτη αυτοτελή έκδοση ποιημάτων του. Σκοπός του βιβλίου είναι να κάνει γνωστή στον γερμανό αναγνώστη μια από τις γνησιότερες φωνές της σύγχρονης ελληνικής ποίησης. «Ο ποιητής είναι εκτός Ελλάδος ελάχιστα γνωστός» διαπιστώνει ο μεταφραστής (σ. 124). Ο Μάρκος Μέσκος γεννήθηκε το 1935 στην Έδεσσα, όπου έζησε τα παιδικά του χρόνια στην κατοχή και στον εμφύλιο. Οι the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 71

72 εμπειρίες των χρόνων αυτών μετακενώνονται στα ποιήματά του και αναδύονται κάθε τόσο στο έργο του. Η πρώτη του συλλογή είχε τον τίτλο Πρίν από το θάνατο (1958), ήτοι δημιουργήματα πριν από τον θάνατο, κατά τον τρόπο περίπου του άλλου ποιητή: καιρός να πούμε τα λιγοστά μας λόγια γιατί η ψυχή μας αύριο κάνει πανιά. «Λιγοστά σε ποσότητα τα ποιήματα αυτά, ήταν ωστόσο μια γνήσια λυρική προσφορά κι ο Μέσκος λογαριάστηκε τότε σα μια ξαφνική κι ελπιδοφόρα παρουσία ανάμεσα μας» σημειώνει ο Τάκης Σινόπουλος στο περιοδικό Εποχές. 4 Το 1963 τυπώνει το δεύτερο βιβλίο του (Μαυροβούνι, παραπομπή στο χωριό όπου ήταν δάσκαλος στο τέλος της σύντομης ζωής του ο Οδυσσέας Γιαννόπουλος, γνωστότερος με το λογοτεχνικό του ψευδώνυμο Όμηρος Πέλλας. Σε αυτόν αναφέρεται και το ποίημα Μνήμη του σχολικού εγχειριδίου 5 και όχι φυσικά στον ομηρικό Οδυσσέα). Κορυφαίο κείμενο της συλλογής είναι το ποίημα Ιτιά (σ. 16), όπου έχουμε ένα από τα μείζονα θέματα του Μέσκου, τους νεκρούς του εμφυλίου πολέμου: Τα παιδιά κατέβαιναν με το ποτάμι, Κυλούσαν, κυλούσαν δεν έκλαιγαν, δεν τραγουδούσαν ήταν παγωνιά χιόνι λησμονιάς ετρύπαε τα κόκαλα, Μάης δεν ήταν λουλούδια μήτε και μόνο η μάνα με τα πράσινα μαλλιά έσκυβε να χαϊδέψει ό,τι έφτανε. Η κατάβασις αυτή εις Άδου καταλήγει ύστερα από μερικούς στίχους με την επανάληψη του ιδίου ρήματος της αρχής: «κατέβαιναν σκοτεινά χωρίς φως το ποτάμι». Οι αδικοχαμένοι αυτοί νεκροί του εμφυλίου πολέμου δεν είναι μόνο παρελθόν που έρχεται κάθε τόσο στη μνήμη. Είναι διαρκές παρόν και μέλλον: «Δεν δέχομαι ότι οι άνθρωποί μου είναι χώμα και κόκαλα. Τους επικαλούμαι τακτικά, διότι αυτοί είναι το παρελθόν μου, η πατρίδα μου, η ζωή μου». 6 Η ΦΎΣΗ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΊΑ Στην αδικία και στη εγκληματικότητα του ανθρώπου αντιπαραθέτει ο Μέσκος την ακατάλυτη φύση, την ομορφιά και την αθωότητά της. Η φύση από τη μιά μεριά, η Mια ακρογιαλιά, ακουαρέλα ζωγραφισμένη από τον Μάρκο Μέσκο. Η ακρογιαλιά είναι η αρχέτυπη εικόνα του συνόρου της ζωής και του θανάτου. ιστορία από την άλλη αποτελούν τους δύο βασικούς πὀλους, όπου κινείται η ποίησή του: πώς ξεπηδάει η σύμπτωση! Εκεί λοιπόν στο ξέφωτο η βελανιδιά. Τα φύλλα της βελανιδιάς με τα κλωνιά κι αέρι και σκιά και μοιρολόι και μάνα κανείς, κανείς μην πει πως είναι μόνος (Άνθη στο καταραμένο φίδι, 1983). Το 1965 πηγαίνει στην Αθήνα, σπουδάζει στο Αθηναϊκό Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Σχολής Δοξιάδη και εργάζεται ως γραφίστας σε διαφημιστικά γραφεία, αλλά και ως επιμελητής εκδόσεων. «Με το ένα χέρι υπηρετώ τον καπιταλισμό και με το άλλο την ποίηση», λέει ο ίδιος (σ. 124). Αυτά τα χρόνια εμφανίζεται στην ποίησή του το θέμα της αποξένωσης, της αλλοτρίωσης και της νοσταλγίας του γενέθλιου τόπου: Μητριά πατρίδα, πατρίδα μητριά, σάπια τα χρήματα στα χέρια μου τα γρόσια σου δεν λάμπουν. Θα περάσουμε κι εμείς τη νιότη βαθιά στο τέλος του καλοκαιριού θα χαθούμε... Αχ! πόλη που με γέννησες δεν μ ακούς, κάθε νύχτα χτυπώ τα τείχη σου μα οι φύλακες δεν μου ανοίγουν. Γυρίζω πίσω κόβω κλαρί πιάνω τραγούδι να σκεπαστούν τα δάκρυα τυφλό άλογο περπατώ και κλαίω μέτωπο στο μέτωπό του. (Άλογα στον Ιππόδρομο, 1973). Το 1980 επιστρέφει και εγκαθίσταται στη Θεσσαλονίκη. Ακολουθούν οι ώριμες συλλογές Χαιρετισμοί (1995) και Τα λύτρα (2012) που συμπίπτουν και με την καθιέρωσή του: η πρώτη με την απονομή του βραβείου ποίησης του περιοδικού Διαβάζω, η δεύτερη με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης. Η ΜΕΤΆΦΡΑΣΗ Μεταφραστής είναι ο σκηνοθέτης, παραγωγός και σεναριογράφος Γιώργης Φωτόπουλος, που γεννήθηκε και σπούδασε στο Ανατολικό Βερολίνο και ασχολήθηκε κατά καιρούς με τη μετάφραση ελλήνων ποιητών. Με τη μετάφραση ποιημάτων του Μάρκου Μέσκου ασχολήθηκε και παλιότερα στο αξιόλογο περιοδικό Lettre Intenational (τεύχος 113. καλοκαίρι 2016, σ ). Όλες εκείνες οι μεταφράσεις υπάρχουν και στο καινούργιο βιβλίο. Μια σύγκριση με τις τωρινές δείχνει ότι τις έχει επεξεργαστεί και έχει κάνει σημαντικές αλλαγές. Η μετάφραση έχει γίνει λοιπόν με ευσυνειδησία και πολύ καλή γνώση των δύο γλωσσών. Ο σχολαστικός κριτικός ανακαλύπτει βέβαια λάθη στη μεταφορά. Έτσι στη σ. 38 (Δύο στιγμές) συγχέεται το σταλιάζω με το σταλάζω, στάζω (tropfen), στη σ. 86 (Μικρός μεγάλος δρόμος) τα ρόδα με τα ρόδια (Granatäpfel), στη σ. 88 (Τω αγνώστω θεώ): χάρισμά σου είναι ιδιωματική έκφραση που σημαίνει «σ τα χαρίζω», όχι deine Gabe (=το δικό σου δώρο), σ. 102: του σκοτωμένου τη χαραμάδα: η μετάφραση Schlucht προφανής σύγχυση με τη χαράδρα. Αλλού ο αναγνώστης θα προτιμούσε άλλες εναλλακτικές λύσεις. Στη σ. 48: «Ο καιρός ανοίγει, τα Αρχείο Ελένης Χοντολίδου δέντρα ετοιμάζουν το πρώτο φόρεμά τους / και περιμένουν ήσυχα μετά το περσινό κούρσεμά τους» η μετάφραση Sturm (=καταιγίδα) είναι ανώδυνη, κούρσεμα είναι λεηλασία, βίαιη αρπαγή. Στη σ. 86: τα πουλιά συλλογίζονται: die Vögel brüten. brüten σημαίνει κυριολεκτικά «κλωσσάω», υπάρχει βέβαια και η μεταφορική σημασία «αναλογίζομαι», αλλά προτιμότερη η προσφυγή σε άλλο ρήμα προς αποφυγή παρεξηγήσεων. σ. 60: Έστω και εάν ο ουρανός ψηλά και η απουσία του ανθρώπου τώρα. Ο στίχος είναι βασικός στην ποίηση του Μέσκου: αντικαθρεφτίζει στα δυο του ημιστίχια την διπλή απουσία που στήριζε κάποτε την ανθρωπότητα, τη μετα φυσική παρουσία παλιότερα, τη ουμανιστική παράδοση αργότερα. Ο ουρανός είναι όμως σήμερα απόμακρος, η ανθρώπινη παρουσία έχει εκλείψει. Σήμερα κυριαρχεί ο homo neoli beralis. Η μετάφραση του στίχου είναι κάπως αδύναμη: ο ουρανός μακριά κι οι ανθρωποι έχουν τώρα φύγει. Αυτά όμως θα αποτελούσαν αντικείμενο ολόκληρου μεταφραστικού σεμιναρίου. Οι παρατηρήσεις που προηγήθηκαν είναι αναπόφευκτες για τέτοια εγχειρήματα και δεν βαρύνουν με κανένα τρόπο την ποσότητα και την ποιότητα της προσφοράς. Ο μεταφραστής πετυχαίνει με το παραπάνω το σκοπό του. zx 1. Μάρκος Μέσκος, Πολύεδρον. Προσεγγίσεις του ποιήματος, επιμ. Κώστας Θ. Ριζάκης, Γαβριηλίδης, Αθήνα 2014, σ Γιώργος Δανέζης, «Λύτρα πορθμείων», Ποιητική 12 (2013) Αφήγησις Λιβίστρου και Ροδάμνης. Κριτική έκδοση της παραλλαγής α: Παναγιώτης Α. Αγαπητός. [Βυζαντινή και Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 9], Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2006, σ , στιχ , Μάρκος Μέσκος, Πολύεδρον. Προσεγγίσεις του ποιήματος, επιμ. Κώστας Θ. Ριζάκης, Γαβριηλίδης, Αθήνα 2014, σ Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Γ τεύχος. Γ Τάξη Ενιαίου Λυκείου, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, Αθήνα χ, χ., σ Μάρκος Μέσκος, «Τελικά δεν ηττηθήκαμε, αποτύχαμε», Συνέντευξη στην Καθημερινή, 1h Μαρτίου the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

73 Η κατασκευή του Καλού Από την Έλενα Στ. Τσαγκαράκη Η Όλγα δεν είναι ένα ιστορικό μυθιστόρημα. Ούτε μια ιστορία αγάπης του προηγούμενου αιώνα. Είναι η ζωή ενός αυτόπτη μάρτυρα που επέζησε, επειδή πίστεψε πως «ο κοινωνικός άνθρωπος ζει στο παρόν, ο μοναχικός στο παρελθόν». Bernhard Schlink, Όλγα, μετάφραση από τα γερμανικά: Απόστολος Στραγαλινός, Κριτική, Αθήνα 2018, 296 σελ. Είναι καλόβολο, του αρέσει να στέκεται στα πόδια του και να κοιτάζει. Έτσι ξεκινά η Όλγα, το νέο μυθιστόρημα του Μπέρνχαρντ Σλινγκ, ορίζοντας με τρόπο σαφή το χαρακτήρα και την πορεία της ζωής της κεντρικής ηρωίδας στην ιστορία που θα ακολουθήσει. Έχοντας ορφανέψει από πολύ νωρίς, η Όλγα μεγαλώνει στην Πομερανία στα τέλη του 19ου αιώνα, στερημένη από αγάπη. Η γιαγιά-κηδεμόνας της, μια γυναίκα σκληρή που δεν συναίνεσε ποτέ στον γάμο του γιου της, ζητά από την εγγονή της να αλλάξει το όνομά της από Όλγα σε Χέλγκα, επιδιώκοντας να την αποκόψει από οτιδήποτε θυμίζει τη βιολογική της μητέρα με τη σλαβική καταγωγή. Η Όλγα αρνείται σθεναρά, κερδίζοντας την πρώτη μάχη απέναντι σε ένα σύστημα που επιδιώκει να την κατατάξει μεταξύ των απόκληρων μιας ολόκληρης ιστορικής περιόδου. Στο εξής, η ζωή της Όλγας θα είναι μια συνεχής αντίσταση σε κάθε μορφή διάκρισης. Ενάντια σε όλες τις πιθανότητες, αποφασίζει να σπουδάσει, γίνεται δασκάλα στο χωριό που μεγάλωσε και κερδίζει όχι μόνο την ανεξαρτησία της αλλά και τη δύναμη να καθορίζει το πεπρωμένο της. Ήθελε «να μαθαίνει περισσότερα, να ξέρει περισσότερα, να μπορεί περισσότερα». Ερωτεύεται τον Χέρμπερτ ένα εξίσου μοναχικό πλάσμα, γιο πλούσιας οικογένειας της περιοχής και, παρότι αντιλαμβάνεται τους κοινωνικούς περιορισμούς, τον αντιμετωπίζει ισότιμα, χωρίς να επιδιώκει να τον πείσει για το λάθος των αντιλήψεων της οικογένειάς του ή της κοινωνίας. Η αγάπη της για τον Χέρμπερτ, το αγόρι που αναμετριόταν με τα τρένα, «μέχρι το σημείο που οι χτύποι της καρδιάς του δεν μπορούσαν να αυξηθούν άλλο και η αναπνοή του δεν μπορούσε να γίνει γρηγορότερη», διακατέχει όλη της την ύπαρξη όπως και η επιθυμία της για μια κοινή ζωή μαζί του. Δεν υπάρχει τίποτε που μπορεί να σταθεί εμπόδιο στην Όλγα. Η γενναιοδωρία και η μόνιμα θετική Ο Μπέρνχαρντ Σλινκ από τον Αλέκο Παπαδάτο. της στάση απέναντι σε όσα της μέλλονται είναι ο καταλύτης που κάνει τη διαφορά. Ζώντας στην εποχή της γερμανικής αποικιοκρατίας, μαθαίνει για τη γενοκτονία των Χερέρο στη Γερμανική Νοτιοδυτική Αφρική μέσα από τα γράμματα του Χέρμπερτ. Παρακολουθεί την ίδρυση του γερμανικού Ράιχ, επιβιώνει από δύο παγκόσμιους πολέμους και φτάνει σχεδόν ώς σήμερα έχοντας διαχειριστεί ξεριζωμούς, αρρώστιες και απώλειες με τέτοια εσωτερική δύναμη και συγκρότηση, που είναι αδύνατο κανείς να πιστέψει όσα της συνέβησαν. Οδηγός, η αγάπη της για τον Χέρμπερτ, για την ελευθερία, για τη γνώση. Ο ΚΌΣΜΟΣ ΠΟΥ ΌΛΟΙ ΘΈΛΟΥΜΕ Η Όλγα δεν είναι ένα ιστορικό μυθιστόρημα. Ούτε μια ιστορία αγάπης του προηγούμενου αιώνα. Είναι η ζωή ενός αυτόπτη μάρτυρα που επέζησε, επειδή πίστεψε πως «ο κοινωνικός άνθρωπος ζει στο παρόν, ο μοναχικός στο παρελθόν». Ο συγγραφέας, συναιρώντας τις παράλληλες πορείες ενός προσωπικού και ενός συλλογικού δράματος, ανοίγει την πόρτα σε μια πιο ανθρώπινη ανάγνωση της ιστορίας. Η εγγενής αποστασιοποίηση της Όλγας από όσα συμβαίνουν δεν καταγράφεται ως στάση αδιαφορίας, αλλά ως παράδειγμα ενός ανθρώπου που αναγνωρίζει στον άλλο την ελευθερία να επιλέξει το λάθος. Όσο οδυνηρή και αν υπήρξε για την ίδια η απόφαση του αγαπημένου της Χέρμπερτ να εκπληρώσει το κάλεσμά του, ως άλλος νιτσεϊκός υπεράνθρωπος φεύγοντας στην Ανταρκτική, ή η αποκάλυψη της ένταξης του μονάκριβού της Άικ στις δυνάμεις των Ες Ες, εκείνη θα συνεχίσει να δίνει το παράδειγμα για το καλό που πιστεύει, μέσα από την ίδια της τη ζωή. Για την Όλγα το ανθρώπινο καλό δεν είναι απλώς μια κατασκευή. Είναι οι καθημερινές ανθρώπινες πράξεις, το ζωντανό παράδειγμα που Αλέκος Παπαδάτος / The Books Journal εμπνέει και παρακινεί. Ο Σλινκ καταφέρνει να χωρέσει μέσα σε τριακόσιες σελίδες δύο αιώνες γερμανική ιστορία και να συνθέσει με μοναδική ακρίβεια ένα μυθιστόρημα με πολλαπλά αφηγηματικά επίπεδα. Με ιδιαίτερη επιδεξιότητα, χωρίζει το βιβλίο σε τρία μέρη και καθένα από αυτά σε μικρότερα κεφάλαια, όχι μόνο χωρίς να τεμαχίζει την κυρίαρχη αφήγηση αλλά, αντιθέτως, κάνοντάς την άκρως ενδιαφέρουσα και αναπάντεχη. Χωρίς υπερβολές και ανώφελους πειραματισμούς, ο συγγραφέας επιστρατεύει τον εκπαιδευμένο στην καθαρή διατύπωση νομικό του εαυτό, παραδίδοντας ένα κείμενο δομημένο και ταυτόχρονα ανοιχτό, μια ευθεία και διάφανη πρόζα που δεν διατυπώνει κρίσεις, δίνοντας έτσι τη δυνατότητα στον αναγνώστη να συμμετάσχει ερμηνεύοντας το περιεχόμενο με όπλα τις δικές του προσωπικές γνώσεις και αντιλήψεις. Η Όλγα, σε αντίθεση με τη Χάννα την πιο διάσημη έως σήμερα ηρωίδα του Σλινκ και του βιβλίου του Διαβάζοντας στη Χάννα, δεν κλήθηκε ποτέ να απαντήσει στο ερώτημα: «Γιατί κάτι που υπήρξε ωραίο θρυμματίζεται στην ανασκόπηση, επειδή έκρυβε άσχημες αλήθειες;» Ο χαρακτήρας της, ρεαλιστής και ελεύθερος, δεν της επέτρεψε ποτέ να αγνοήσει την αλήθεια. Αντίθετα, αναμετρήθηκε μαζί της ισότιμα και ανέλαβε υπεύθυνα το βάρος που της αναλογούσε. Η ενοχή που αισθάνεται επειδή δεν μίλησε όταν έπρεπε δεν την κάνει λιγότερο σπουδαία ή υποταγμένη. Άλλωστε, τίποτα στην πορεία της ζωής της δεν συνηγορεί σε αυτό. Για τον Σλινκ, στο πρόσωπο της Όλγας βρίσκουν φωνή όλοι οι σκεπτόμενοι άνθρωποι όχι μόνο Γερμανοί που στέκονται κριτικά απέναντι στην υπερβολή, στην έλλειψη σεβασμού, στην άρνηση της ανθρώπινης ισότητας. Για τον αναγνώστη, η ηρωίδα του βιβλίου δεν ενσαρκώνει απλώς τη Γερμανία που αντιστέκεται στη βαρβαρότητα, αλλά τον κόσμο που όλοι θέλουμε. zx the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 73

74 Tate Gallery Thomas Webster ( ), Σχολείο, λάδι σε μαόνι, Για τη λογοτεχνική ανάγνωση Aπο τις Μαρία Ακριτίδου, Σούλα Μητακίδου, Κατερίνα Τικτοπούλου 1 Βενετία Αποστολίδου, Δημήτρης Κόκορης, Μιχ. Ι. Μπακογιάννης, Ελένη Χοντολίδου (επιμ.), Λογοτεχνική ανάγνωση στο σχολείο και στην κοινωνία, Gutenberg, Αθήνα 2018, 894 σελ. Αν στα τέλη του προηγούμενου αιώνα η λογοτεχνική ανάγνωση ήταν ο τόπος μιας κοινής συγκοινωνίας και διαμόρφωσης μιας κοσμικής και εθνικής κουλτούρας, στη δική μας εποχή η λογοτεχνία είναι «άσκηση σκέψης», πειραματισμός με διαφορετικές δυνατότητες, ή, ακόμα, ένας χώρος «διατοπικής διαπολιτισμικής γνώσης ζωής» και ένας τρόπος να υπερβούμε τα εθνικά όρια προς μία συνύπαρξη στη σύγχρονη παγκόσμια κοινωνία. Ένα συνέδριο και ένα βιβλίο για τη λογοτεχνική ανάγνωση διερευνούν όρια και δυνατότητες. 1. Όποιος ενδιαφέρεται για το αναδυόμενο επιστημονικό πεδίο της λογοτεχνικής εκπαίδευσης στην Ελλάδα έχει πλέον στη διάθεσή του έναν πολύτιμο οδηγό, τον τόμο «Λογοτεχνική ανάγνωση στο σχολείο και στην κοινωνία». Πρόκειται για τα πρακτικά του ομώνυμου Διεθνούς Συνεδρίου που πραγματοποιήθηκε τον Οκτώβριο του 2017 στη Θεσσαλονίκη, με τη σύμπραξη τεσσάρων τμημάτων του Α.Π.Θ., συγκεκριμένα του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης (που συμμετείχε με το Εργαστήριο για τη Μελέτη της Ανάγνωσης και της Γραφής στην Εκπαίδευση και στην Κοινωνία), του Τμήματος Επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης, του Τμήματος Φιλολογίας (που συμμετείχε με τον Τομέα Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών) και του Τμήματος Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής. Η αποτίμηση του ειδικού βάρους του τόμου Λογοτεχνική ανάγνωση στο σχολείο και στην κοινωνία οδηγεί αναπόφευκτα στη συσχέτισή του με τον τόμο Λογοτεχνία και Εκπαίδευση, 2 εκδομένον πριν από σχεδόν είκοσι χρόνια, επίσης καρπό ενός συνεδρίου, ίσως μάλιστα του πρώτου που πραγματοποιήθηκε με αυτό το θέμα στην Ελλάδα. Η άμεση διαπίστωση από την αντιπαραβολή τους είναι ποσοτικής τάξης: ο τόμος του 1999 αριθμεί 407 σελίδες και 28 συμβολές ο σημερινός, 892 σελίδες και 74 συμβολές. Οι αποκλίσεις δεν είναι συμπτωματικές αντιστοιχούν σε ένα ποιοτικό διάνυσμα, στην απόσταση που η έρευνα κάλυψε γόνιμα ανάμεσα στα δύο χρονολογικά ορόσημα, διανοίγοντας και διευρύνοντας το πεδίο της λογοτεχνικής εκπαίδευσης. Πράγματι, στα είκοσι χρόνια που χωρίζουν τους δύο συναφείς τόμους, η σχέση και των θεσμών και των ανθρώπων με το φαινόμενο της λογοτεχνίας επαναπροσδιορίστηκε και στην Ελλάδα και η λογοτεχνική ανάγνωση αναδείχθηκε σε προνομιακό αντικείμενο στοχασμού και πρακτικής για μια ολοένα και μεγαλύτερη ομάδα εκπαιδευτικών-ερευνητών τόσο στη λεγόμενη τυπική εκπαίδευση όσο και στην ημιτυπική και άτυπη. Έτσι, αν ο τόμος του 1999 έμενε σχεδόν αποκλειστικά στο πλαίσιο της σχολικής εκπαίδευσης και επιδίωκε, σύμφωνα με τις επιμελήτριες, «να προσεγγίσει το σύνθετο ζήτημα της θέσης και του ρόλου της λογοτεχνίας στην εκπαίδευση και να αναδείξει τη διδακτική της λογοτεχνίας ως ένα σύγχρονο επιστημονικό αντικείμενο, το οποίο χρειάζεται τη συνδρομή πολλών θεωρητικών κλάδων καθώς και συσσωρευμένη διδακτική εμπειρία» (από το οπισθόφυλλο του τόμου), ο παρών τόμος, έχοντας συλλάβει ακριβώς την ανάπτυξη και τη μετεξέλιξη του φαινομένου της λογοτεχνικής εκπαίδευσης, επιχειρεί τώρα να το χαρτογραφήσει στη διαδρομή του, στο παρόν του και στην ευρύτητά του καθώς και στις προοπτικές του. Η χαρτογράφηση έχει ως βασικούς πυλώνες την κοινωνία και το σχολείο και οργανώνεται σε εννέα ενότητες. Παραθέτουμε τους επιμέρους τίτλους, σημειώνοντας κάθε φορά δίπλα τον αριθμό των άρθρων: Α : Η κρισιμότητα της λογοτεχνικής εκπαίδευσης - Ο ρόλος της θεωρίας [5] Β : Αναπαραστάσεις της ανάγνωσης - Ανάγνωση και διαμόρφωση της υποκειμενικότητας [4] Γ : Η ανάγνωση στη δημόσια σφαίρα - Λέσχες ανάγνωσης [9] Δ : Η ανάγνωση στην οθόνη [5] 74 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

75 Ε : Η προώθηση της ανάγνωσης στη νηπιακή ηλικία [4]ΣΤ : Λογοτεχνική ανάγνωση στο σχολείο [12] Ζ : Λόγος - Εικόνα [14] Η : Ανάγνωση και δημιουργική γραφή [8] Θ : Προγράμματα Σπουδών. Γενικές αρχές, εφαρμογές των νέων ΠΣ, ο ρόλος των εκπαιδευτικών [13] Η διασπορά των συμμετοχών στις ενότητες μπορεί να οδηγήσει σε ενδιαφέρουσες προκαταρκτικές επισημάνσεις, όχι κατ ανάγκη απρόβλεπτες για όποιον γνωρίζει το πεδίο. Το στοχευμένο ενδιαφέρον για τα προγράμματα σπουδών που αφορούν τη διδασκαλία της λογοτεχνίας στην εκπαίδευση (Θ ) καταγράφει τουλάχιστον στην τοποχρονική συγκυρία μας σχεδόν την ίδια ή και κατά τι μικρότερη παρουσία συγκριτικά με το ενδιαφέρον για το δίπολο Λόγος - Εικόνα (Ζ ), το οποίο άλλωστε διερευνούν συμπληρωματικά και άλλες ενότητες, είτε στις μορφές της εικαστικής αναπαράστασης της ίδιας της αναγνωστικής πράξης (Β ) είτε στις δυναμικότερες εκδοχές της οθόνης (Δ, Ζ ). Αναμφίβολα, η εικόνα συνεχίζει να βρίσκεται σε άνοδο. Ακόμα, το σχολείο, ο παραδοσιακά κατεξοχήν χώρος διδασκαλίας της λογοτεχνίας, συνυπάρχει πλέον σχεδόν ισόποσα με προγράμματα και μορφές λογοτεχνικής ανάγνωσης που προτείνονται στη δημόσια σφαίρα από άλλους φορείς, όπως φαίνεται από τη συσχέτιση των ενοτήτων Γ, Δ, Η από τη μια μεριά και Ε, ΣΤ, Θ από την άλλη. Η ανάγκη της λογοτεχνικής ανάγνωσης και οι αναπαραστάσεις της Περνώντας τώρα από το διερευνητικό ξεφύλλισμα στα ίδια τα κείμενα, είναι σαφές ότι ο τόμος εκκινεί από κάποιες γενικότερες και κρίσιμες παραδοχές που θέτουν το απαραίτητο πλαίσιο: την αναγνώριση της θεωρίας στην πληθυντικότητά της ως προϋπόθεση για την προσέγγιση της λογοτεχνίας την αναγνώριση της γνωσιακής διάστασης της λογοτεχνίας και της ανάγκης πολιτισμικής εκπαιδευτικής πολιτικής. Συγχρόνως, ο αναγνώστης του τόμου συναντά πρόσφατες και ανανεωμένες οπτικές στο φαινόμενο της λογοτεχνικής ανάγνωσης. Η ανάγνωση της λογοτεχνίας είναι σημαντική, υποστηρίζεται, γιατί μέσα από τη διαδικασία νοηματοδότησης στην οποία μας ωθεί, μέσα από την «εξερεύνηση του ορίζοντα δυνατοτήτων», καλλιεργούμε την κρίσιμη και συμπληρωματική τής «μαθηματικής σκέψης» «λογοτεχνική σκέψη» (σ. 28 κ.ε.), με την οποία δομούμε και αναδομούμε διαλεκτικά τις διαδοχικές αναγνωστικές αναπαραστάσεις μας, διαμορφώνοντας έναν ανοικτό και γόνιμο τρόπο σκέψης, ο οποίος εντέλει επιτρέπει τη συνύπαρξη με τους άλλους και τον στοχαστικό οραματισμό του μελλοντικού κόσμου. Αυτή είναι άλλωστε σήμερα η πιο σύγχρονη θα λέγαμε απάντηση στο διαχρονικό κρίσιμο ερώτημα: τι χρειάζεται η λογοτεχνία και γιατί να ασχολείται μαζί της η εκπαίδευση. Οι απαντήσεις, όπως γνωρίζουμε, είναι ιστορικά προσδιορισμένες: αν στα τέλη του προηγούμενου αιώνα η λογοτεχνική ανάγνωση ήταν ο τόπος μιας κοινής συγκοινωνίας και διαμόρφωσης μιας κοσμικής και εθνικής κουλτούρας, στη δική μας εποχή η λογοτεχνία είναι «άσκηση σκέψης», πειραματισμός με διαφορετικές δυνατότητες, ή, ακόμα, ένας χώρος «διατοπικής διαπολιτισμικής γνώσης ζωής» και ένας τρόπος να υπερβούμε τα εθνικά όρια προς μία συνύπαρξη στη σύγχρονη παγκόσμια κοινωνία (σ. 45 κ.ε.). Ιστορικά προσδιορισμένες και ιδεολογικά φορτισμένες είναι και οι ποικίλες αναπαραστάσεις της ανάγνωσης, είτε οι απεικονιστικές είτε οι λεκτικές, εγκιβωτισμένες στο ίδιο το λογοτεχνικό κείμενο. Η λειτουργία τους είναι αμφίδρομη: αντλούν από την πράξη της ανάγνωσης και συγχρόνως την τροφοδοτούν, διαμορφώνοντας αναγνωστικές συμπεριφορές. Πολύ περισσότερο: η λογοτεχνική ανάγνωση μπορεί να συμβάλει στη διαμόρφωση της ίδιας της υποκειμενικότητας των αναγνωστών. Από τις παραπάνω νοηματοδοτήσεις της λογοτεχνίας και σε συνάρτηση με τις κοινωνιολογικές και πολιτισμικές προσεγγίσεις της προκύπτει η ιδιαίτερη σημασία που της αποδίδεται σήμερα και συνακόλουθα η σοβαρότητα και η συνθετότητα που αποκτά η διαχείρισή της, θεωρητικά και έμπρακτα, στο σχολείο και ολοένα και περισσότερο στην κοινωνία. Η διαμεσολάβηση της λογοτεχνικής ανάγνωσης και ο νέος αναγνώστης Πράγματι, είναι αξιοσημείωτος ο ρόλος που τα τελευταία χρόνια έχει αποκτήσει στη δημόσια σφαίρα η λογοτεχνική εκπαίδευση. Θεσμοί και φορείς όπως π.χ. οι βιβλιοθήκες και οι εκδοτικοί οίκοι έχουν μετεξελιχθεί από χώροι φύλαξης, παραγωγής, πώλησης των βιβλίων των λογοτεχνικών εν προκειμένω σε περιβάλλοντα που ασχολούνται και με την ίδια την προώθηση και τη διαμόρφωση της λογοτεχνικής ανάγνωσης στεγάζοντας ή και οργανώνοντας μορφές λογοτεχνικής εκπαίδευσης με τρόπους και όρους που διερευνώνται στο πλαίσιο του τόμου (Γ ). Όροι όπως «συμμετοχή/εμπλοκή του αναγνώστη» (reader engagement), λέσχες ανάγνωσης, αναδυόμενες (συμβατικές και ψηφιακές) αναγνωστικές κοινότητες, αναγνωστική πολιτική, στρατηγικές προώθησης της ανάγνωσης είναι πλέον λίγο-πολύ οικείοι στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό. Η έννοια δε της ψηφιακής αναγνωστικής κοινότητας μας φέρνει στην περιοχή των νέων τεχνολογιών, οι οποίες, όπως προκύπτει και από τον τόμο (Δ ), έχουν επιφέρει δραστικές αλλαγές στο φαινόμενο της ανάγνωσης και της λογοτεχνίας, το ειδικότερο αποτύπωμα των οποίων είναι υπό διερεύνηση. Πόσο όμως επιδρούν όλα αυτά στο φαινόμενο της ανάγνωσης και στον τελικό αποδέκτη, τον αναγνώστη; Αρκετές συμβολές του τόμου εστιάζουν ακριβώς σε αυτό και επιχειρούν να το προσδιορίσουν με ποσοτικές μετρήσεις και ποιοτικές αποτιμήσεις επιλεγμένων παραδειγματικών περιπτώσεων. Τα πορίσματα παρουσιάζουν ενδιαφέρον ενώ η περιγραφή της ερευνητικής μεθοδολογίας αναμφίβολα βοηθά όποιον θέλει να αναμετρηθεί με παρόμοια εγχειρήματα, τα οποία άλλωστε συχνά είναι καινούρια και ακόμα δεν διαθέτουν την απαραίτητη προτυποποίηση. Πολύ λιγότερο φαίνεται να απασχολεί, πάντα στη συγκυρία του τόμου, η ίδια η λογοτεχνία και το πώς αυτή ενδέχεται να επικαθορίζει την ανάγνωση με δύο εξαιρέσεις: τον στοχασμό για το «παρεξηγημένο» μυθιστόρημα και τα οφέλη της προσέγγισής του κυρίως στη σχολική εκπαίδευση την επισήμανση της ερμηνευτικής σημασίας της μεγαλόφωνης ή και της δραματοποιημένης ανάγνωσης του ποιητικού λόγου. Ο τόμος αποτελεί πολυφωνική και συγχρονική προσέγγιση στο φαινόμενο της λογοτεχνικής εκπαίδευσης το οποίο βρίσκεται στο κέντρο ενός ενδιαφέροντος με παγκόσμια διάσταση, που καταγράφεται ώς αυξανόμενο και στην Ελλάδα και από αυτή την άποψη αποτελεί αναμφίβολα ένα βιβλίο αναφοράς. Συγχρόνως, φιλοδοξεί συνειδητά και ρητά «να προκαλέσει συζητήσεις και να δώσει εναύσματα για περαιτέρω έρευνα κυρίως αναφορικά με τη σχέση της ανάγνωσης στο σχολείο και με την ανάγνωση στη δημόσια σφαίρα» (σ. 20). Προς την κατεύθυνση αυτή, δεν θα ήταν άτοπο να καταγραφούν εδώ δύο τουλάχιστον απορίες που προκύπτουν ακριβώς από τη συνανάγνωση των ποικίλων προσεγγίσεων του τόμου οι οποίες κάποτε περιέχουν θέσεις που μοιάζει να βρίσκονται σε ένταση μεταξύ τους. Είναι φανερό ότι σήμερα ο αναγνώστης απολαμβάνει μια σπάνια παντοδυναμία: οι θεωρίες της λογοτεχνίας αναγνωρίζουν ως καθοριστικό το ερμηνευτικό του βλέμμα και οι εκδοτικές πολιτικές επιχειρούν να το γοητεύσουν συγχρόνως, στρατηγικές δημιουργικής γραφής τον καθιστούν συγγραφέα και κριτικό λογοτεχνίας, που αρθρώνει συχνά τον λογοτεχνικό και κριτικό του λόγο στα μέσα μαζικής δικτύωσης και στο πλαίσιο αναγνωστικών κοινοτήτων (Δ, Η ). Ποια η σχέση αυτού του κριτικού ρόλου/λόγου του αναγνώστη με τη λογοτεχνική κριτική των επαγγελματιών κριτικών που διαπιστώνει ότι «βρίσκεται σε τροχιά αποεπαγγελματοποίησης» (σ. 150); Ακόμα: οι νέες τεχνολογίες και τα μέσα μαζικής δικτύωσης επιστρατεύονται ολοένα και συχνότερα στη λογοτεχνική εκπαίδευση εντός και εκτός της σχολικής πράξης, αλλά η αποτελεσματικότητά τους μοιάζει κάποτε αμφίστομη: οι χρήστες των social media, που γράφουν και διαβάζουν σύντομα κείμενα και συχνά απλώς διαχειρίζονται τη λογοτεχνία χωρίς να τη διαβάζουν (σ. 245) μπορούν άραγε να ανταποκριθούν στο απαιτητικό μυθιστόρημα (σ. 154); 2. ΑΝΆΓΝΩΣΗ ΣΤΙΣ ΜΙΚΡΈΣ ΗΛΙΚΊΕΣ Η πέμπτη (Ε ) ενότητα του τόμου προβάλλει το σημαντικό ρόλο που παίζουν τα βιβλία στην καλλιέργεια αναγνωστικών συνηθειών, στην καλλιέργεια της αναγνωστικής ετοιμότητας ή και ικανότητας στην πρώιμη παιδική ηλικία. Η αγάπη για τα βιβλία καλλιεργείται από τη γέννηση, εφόσον το βρέφος εκτίθεται σε αυτά ως μέρος της καθημερινότητάς του. Η ανάγνωση βιβλίων αποτελεί μία ακόμη αγαπητική εκδήλωση από τη μεριά των ενηλίκων στη ζωή του, μία ακόμη υποστηρικτική σκαλωσιά που στήνουν οι τελευταίοι με στόχο την πλήρη συμμετοχή του στην οικογενειακή ζωή και στο περιβάλλον του. Το μακροπρόθεσμο αποτέλεσμα the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 75

76 είναι συνήθως η αγάπη του παιδιού για τα βιβλία και μέσω αυτών, η γλωσσική και γνωστική του ανάπτυξη. Βιβλία, χαρτί και μολύβι, μπογιές και κραγιόνια είναι ελκυστικά μέσα που δημιουργούν ένα συναρπαστικό σύμπαν, εξοικειώνουν τα μικρά παιδιά με το περιβάλλον τους και πλαισιώνουν την καθημερινότητά τους. Επίσης, τα τραγούδια, τα ποιήματα, τα ταχταρίσματα, οι ιστορίες αποτελούν έναν οικουμενικό τρόπο κατάκτησης της γλώσσας για κάθε κοινότητα ανθρώπων, είτε αυτή στηρίζεται στη γραπτή είτε στην προφορική παράδοση. Οι καθημερινές αυτές ρουτίνες γύρω και μέσα από τα βιβλία προσφέρουν πλούσιες ευκαιρίες στο παιδί να κατακτήσει όχι μόνο τη λέξη αλλά και τον κόσμο, για να θυμηθούμε τον Freire. 3 Oι συγγραφείς της συγκεκριμένης ενότητας προτείνουν τρόπους προώθησης και ενίσχυσης της ανάγνωσης στην πρώιμη παιδική ηλικία. Κοινή τους πρόταση είναι η πρώιμη παρέμβαση, καθώς η «αφήγηση ιστοριών είτε προφορική [ ] είτε από κάποιο βιβλίο έχει πολλαπλά οφέλη, οφέλη που στις μετέπειτα ηλικίες δεν εμφανίζονται με την ίδια ένταση και στον ίδιο βαθμό» (σ. 294). Το περιβάλλον του σπιτιού είναι ιδανικό για πρώιμες δραστηριότητες με ιστορίες από βιβλία ή αφήγηση ιστοριών γιατί έχει το πλεονέκτημα της ένας/ μίας προς ένα αλληλεπίδρασης. Η ώρα της ιστορίας στο σπίτι είναι απόλαυση, είναι ώρα μαγική. Δεν είναι ωστόσο πολύ συνηθισμένο να μοιράζονται οι ενήλικες με τα βρέφη βιβλία, πιθανόν επειδή το θεωρούν πρόωρο. Και φυσικά αν τα βιβλία βρίσκονται απλά στο σπίτι και κανείς δεν δείχνει τη χρήση τους στο μικρό παιδί, δεν ξεκλειδώνεται η μαγεία μπροστά του, το βιβλίο γίνεται ένα ακόμη αντικείμενο που, για να εξερευνήσει, θα δαγκώσει, θα χτυπήσει ή θα καταστρέψει! Είναι επομένως η μύηση στον κόσμο της αφήγησης και του βιβλίου στο σπίτι που ετοιμάζει τα μικρά παιδιά για τις πιο οργανωμένες δραστηριότητες στο εξωοικογενειακό περιβάλλον και τελικά στο σχολείο. Ένας ενδιάμεσος σταθμός μεταξύ σχολείου και οικογένειας είναι οι βιβλιοθήκες για βρέφη, μια μορφή οργανωμένης ενασχόλησης μικρών παιδιών με το βιβλίο, που είναι ακόμη στα σπάργανα στη χώρα μας. Οι άτυπες δραστηριότητες που προσφέρουν τα προγράμματα των βιβλιοθηκών σε βρέφη και μικρά παιδιά διαφέρουν από αυτές που προσφέρονται στο οικείο οικογενειακό περιβάλλον, καθώς έχουν αρκετή συνάφεια με τις σχολικές δραστηριότητες στα πρώτα σχολικά χρόνια και επιπλέον δημιουργούν προοπτικές για ένταξη και παιδιών από ευάλωτες κοινωνικοοικονομικά ομάδες με ελάχιστη ή καθόλου εξοικείωση με την ανάγνωση. Οι δυνατότητες συμβολής της αφήγησης και ανάγνωσης παίρνουν στο νηπιαγωγείο μια πιο οργανωμένη και συστηματική μορφή και συχνά επεκτείνονται και εκτός τάξης π.χ. με τη χρήση των νέων τεχνολογιών καθώς και τη δυνατότητα επισκέψεων σε πολιτισμικά ενδιαφέροντες χώρους, όπως τα μουσεία. Οι πρώιμες αυτές επαφές του μικρού παιδιού με τον κόσμο της αφήγησης και του βιβλίου εκτός από τα άμεσα γνωστικά, γλωσσικά, συναισθηματικά, πολιτισμικά και κοινωνικά οφέλη προσφέρουν επιπλέον βάσιμες προοπτικές «να δημιουργήσουν περισσότερους αναγνώστες και να διασώσουν ακόμη περισσότερες ατομικότητες» (σ. 292). ΣΧΈΣΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝ ΊΑΣ ΜΕ ΆΛΛΕΣ ΤΈΧΝΕΣ Η περιήγηση στον τόμο συνεχίζεται με την έβδομη (Ζ ) ενότητα, που δίνει έμφαση στη σχέση της λογοτεχνίας με άλλες τέχνες και με σχολικά γνωστικά αντικείμενα. Η λογοτεχνία και οι τέχνες γενικότερα αποτελούν πρόσφορο και αποτελεσματικό, σχεδόν το φυσικό, μέσο για τη διδασκαλία κάθε γνωστικού αντικειμένου. Η λογοτεχνία προσφέρει ένα μοντέλο χρήσης της γλώσσας μέσα από μια μεγάλη ποικιλία λογοτεχνικών ειδών, αφηγηματικών δομών, θεμάτων και συγγραφικών στυλ, παρέχει τη «σκαλωσιά» που χρειάζονται τα παιδιά για να πετύχουν τη γλωσσική τους ανάπτυξη και την αισθητική τους καλλιέργεια μέσα από το λόγο και τις εικόνες και δημιουργεί προοπτικές για μακρόχρονη και ουσιαστική σχέση με το διάβασμα. Η τέχνη παράλληλα συμβάλλει στην επίτευξη σύγχρονων εκπαιδευτικών επιδιώξεων για καθολική προσέγγιση της γνώσης μέσα από διεπιστημονικές εφαρμογές, καθώς οι τέχνες συμβάλουν ουσιαστικά στην κατάργηση των αυστηρών διαχωριστικών γραμμών μεταξύ των διαφορετικών γνωστικών πεδίων του σχολείου ενώ παράλληλα ενεργοποιούν γνωστικές διαδικασίες που προωθούν τη δημιουργικότητα, τη φαντασία, την έκφραση συναισθημάτων, τον στοχασμό και την κριτική σκέψη. Η σύμπραξη λογοτεχνίας και τέχνης διαμορφώνει ένα δυναμικό μέσο για τη δημιουργία προκλητικού μαθησιακού περιβάλλοντος με τα παιδιά πρωταγωνιστές στη μάθησή τους. Πραγματικά, στις σελίδες αυτής της ενότητας του τόμου αποκαλύπτεται το αυξημένο ενδιαφέρον της εκπαιδευτικής και επιστημονικής κοινότητας για την πολυτροπικότητα, καθώς η αξιοποίησή της εκπληρώνει τους στόχους της καλλιέργειας του γραμματισμού στο σχολείο και στην κοινωνία. Η συνεργασία τέχνης και λογοτεχνίας υπόσχεται μια συναρπαστική εμπειρία για παιδιά και εκπαιδευτικούς: εναλλάσσονται θέματα που αφορούν την εικονογράφηση των βιβλίων, σε βιβλία με ή χωρίς λόγια, τα comics και graphic novels, που σκιαγραφούν σύγχρονα κοινωνικά θέματα ή συνδέουν την εποχή μας με κλασικά έργα της λογοτεχνίας, τη σύνδεση της λογοτεχνικής με την εικαστική ανάγνωση, τη σχέση της λογοτεχνίας με τα ιστορικά της συμφραζόμενα, τη σχέση της λογοτεχνίας με τον κινηματογράφο και με το θέατρο και τις άλλες τέχνες στην πρωτοβάθμια ή τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, τη σύνδεση με τα μουσεία και την άνθηση των λογοτεχνικών μουσείων. Θέματα «σύγχρονα», φρέσκα που διεκδικούν χώρο και προσοχή σε μια προσπάθεια να φέρουν τη λογοτεχνική ανάγνωση στο επίκεντρο της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Μεγάλη η πρόκληση αφού η λογοτεχνική ανάγνωση δεν αξιώθηκε να ξεδιπλώσει όλη τη δυναμική και τις δυνατότητές της ούτε στο σχολείο ούτε στη δημόσια σφαίρα. Τα άρθρα αυτού του κεφαλαίου, τα περισσότερα από μάχιμους εκπαιδευτικούς, παρουσιάζουν έρευνες ή εφαρμογές προγραμμάτων που αποτελούν αισιόδοξα μηνύματα: δείχνουν την ανεξάντλητη διάθεση πολλών εκπαιδευτικών-ερευνητών που αναζητούν, μαθαίνουν, αναδιπλώνονται και εμπλουτίζουν το ρεπερτόριό τους αντλώντας από σύγχρονα εργαλεία ή αναθεωρώντας και ανασημασιοδοτώντας τα κλασικά. ΑΝΆΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΉ ΓΡΑΦΉ Η όγδοη (Η ) ενότητα του τόμου συνδέει την ανάγνωση με τη δημιουργική γραφή. Η έννοια της δημιουργικής γραφής είναι ένας όρος σχετικά πρόσφατος που αφορά τόσο την εκπαίδευση όσο και τη λογοτεχνία και στη συγκεκριμένη ενότητα ορίζεται ως «μια διαδικασία παραγωγής ιδεών, κατά την οποία ο συγγραφέας βρίσκεται μπροστά σε ένα γλωσσικό πρόβλημα που καλείται να επιλύσει παράγοντας λόγο. Ένα γεγονός, ένα κείμενο, ένα πρόσωπο, μια εικόνα, μια ανάμνηση κι άλλα ερεθίσματα από τον ορατό ή αόρατο κόσμο θα γεννήσουν μια αρχική ιδέα, θα δημιουργήσουν ανάγκες επικοινωνίας και έκφρασης» (σ. 649). Μπορεί να λειτουργήσει μια τάξη δημοτικού σχολείου ως εργαστήρι δημιουργικής γραφής συμβάλλοντας έτσι στην ανάπτυξη και την παραγωγή γραπτού και προφορικού λόγου και κάνοντας τη διδασκαλία της λογοτεχνίας πιο ελκυστική; Μπορεί απαντούν οι συγγραφείς των άρθρων και καταπιάνονται να δείξουν πώς δημιουργούνται τάξεις-εργαστήρια δυνητικής λογοτεχνίας (σ. 662) που με όχημα τη λογοτεχνία συντελούν στην αποτελεσματικότερη παραγωγή λόγου. Όλα τα είδη βιβλίων παιδικής λογοτεχνίας είναι κατάλληλα για τη δημιουργία ενός εργαστηρίου δημιουργικής γραφής. Τα κείμενα των ίδιων των παιδιών αποτελούν επίσης ένα εξαιρετικά πρόσφορο σώμα για μαθήματα δημιουργικής γραφής. Στις σελίδες αυτής της ενότητας προωθούνται βιβλία γνώσεων, εικονογραφημένες μικροαφηγήσεις, ποιήματα καθώς και ηλεκτρονικές αφηγήσεις, πολυτροπικές, δηλαδή, αφηγήσεις που συμβάλουν «στην άσκηση των απαιτούμενων δεξιοτήτων για την κοινωνία του 21ου αιώνα, στην καλλιέργεια παραδοσιακών και σύγχρονων πολυγραμματισμών» (σ. 730). Άσχετα με το λογοτεχνικό είδος, ωστόσο, επισημαίνεται ότι σημασία έχει ο τρόπος που αξιοποιείται το λογοτεχνικό κείμενο στην τάξη ώστε να δημιουργείται η κατάλληλη ατμόσφαιρα για τις δημιουργικές αναζητήσεις των παιδιών με τη γραφή. Για να επιτευχθεί αυτό, είναι σημαντικό οι εκπαιδευτικές επιλογές να απομακρυνθούν από παραδοσιακές παραδοχές που οδηγούν στην άκαμπτη αποκρυπτογράφηση «του λογοτεχνικού κειμένου με τη μεσολάβηση της αυθεντίας του δασκάλου» και να επιδιωχθούν συνεργατικές και δημιουργικές ερμηνευτικές επεξεργασίες του κειμένου μέσα από την «ανταλλαγή αναγνωστικών προσδοκιών, πολιτισμικών αναπαραστάσεων και δημιουργικής σκέψης» (σ. 716). Μέσα από τέτοιες διαδικασίες δημιουργούνται μαθησιακές κοινότητες που τα μέλη τους παράγουν αντί να καταναλώνουν γνώση, τάξεις που βασίζονται σε αυθεντική επικοινωνία και αμοιβαίο σεβασμό, τάξεις που τα μέλη τους ενθαρρύνονται να 76 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

77 αντλούν από τις εμπειρίες και τους πόρους γνώσης τους, αξιοποιώντας τα ως σημεία εισόδου στην επίσημη γνώση. Σε αυτό το κλίμα είναι δυνατόν να απελευθερώνονται οι δημιουργικές δυνάμεις των παιδιών, καθώς κάθε μαθητής και κάθε μαθήτρια συνδιαλέγεται με το κείμενο όχι ως παθητικός δέκτης αλλά ως πρωταγωνιστής-δημιουργός που ενδυναμώνεται και ενθαρρύνεται να συνδέεται με τα κείμενα μέσα από την προσωπική του/της ματιά και να δημιουργεί κείμενα που μπορούν να μετασχηματίσουν την πραγματικότητα αντί απλά να την περιγράφουν. Tate Gallery 3. Αν και η διασύνδεση με την εκπαιδευτική πραγματικότητα διατρέχει στ αλήθεια, όπως φαίνεται παραπάνω, όλες σχεδόν τις ενότητες του τόμου, δύο ενότητες, η έκτη (ΣΤ «Λογοτεχνική ανάγνωση στο σχολείο») και η ένατη (Θ «Προγράμματα Σπουδών»), συναρτώνται στενότερα με την ανάγνωση σε θεσμικό σχολικό περιβάλλον και μάλιστα στη δευτεροβάθμια, κυρίως, εκπαίδευση, όπου το μάθημα της λογοτεχνίας συνιστά γνωστικό αντικείμενο με διακριτή διδακτική και εξεταστική παράδοση. Ως τέτοιο βρέθηκε, εξάλλου, τα τελευταία χρόνια στο μάτι του κυκλώνα μιας ημιτελούς εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης. Ο ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΌΣ- ΕΡΕΥΝΗΤΉΣ Στις συγκεκριμένες ενότητες γίνονται εμφανή κάποια κεκτημένα, που σχετίζονται με τις προσπάθειες πάνω από μιας εικοσαετίας που έχει πίσω του ο τόμος. 4 Πρόκειται για τη σαφέστερη ανάδειξη των δύο παραπληρωματικών ταυτοτήτων που ήδη σημειώθηκαν: του μαθητή ως αναγνώστη και του εκπαιδευτικού ως ερευνητή, του στοχαζόμενου εκπαιδευτικού, για να χρησιμοποιήσουμε τη φράση της εισήγησης με την οποία κλείνει ο τόμος. Διαβάζουμε έτσι μια σειρά από έρευνες δράσης: δεν πρόκειται, όπως υπογραμμίζουν προλογικά και οι επιμελητές, για τις συνήθεις προτάσεις διδακτικών σεναρίων αλλά για αποτυπώσεις εφαρμογών, που περιγράφουν σχεδιασμούς σε βάθος, με πολλαπλά κείμενα, διαδοχικές προσεγγίσεις αλλά και ανασχηματισμούς του διδακτικού μοντέλου, μέσα ακριβώς από την εμπειρία της εφαρμογής. Στα άρθρα αυτά οι εκπαιδευτικοί Thomas Webster ( ), Αργοπορημένος στο σχολείο, λάδι σε μαόνι, γίνονται οι ίδιοι ερευνητές, συνεργάζονται με εξωτερικούς ερευνητές ή με συναδέλφους («κριτικούς φίλους»), δίνουν φωνή σε συναδέλφους μέσα από ερωτηματολόγια, δίνουν φωνή στους ίδιους τους μαθητές. Κυρίως, στοχάζονται πάνω στις πρακτικές που περιγράφουν. Την ίδια στιγμή, η θεωρία της λογοτεχνίας δεν απουσιάζει: αποτελεί όχι αντικείμενο διδασκαλίας αλλά προϋπόθεση του σχεδιασμού της γίνεται φανερό από τις προτάσεις που κατατίθενται, για παράδειγμα, για την προσέγγιση των λογοτεχνικών χαρακτήρων ή του αρχέτυπου του ήρωα: η μεθοδολογία τους στόχο έχει να υπερβούμε την εμπειριστική και αποσπασματική πραγμάτευση, που ας μην γελιόμαστε, αντλεί συχνά από έτοιμα «βοηθήματα». ΟΙ «ΔΙΑΛΕΓΌΜΕΝΟΙ ΑΝΑΓΝΏΣΤΕΣ» Αν κάτι προκύπτει είναι ακριβώς η απομάκρυνση από τον διδακτικό εμπειρισμό, από μια παράδοση διδασκαλίας που βασιζόταν αφενός στην έμπνευση, αφετέρου, αντιφατικά, στο σχήμα της ερωταπόκρισης. Μια σειρά από άρθρα αποτυπώνουν τη μετατόπιση από τους «αμήχανους απαντητές» στους «διαλεγόμενους αναγνώστες», καθώς διερευνούν «το χαμένο παράδειγμα», το παράδειγμα του «ερμηνευτικού διαλόγου» ως σχολικής αναγνωστικής πρακτικής, για να δανειστούμε διατυπώσεις των ίδιων των συγγραφέων. Τι διαβάζουν όμως τα παιδιά, σε τι καλούνται να ανταποκριθούν; Ο αναστοχαζόμενος εκπαιδευτικός και η τάξη ως αναγνωστική κοινότητα αποδεσμεύονται από τα κείμενα του σχολικού ανθολογίου: έτσι διαβάζουμε για σχολικές αναγνώσεις της παπαδιαμαντικής Φόνισσας αλλά και πρόσφατων διηγημάτων του Χρήστου Οικονόμου ή νεανικών έργων για το Ολοκαύτωμα, για δραστηριότητες γύρω από το γνωστό από την ομώνυμη ταινία μυθιστόρημα Μπίλι Έλιοτ, για ποιήματα που έγραψαν οι μαθητές ως ανταπόκριση στο σεφερικό έργο, κ.λπ. Η έμφαση είναι στην πολλαπλότητα της ερμηνείας αλλά και στον (σταδιακό) μετασχηματισμό της με βάση τον διάλογο με τους άλλους αναγνώστες εντός της μαθησιακής κοινότητας. Ιστορίες διαλόγου διηγούνται στην πραγματικότητα οι συγγραφείς: διάλο- the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 77

78 γος (και όχι ερωταπόκριση) με το κείμενο, διάλογος με άλλα κείμενα, διάλογος εκπαιδευτικού-μαθητών, μαθητών μεταξύ τους. Πρόκειται για διάλογο που εδράζεται στην ποικιλία αναγνωστικών προσλήψεων και προϋποθέτει την ισότιμη συμμετοχή της αναγνωστικής υποκειμενικότητας στην ερμηνεία. Έχει ενδιαφέρον να διαβάζει κανείς, ανάμεσα στις γραμμές, την προσπάθεια για την επίτευξη του, τον προβληματισμό των εκπαιδευτικών για τον αρχικά προσχηματικό χαρακτήρα αυτού του διαλόγου αλλά και τις σταδιακές μετατοπίσεις των μαθητών. Ό,τι προκρίνεται και αποτυπώνεται είναι οι αναγνωστικές ανταποκρίσεις μέσα στην τάξη. Έννοιες όπως η διακειμενικότητα ή τα, ταλαιπωρημένα από τις πανελλήνιες εξετάσεις, «παράλληλα κείμενα», συναντιούνται κάτω από τον κοινό άξονα της τάξης ως διαλογικής ερμηνευτικής κοινότητας: οι αναγνωστικές ανταποκρίσεις γίνονται ακριβώς το κριτήριο επιλογής κειμένων προς συνανάγνωση στο προσκήνιο όχι η διαπιστωμένη, με φιλολογικά κριτήρια, διακειμενική σχέση (ή, στον αντίποδα, μια αυθαίρετη σύγκριση) αλλά, στις ευτυχέστερες στιγμές, το άνοιγμα των αναγνωστικών οριζόντων, χωρίς να παραβλέπεται η σχέση του κειμένου (και των προσλήψεών του) με την ιστορική και κοινωνική συνθήκη. Πολλά θα μπορούσαν να ειπωθούν για την προβληματική λειτουργία της συγκριτικής μεθόδου στη διδακτική παράδοση εν γένει ας κρατήσουμε εδώ την ανανέωση των στόχων και το ότι οι προτάσεις που κατατίθενται δεν αποτελούν θέσφατα παρά αφετηρία μιας συζήτησης και αποτύπωση προβληματισμού. Ως μέρος της επιδιωκόμενης πολύπλευρης αναγνωστικής ανταπόκρισης πρέπει, ίσως, να νοηθούν και οι προτεινόμενες στα κείμενα αυτά δραστηριότητες δημιουργικής γραφής, συλλογικές ή ατομικές. Μια τέτοια θεώρηση θέτει υπό διαφορετικό πρίσμα αυτές τις δραστηριότητες στο σχολικό ειδικά περιβάλλον και επιτρέπει τη σύνδεσή τους με μαθησιακά αποτελέσματα. Όπως στόχος της (συγκριτικής) συνανάγνωσης δεν είναι η εκπαίδευση μικρών φιλολόγων, έτσι στόχος της δημιουργικής γραφής, στο συγκεκριμένο πάντα πλαίσιο, δεν είναι η εκπαίδευση μικρών λογοτεχνών στο κέντρο παραμένει η τάξη ως αναγνωστική κοινότητα. Η αναγνωστική ταυτότητα Έγινε λόγος για σταδιακό μετασχηματισμό της ερμηνείας και για μετατόπιση των μαθητών: αν κάτι κρατά κανείς, παρακολουθώντας να ξετυλίγεται ξανά και ξανά το αναγνωστικό εγχείρημα, είναι ότι η αισθητική ανταπόκριση δεν είναι μόνο ατομική ή εμπειρική, είναι πάντα πολλαπλά πλαισιωμένη αποτελεί αφετηρία για να ξανασκεφτούμε τις ποικίλες αναγνωστικές ταυτότητες (ιστορικά, κοινωνικά, έμφυλα προσδιορισμένες), στη ρευστότητά τους. Αν ένα ερώτημα λοιπόν είναι τι διαβάζουμε στην τάξη, ένα άλλο είναι ποιοι διαβάζουμε. Πρόκειται βέβαια για ερώτημα ευρύτερο, που υπόκειται σε όλες τις ενότητες του τόμου, στον τρόπο, για παράδειγμα, που ένα άρθρο μάς παρουσιάζει τη δόμηση εξωσχολικών αναγνωστικών δραστηριοτήτων γύρω από μια κοινότητα Ρομά. Το ότι δεν υπάρχει μία ενιαία μαθητική αναγνωστική ταυτότητα δεν είναι βέβαια πάντα έκτυπο σε όλες τις μελέτες γίνεται πάντως φανερό όταν τίθεται στο προσκήνιο η κρίσιμη αυτή παράμετρος: στις μελέτες περίπτωσης, για παράδειγμα, γύρω από μαθητές ΕΠΑΛ, ή στην περιγραφή της προσπάθειας να περάσει η λογοτεχνία το κατώφλι ενός Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας. Ακόμα, στο κείμενο για τη διδασκαλία στη μουσουλμανική μειονότητα, όπου ακούμε τη φωνή συγκεκριμένων εκπαιδευτικών (και αυτοί, ας μην ξεχνάμε, προσέρχονται με πολλαπλές ταυτότητες) αλλά και μαθητών-αναγνωστών, του Χασάν και της Καδριέ. Στο πλαίσιο παρουσίασης ενός πολυσυλλεκτικού τόμου είναι δύσκολο να δοθούν οι επιμέρους παράμετροι, εκεί που συχνά κρύβεται η ουσία. Ας υπογραμμιστεί πάντως, για άλλη μια φορά, πως ακριβώς επειδή πρόκειται για έρευνες δράσης, για αποτυπώσεις εφαρμογών και για μελέτες περίπτωσης, διακρίνονται οι δυσκολίες και η αγωνία των εκπαιδευτικών, οι προσδοκίες τους, κάποτε και η διάψευσή τους. Θεσμικό πλαίσιο: αξιολόγηση και προγράμματα σπουδών Ιστορίες διάψευσης διηγούνται και δύο κείμενα για την αξιολόγηση στο γυμνάσιο αφενός, στις πανελλαδικές αφετέρου αναδεικνύουν πώς αυτή κινείται μεταξύ γενικοτήτων και σχολαστικισμών, εφόσον ακόμα και ρηξικέλευθα στοιχεία θεωρίας αναπλαισιώνονται (λέξη-κλειδί) από τον εξεταστικό θεσμό. Η εμπειρία όλων μας είναι ότι αυτό που υποτίθεται ότι εξετάζεται είναι μια αντικειμενική γνώση μέσω μιας αντικειμενικής αξιολόγησης και μάλιστα στιγμιαίας πρόκειται ακριβώς για υπονόμευση της αναγνωστικής ανταπόκρισης, του πιο δυναμικού στοιχείου των μελετών του τόμου. Τη δυναμικότητα αυτή η πλειονότητα των κειμένων τη χρωστά στα νέα Προγράμματα Σπουδών (Π.Σ.), στα οποία ρητά ή άρρητα βασίζεται. Δίπλα λοιπόν σε αποτυπώσεις διδακτικών εφαρμογών, προστίθενται αναλύσεις των ίδιων των Π.Σ. Έτσι έχουμε στη διάθεσή μας μια συγκριτική θεώρηση των νέων Π.Σ. Ελλάδας και Κύπρου, που τέθηκαν παράλληλα σε εφαρμογή το 2011, αλλά και μια μελέτη που συγκρίνει παλαιά και νέα Π.Σ. με άξονα την περίφημη διαθεματικότητα έχει ενδιαφέρον να διαβαστεί μαζί με την περιγραφή του τρόπου συνδιδασκαλίας γλώσσας και λογοτεχνίας στο πρόγραμμα του Διεθνούς Απολυτηρίου, καθώς αυτό συναντιέται με τα νέα Π.Σ. ως προς τη διδασκαλία ολόκληρων έργων, εντός και εκτός σχολικού/ εθνικού λογοτεχνικού κανόνα. Για τα εφαρμοσμένα πιλοτικά Π.Σ. της υποχρεωτικής εκπαίδευσης και το αντίστοιχο, μη πιλοτικό αλλά εν τέλει μετέωρο για την πρώτη μόνο τάξη Π.Σ. για το Λύκειο, ακούγεται και πάλι η φωνή των ίδιων των εκπαιδευτικών, μέσα από έρευνες σχεδιασμένες από συναδέλφους τους, με ή χωρίς τη συνεργασία εξωτερικού ερευνητή τα προβλήματα γνωστά: έλλειψη επιμόρφωσης (που οδήγησε σε παρανοήσεις, ειδικά στην, υποχρεωτική αλλά χωρίς στήριξη, εφαρμογή των θεματικών ενοτήτων της Α Λυκείου), παράλληλη και υπονομευτική λειτουργία τράπεζας εξεταστικών θεμάτων, έλλειψη βιβλιοθηκών και ούτω καθεξής. Στα παράδοξα, άλλωστε, της σπασμωδικής εφαρμογής των νέων Π.Σ. προστίθεται ένα ακόμα: το συνταγμένο αλλά ουδέποτε εφαρμοσμένο πρόγραμμα σπουδών για όλες τις τάξεις του Γενικού Λυκείου, όπως μας το περιγράφει η ομάδα εκπόνησής του, και το οποίο σήμερα λειτουργεί μόνο ως ένας ακόμα πόλος σύγκρισης. Την ίδια στιγμή, μια μελέτη με τον χαρακτηριστικό τίτλο «εκπαιδεύοντας αναγνώστες λογοτεχνίας» εστιάζει στον τρόπο που εκπαιδευτικοί, κατά την εφαρμογή σεναρίων σύμφωνα με τα νέα Π.Σ., προσπάθησαν να υπερβούν εμπόδια, μηχανευόμενοι λύσεις προκειμένου να διαβάσουν τα παιδιά ολόκληρα έργα αποτύπωση, και πάλι, προσδοκιών, διαψεύσεων αλλά και επιτυχιών. Μπορούμε έτσι να δούμε στο εγχείρημα των νέων Π.Σ. μια επιτελεστική λειτουργία, ανεξάρτητα από επιμέρους προβληματισμούς: τη δημιουργία συνθήκης ανάδυσης ή ενδυνάμωσης των δύο (εν προόδω) ταυτοτήτων, στις οποίες επανερχόμαστε συνεχώς, του μαθητή-αναγνώστη και του εκπαιδευτικού που όχι μόνο σχεδιάζει, αλλά ερευνά και αναστοχάζεται. Ταυτότητες εξ ορισμού ετερογενείς, η ετερογένεια ακριβώς των οποίων συνιστά πρόκληση για κάθε προγραμματικό σχεδιασμό. Το ότι η εκπαιδευτική και η επιστημονική κοινότητα συναντήθηκαν για να ξανασκεφτούν πάνω σε αυτούς τους άξονες μπορεί να λογιστεί στα κέρδη. Καρπό αυτής της συνάντησης, αλλά και της συνακόλουθης εδραίωσης του κριτικού αναστοχασμού ως μέρους της εκπαιδευτικής πραγματικότητας, αποτελεί ο ανά χείρας τόμος. zx 1. Τα κείμενα που ακολουθούν εκφωνήθηκαν αρχικά σε εκδήλωση παρουσίασης και διατηρούν τον προφορικό χαρακτήρα τους. Συγγραφέας της πρώτης ενότητας είναι η Κατερίνα Τικτοπούλου, της δεύτερης η Σούλα Μητακίδου και της τρίτης η Μαρία Ακριτίδου. Όλες οι εντός παρενθέσεων αναφορές σελίδων παραπέμπουν στον παρουσιαζόμενο τόμο. 2. Βενετία Αποστολίδου και Ελένη Χοντολίδου (επιμ.), Λογοτεχνία και εκπαίδευση, Αθήνα, Τυπωθήτω, P. Freire & D.P. Macedo, Literacy: Reading the word & the world. South Hadley, Mass., Bergin & Garvey Publishers, Ο συλλογικός τόμος του 1999 (βλ. παραπάνω σημείωση) πλαισιώνεται από δύο ακόμα: α) Βενετία Αποστολίδου, Βικτωρία Καπλάνη, Ελένη Χοντολίδου (επιμ.), Διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείο : μια νέα πρόταση διδασκαλίας / Ομάδα έρευνας για τη διδασκαλία της λογοτεχνίας, Αθήνα, Τυπωθήτω, 2000 β) Χρήστος Δανιήλ και Ελένη Χοντολίδου (επιμ.), Προσεχώς εμείς μεγαλώνουμε: μαρτυρίες εκπαιδευτικών για τη διδασκαλία της λογοτεχνίας στο πλαίσιο του Προγράμματος Εκπαίδευσης Μουσουλμανοπαίδων, Αθήνα, Τόπος, the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

79 «Λήθη, τι είναι αυτό;» Από τη Μαρίλια Παπαθανασίου Η τρομοκρατία ήταν η μεγάλη πληγή της ισπανικής δημοκρατίας. Στο όνομα του «καταπιεσμένου βασκικού λαού», η ΕΤΑ δολοφόνησε εκατοντάδες πολίτες. Στα θύματά της συγκαταλέγονται κυρίως Βάσκοι αλλά και πολίτες από άλλες περιοχές της Ισπανίας, πολλοί από τους οποίους δεν είχαν σχέση με την πολιτική, άνδρες, γυναίκες, ακόμη και ανήλικα παιδιά. Ο συγγραφέας Φερνάντο Αραμπούρου αρνείται να ξεχάσει εκείνη τη δολοφονική μανία, γι αυτό ανασύρει την παρανοϊκή ιδεολογία της και τις ολέθριες συνέπειές της στο νέο του μυθιστόρημα. [ΤΒJ] Fernando Aramburu, Πατρίδα, μετάφραση από τα ισπανικά: Τιτίνα Σπερελάκη, Πατάκη, Αθήνα 2018, 720 σελ. Στη μνήμη της Φανής Σδούγκα, για το ελεύθερο πνεύμα της, το πολιτικό της κριτήριο, το χιούμορ, την αγάπη της στα γράμματα και τη φιλία της 14 Ιουλίου 1986, Μαδρίτη. Συγγενείς και φίλοι πάνω από οκτώ φέρετρα αστυνομικών, που σκοτώθηκαν μετά την έκρηξη παγιδευμένου αυτοκινήτου έξω από το κτίριο της Guardia Civil στην πλατεία Δομινικανής Δημοκρατίας της Μαδρίτης. Την ευθύνη της επίθεσης είχε αναλάβει η ΕΤΑ. Τραγικός απολογισμός εκείνου του χτυπήματος: 12 νεκροί και τουλάχιστον 60 τραυματίες. 2 Ιανουαρίου Στη συμβολή των οδών Ιπποκράτους και Ακαδημίας στο κέντρο της Αθήνας έρχομαι πρόσωπο με πρόσωπο με τον Δημήτρη Κουφοντίνα και τη συνοδεία του. Ο καταδικασθείς σε 11 φορές ισόβια για τις δολοφονίες 11 ανθρώπων, αρχηγός της τρομοκρατικής οργάνωσης 17 Νοέμβρη, ουδέποτε μεταμεληθείς, κάνει χρήση της έκτης άδειας που του χορήγησε το συμβούλιο των φυλακών. Μετά το αρχικό σοκ, αναρωτιέμαι σε τι είδους χώρα ζω, όπου αμετανόητοι αριστεροί τρομοκράτες οι οποίοι σκότωσαν «για ιδεολογικούς λόγους» κυκλοφορούν ελεύθεροι. Αναρωτιέμαι επίσης σε ποια δυτική χώρα τρομοκράτες που θα είχαν διαπράξει αντίστοιχα εγκλήματα θα απολάμβαναν ανάλογα δικαιώματα βόλτες στη λιακάδα, μες στο πλήθος. Ξέρω την απάντηση: σε καμία. 3 Μαΐου 2018: η αριστερή βασκική τρομοκρατική οργάνωση ΕΤΑ ανακοινώνει τη διάλυσή της, εξήμισι χρόνια μετά την παύση της τρομοκρατικής της δράσης. Όπως και ο Κουφοντίνας, η ΕΤΑ με ένα ανακοινωθέν 378 λέξεων δεν κάνει ούτε μια αναφορά στα θύματά της, περισσότερους από 850 νεκρούς και τραυματίες τη χρονική περίοδο Την ίδια εκείνη μέρα, ο βάσκος συγγραφέας Φερνάντο Αραμπούρου αναφέρει επιγραμματικά σε ένα τουίτ: «Επιτέλους διαλύθηκαν. Το απόγευμα θα πάω να κολυμπήσω». Ο Αραμπούρου γεννήθηκε την ίδια χρονιά που γεννήθηκε η ΕΤΑ, το Έζησε στο Σαν Σεμπαστιάν, την πρωτεύουσα της Χώρας των Βάσκων μια από τις 17 αυτόνομες περιφέρειες της Ισπανίας ώς το 1985, λίγους μήνες αφότου η ΕΤΑ δολοφόνησε τον σοσιαλιστή γερουσιαστή Ενρίκε Κάσας. Ήθελα μόνον να φύγω από κει. Και να πήγαινα οπουδήποτε. Από τύχη βρέθηκα στη Γερμανία», είπε αργότερα σε συνέντευξή του στην ισπανική εφημερίδα El Mundo (20/9/2016). Έκτοτε, ο Αραμπούρου ζει και εργάζεται στο Ανόβερο της Γερμανίας. Η τρομοκρατία της ΕΤΑ τον ανάγκασε να εγκαταλείψει την πατρίδα του. Σήμερα, και ενώ οι καταδικασθέντες για δολοφονίες τρομοκράτες της ΕΤΑ εκτίουν ποινές σε ισπανικές φυλακές, χωρίς ασφαλώς να λαμβάνουν άδειες, ο Αραμπούρου επιστρέφει στον τόπο του με την Πατρίδα, ένα βιβλίο ήδη εκδοτικό φαινόμενο στην Ισπανία και τον ισπανόφωνο κόσμο που το δίκτυο ΗΒΟ ετοιμάζεται να μεταφέρει στις τηλεοπτικές οθόνες. Η ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΊΑ ΚΑΤΆ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΊΑΣ Η επιτυχία της Πατρίδας, η οποία στην ελληνική της έκδοση ευτύχησε με τη μετάφραση της Τιτίνας Σπερελάκη, μόνο τυχαία δεν είναι: στο επίκεντρο της πλοκής του μυθιστορήματος βρίσκεται η αριστερή τρομοκρατία της ΕΤΑ, αλλά στην πραγματικότητα βρίσκεται ο παραλογισμός της τρομοκρατίας, ο φόβος που γεννά η ακύρωση της δημοκρατίας, η διάλυση των κοινωνιών. Η τρομοκρατία είναι ένα ζήτημα που μας αφορά όλους. Στην Ελλάδα όμως δεν καταδικάζεται πάντα απερίφραστα, ιδίως αν έχει αριστερό πρόσημο. Δείτε τις ελληνικές εφημερίδες: στις σελίδες των διεθνών ειδήσεων, οι τρομοκράτες της ΕΤΑ αποκαλούνται συνήθως βάσκοι αυτονομιστές. Το ελληνικό κοινό έχει συνηθίσει σε αυτή την περιγραφή χωρίς να γνωρίζει ούτε να πολυενδιαφέρεται τι είναι αυτή η «αυτονομία» που διεκδικεί η ΕΤΑ. Με το αιώνιο αλλά τόσο εξηγήσιμο, ιστορικά, σύνδρομο του να συντάσσονται «στο πλευρό των ανά τη Γη κατατρεγμένων», οι πε- AMB, Collection of La Gaceta del Norte the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 79

80 Ιούλιος 1997, Βαρκελώνη. Στιγμιότυπο από την ογκώδη διαδήλωση διαμαρτυρίας κατά της τρομοκρατικής δράσης της ΕΤΑ, μετά τη δολοφονία του Μιγέλ Άνχελ Μπλάνκο. Ο δολοφονηθείς ήταν 29 ετών, δημοτικός σύμβουλος του Λαϊκού Κόμματος στη πόλη Έρμουα της Χώρας των Βάσκων. Η ΕΤΑ τον απήγαγε και παρά τις διαμαρτυρίες τον δολοφόνησε στις 13 Ιουλίου Η δολοφονία του προκάλεσε την οργή των Ισπανών οι οποίοι οργάνωσαν μαζικές διαδηλώσεις. Ανάμεσα στα συνθήματα ακούστηκε και το περίφημο «Basta ya» (Αρκετά πια). Οι κινητοποιήσεις εκείνες έμειναν στην ιστορία ως το πνεύμα της Έρμουα. ρισσότεροι Έλληνες έχουν, αν όχι άγνοια, μια ασαφή ιδέα περί του «αδικημένου λαού των Βάσκων»: με εξαίρεση τους διαβασμένους έλληνες αριστερούς, οι οποίοι θεωρούν ότι η ΕΤΑ ήταν μια οργάνωση που εναντιώθηκε στη δικτατορία του Φράνκο ( ) και άρα αντιφασιστική και ηρωική. Παραβλέπουν ότι η ΕΤΑ άρχισε την ένοπλη βία το 1968, δολοφόνησε το 1973 τον δεύτερο τη τάξει της δικτατορίας, ναύαρχο Καρέρο Μπλάνκο, αλλά, όπως ακριβώς και η 17 Νοέμβρη, εξακολούθησε να δολοφονεί και μετά τη μεταπολίτευση στην Ισπανία, η οποία άρχισε με το θάνατο του Φράνκο το Με τη θλιβερή διαφορά, ότι τα θύματα της ΕΤΑ, οι νεκροί και οι τραυματίες, είναι αριθμητικά πολύ περισσότερα από αυτά της 17 Νοέμβρη. Στο όνομα μια θολής, ανύπαρκτης ιδεολογίας σύμφωνα με ορισμένους, εμπνευσμένη και από τον ιρλανδικό IRA, ο οποίος με βόμβες επεδίωκε να αποτινάξει τον βρετανικό ζυγό στο όνομα του καταπιεσμένου, παρότι σε συνθήκες δημοκρατίας πλέον, βασκικού λαού, τον οποίο δήλωνε ότι ήθελε να απελευθερώσει (από τι ακριβώς;), η ΕΤΑ δολοφόνησε εκατοντάδες πολίτες, Βάσκους στην πλειονότητά τους: Βάσκους που δεν συμμερίζονταν τα εθνικιστικά της οράματα για ένα «σοσιαλιστικό» βασκικό κράτος, ανεξάρτητο από το ισπανικό, το οποίο θα μιλούσε τα βασκικά euskera, μια γλώσσα «ανάδελφη», όπως η ελληνική, με τη διαφορά ότι, σε αντίθεση με την ελληνική, δεν παρήγε ποτέ λογοτεχνία. Στα θύματα της ΕΤΑ συγκαταλέγονται κυρίως Βάσκοι αλλά και πολίτες από άλλες περιοχές της Ισπανίας, οι οποίοι δεν είχαν σχέση με την πολιτική, άνδρες, γυναίκες, ακόμη και ανήλικα παιδιά. Ο Αραμπούρου δομεί την αφήγηση της Πατρίδας γύρω από τις ιστορίες δύο οικογενειών που ζουν σε ένα χωριό το οποίο δεν κατονομάζεται, κοντά στο Σαν Σεμπαστιάν. Οι γονείς και τα παιδιά είναι στενοί φίλοι μέχρι την ημέρα που ο Χοσέ Μάρι, ο πρωτότοκος της μιας οικογένειας, περνάει στις τάξεις της ΕΤΑ. Και όταν η ΕΤΑ δολοφονεί τον πατέρα της άλλης οικογένειας, τον Τσάτο, επέρχεται η ολική ρήξη. Η γυναίκα του Τσάτο, η Μπιττόρι, προσπαθεί να μάθει αν μεταξύ των δολοφόνων του συζύγου της είναι και ο Χοσέ Μάρι, ο γιος της Μίρεν, της άλλοτε στενής της φίλης. Ο Τσάτο, ιδιοκτήτης μια επιχείρησης φορτηγών, δολοφονήθηκε λίγα μέτρα από το σπίτι του γιατί αρνήθηκε να καταβάλει για δεύτερη φορά «επαναστατικό φόρο». Προηγουμένως, οι τρομοκράτες είχαν γεμίσει με βρισιές τους τοίχους του χωριού αποκαλώντας τον «τύραννο» ενώ τον απειλούσαν στέλνοντάς του γράμματα στα οποία του ζητούσαν «να συνεισφέρει στη συντήρηση της απαραίτητης ένοπλης δομής στη βασκική επαναστατική πορεία προς την ανεξαρτησία και τον σοσιαλισμό» (σελ. 65). Τη δολοφονία και το πένθος για το θάνατο του Τσάτο αντιμετωπίζουν με διαφορετικό τρόπο τα μέλη της οικογένειας: η Μπιττόρι, η σύζυγος, βάζει σκοπό να μάθει τα ονόματα των δολοφόνων και να απαιτήσει να της ζητήσουν να τους συγχωρέσει. Ο Σαμπίερ, ο γιος της, που είναι γιατρός, αφοσιώνεται αποκλειστικά στη φροντίδα των ασθενών και της μητέρας του, και η κόρη, η Νερέα, φοιτήτρια στη Σαραγόσα, αποκρύπτει από τους φίλους και τους συμφοιτητές της τη δολοφονία του πατέρα της, γιατί δεν αντέχει να φέρει το στίγμα του συγγενούς ενός θύματος της ΕΤΑ. Σε τέτοιο βαθμό που αποφασίζει να μην παραστεί στην κηδεία Àlex Garcia του γονιού της. Το πένθος είναι ανέκαθεν προσωπική υπόθεση. Στη Χώρα των Βάσκων όμως, την εποχή που δολοφονούσε η ΕΤΑ, οι συγγενείς των θυμάτων της τρομοκρατίας δεν είχαν δικαίωμα ούτε να πενθήσουν. Από το φόβο της τρομοκρατικής οργάνωσης, από τη μια μέρα στην άλλη, οι χωριανοί απομακρύνονται από την οικογένεια του Τσάτο, παύουν να τους χαιρετούν, δεν θέλουν καμιά συναλλαγή μαζί τους, ενώ η γυναίκα του χασάπη αρνείται να πουλήσει κρέας στην Μπιττόρι. Η επιχείρηση των φορτηγών κλείνει, κανείς από τους υπαλλήλους δεν συλλυπείται την οικογένεια του Τσάτο και το μόνο που προτείνουν στο γιο του είναι «μια πιθανή λύση για να διατηρηθούν οι θέσεις εργασίας, να παραχωρήσουν την επιχείρηση με ευνοϊκούς οικονομικούς όρους στους υπαλλήλους»! (σελ. 170). Έτσι φαντασιωνόταν η ΕΤΑ το δρόμο προς το σοσιαλισμό: τώρα που εξέλιπαν, δολοφονημένα, «τα κακά αφεντικά», ήρθε η σειρά των καλών εργαζομένων να πάρουν τη δουλειά στα χέρια τους. ΕΚΦΑΣΙΣΜΌΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΊΑΣ Η ΕΤΑ ευθύνεται για τον εκφασισμό της βασκικής κοινωνίας τα τελευταία 30 χρόνια. Γιατί τι άλλο εκτός από εκφασισμός είναι ότι μια τρομοκρατική οργάνωση απαγορεύει στα θύματά της να νιώθουν θύματα; Ο Αραμπούρου επιμένει ακριβώς σε αυτή την ισοπεδωτική λογική των τρομοκρατών: με αφορμή τη δολοφονία του Τσάτο, αφηγείται τον εκφασισμό, τη διάλυση και το διχασμό της βασκικής κοινωνίας, μέσω της περιφρόνησης των θυμάτων της τρομοκρατίας, που ήταν βασική επιλογή των τρομοκρατών. Η ΕΤΑ διαστρεβλώνει την πραγματικότητα για να επιβιώσει. «Η αλήθεια σε αυτήν εδώ τη χώρα μάς πέθανε εδώ και πολύ καιρό» (σελ. 288), λέει η Αράντσα, η αδελφή του τρομοκράτη Χόσε Μάρι, η οποία δεν συμμερίζεται τις ιδέες του, ούτε όσο είναι υγιής ούτε μετά το εγκεφαλικό επεισόδιο που την καθήλωσε σε αναπηρική καρέκλα στα 44 χρόνια της. Ποιες ήταν οι ιδέες του αδελφού της; Ο Χόσε Μάρι είναι η κλασική περίπτωση του νεαρού που το αίμα του βράζει, που είναι σωματώδης αλλά εντελώς αμόρφωτος, ένα λούμπεν στοιχείο που δεν ξέρει πώς να εκτονώσει 80 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

81 την άγνοιά του. «Δεν μου λες, για εξήγησέ μου τι είναι αυτός ο μαρξισμός-λενινισμός αλλά με λέξεις που να τις καταλαβαίνω εύκολα και στα γρήγορα, γιατί αύριο έχω πρωινό ξύπνημα» (σελ. 207), λέει ο τρομοκράτης στον μικρότερο αδελφό του, τον Γκόρκα, ο οποίος είναι ο διανοούμενος της οικογένειας. Ο Αραμπούρου αποδομεί τους τρομοκράτες της ΕΤΑ παρουσιάζοντάς τους ως ακατέργαστους ανθρώπους που δεν ξέρουν «ούτε πώς ανοίγουν τα βιβλία» και που, όπως έμπλεξαν με την τρομοκρατία, θα μπορούσαν κάλλιστα να μπλέξουν με κάτι άλλο. Στη διαμόρφωση του σκληρού κλειστού τους χαρακτήρα έπαιξε κάποιο ρόλο και η γεωγραφία του τόπου που γεννήθηκαν: η Χώρα των Βάσκων βρέχεται μεν από τον Βισκαϊκό Κόλπο, όμως είναι μια ορεινή περιοχή. Οι άνθρωποί της είναι κλειστοί, αυστηροί, δεν είναι χαρίεντες όπως οι Ανδαλουσιανοί ούτε κοσμοπολίτες όπως οι πρωτευουσιάνοι Μαδριλένοι ή οι «μοδάτοι» Καταλανοί. Επί σειρά ετών η Χώρα των Βάσκων δεν ήταν τουριστική περιοχή, οι Βάσκοι δεν είχαν πολλές παρτίδες με ξένους, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ήθελαν να αποσχισθούν από την Ισπανία. Στις δημοσκοπήσεις, οι Βάσκοι δήλωναν ότι ένιωθαν Βάσκοι αλλά και Ισπανοί. Η ΕΤΑ βρήκε πρόσφορο έδαφος για να αναπτύξει την τρομοκρατική της δράση και να προσδώσει μυθική διάσταση στον ένοπλο αγώνα, σε μια περιοχή κλειστή, συντηρητική, επί αιώνες αγροτική, όπου οι άνθρωποι μιλούσαν πρωτίστως ισπανικά αλλά και μια άλλη γλώσσα «περίεργη», η οποία δεν ήταν διάλεκτος, όπως π.χ. τα γαλικιανά που μιλούνται στη γειτονική Γαλικία. Τη σημασία της βασκικής γλώσσας αντελήφθη πολύ σύντομα η ΕΤΑ και, παρότι τα βασκικά αναγνωρίστηκαν ως μια από τις επίσημες γλώσσες της Ισπανίας μαζί με τα ισπανικά και τα καταλανικά, οι τρομοκράτες ενέταξαν στη στρατηγική τους τη χρήση τους: πας μη ομιλών βασκικά είναι εχθρός! Δεν είχε καμιά σημασία που οι περισσότεροι κάτοικοι της Χώρας των Βάσκων έχουν μητρική γλώσσα τα ισπανικά: στο αφήγημα που εξυπηρετούσε την «ανεξαρτησία» της από το «καταπιεστικό ισπανικό κράτος», μέσω του «τσεκουριού και του φιδιού», του εμβλήματος των αριστερών εθνικιστών Βάσκων, η βασκική γλώσσα έπαιξε καίριο ρόλο. Ο Φερνάντο Αραμπούρου. Στην Πατρίδα, ο παπάς του χωριού, ο δον Σεράπιο, ο οποίος όπως πολλοί ιερείς της Καθολικής Εκκλησίας στήριζαν κρυφά την ΕΤΑ, λέει χαρακτηριστικά στον αδελφό του τρομοκράτη, τον Γκόρκα: Ο λαός μας υπήρξε δραστήριος, ριψοκίνδυνος, λαός ανθρώπων γενναίων και θεοσεβούμενων. Δουλέψαμε το ξύλο, την πέτρα, το σίδερο και ταξιδέψαμε σε όλες τις θάλασσες, αλλά δυστυχώς στο πέρασμα των αιώνων εμείς οι Βάσκοι δεν δώσαμε αρκετή προσοχή στα γράμματα. (σελ. 391) Στη συνέντευξή του στην El Mundo, τον Σεπτέμβριο του 2016, ο Αραμπούρου, σημειώνει ότι «ανάμεσα σε όλα της θύματα της ΕΤΑ δεν υπήρξε ποτέ ένας παπάς». Αριστεροί εθνικιστές οι δολοφόνοι της ΕΤΑ, αλλά θεοσεβούμενοι! Προς αποφυγή γενικεύσεων, πάντως, υπήρξαν καθολικοί ιερείς που τάχθηκαν εξ αρχής εναντίον της τρομοκρατίας. ΣΤΗΝ ΠΛΕΥΡΆ ΤΩΝ ΘΥΜΆΤΩΝ Ο Αραμπούρου μιλά και για τα βασανιστήρια που υπέστη ο τρομοκράτης Χόσε Μάρι από την ισπανική αστυνομία. Απομόνωση, ανακρίσεις, εικονικοί πνιγμοί. Όμως η θέση του είναι σαφής: η Πατρίδα είναι ένα βιβλίο που τάσσεται με την πλευρά των θυμάτων της τρομοκρατίας. Και δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά, παρότι ο συγγραφέας του δηλώνει ότι δεν θα ήθελε κανένα πολιτικό κόμμα να εκμεταλλευτεί το έργο του. «Δεν είμαι εδώ για να κρίνω κανέναν», λέει. Όμως, τον στενοχωρεί όταν, περπατώντας στους δρόμους του Σαν Σεμπαστιάν με αφορμή τις εκδηλώσεις για την παρουσίαση του βιβλίου του, δεν διακρίνει στην πόλη που γεννήθηκε σημάδια της πρόσφατης αιματηρής ιστορίας της. Οι τοίχοι του Σαν Σεμπαστιάν είναι πλέον καθαροί, χωρίς αφίσες και συνθήματα, δεν υπάρχουν αναθηματικές πλάκες, τίποτε δεν προδίδει ότι σε αυτή μόνο την πόλη η ΕΤΑ σκότωσε 94 ανθρώπους. Είναι λογικό οι άνθρωποι να θέλουν να στραφούν στο μέλλον, μετά από δεκαετίες αιματηρής και τυφλής βίας. Η μνήμη όμως; Πώς μπορεί να ξεπεραστεί η τραυματική εμπειρία της τρομοκρατίας χωρίς μνήμη και υπενθύμιση της αξίας της ανθρώπινης ζωής; Η Μπιττόρι αναρωτιέται «αν ύστερα από τόσα χρόνια θα έπρεπε να σκέφτεται τη λήθη. Λήθη, τι είναι αυτό;» (σελ.16). Η Μπιττόρι δεν μπορεί να ξεχάσει, προσπαθεί όμως να συγχωρέσει, αντλώντας κυρίως από τα δικά της ψυχικά αποθέματα. Επειδή όμως δεν μπορούμε να βασιστούμε στα ψυχικά αποθέματα των θυμάτων για να πολεμήσουμε την τρομοκρατία, είναι προτιμότερο να προσυπογράψουμε την πρόταση του Φερνάντο Αραμπούρου. Μιλώντας για το βιβλίο του στον ιστότοπο Politico.eu (1/3/2017), ο συγγραφέας ανέφερε ότι στη Γερμανία, τη θετή του πατρίδα, ζει κοντά στο πρώην στρατόπεδο συγκέντρωσης των ναζί Μπέργκεν-Μπέλσεν. Κάθε τόσο, παιδιά από σχολεία της Γερμανίας επισκέπτονται αυτόν το χώρο μνήμης με σκοπό να μάθουν για τις φρικαλεότητες που διεπράχθησαν εκεί και για να αποκτήσουν «μια πλήρη εικόνα και γνώση της φρικτής ιστορίας της χώρας και του λαού στον οποίο ανήκουν». «Ελπίζω κάτι ανάλογο να συμβεί κάποτε και στη Χώρα των Βάσκων», προσθέτει. Πόσες πιθανότητες έχουμε άραγε να δούμε κάποτε κάτι αντίστοιχο στην Ελλάδα; zx Αρχείο Φερνάντο Αραμπούρου the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 81

82 Τα αστυνομικά στα Βαλκάνια Από τον Δημήτρη Κωστόπουλο Βασίλης Δανέλλης - Γιάννης Ράγκος, BalkaNoir. Αστυνομικές ιστορίες, Καστανιώτη, Αθήνα 2018, 430 σελ. Είκοσι ένα διηγήματα αστυνομικής λογοτεχνίας από ισάριθμους συγγραφείς που προέρχονται από επτά βαλκανικές χώρες περιλαμβάνει η συλλογή BalkaNoir που επιμελούνται ο Βασίλης Δανέλλης και ο Γιάννης Ράγκος. Εκτός από την ευκαιρία που δίνεται για μια βουτιά στο ρεαλισμό ο οποίος επιτρέπει να διαβάσουμε την κοινωνική πραγματικότητα στις σημερινές μεγαλουπόλεις της Βαλκανικής, άραγε η συλλογή επιτρέπει την εξαγωγή συμπερασμάτων για την ύπαρξη μιας ενότητας αστυνομικής πλοκής που υπερκαθορίζεται από ένα ενιαίο νήμα, συνισταμένη μιας συγκεκριμένης πολιτισμικής ταυτότητας των χωρών που εκπροσωπούνται στον τόμο; Υπάρχει δηλαδή βαλκανικό νουάρ ή, απλώς, είναι μια ευκαιριακή σύμβαση; [TBJ] Το 1974, ο Καρυοφύλλης Μητσάκης, διευθυντής του Ιδρύματος Μελετών της Χερσονήσου του Αίμου, προλογίζοντας τον πρώτο τόμο της Ανθολογίας Βαλκανικού Διηγήματος (εκδόσεις Μνήμη) διαπίστωνε μελαγχολικά ότι στη χώρα μας, ενώ μεταφράζεται σχεδόν αμέσως κάθε σημαντικό λογοτεχνικό έργο που δημοσιεύεται στον δυτικό κόσμο, σχεδόν αγνοούμε την πνευματική ζωή των βαλκανικών χωρών. Βέβαια, εδώ αξίζει να υπενθυμίσουμε και την εκμηδένιση του βαλκανικού λογοτεχνικού δυναμικού από την αυστηρή λογοκρισία και το κυνήγι φαντασμάτων των καθεστώτων. Ωστόσο δίπλα στις πομφόλυγες του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, μια υπόγεια λογοτεχνία αγωνιζόταν για την ύπαρξή της. Ο σημαντικός ρουμάνος ποιητής Νικήτα Στανέσκου παρέμεινε παντελώς άγνωστος ώς το 1990, όταν, με αφορμή την πτώση του Τσαουσέσκου, κυκλοφόρησε σε μετάφραση του Βίκτωρα Ιβάνοβιτς το Εγώ άλλο δεν είμαι παρά μια σταγόνα αίμα που μιλάει (εκδ. Παρατηρητής). Πάντως, το αριστερό εκδοτικό κατεστημένο και το κοινό του θα παρέμεναν προσανατολισμένα στην κλασική ρωσική μητροπολιτική λογοτεχνία. Ενδεικτικό αυτής της τάσης είναι και ότι το βάρος της γνωριμίας με το ελληνικό κοινό του βραβευμένου με Νόμπελ το 1961 Ίβο Άντριτς είχαν αναλάβει οι εκδόσεις Δαρεμά, με τους χαρακτηριστικούς πανόδετους τόμους τους και τα χρωματιστά εξώφυλλα. Έτσι, Το χρονικό του Τράνβικ και Το γεφύρι του Δρίνου μπορούσες να τα βρεις στα συνοικιακά βιβλιοπωλεία αλλά και στους πάγκους των πανηγυριών. Επίσης, το εμπάργκο της χούντας θα έσπαγε το 1972, όταν σε μετάφραση και ιδιωτική έκδοση του Γ. Μιχαλόπουλου κυκλοφόρησε Ο στρατηγός της στρατιάς των νεκρών, ενός νέου τότε αλβανού λογοτέχνη, του Ισμαήλ Κανταρέ, αφού όμως πριν τον είχε ανακαλύψει και παρουσιάσει στο γαλλικό κοινό ο Ρομπέρ Εσκαρμπί. Η κατάρρευση των καθεστώτων του λεγόμενου τότε υπαρκτού σοσιαλισμού, αλλά κυρίως ο εμφύλιος που διέλυσε τη Γιουγκοσλαβία, έφεραν εντυπωσιακά στο προσκήνιο τη βαλκανική λογοτεχνία. Τη σιγή ακολούθησε, όπως είναι χαρακτηριστικό σε κοινωνίες με χαμηλή κουλτούρα ανάγνωσης, ένα επικαιροποιημένο εκδοτικό μπουμ. Σήμερα, κυκλοφορούν, όχι με ιδιαίτερη εμπορική επιτυχία, μεταφρασμένα στα ελληνικά, κάποια έργα βαλκάνιων συγγραφέων, κυρίως Σέρβων, τα οποία αντιπροσωπεύουν σε μεγάλο βαθμό τη γειτονική λογοτεχνική παραγωγή. Αλλά αν η βαλκανική λογοτεχνία συνολικά έχει αποκαταστήσει τη σχέση της με το ελληνικό αναγνωστικό κοινό, μια συνιστώσα της, ιδιαίτερα δημοφιλής στις μέρες μας, η αστυνομική λογοτεχνία, παραμένει παντελώς άγνωστη. Κυριολεκτικά terra incognita. Η συλλογή διηγημάτων BalkaNoir, που αποτελεί και το πρώτο δειλό αλλά ουσιαστικό βήμα προς την κάλυψη αυτού του κενού, είναι αποτέλεσμα της συστηματικής έρευνας δυο μελών της Ελληνικής Λέσχης Αστυνομικών Συγγραφέων, του Βασίλη Δανέλλη και του Γιάννη Ράγκου. Όπως αναφέρουν οι ίδιοι στον πρόλογο της συλλογής που και οι δύο επιμελούνται, αυτή η προσπάθεια ξεκίνησε τον Μάιο του Οι δυο γνωστοί τους από τη Διεθνή Ομοσπονδία Αστυνομικών Συγγραφέων, ο Μπογκντάν Χριμπ και ο Εμμανουέλ Ικονόμοφ, που συμμετέχουν και οι ίδιοι στη συλλογή με διηγήματά τους, εξασφάλισαν την προσέγγιση στην αστυνομική λογοτεχνία της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας αντιστοίχως. Για τη γνώση της ιστορικής εξέλιξης του είδους στις παραπάνω χώρες αλλά και για τη δυνατότητα επιλογής των τριών συγγραφέων από κάθε χλωρα στους οποίους θα παράγγελναν να γράψουν αντίστοιχα διηγήματα, για να εκπροσωπηθεί κάθε χώρα στη συλλογή. Όλα καλά λοιπόν με το βουλγαρικό και το ρουμανικό αστυνομικό. Στη συνέχεια όμως, ψάχνοντας στις άλλες βαλκανικές χώρες και έπειτα από βολιδοσκοπήσεις σε εκδότες και μεταφραστές, οι επιμελητές διαπίστωσαν ότι στην Αλβανία, στο Μαυροβούνιο, στη Βοσνία και (πλέον) στη Βόρεια Μακεδονία, ουσιαστικά δεν υπάρχει αστυνομική λογοτεχνία. Γι αυτό στην παρούσα έκδοση οι προαναφερθείσες χώρες δεν εκπροσωπούνται από συγγραφείς και αφηγήματα. Αντίθετα, η Σερβία και η Κροατία είχαν συγγραφείς. Και η Σλοβενία όπου υπήρχε πρόβλημα επιλογής των καλύτερων από μια πληθώρα. Οι επιμελητές, επίσης, αποφάσισαν να συμπεριλάβουν στην έκδοση συγγραφείς από την Ελλάδα και την Τουρκία, αν και οι δυο αυτές χώρες έχουν διαφορετική κοινωνική και ιστορική διαδρομή από τις τυπικά βαλκανικές (που έζησαν για δεκαετίες υπό κομμουνιστικό καθεστώς) αλλά και διαθέτουν πολλούς συγγραφείς αστυνομικών ιστοριών, κάποιοι απ αυτούς μάλιστα είναι αναγνωρισμένοι διεθνώς και μεταφρασμένοι. Αυτές ήταν οι προϋποθέσεις που όρισαν και τη δομή του βιβλίου. Τρία διηγήματα από κάθε χώρα που εκπροσωπείται (Ελλάδα, Βουλγαρία, Κροατία, Ρουμανία, Σερβία, Σλοβενία και Τουρκία) και ένα ξεχωριστό εισαγωγικό σημείωμα για κάθε ενότητα που έγραψαν συγγραφείς, κριτικοί αλλά και καθηγητές πανεπιστημίου κατά περίπτωση, που παρουσιάζουν την εξέλιξη της αστυνομικής λογοτεχνίας στην χώρα τους το αντίστοιχο σημείωμα για την Ελλάδα υπογράφει ο Φίλιππος Φιλίππου. Οι εισαγωγές από μόνες τους θα ικανοποιούσαν και τις ανάγκες μιας ξεχωριστής αυτόνομης έκδοσης εισαγωγής στη βαλκανική αστυνομική λογοτεχνία. ΥΠΆΡΧΕΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΌ NOIR; Μπορούμε, όμως, νομιμοποιούμαστε να μιλάμε για μια ιδιαίτερη σχολή αστυνομικής λογοτεχνίας, ένα βαλκανικό νουάρ, που θα είχε τη δυνατότητα να τοποθετηθεί δίπλα στις αντίστοιχες κατατάξεις ή σχολές γραφής, όπως το δημοφιλές στις μέρες μας nordic (σκανδιναβικό), το μεσογειακό ή το γαλλικό polar; Πριν γίνει προσπάθεια να απαντηθεί η ερώτηση αυτή, ίσως χρειαστεί μια μικρή παρένθεση για να υπενθυμίσουμε ότι η παγκόσμια έκρηξη της αστυνομικής λογοτεχνίας δεν είναι τυχαία. Κατ αρχάς, η ύπαρξή της μοιάζει να απαντά στην προδομένη διαθήκη του Γκαίτε, ο οποίος συχνά επαναλάμβανε με επιμονή ότι ο καιρός των εθνικών λογοτεχνιών παρήλθε, έφτασε ο καιρός της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Στην ίδια προσέγγιση θα μπορούσε να ενταχθεί και το σχόλιο του Μίλαν Κούντερα: «Μία από τις χρεοκοπίες της Ευρώπης είναι να μην καταφέρνει ποτέ να σκεφθεί το μυθιστόρημα, αυτήν την πλέον ευρωπαϊκή τέχνη, ως μια ιστορική ενότητα». 1 Γιατί το έγκλημα, αυτή η κεντρική συνιστώσα της αστυνομικής λογοτεχνίας, αποτελεί ταυτόχρονα και μια παγκόσμια όσο και διαχρονική έκφραση της ανθρώπινης κατάστασης. Ένα είδος λογοτεχνικής ανίχνευσης της ανθρώπινης φύσης πέρα από το χώρο και το χρόνο. Και όπως επισημαίνει ο Ντοστογιέφσκι σε μια επιστολή του προς τον εκδότη του, Κάτκοφ, σχετικά με το Έγκλη- 82 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

83 Αρχείο Γιώργου Βλάχου Ο Γιάννης Μαρής και ο εικονογράφος Μιχάλης Γάλλιας συνεργάστηκαν πολύ νωρίς για να δημιουργήσουν την αστυνομική ιστορία συνεχειών Ο δέκατος τρίτος άνθρωπος, μια περιπέτεια του διάσημου αστυνόμου Μπέκα που με τον τρόπο του κόμικς-στριπ δημοσιεύτηκε το 1962 στην εφημερίδα Απογευματινή, σε 129 συνέχειες. Η Ελλάδα ήταν πιο κοντά απ όλες τις βαλκανικές χώρες στην παράδοση του δυτικού νουάρ μυθιστορήματος. Στο επεισόδιο που αναδημοσιεύεται, είναι εμφανής η μίμηση από τον εικονογράφο των αντίστοιχων εικονογραφήσεων του αμερικανικού νουάρ: αυτοκίνητα, σκοτάδι, ασπρόμαυρο και λίγο κίτρινο... μα και Τιμωρία, «είμαι πεπεισμένος ότι το θέμα μου εξηγεί κατά κάποιον τρόπο αυτό που συμβαίνει σήμερα». 2 Ταυτόχρονα, η λογοτεχνία επανερχόμενη στην αστική καταγωγή της από την οποία την είχαν απομακρύνει οι θεωρίες της αποδόμησης, 3 αναδεικνύει θεαματικά και την τοπική έκφραση του παγκοσμιοποιημένου πια αστισμού. Και η συλλογή διηγημάτων του BalkaΝoir, εκτός από την απόλαυση της ανάγνωσης, αποτελεί τρόπον τινά πανόραμα της σύγχρονης πραγματικότητας στα Βαλκάνια αφού η σύγχρονη αστυνομική λογοτεχνία διεισδύει στους αστικούς λαβυρίνθους των πόλεων όλου του κόσμου. Δείτε, για παράδειγμα, πώς καταγράφεται η ζωή στην πρωτεύουσα της σημερινής, μετακομμουνιστικής και ευρωπαϊκής Κροατίας, στο διήγημα του Ιβάν Σέρσεν, «Έκπληξη», που συμπεριλαμβάνεται στη συλλογή: Έφτασα στο σχετικά καινούργιο εμπορικό κέντρο στο Νέο Ζάγκρεμπ. [...] [Σ]υχνά μου συνέβαινε να ξεχάσω το όνομα του καφέ, κάτι που δεν ήταν πρόβλημα σε δρόμο όπου ήταν το μοναδικό. [...] Όμως αυτά τα εμπορικά κέντρα έβριθαν από καφέ και ήταν πανεύκολο να χαθεί κανείς. Με δεδομένα όλα τα παραπάνω, το ερώτημα επιστρέφει: μπορούμε όντως να μιλήσουμε για βαλκανική σχολή, με άλλα κοινά χαρακτηριστικά εκτός της εντοπιότητας; Οι επιμελητές της έκδοσης θεωρούν μια τέτοια πρόθεση μάλλον αυθαίρετη. Ο όρος BalkaΝoir δεν έχει χρησιμοποιηθεί ποτέ ξανά, δεν έχει ιστορικό υπόβαθρο αλλά, το κυριότερο, οι συγγραφείς που συμμετέχουν όχι μόνο δεν έχουν καμία αλληλεπίδραση, αλλά δεν γνωρίζονται καν, καθώς τα βιβλία τους σπανίως μεταφράζονται σε άλλες γλώσσες και σχεδόν ποτέ στις αντίστοιχες βαλκανικές. Ωστόσο, επισημαίνονται κάποια αξιομνημόνευτα κοινά χαρακτηριστικά. Το πρώτο έχει να κάνει με την ιστορική εξέλιξη του αστυνομικού αφηγήματος. Σχεδόν σε όλες τις χώρες, της Ελλάδας και της Τουρκίας συμπεριλαμβανομένων, οι πρώτες απόπειρες να γραφούν αστυνομικές πλοκές έγιναν αρκετά νωρίς, στα τέλη του 19ου αιώνα ή στις αρχές του 20ού, κι ας μην είχαν συνέχεια κι ας έμειναν συγγραφείς και κείμενα στην αφάνεια για πολλές δεκαετίες, Αυτό συνέβη ίσως επειδή τα Βαλκάνια επί μισόν αιώνα ήταν συνεχώς σε εμπόλεμη κατάσταση. Η πρώτη άνοιξη του είδους σημειώνεται τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, με αστυνομικές ιστορίες που δημοσιεύονται σε περιοδικά, εφημερίδες και βιβλία τσέπης. Στη συνέχεια εμφανίζεται συνήθως ένας συγγραφέας ενδεικτικά ο Γιάννης Μαρής στην Ελλάδα, ο Μανταντζίεφ στη Βουλγαρία, ο Νίκολιτς στη Γιουγκοσλαβία ο οποίος ξεχωρίζει αποκτώντας μεγάλη απήχηση στο κοινό, μολονότι η υψιπετής κριτική δεν ασχολείται με το είδος και τους εκπροσώπους του, διότι η αστυνομική λογοτεχνία εξακολουθεί να κατατάσσεται στην παραλογοτεχνία. Ο ιδεολογικός, διά του παραδείγματος, ανταγωνισμός του κομμουνιστικού στρατοπέδου με τον δυτικό κόσμο, αλλά και τα στρατιωτικά καθεστώτα στην Ελλάδα και την Τουρκία που υπερασπίζονται έναν κόσμο νόμου και τάξης χωρίς έγκλημα, ουσιαστικά και πρακτικά θέτουν την αστυνομική λογοτεχνία στο περιθώριο. Και όπως σωστά επισημαίνουν οι επιμελητές, δεν είναι τυχαίο ότι η δεκαετία του 1990 αποτελεί το σημείο επανεκκίνησης του είδους σε όλες τις χώρες. Έτσι, φυσιολογικά, η πολιτική και οι εξελίξεις της διαποτίζουν την βαλκανική αστυνομική λογοτεχνία ως πλαίσιο. Κατά συνέπεια, η διαφθορά, στενά συνυφασμένη με τα πολιτικά ειωθότα στις βαλκανκές χέρες, αποτελεί δομικό συστατικό και των αστυνομικών ιστοριών που παράγονται σ αυτές και όχι παρέκκλιση. Στην ανθολογία αυτή, πάντως, τίθεται ακόμα μια φορά το ζήτημα της λογοτεχνικής σημασίας της αστυνομικής πλοκής: αμφισβητούνται τα όρια μεταξύ υψηλής λογοτεχνίας και παραλογοτεχνίας. Αναφέρεται μάλιστα ότι η αποκαλούμενη «παραλογοτεχνία» αποτελεί, αν όχι πρόκληση, πράξη αντίστασης στον λογοτεχνικό κομφορμισμό και στους πολυπράγμονες κριτικούς. Αφήνοντας τα θέματα αυτά σε μια ευθετότερη συζήτηση, χρειάζεται να επισημανθεί ότι η εκδοτική έκρηξη της αστυνομικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα, εκτός από πολλά και διαφορετικά μεταξύ τους κείμενα, οδηγεί και στην πρωτογενή παραγωγή θεωρίας. Εκτός από το BalkaΝoir, που σηματοδοτεί αυτή την τάση, αξίζει να αναφέρουμε τις εργασίες του Ανδρέα Αποστολίδη, του Φίλιππου Φιλίππου 4, καθώς και τη συλλογική προσπάθεια του πρώην πλέον Τhe Crimes and Letters Magazine που, με καινούργιο concept, συνεχίζει την προσπάθεια ως Πολάρ. zx ΥΓ. Η ολοκλήρωση του κειμένου συνέπεσε με την κυκλοφορία του πρώτου, μεταφρασμένου στα ελληνικά, αστυνομικού μυθιστορήματος από βαλκανική χώρα. Είναι Το στιλέτο, του Ρουμάνου Μπογκντάν Τεοντορέσκου, σε μετάφραση του Μιχάλη Μητσού από τη γαλλική έκδοση, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πόλις. Μια σειρά από φόνους τσιγγάνων με ποινικό μητρώο που διχάζει τη ρουμανική κοινωνία γίνεται αφορμή με τον τρόπο της αστυνομικής λογοτεχνίας για μια περιδιάβαση στο σύγχρονο Βουκουρέστι και στην πολιτική ζωή της χώρας Milan Kundera, Les testaments trahis, Gallimard, Χρησιμοποιώ επιλεγμένο απόσπασμα του βιβλίου που, σε μετάφραση του Φίλιππου Δρακονταειδ ή, δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή, 28/11/ Βλ. τον τόμο Εικόνες εγκλήματος (σελ. 200), που σε επιμέλεια Αφροδίτης Κουκουτσάκη κυκλοφόρησε από το Πλέθρον το Ο Δημήτρης Ραυτόπουλος κάποτε είχε υποστηρίξει ότι «την ιδεολογική συνοχή του λόγου τείνει να αντικαταστήσει η αποσάθρωση». Βλ. Δημήτρης Ραυτόπουλος, Η κριτική της κριτικής, Gutenberg, Ενδεικτικές είναι δυο από τις εργασίες αναφοράς των δύο συγγραφέων: Ανδρέας Αποστολίδης, Τα πολλά πρόσωπα του αστυνομικού μυθιστορήματος, Άγρα, 2009 και Φίλιππος Φιλίππου, Ιστορία της ελληνικής αστυνομικής λογοτεχνίας, Πατάκη, the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 83

84 Σίριαλ κίλερ βορείων προαστίων και κακώς κειμένων Από τον Δημήτρη Ραυτόπουλο Γιώργος Αριστηνός, Ο δολοφόνος. Μυθιστόρημα. Νέα αναθεωρημένη έκδοση, Κίχλη, Αθήνα 2018, 208 σελ. Οταν πρωτοεμφανίστηκε, το έτος 2000, το μυθιστόρημα, αυτό έγινε δεκτό ως βήμα του συγγραφέα από τη χαώδη κειμενική πρόζα με προσχηματική αφηγηματική μορφή προς την κανονική μυθοπλασία, δηλαδή προς το οργανικό μυθιστόρημα. Η παρούσα, αναθεωρημένη έκδοση φέρει μικρές αλλαγές με προσθαφαιρέσεις φράσεων και «εικόνες πιο διαυγείς και πρωτότυπες», σημειώνει ο συγγραφέας σπεύδει όμως να διευκρινίσει: «στο πλαίσιο πάντα μιας υπόσκαψης του συμβατικού ύφους» έτσι, για να μην ξεχνιόμαστε... Ο δολοφόνος του Γιώργου Αριστηνού ξαναχτυπά. Η νέα, αναθεωρημένη έκδοση, σχεδόν μία εικοσαετία μετά, δείχνει προς την κατεύθυνση της αναγνωσιμότητας και της μυθοπλασίας. Η τεκμαρτή επιτυχία του παίρνει εκδίκηση του αφηρημένου «συγγραφέα» για τον αναίτιο «θάνατό» του κατά Ρολάν Μπαρτ πριν από μισόν αιώνα. Γιατί αυτή την ακραία προσωπική έκφραση, το μοναδικό ύφος, που αφήνουν το αποτύπωμα μιας ριζοσπαστικής σκέψης, δεν τα γράφει, βέβαια, η γλώσσα χρειάζεται ένας διακριτός ομιλητής αυτός και κανένας άλλος ιδιοκτήτης του λόγου του. Αρχείο The Books Journal ΤΈΣΣΕΡΙΣ ΦΌΝΟΙ ΚΑΙ ΕΡΩΤΙΚΈΣ ΣΚΗΝΈΣ Παρωδία αστυνομικού μυθιστορήματος είναι, βέβαια. Έχει υπόθεση και τι υπόθεση! Τέσσερις φόνους γυναικών και ερωτικές σκηνές, έχει αφηγητή (αυτοαφηγούμενο, σε πρώτο ή σε τρίτο πρόσωπο), δράστη, σωστό σίριαλ κίλερ, έχει δευτερεύοντα πρόσωπα (μόνο ο δαιμόνιος ντετέκτιβ λείπει), επεισόδια, κορύφωση, λύση. Το στοιχείο που μετανεωτερίζει ιδιαίτερα είναι οι δοκιμιακές παρενθέσεις, οι φανταστικές περιπλανήσεις του αφηγητή, η ενδοσκόπηση, νοητική μάλλον παρά ψυχολογική, και οι φιλολογικές συζητήσεις με φίλους, σε νηφάλια γραφή (επιστολιμαία) ή σε κατάσταση αιθυλικής ευγλωττίας σε μπαρ. Δράστης - αφηγητής, ο Μάρκος είναι μεσήλικος δικηγόρος που, εκτός από το φόνο, ασκεί τη σοφιστική μάλλον παρά το Δίκαιο, λίαν εύπορος, αφού σκορπάει πεντοχίλιαρα σε ζητιάνους και λούστρους, κομψός (κοστούμι Armani), αλκοολικός από αυτοκαταστροφική Ο Γιώργος Αριστηνός. πεποίθηση, ιδανικός λογοτέχνης (χωρίς έργο), μάστορας της λογοτεχνικής Βαβέλ και μόνιμος στην πεζογραφία του Γιώργου Αριστηνού μισάνθρωπος, ένας ακόμα «μοραλίστας του κακού» (Flash στη νύχτα, 2011), «παντρεμένος» με το κακό (Το οδοιπορικό, 1988), εμφορούμενός όχι απλώς από περιφρόνηση αλλά από «αηδία για την ανθρώπινη ράτσα γενικά» (σ. 144). Τη μισανθρωπία του την πληρώνουν οι γυναίκες. Σχεδόν δεν χρειάζεται να αναρωτηθούμε «γιατί». Όπως το έχει επισημάνει ο κοινωνιολόγος Πιερ Μπουρντιέ, ο έρωτας είναι το παραδείσιο διάλειμμα αρμονίας και αγάπης σε μια ανθρώπινη συνθήκη διαίρεσης, αδικίας και βίας. Εδώ ο φόνος έρχεται πάντα μετά από ευτυχή ερωτική συνεύρεση και προσβλητική ειρωνεία της γυναίκας για τον ανδρισμό του δράστη. Την πρώτη την πνίγει, της σκίζει τις σάρκες αποκαλώντας την «αγάπη μου μωρό μου». Μιαν άλλη τη γδύνει τελετουργικά, αφού την έχει δέσει με σύρμα, τη χαϊδεύει παντού: «Σ αγαπώ, είμαι ένα κτήνος που αγαπά». Και τη σκοτώνει πετώντας την από μεγάλο ύψος. Αρνάκι περίπου γίνεται ο Μάρκος μόνο μπροστά στην αδελφή του, η οποία τον ελέγχει αυστηρά και σχεδόν τον χαστουκίζει, σε μια σχέση που αναδίνει «ένα ελαφρύ άρωμα αιμομιξίας». Δεν παραλείπεται και η θεώρηση του φόνου «ως μίας εκ των Καλών Τεχνών» (Τόμας ντε Κουίνσι): τη δεύτερη γυναίκα - θύμα τη μαχαιρώνει όταν βλέπει στο γοφό της μια μεγάλη ελιά, «μια κακοφωνία», «ένα λάθος της φύσης» που έπρεπε να αφανιστεί «στο όνομα της προκατεστημένης αρμονίας». Γιατί «ο σνομπισμός του ήξερε να δίνει στο 84 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

85 έγκλημα μιαν αίγλη αισθητική» (σ. 24). * * * Στο μεσοδιάστημα των φόνων μάς παρέχονται καταθλιπτικές σκέψεις (του δράστη) για το χρόνο, τη φθορά και το θάνατο, αλλά και για τα εγκόσμια, ακόμα και για την πολιτική με ευστοχία επιγραμματική γι αυτή την τελευταία: «η δασύτριχη δεξιά», η «κωματώδης αριστερά»... Σημειώνω το νόστιμο σχόλιο για το γνωστό σκίτσο του Στάλιν από τον Πικάσσο: «Ένα ροδοκόκκινο βρέφος με μουστάκι, ένα τέρας, είδος γυναίκας με μούσι, προϊόν γενετικής παρέκκλισης, χίμαιρα αιθέριας αθωότητας και ρεαλιστικής θηριωδίας» (σ. 134). Η λογοτεχνία, η τέχνη, η γλώσσα κατέχουν μεγάλο μέρος των λογισμών του και των συζητήσεων με άντρες πάντα: όταν μπαίνει στη συζήτηση γυναίκα λέει μια κοινοτοπία ή ανοησία. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουν, ως αυτοαναφορική σημείωση, οι απόψεις για τον μεταμοντερνισμό. Έξοδο από τον «μοντερνιστικό αυτισμό» θεωρεί τη νέα τάση ο φίλος του Ντίνος, σε μακροσκελή επιστολή του από το Παρίσι, που τη διαβάζει αμέσως μετά τον τρίτο φόνο, πίνοντας ουίσκι: «το συκοφαντημένο μεταμοντέρνο [ ] είναι ζωντανό, γεμάτο υγεία και αυτοπεποίθηση. Και μόνο ότι έβγαλε τη λογοτεχνία από το εγώ, ένα υπέροχο ναρκισσιστικό εγώ, ότι εξακόντισε την αισθητική στις ακρώρειές της, διαχέοντάς το σ ένα ας πούμε κοινοτικό εμείς, ήταν τεράστιο κέρδος» (σ. 156). Τη δική του πνευματική στάθμη, ο αφηγητής την παραδέχεται ως «διανοητικό σνομπισμό», καθώς μετακινείται παλμικά από τη μία ιδέα στην άλλη, μια «διανοητική Πάρκινσον», ένα «βιμπράτο της σκέψης». Δεν πρόκειται για αυτοκριτική με θετική κατεύθυνση, αφού δέχεται ότι η πλαστογραφία της αλήθειας τού προκαλούσε πάντα βαθιά ικανοποίηση (σ. 48). ΔΕΝ ΔΈΧΕΤΑΙ ΘΕΤΙΚΈΣ ΑΞΊΕΣ Όλος αυτός ο αρνητισμός αναζητεί στηρίγματα στη μεταφυσική, ακόμα και στη μανιχαϊκή δεισιδαιμονία των ακραίων Γνωστικών. Επικαλείται συγκεκριμένα τον Καρποκράτη, κατά τον οποίο το κακό είναι παντού, ακόμα και στην άψυχη ύλη: «Ο άνθρωπος πρέπει να διαπράξει όλα τα δυνατά αίσχη προκειμένου να ελευθερωθεί από την τυραννία των αγγέλων, των κυρίων του κόσμου. Για να γνωρίσεις πρέπει να γνωρίσεις το κακό [ ] Η ύπαρξη είναι ένα κακό» (σ ). Όταν ο Ντίνος τον παροτρύνει να «παίξει», ποντάροντας στο σημαδεμένο «χαρτί του καλού» (σημαδεμένο κατά την έννοια του «στοιχήματος» που προτείνει ο Πασκάλ), εκείνος απορρίπτει το σόφισμα του Πασκάλ που και μόνο το όνομά του του προκαλεί αλλεργία. Δεν δέχεται θετικές αξίες, όπως η αρετή και η τιμή που προβάλλει ο άλλος με τα παραδείγματα του Σωκράτη και του Αχιλλέα: «Δεν πιστεύω σε αυτές τις ζαχαρωμένες ερμηνείες. [ ] Η τιμή του Αχιλλέα, η αρετή του Σωκράτη, η αγάπη του Χριστού είναι ψευδεπίγραφες επωνυμίες μιας εταιρείας απεριόριστης ανευθυνότητας» (σ ). * * * Δεν είναι κάτι πρωτόφαντο στη γραφή του Αριστηνού αυτές οι «απόκρημνες» σκέψεις και προσωποποιήσεις. Ανάλογές τους ανίχνευσε στο έργο του Γιώργου Χειμωνά, ιδιαίτερα με το δοκίμιο Η ακάθιστη σκέψη (1996). Στην έννοια «ηθική του οριακού βιώματος» ανατρέπονται τα διπολικά σχήματα καλό/κακό, ηθικό/ανήθικο, ωραίο/άσχημο. Η «απολυτότητα του βιώματος» αναγορεύεται σε αξία υπαρξιακή και «ουσία της υπόστασης». Αναφερόμενος στην έννοια του φόνου ως παράβασης και έκρηξης συσσωρευμένης ενέργειας, στους Χτίστες του Χειμωνά, γράφει: «Αν το αναίτιο έγκλημα συνιστά την άρνηση της ζωής και συνεπώς είναι ηθικά αποκρουστικό (με την έννοια του βαθύτερου ανθρώπινου ήθους), εδώ αυταξιώνεται εξαιτίας της εκρηκτικότητας και απολυτότητας που εμπεριέχει» (σ. 162). Η ΈΝΝΟΙΑ ΣΚΎΛΟΣ ΚΑΙ Ο ΣΚΎΛΟΣ Οι θεματικές συντεταγμένες και οι γλωσσικές εμμονές συγκλίνουν σε μία γενική απόρριψη της νεωτερικότητας, στο βαθμό που αυτή συνδέεται με τον ουμανισμό και την πρόοδο. Ίσως και σε κάποια αναπαλαίωση του νιτσεϊσμού μετά την τεχνητή οδοντοστοιχία αριστεροποίησής του από τη γαλλική, ιδιαίτερα, Νέα Κριτική. Έχουμε πάντως απερίφραστη άρνηση των «αστικών» αξιών με ύβρεις, σκατολογία, οξύτητα του επιθέτου: «το αφωταγώγητο αποχωρητήριο της ζωής», «περίττωμα συνείδησης», λάσπη, το σώμα κάτω από τη μέση και κεφάλι παρανοϊκό, θανατολογία και αναπηρικότητα αισθηματική, ερωτική, ακόμα και με την επιθυμία αναιρούμενη, σε μία δυσοίωνη ατμόσφαιρα ή δυστοπία. Είμαστε, βέβαια, στην επικράτεια του συμβολικού, στη «λογοτεχνική βία» (τίτλος δοκιμίου του Αριστηνού στη συλλογή με τον χαρακτηριστικό τίτλο Τοξικά απόβλητα, 2010). Ο συγγραφέας απορρίπτει τον καταγγελτικό τρόπο με τον οποίο η λογοτεχνία θεματοποίησε τον πόλεμο, αναπαριστώντας τον με τη μορφή «του ανθρωποφάγου (βροτολοιγού) Άρη». Δέχεται, αντίθετα, την επιστροφή στην τάξη του ενστίκτου [στη λογοτεχνία], στη «συνταρακτική αφή του θανάτου, την εμπειρία του απόλυτου». Στο δοκίμιο αυτό, και σε άλλα που ακολουθούν, ο Αριστηνός παραπέμπει σε πολεμική περιγραφή του Σελίν για να υποστηρίξει την άποψη του Ερνστ Γιούνγκερ ότι «ο πόλεμος σε ανεβάζει από την τέφρα της καθημερινότητας στην Ηρώ Νικοπούλου ΓΑΤΕΣ / β Φευγάτες λιγνές σκιές της Καπνικαρέας της Ερμού οι ανέστιες της πόλης γάτες σε κάδους αβύσσου βουτηγμένες στα βελούδα τους ισορροπούν Τ ασυνάρτητα μάτια τους φωτίζουν την νύχτα βραχνές οι φωνές τους σιγανά φωνάζουν σιγανά απειλούν απολυμένοι εργάτες αργά το βράδυ μετά τη συγκέντρωση που απέτυχε πάλι Κατηφορίζουν μετά στα πηχτά σκοτάδια του Κεραμεικού χάνονται μέχρι το ξημέρωμα πάλι σεβαστές θεές της νύχτας. εκστατική εμπειρία της αυθυπέρβασης». [Δεν ήταν χωρίς λόγο που οι ιδέες του Γιούνγκερ ενθουσίασαν τους ναζιστές όσο κι αν ο ίδιος αρνήθηκε να συνταχθεί μαζί τους: αισθητικοποιούσε τη βία, την «ποίηση του ατσαλιού», έκανε τη σύνδεση τεχνολογίας, βίας και αίματος, σε μια θεωρία που ονόμασε «μαγικό ρεαλισμό»: απέρριπτε τον ορθό λόγο και το συναίσθημα ως αδυναμία της αστικής κοινωνίας και υμνούσε την «αντρική κοινωνία των χαρακωμάτων» με δεσμούς λιμπιντικούς, από την οποία αναδύεται ο νέος άνθρωπος! από αρσενογέννηση, φαίνεται ] Και ο δοκιμιογράφος Αριστηνός, αναλόγως, αναρωτιέται: «Μήπως η λογοτεχνία στηλιτεύοντας τη βία την εξιδανικεύει, την αγλαΐζει και τη θεματοποιεί ;» Η απάντηση που δίνει είναι το γλωσσολογικό άλλοθι: «Δεν μπορούμε πια να μιλάμε για το σώμα που σφαδάζει και αιμορραγεί, αλλά για το τραύμα του φωνήματος, τους μώλωπες της λέξης, την πανωλεθρία της φράσης. Ο πόλεμος δεν διεξάγεται στα χαρακώματα του Σομ ούτε στα λαγούμια του Βερντέν, αλλά στα χαρακώματα και τα λαγούμια της έκφρασης». the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 85

86 Ηρώ Νικοπούλου ΤΑ ΣΚΥΛΙΑ Τα σκυλιά είναι τα κομμάτια της ψυχής μας τ αδέσποτα γυρνούν στους δρόμους ολημερίς και μας ψάχνουν Μόλις διασταυρωθούν τα μάτια μας ανοίγει μια πύλη κρυμμένη Αν είμαστε έτοιμοι περνάμε τα παίρνουμε μέσα να φωτίζουν τον ίσκιο μας να μη φοβόμαστε τα μαύρα του πούπουλα Τα σκυλιά κοιτούν πάντα στα μάτια Κάτι μας φανερώνουν επίμονα ώς την Πιετά όταν αθώα πεθαίνουν στην αγκαλιά μας Το πραγματικό υποχωρεί σε κατηγόρημα της γραμματικής. Έστω, αλλά αναρωτιέμαι τότε τι απέγινε εκείνη η «αντρική κοινωνία των χαρακωμάτων». Διαφορετικό ζήτημα είναι η πρόσληψη των συμβολισμών. Αναφερόμενος σε στίχο του Σολωμού όπου γίνεται λόγος για έναν αιμάσσοντα σταυρό [από το ποίημα «Λάμπρος», τέταρτη στροφή], ο συγγραφέας υποδεικνύει την ανάγνωση: «Το αίμα τρέχει σαν βρύση όχι από το σώμα, αλλά από τον κρουνό της λέξης». Αυτή είναι η λειτουργία του συμβολισμού, βέβαια. Ως συμπέρασμα, επικαλείται τη διάσημη ρήση του Γουίλιαμ Τζέιμς: «η έννοια σκύλος δεν δαγκώνει». Μπορεί όμως ένα πνεύμα αντιλογίας να παρατηρήσει ότι, πριν γίνει έννοια, υπάρχει ο πραγματικός σκύλος τον οποίο δεν μπορείς να μετατρέψεις σε έννοια αν σου επιτεθεί. Γι αυτό, π.χ., ο Διονύσιος Ιερομόναχος, στη Γυναίκα της Ζάκυθος, όταν βρίσκεται μπροστά σε μια ντουζίνα επιθετικά «ψωρόσκυλα», καμώνεται πως «σκύφτει» να πάρει πέτρα, εκείνα φεύγουν φοβισμένα και ξεθυμαίνουν τη μανία τους «το ένα δαγκώνοντας το άλλο». Ο εισηγητής της «λογοτεχνικής βίας», μετά το επιχείρημα του Τζέιμς, συνοψίζει: «και αυτό δεν είναι αισθητισμός». Αισθητισμός μπορεί να είναι, εντούτοις, η εμμονή στην έλευση του homo violens, στο ναυάγιο του εικοστού αιώνα, που ανάγεται σε μεταφυσικές έννοιες όπως η «αιμορραγία της ύπαρξης», «μέσα στην καρδιά της ανθρώπινης ήττας». Διακειμενική κοινοτοπία σε όλο το έργο του Αριστηνού αποτελούν τέτοιες φιλοσοφικο-αισθητικές απόψεις, ρητές ή συμβολικά προσωποποιημένες. Ο δολοφόνος εδώ, μετά τον δεύτερο φόνο, αισθάνεται καλά, έχοντας αφεθεί στην τάξη «μιας αυθεντίας που σε σπρώχνει στην εκστατική εμπειρία του θανάτου, στον παραληρηματικό ίλιγγο, τη μυστική αποκάλυψη του κακού» σ αυτό το «χρέος» νιώθει πως είναι ταγμένος (σ. 60). * * * Στο σημείωμα του συγγραφέα για τον Δολοφόνο υπογραμμίζεται ο χαρακτήρας της παρωδίας της μυθιστορηματικής γλώσσας, παρωδία που «προετοίμασε ευσχήμως την αυτοαναίρεσή της». Γιατί η λογοτεχνική γλώσσα εξηγεί «με τον μηχανισμό της εξιδανίκευσης ωραΐζει το δυσοίωνο νόημα της ζωής». Αρνείται, κατά συνέπεια, τη «θετική αξία» στο έργο και ορκίζεται στην «κακή πίστη του ανθρώπου» και στη «δολοφονική του φύση». Στον σκεπτικισμό αυτό αντιστοιχεί ο θεωρητικός και λογοτεχνικός αρνητισμός με προφανή γαλλική, κυρίως, κατεύθυνση: Μπλανσώ, Λακάν, Μπαρτ, Ντερριντά, Σελίν, Μπατάιγ, Ζενέ και Κάφκα, Μπέκετ, Μπόρχες. * * * Δολοφόνος «καθαρός σαν έννοια» αυτοπροσδιορίζεται ο δράστης της αφήγησης. Ο σίριαλ κίλερ είναι κειμενικός, αδελφικός, σε αιμομικτική σχέση με τη λογοτεχνική ιδέα και γλώσσα. Ένας άλλος (θεωρητικός) αφηγητής του Αριστηνού το διατύπωσε σαφώς: «αφού δεν υπάρχει τίποτα έξω από το κείμενο, τότε όλο αυτό το πλήθος είναι μια οφθαλμαπάτη [ ] μην παίρνεις της μετρητοίς ό,τι σου αραδιάζω, είμαι ένας προβοκάτορας». Όμως περιέβαλε το αξίωμα του Ντερριντά σε μια διαλεκτική αισθητισμού, μυθικής αναφοράς και ευσεβούς ειρωνείας, μιλώντας για «σολιψιστικό μηχανισμό (ένα είδος ταχυδακτυλουργικής εξάχνωσης των πραγμάτων), που τόσο γενναιόδωρα μοίρασε στους οπαδούς της η σχετικά πρόσφατη θεωρία» (Flash στη νύχτα, σ ). Η επιλογή του συγγραφέα δηλώνεται έτσι κειμενοκεντρική, αλλά διαλεγόμενη. Σε παλαιότερο δοκίμιό του έχει επισημάνει, άλλωστε, αντιφάσεις και παλινωδίες, αλλά και είδος «γλωσσικού μεσσιανισμού» στις θεωρίες της αποδόμησης ή στα περί «θανάτου του συγγραφέα» («Ερμηνείες και παρερμηνείες», Τοξικά απόβλητα). ΠΡΟΒΟΚΆΤΟΡΑΣ Αυτοαναφορικός είναι, κατά συνέπεια, ο λόγος του αφηγητή. «Προβοκάτορας» και «κονκισταδόρος του ανέφικτου» αυτοπροσδιορίζεται. Αναβρύζει μέσα του, λέει, μεγάλη οργή, ένα «καρτεσιανό πάθος» για όσους τραυματίζουν τη γλώσσα, όπως σήμερα «η αποστειρωμένη αριστερά και τα αποκαΐδια της» (Flash στη νύχτα, σ. 52). Ειρωνικές και υβριστικές λέξεις στοχεύουν συστηματικά τη λογοτεχνία της ορθότητας και της καλής θελήσεως, ή τον Κανόνα. Σε σπανιότερες ήπιες κλίμακες υπάρχουν πολλές αναφορές στην ελληνική και την ξένη ποίηση, στίχοι, πρόσωπα, ήρωες του λυρισμού θετικότατοι, όπως ο λεβέντης φουστανελάς Τάκης Πλούμας του Μαλακάση. Πολύ συχνότερα, τα πάντα παρασύρονται σε μια γλωσσική μέθη, «γεμάτη από γκρίζες ζώνες και απειλητικές καταπακτές» όπως χαρακτηρίζει ο ίδιος το ύφος της γραφής του Γιώργου Χειμωνά. Το δικό του στυλ, έγραφε προλογίζοντας το Flash στη νύχτα, είναι «ανορθόδοξο και σχισματικό [ ] καλλιεργεί τη διαρκή αναίρεση μέσα από σολιψιστικές εμμονές» ή «μορφάζει από αιφνίδιες κράμπες και ασταμάτητους λόξυγγες [ ] σκωπτικές αυτοαναφορικές συστροφές». Μόνιμες ιδιότητές του είναι το ασθματικό ύφος, η διαρκής κινητικότητα της ιδέας και της ματιάς, η φαντασιωτική διάσταση και η προκλητικότητα. Οριακά κινούνται όλα αυτά βέβαια. Στην ειρωνεία της παρωδίας πρέπει να αποδοθεί η όποια ρεαλιστική επίφαση της περιγραφής ή του επεισοδίου. Η παρωδία είναι διπλή: μυθοπλασίας και γλώσσας. Π.χ.: Στους κατά συρροήν δολοφόνους της παραλογοτεχνίας έχουμε απαραίτητα «βάθος»: ψυχικό τραύμα του δράστη, ηθικοφανές προσχηματικό κίνητρο, τελετουργία του φόνου, χειρουργική δεινότητα, συμβολικό μήνυμα και υπογραφή. Στον παρόντα δολοφόνο δεν αποτυπώνεται κανένα από τα στάνταρ αυτά. Η φονική του παρόρμηση φαίνεται αναίτια, μυστική, υπαρξιακή. Μόνη, από τη σειριακή τυπολογία, μένει η ανατομική λεπτομέρεια, κυρίως στην ιατροδικαστική γνωμάτευση που ακολουθεί, σαν επίλογος, καθέναν από τους φόνους. Εντύπωση κάνει η αληθοφάνεια με την ακριβή ορολογία στην ανατομία και στην περιγραφή των κακώσεων στο σώμα του θύματος ιδιαίτερα στην περίπτωση της Ελένης (τρίτος φόνος), που ρίχτηκε από μεγάλο ύψος. Ας σημειωθεί ότι και στο μυθιστόρημα Flash στη νύχτα, ο αφηγητής, υποψήφιος αυτόχειρας, σχεδιάζοντας να «εκτοξευτεί» από το παράθυρο, προβλέπει την ιατροδικαστική έκθεση που θα ακολουθήσει με κάθε λεπτομέρεια. * * * Ο δράστης λόγος του Αριστηνού, στο πανηγύρι των νεωτερισμών, χρησιμοποιείται σαν κριός της ελευθερίας της βούλησης. Δολοφόνος «καθαρός σαν έννοια» (τελευταίες λέξεις του κειμένου) δρα τώρα στα βόρεια προάστια μιας κοινωνίας της κατανάλωσης, ιδιαίτερα της συμβολικής. zx 86 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

87 Κάνοντας μια συνδρομή στο Books Journal έχετε εγκαίρως το δικό σας τεύχος στη διεύθυνση που επιθυμείτε. Κάνετε δώρο μια συνδρομή και στους φίλους σας. Στείλτε mail στη διεύθυνση με την παραγγελία σας ή τηλεφωνήστε στα γραφεία του περιοδικού. Συνδρομές: Εσωτερικού ετήσια (11 τεύχη) 50, φοιτητικές 40, οργανισμοί-τράπεζες 200,Βιβλιοθήκες 100. Εξωτερικού EE (απλό ταχυδρομείο) 80, Eυρώπη εκτός EE 100, Aμερική 120. Eξάμηνη συνδρομή (6 τεύχη) 30. Εμβάσματα - επιταγές: Ηλίας Κανέλλης Τραπεζικός λογαριασμός Alpha Bank: ΙΒΑΝ: GR BIC/SWIFT ALPHA BANK: CRBAGRAA the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 87

88 Το πρόβλημα της Ελλάδας δεν είναι το σύνταγμα Από τον Παναγιώτη Μαντζούφα Ευάγγελος Βενιζέλος, Η δημοκρατία μεταξύ συγκυρίας και ιστορίας. Προσδοκίες και κίνδυνοι από την αναθεώρηση του συντάγματος, Πατάκη, Αθήνα 2018, 518 σελ. 1 Το σύνταγμα ως προϊόν της ιστορίας και όχι ως προϊόν εργαστηρίου είναι ένα παλίμψηστο κείμενο που σωρεύει ιστορικές και κανονιστικές μνήμες διαφόρων εποχών και στιγμών, γι αυτό θεωρεί ότι είναι ιστορικώς άκαιρες εκείνες οι προσεγγίσεις που αντιλαμβάνονται το σύνταγμα ως αποτέλεσμα μιας μηχανικής των θεσμών. Ένα νέο παρεμβατικό βιβλίο του Ευάγγελου Βενιζέλου εμβαθύνει στις βασικές πολιτικές του, αποδεικνύοντας ότι η πολιτική ευτυχεί όταν όσοι την υπηρετούν διαθέτουν βαθιά γνώση, πνευματικότητα και προσήλωση στο κοινό συμφέρον. [ΤΒJ] Το νέο βιβλίο του καθηγητή αυτή η ιδιότητα προέχει όλων των άλλων στην δική μου συνείδηση Ευάγγελου Βενιζέλου, συναντιέται με όλα τα μεγάλα και σημαντικά προβλήματα των σύγχρονων φιλελεύθερων δημοκρατιών δυτικού τύπου και αγγίζει ειδικότερα τις παθογένειες της ελληνικής δημοκρατίας, όχι μόνο μέσα από το πρίσμα του δημοσιολόγου, αλλά και του πολιτικού που αναμετράται με τα προβλήματα μέσα από μια θεώρηση κατεξοχήν ιστορική. Ο Βενιζέλος αντιλαμβάνεται την ιστορική διάσταση των πολιτευμάτων αλλά και εν γένει των θεσμών ως παράγοντα ερμηνεία της συγκυρίας, γι αυτό και η οπτική του είναι απαλλαγμένη από θεωρήσεις εργαλειακού ή τεχνοκρατικού χαρακτήρα. Επειδή ακριβώς έχει γνωρίσει τους βασικούς θεσμούς της πολιτείας από τα μέσα, ως δρων υποκείμενο, από τις κορυφαίες θέσεις, οι παρατηρήσεις του αποτιμούν τους θεσμούς ολοκληρωμένα, από την οπτική της πολιτικής επιστήμης και της οικονομίας και όχι μόνο της νομικής. Το βιβλίο, μολονότι αποτελείται από κείμενα, προφορικές ομιλίες και παρουσιάσεις, συγκροτεί ανά κεφάλαιο θεματικές ενότητες με συνοχή. Στο πρώτο κεφάλαιο, που είναι αφιερωμένο στην ευρύ πεδίο της κρίσης της φιλελεύθερης δημοκρατίας, ο Βενιζέλος, ερευνώντας τον τρόπο λειτουργίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) και της ζώνης του ευρώ διαπιστώνει ότι η οικονομική διακυβέρνησή τους ναι μεν είναι προσηλωμένη στην ενωσιακή νομιμότητα, πλην όμως οι αποφάσεις λαμβάνονται με έναν κάποιον θεσμικό αυτοματισμό, χωρίς να συνεκτιμώνται οι πολιτικές αντιδράσεις των κοινωνιών, με αποτέλεσμα να εγείρεται ζήτημα δημοκρατικής νομιμοποίησής τους, παρότι οι δημοσιονομικοί διακανονισμοί ήσαν ελεγχόμενοι και συμφωνημένοι. Αυτό ο τρόπος παράγει, μεταξύ άλλων, έντονες εθνολαϊκιστικές και αντιευρωπαϊκές αντιδράσεις που θέτουν υπό αμφισβήτηση το συνολικό ευρωπαϊκό οικοδόμημα. Η σκέψη αυτή αποτελεί κριτικό σχόλιο από ένα πρόσωπο που μετείχε σε διαπραγματεύσεις με τους θεσμούς και γι αυτό έχει ιδιαίτερη βαρύτητα. Ενδιαφέρουσες και πρωτότυπες είναι οι σκέψεις που αφιερώνονται σε ό,τι ονομάζεται μετα-αντιπροσωπευτική ή μετα-πλειοψηφική δημοκρατία, με τους θεσμούς που εντάχθηκαν στο σύνταγμα κατά την αναθεώρηση του 2001, για την εκλογή Προέδρου της Δημοκρατίας, για το εκλογικό σύστημα, για την εκλογή των μελών των ανεξάρτητων αρχών, όπου ο συγγραφέας θεωρεί ότι η επιδίωξη ευρύτερων συναινέσεων θεσμικά επιβεβλημένων θα δώσει περιθώρια να υπερβούμε την απλή κομματική αντιπροσώπευση μιας πολυδιασπασμένης κοινωνίας. Ο λαϊκισμός, κατά τον συγγραφέα, δεν αποτελεί ιδεολογία, αλλά υπόδειγμα πολιτικής συμπεριφοράς που, αμφισβητώντας την αντιπροσωπευτική δημοκρατία, συνδυάζει προ-νεωτερικά και μετα-νεωτερικά χαρακτηριστικά. Προσθέτει ότι έξαρση του λαϊκισμού στην εκδοχή του ακροδεξιού εθνικισμού έχουμε και σε χώρες που δεν έχουν υποστεί πολιτικές λιτότητας, όπως η Αυστρία, η Ολλανδία, η Γαλλία, ακόμα και η Ουγγαρία με την Πολωνία. Με άλλα λόγια, υποστηρίζει ότι ο λαϊκισμός στην Ευρώπη ταυτίζεται με την κρίση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, ενώ θέτει ζητήματα, όπως η οικονομική ανισότητα και το μεταναστευτικό, για τα οποία τόσο η σοσιαλδημοκρατία, όσο και οι συντηρητικές δυνάμεις δεν έχουν επεξεργασμένες θέσεις. Η δημοκρατία, προσθέτει, είναι μοιραίο να είναι εκτεθειμένη σε διάφορες μορφές λαϊκισμού οι οποίες θα την ανταγωνίζονται ασύμμετρα με δημαγωγία, υπερπατριωτισμό, συνωμοσιολογία και πολλή ανευθυνότητα. ΤΟ ΣΎΝΤΑΓΜΑ Στο δεύτερο κεφάλαιο που είναι αφιερωμένο στους μετασχηματισμούς, στις αντοχές και στις αμφισβητήσεις του συντάγματος, ο Βενιζέλος, διαπιστώνει ότι, αφενός, το sύνταγμα προσαρμόζεται στους περιορισμούς που θέτουν στην ίδια τη συντακτική εξουσία και την αναθεωρητική λειτουργία των κρατών η διεθνοποίηση του συνταγματικού φαινομένου και η δικαιοδοσία των υπερεθνικών δικαιοδοτικών οργάνων, αφετέρου στο ότι και η διεθνής κοινότητα συνταγματοποιείται, με την έννοια ότι αναζητεί στη μορφή του συντάγματος τη νομιμοποίηση που αντλούν από αυτή τα εθνικά κράτη. Είναι σαφές ότι το εθνικό και το διεθνές επίπεδο αλληλεπιδρούν και αλληλοεξαρτώνται διαρκώς, ανοίγοντας συνεχώς ρωγμές σε ένα σύνταγμα που οικοδομήθηκε πάνω στο ιστορικό έδαφος των εθνών κρατών (συνταγματισμός) και που αντιλαμβανόταν τη διεθνή παρουσία ως απλή συμμετοχή της χώρας σε διεθνείς οργανισμούς, και όχι ως ένα πεδίο όπου διακυβεύεται αδιαλείπτως η εθνική της κυριαρχία και όπου τα περιθώρια να ορίζεις την εθνική σου μοίρα στενεύουν, ιδίως όταν είσαι αναξιόχρεος οφειλέτης. Η διπλή αυτή θεσμική τάση θέτει το σύνταγμα στο επίκεντρο των εξελίξεων. Ο Βενιζέλος πάντα πίστευε, και μας το δίδασκε στο πανεπιστήμιο, ότι το σύνταγμα ως προϊόν της ιστορίας και όχι ως προϊόν εργαστηρίου είναι ένα παλίμψηστο κείμενο που σωρεύει ιστορικές και κανονιστικές μνήμες διαφόρων εποχών και στιγμών, γι αυτό θεωρεί ότι είναι ιστορικώς άκαιρες εκείνες οι προσεγγίσεις που αντιλαμβάνονται το σύνταγμα ως αποτέλεσμα μιας μηχανικής των θεσμών ή ως κείμενο που περιέχει ανορθολογικά στοιχεία, λες και υπάρχει ένα αδιαμφισβήτητο υπόδειγμα διαχρονικής ορθολογικότητας. Οι θεσμοί εξελίσσονται, μαζί τους και τα συντάγματα, ανταποκρινόμενα στα αιτήματα που θέτουν η ιστορία και η συγκυρία. Μπορεί οι εισηγούμενοι τις συνταγματικές αλλαγές να επηρεάζονται από τη συγκυριακή πλειοψηφία, όμως ταυτόχρονα και ίσως ανεπίγνωστα συνομιλούν και με την ιστορία, με τον μακρύ ιστορικό χρόνο, έννοια που ο Βενιζέλος εμπνέεται από τον Φερνάν Μπροντέλ. Για την αναθεώρηση του συντάγματος, που είναι από τα αγαπημένα του θέματα και αντικείμενο της υφηγεσίας του, ο Βενιζέλος (που διετέλεσε και γενικός εισηγητής της πλειοψηφίας στην αναθεώρηση του 2001) έχει πολλά να πει και να εισφέρει. Καταρχάς, δεν κουράζεται να επαναλαμβάνει με αφορμή και τη συζήτηση για την αναθεώρηση του συντάγματος ότι το πρόβλημα της χώρας δεν είναι συνταγματικό, αλλά κοινωνικό, παραγωγικό και εν τέλει νοοτροπιακό. Η κρίση στην ευρωζώνη και τα μέτρα λιτότητας που επιβλήθηκαν μέσω των μνημονίων στην περίπτωση της Ελλάδας έχουν καταλυτικές επιπτώσεις στο εθνικό σύνταγμα. Ο συγγραφέας θυμίζει ότι, όταν το εθνικό κράτος διεθνοποιείται, απολιτικοποιείται και βρίσκεται σε μειονεκτική σχέση συγκρουόμενο με τις αγορές, πολλές από τις λειτουργίες του εκπίπτουν, ενώ οι επιπτώσεις καθρεφτίζονται και στον συνταγματικό χάρτη. Στο πλαίσιο αυτό, λέει, τα περιθώρια για 88 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

89 ριζικές αλλαγές μέσω της αναθεώρησης είναι περιορισμένα. Υπό την αίρεση των παραπάνω, ορίζει τις βασικές πολιτικές προϋποθέσεις της αναθεώρησης: α) Πρέπει να είναι συναινετική και υπεύθυνη, να χρειάζεται την πλειοψηφία των 180 βουλευτών και στη δεύτερη κατ ουσίαν αναθεωρητική Βουλή, εφόσον έχει προηγηθεί ευρύς διάλογος όλων των φορέων και μέριμνα συμφωνίας με τα κόμματα της αντιπολίτευσης του δημοκρατικού τόξου. β) Πρέπει να σέβεται το θεσμικό κεκτημένο της μεταπολίτευσης, να μη θυσιάζει, δηλαδή, στην προσπάθεια να εμφανιστεί ως ριζοσπαστική, τις δικαιοκρατικές και δημοκρατικές εγγυήσεις που το σύνταγμα περιέχει. γ) Πρέπει να αναγνωρίζει και να τηρεί τους κανόνες του διεθνούς δικαίου και τη διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, ώστε η χώρα να είναι σταθερά προσηλωμένη στον ευρωπαϊκό προσανατολισμό της. Ο Βενιζέλος κρίνει ότι οι μεγάλοι στόχοι της χώρας, η έξοδος από την κρίση και η ανάκτηση της θεσμικής και πολιτικής αξιοπιστίας, μπορούν να επιτευχθούν αφού οικοδομηθούν σχέσεις εμπιστοσύνης μεταξύ κράτους και πολιτών. Με άλλα λόγια, εφόσον εκπονηθεί ένα εθνικό σχέδιο που θα μετατρέψει την Ελλάδα σε κανονικό κράτος. Οι συγκεκριμένοι όροι δεν εξαρτώνται πρωτίστως από το σύνταγμα και δεν εμποδίζεται η επίτευξή τους από αυτό στην ισχύουσα μορφή του. Ωστόσο, οι μετρημένες αλλαγές στο σύνταγμα μπορεί να συμβάλουν στη δημιουργία ενός ασφαλούς πλαισίου μεταρρυθμιστικής πνοής. Τέλος, αν και αναγνωρίζει ότι η αναθεώρηση θα συμβάλει θετικά στο σχέδιο αναγέννησης της χώρας, εκτιμά ότι μένουν πολλά να γίνουν με τη νομοθεσία αλλά και με τη δημόσια διοίκηση και τη δικαιοσύνη. Στόχος, μεταξύ άλλων, όλων των παραπάνω είναι να καλλιεργηθεί η αυτοσυνειδησία της ελληνικής κοινωνίας. Μόνο όταν συνειδητοποιήσουμε τα επιτεύγματά μας, πιστεύει, θα αναπτύξουμε έναν υγιή συνταγματικό πατριωτισμό (δανείζεται τον όρο από τον Γιούργκεν Χάμπερμας). Από εκεί και πέρα, οι προτάσεις του, πολύ συγκεκριμένες, αφορούν τη διαρρύθμιση του πολιτικού συστήματος, το κράτος δικαίου και τα δικαιώματα, καθώς και τις σχέσεις κράτους και εκκλησίας. Είναι από τους ελάχιστους πολιτικούς που έχει επεξεργασμένες θέσεις και προτάσεις σχεδόν για όλα τα επίμαχα ζητήματα της αναθεώρησης που έχουν 3 Σεπτεμβρίου Πλήθος εξεγερμένων συγκεντρώνεται μπροστά από τα Βασιλικά Ανάκτορα (σήμερα Βουλή των Ελλήνων) ζητώντας Σύνταγμα. Γκραβούρα άγνωστου βρετανού καλλιτέχνη. Από την έκδοση Ελλάδα, ιστορική, εικονογραφημένη. Με 280 γκραβούρες εποχής, Αθήνα 1984, Nikolas Books. τεθεί από τα κόμματα για συζήτηση, ενώ είναι αμείλικτος και στην κριτική των προτάσεων αυτών. Θα αδικούσαμε τον πλούτο των ιδεών που υπάρχει στο βιβλίο αν σχολιάζαμε έστω και ακροθιγώς κάθε μια από τις προτάσεις αυτές οι οποίες θα μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο ξεχωριστής συζήτησης. Απαντώντας στις κριτικές που ενοχοποιούσαν το σύστημα διακυβέρνησης της χώρας για την κρίση, αποσυνδέει τη μορφή διακυβέρνησης κοινοβουλευτικό ή προεδρικό πολίτευμα όπως αποτυπώνεται στο σύνταγμα από ό,τι συνέβη. Στην οικονομική κρίση, λέει, βρέθηκαν χώρες με διαφορετικά πολιτεύματα, όπως η Κύπρος. Ξεκάθαρα απαντά και στην πρόταση για άμεση εκλογή Προέδρου της Δημοκρατίας από το λαό. «Είναι αλλοίωση του πολιτεύματος», απαντά κατηγορηματικά, θεωρώντας ότι αυτό που προτείνεται «είναι εν δυνάμει ημιπροεδρικό σύστημα διακυβέρνησης». Αναλυτικές είναι οι θέσεις του Βενιζέλου και για ό,τι έχει λεχθεί στη συζήτηση για τη συνταγματική αναθεώρηση σχετικά με τη δικαστική εξουσία, καθώς και για τα όρια του ελέγχου συνταγματικότητας των νόμων, όπου εκεί εντοπίζει ουσιαστικές μεταβολές του ελέγχου, από διάχυτο και παρεμπίπτοντα σε συγκεντρωτικό και αφηρημένο με ό,τι συνέπειες αυτό συνεπάγεται. ΠΟΛΙΤΙΚΈΣ ΕΠΙΛΟΓΈΣ ΚΑΙ ΣΎΝΤΑΓΜΑ Ένα διαρκώς επίμαχο σημείο, μάλιστα εντεινόμενου και καθημερινού ενδιαφέροντος αφού συνδέεται με το σύστημα ελέγχου της συνταγματικότητας των νόμων, είναι η σχέση της οικονομικής κρίσης με τις μειώσεις μισθών και συντάξεων και τον επ αυτών δικαστικό έλεγχο. Στο σημείο αυτό, ο Βενιζέλος είναι σκεπτικός, διότι αντιλαμβάνεται ότι οι ανειλημμένες υποχρεώσεις που συνδέονται με τη συνταξιοδοτική δαπάνη και καταγράφονται ως μεγέθη του προϋπολογισμού ήσαν όροι για τη δημοσιονομική επιβίωση της χώρας, κατά συνέπεια δεν μπορούσαν να ανατραπούν από δικαστικές αποφάσεις που εναρμονίζονται με μια συνταγματική ρητορεία η οποία θέτει τα κοινωνικά δικαιώματα σε πλήρη προτεραιότητα έναντι πάντων. Με απλά λόγια, ο Βενιζέλος λέει ότι δεν μπορούν τα δικαστήρια να μοιράζουν λεφτά χωρίς δημοσιονομικό αντίκρισμα και εις βάρος άλλων προτεραιοτήτων μιας ευνομούμενης πολιτείας, όπως π.χ. είναι οι δαπάνες για παιδεία και υγεία. Επίσης καίριες είναι οι παρεμβάσεις του για τα προσωπικά δεδομένα, τις τηλεοπτικές άδειες και τα fake news. Το πεδίο στο οποίο η συμβολή του Βενιζέλου είναι μακροχρόνια και αδιάλειπτη είναι οι σχέσεις κράτουςεκκλησίας και θρησκευτικής ελευθερίας. Εκτιμά επ αυτού ότι το άρθρο 3 του συντάγματος δεν αφορά την σχέση κράτους - Εκκλησίας της Ελλάδος αλλά τις σχέσεις Εκκλησίας της Ελλάδος - Οικουμενικού Πατριαρχείου και την πολλαπλότητα των εκκλησιαστικών καθεστώτων. Τα ερμηνευτικά προβλήματα που δημιουργεί η έννοια της επικρατούσας θρησκείας δίνουν εσφαλμένα ερμηνευτική βάση για την επικράτηση συντηρητικών θέσεων σε ζητήματα θρησκευτικής ελευθερίας εν γένει, και στη διδασκαλία του μαθήματος των θρησκευτικών δυστυχώς και πρόσφατα, με τη γνωστή απόφαση 660/2018 του Συμβουλίου της Επικρατείας για Αρχείο The Books Journal τις ώρες διδασκαλίας των θρησκευτικών στη Μέση Εκπαίδευση θα μπορούσαν να απασχολήσουν την αναθεώρηση του συντάγματος, με την εισαγωγή μιας ερμηνευτικής δήλωσης που θα αποσυνδέει, και ρητά, το άρθρο 3 του συντάγματος από το άρθρο 13 και, ίσως, και το άρθρο 16 παρ. 2 που αναφέρεται στη θρησκευτική συνείδηση. Το δε προοίμιο που αναφέρεται στο τριαδικό δόγμα ανήκει στη συνταγματική ιστορία του έθνους μας και μπορεί να διατηρηθεί χωρίς περαιτέρω έννομες συνέπειες. Ως προς τη σαρία, θεωρεί την πρόσφατη νομοθετική πρωτοβουλία της κυβέρνησης μεταβατικό βήμα που πρέπει να ολοκληρωθεί με την πλήρη κατάργηση της σαρίας, την υπαγωγή όλων των διαφορών οικογενειακού και κληρονομικού δικαίου στον Αστικό Κώδικα και τη δικαιοδοσία των πολιτικών δικαστηρίων. Το βιβλίο ολοκληρώνεται με τις σκέψεις του Βενιζέλου για τη σχέση των μνημονίων με το δίκαιο της ανάγκης. Ο συγγραφέας θεωρεί ότι η νομοθεσία που εφαρμόστηκε επί τη βάσει των μνημονίων δεν συνιστούσε δίκαιο της ανάγκης. Αντιθέτως, δίκαιο της ανάγκης θα συνιστούσε η ασύντακτη χρεοκοπία. Αν το κράτος χρεοκοπούσε τυπικά, θα καταλυόταν τόσο η δημοκρατία όσο και το κράτος δικαίου. Τον κίνδυνο αυτόν τον παρέβλεπαν όσοι εκτιμούσαν εσφαλμένα, όπως αποδείχθηκε, ότι δεν υπήρχε πιθανότητα εξόδου της χώρας από την ΕΕ. Η αποφυγή της κατάστασης ανάγκης στην ακραία της εκδοχή αποτελεί κέρδος, ενώ η εφαρμογή των όρων δανεισμού έγινε επί τη βάσει των συνταγματικών προβλέψεων του άρθρου 28 παρ. 2Σ και διμερών συμφωνιών του διεθνούς οικονομικού δικαίου που πήραν τη μορφή μνημονίων με μια πολυεπίπεδη νομική διαδικασία και εφαρμοστικών νόμων του εθνικού δικαίου. Συνολικά, πρόκειται για μια συλλογή εύστοχων και πλούσιων σε προβληματισμούς κειμένων, νομικά έγκυρων και πολιτικά παρεμβατικών, απόρροια της εγνωσμένης νομικής ευστροφίας του συγγραφέα και του πολιτικού του θάρρους. Τέλος, επειδή η ευφυΐα δεν εγκαταλείπει τους ικανούς ανθρώπους ακόμα και στις περιπτώσεις που έχουν άδικο, πρέπει να είναι κανείς εξαιρετικά προετοιμασμένος όταν αποφασίσει να του αντιπαρατεθεί είτε σε πολιτικό είτε σε επιστημονικό επίπεδο. zx 1. Πρόκειται για ομιλία στο πλαίσιο παρουσίασης του βιβλίου στην Θεσσαλονίκη (Ηλέκτρα Παλλάς- 12/1/2019). the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 89

90 Αξιοκρατία ή κοινωνική δικαιοσύνη; 1 Από τον Νικόλα Βρούσαλη Γρηγόρης Μολύβας, Αξιοκρατία και κοινωνική δικαιοσύνη, Πόλις, Αθήνα 2018, 343 σελ. Οι υποστηρικτές της αξιοκρατίας πρεσβεύουν ότι η αριστεία χάνει την αξία της όταν δεν αντανακλά ατομική προσπάθεια ή ταλέντο, αλλά οικονομική και κοινωνική επιφάνεια. Από αυτό προκύπτει ότι η χαμηλή άμεση φορολογία, η περικοπή των κονδυλίων για την παιδεία και η ενίσχυση ιδιωτικών σχολείων και πανεπιστημίων δεν προάγουν απαραίτητα την αξιοκρατική αριστεία. Σε κάποιες περιπτώσεις, μάλιστα, τέτοιου είδους πολιτικές προάγουν την αναξιοκρατία. Το νέο βιβλίο του Γρηγόρη Μολύβα θέτει ορισμένα δύσκολα ερωτήματα. [ΤΒJ] Η αποστροφή του Αριστείδη Μπαλτά «η αριστεία είναι ρετσινιά», τον Φεβρουάριο του 2015, προκάλεσε πολλές παρανοήσεις. Ο ίδιος ο Μπαλτάς χρησιμοποίησε τη φράση για να κριτικάρει την πίεση στον άριστο μαθητή να αποδεικνύει συνέχεια τον εαυτό του ως άριστο και του μη άριστου να βγάλει από πάνω του τη ρετσινιά του μη άριστου. Ωστόσο, η φράση του Μπαλτά μπορεί να εννοηθεί διαφορετικά. Μπορεί να εννοηθεί ως η ιδέα ότι, σε συνθήκες κοινωνικής ανισότητας, αριστεία σημαίνει αναξιοκρατία. Σημαίνει, δηλαδή, ότι πήρες άριστα κυρίως επειδή οι γονείς σου είχαν λεφτά να σε στείλουν στο καλύτερο σχολείο, στο καλύτερο φροντιστήριο, στα καλύτερα ιδιαίτερα, κ.λπ. Πότε, λοιπόν, είναι αναξιοκρατική η αριστεία; Η απάντηση εξαρτάται από το νόημα της έννοιας αξιοκρατία. Στο πρόσφατο βιβλίο του, Αξιοκρατία και Κοινωνική Δικαιοσύνη, ο Γρηγόρης Μολύβας ασκεί μια εκτενή κριτική στην έννοια της αξιοκρατίας. Αυτή την κριτική πρέπει να την πάρουμε πολύ σοβαρά, επειδή πηγαίνει βαθύτερα από τις συνηθισμένες σοσιαλδημοκρατικές και φιλελεύθερες προσεγγίσεις στο ζήτημα. Επιπλέον, ο Μολύβας ξέρει τι λέει: έχει διδάξει πολιτική φιλοσοφία σε γενιές φοιτητών του ΕΚΠΑ και μαζί με τον Φιλήμονα Παιονίδη από το ΑΠΘ και τους Φίλιππο Βασιλόγιαννη, Κωνσταντίνο Παπαγεωργίου, Ανδρέα Τάκη από τη Νομική ο Μολύβας έφερε τη διδασκαλία του Τζον Ρωλς στην Ελλάδα. Ο Τζον Ρωλς, φιλελεύθερος σοσιαλδημοκράτης ηθικός και πολιτικός φιλόσοφος και συγγραφέας της Θεωρίας της Δικαιοσύνης. ΡΩΛΣ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟΣΎΝΗ Ο αμερικανός φιλόσοφος Τζον Ρωλς είναι ο σημαντικότερος υπερασπιστής της σοσιαλδημοκρατίας του 20ού αιώνα. Στο βιβλίο του A Theory of Justice [Θεωρία της Δικαιοσύνης], δημοσιευμένο το 1971, o Ρωλς ισχυρίζεται ότι η σύγχρονη σοσιαλδημοκρατία είναι η ολοκληρωμένη έκφραση του τρίπτυχου της Γαλλικής Επανάστασης, «ελευθερία, ισότητα, αλληλεγγύη». Η ελευθερία εκφράζεται στην προτεραιότητα της προστασίας των βασικών ελευθεριών της ελευθερίας του λόγου, της συνάθροισης, του συνεταιρίζεσθαι, κ.λπ. Η ισότητα εκφράζεται στην αρχή της «ακριβοδίκαιης ισότητας ευκαιριών», την ιδέα, δηλαδή, ότι ίσα ταλέντα δικαιούνται ίσες κοινωνικές θέσεις. Η αλληλεγγύη, τέλος, εκφράζεται στην «αρχή της διαφοράς», σύμφωνα με την οποία οι κοινωνικές ανισότητες σε εισόδημα και πλούτο είναι δίκαιες αν και μόνο αν βελτιώνουν τη θέση των λιγότερο προνομιούχων. Αυτή η θεωρία, την οποία ο Ρωλς αποκαλεί «δικαιοσύνη ως ακριβοδικία» [justice as fairness], δεν προκρίνει την αξιοκρατία ως μια από τις βασικές αρχές της. Σύμφωνα με τον Ρωλς, η εξίσωση της αξιοκρατίας έχει ως εξής: αξιοκρατία = ταλέντο + προσπάθεια. Η «επάξια ανταμοιβή», κατά συνέπεια, είναι αμοιβή ανάλογα με το ταλέντο και την προσπάθεια. Σύμφωνα με τον Ρωλς, η έννοια του «αξίζειν» δεν συνάδει με τις βασικές αρχές της σοσιαλδημοκρατίας και του φιλελευθερισμού. (Λέω «και» του φιλελευθερισμού επειδή, για τους Αγγλοσάξωνες, οι λέξεις σοσιαλδημοκρατία [social democracy] και φιλελευθερισμός [liberalism] είναι συνώνυμες και διακριτές από τον νεοφιλελευθερισμό.) ΤΟ ΠΡΌΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΑΞΙΟΚΡΑΤΊΑΣ Το βιβλίο του Μολύβα αναδεικνύει την πολυδιάστατη συζήτηση γύρω από την έννοια του «αξίζειν». Πρώτον, δείχνει ότι, αν προσυπογράφουμε την αξιοκρατία, τότε προσυπογράφουμε ένα πολύ απαιτητικό ιδανικό. Πιο συγκεκριμένα, η αξιοκρατία απαιτεί ότι κάθε κοινωνική ανισότητα που δεν οφείλεται σε διαφορά ταλέντου ή προσπάθειας είναι άδικη. Άρα το να περνάς εισόδημα, πλούτο, γνωριμίες, κ.λπ. από γενιά σε γενιά είναι άδικο. Γι αυτό, άλλωστε, η αξιοκρατία προϋποθέτει υψηλή άμεση φορολογία και ιδιαίτερα υψηλή φορολογία κληρονομιάς. Από αυτό προκύπτει ότι οι σκανδιναβικές χώρες, για παράδειγμα, είναι πιο αξιοκρατικές από τις ΗΠΑ ή το Ηνωμένο Βασίλειο. Η δεύτερη διάσταση που αναδεικνύει ο Μολύβας αφορά την υλοποίηση της εξίσωσης της αξιοκρατίας, η οποία είναι πολύ ασταθής. Έστω ότι βρίσκουμε τρόπο, μέσω υψηλής Harvard Gazette - Harvard University φορολογίας και αναδιάρθρωσης του καπιταλισμού, να αμείβουμε περισσότερο τους πιο ταλαντούχους και αυτούς που καταβάλλουν τη μεγαλύτερη προσπάθεια. Η διατήρηση της αξιοκρατίας παραμένει πολύ δύσκολη: ο Jay-Z βρίσκει την Μπιγιονσέ, η Γουολστόουνκραφτ τον Γκόντγουιν, ο Σαρτρ την Μπωβουάρ, κι αυτοί, με τη σειρά τους, μεταδίδουν μέσω παιδείας, γνώσεων, δικτύων την ανισότητα στα παιδιά τους. Αυτό υποσκάπτει, και πάλι, την αξιοκρατία. Η τρίτη και τελευταία διάσταση αφορά την αξιοκρατία ως βάση για μια γενική πολιτική ηθική. Εδώ ο Ρωλς επικαλείται το βιβλίο του Μάικλ Γιανγκ (Michael Young), The Rise of the Meritocracy [Η άνοδος της αξιοκρατίας]. Το βιβλίο αυτό είναι ένα δυστοπικό μυθιστόρημα, σκαρίφημα των αντιφάσεων μιας φανταστικής αξιοκρατικής κοινωνίας. Ο Γιανγκ θεωρεί ότι, σε αυτή την κοινωνία, εκείνοι που έχουν αδικηθεί από τη «φυσική κληρωτίδα» εκείνοι που γεννήθηκαν Σαλιέρι κι όχι Μότσαρτ, Βαμβακούλας κι όχι Μαραντόνα, Ράμφος κι όχι Καντ θα χαίρουν συστηματικά λιγότερης αναγνώρισης από τους γενετικά προνομιούχους. Επιπλέον, θα τείνουν να βλέπουν τους εαυτούς τους ως πολίτες δεύτερης κατηγορίας και, ταυτόχρονα, να ντρέπονται που δεν μπορούν να ντριμπλάρουν όπως ο Μαραντόνα ή να αναπτύξουν υπερβατολογικά επιχειρήματα όπως ο Καντ. Η αξιοκρατία, με άλλα λόγια, δημιουργεί μια νέα άρχουσα τάξη, όχι στη βάση του υλικού πλούτου, αλλα στη βάση του ταλέντου. Γι αυτό το λόγο ο Μολύβας υποστηρίζει, απηχώντας τον Ρωλς, ότι η αξιοκρατία δεν είναι ικανοποιητική βάση για μια γενική πολιτική ηθική. ΑΞΙΟΚΡΑΤΊΑ Ή ΑΚΡΙΒΟΔΙΚΊΑ; Ο Ρωλς υποστηρίζει ότι η ακριβοδικία και η αξιοκρατία είναι διακριτές 90 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

91 έννοιες επιπλέον, η πρώτη συγκροτεί μια καλύτερη πολιτική ηθική, αφού μας βοηθάει να αποφύγουμε ιεραρχικές δομές τύπου Γιανγκ. Αυτό δεν σημαίνει ότι είναι προτιμότερο να κάνει φιλοσοφία ο Ράμφος και όχι ο Καντ, ή να γράφει συμφωνίες ο Σαλιέρι και όχι ο Μότσαρτ. Κάθε άλλο. Ωστόσο η γενική αρχή της διανομής των «πρωταρχικών αγαθών» των μέσων για την καλή ζωή δεν πρέπει να είναι αξιοκρατική. Ας πάρουμε ένα παράδειγμα. Έστω ότι το σχολείο δίπλα στο σπίτι μου έχει καλούς καθηγητές και υποδομές, ενώ το δικό σου όχι. Και ας υποθέσουμε ότι εγώ κι εσύ έχουμε το ίδιο ταλέντο στα μαθήματα και δουλεύουμε τις ίδιες ώρες. Αυτό που μάλλον θα γίνει είναι ότι εγώ θα τα πάω πολύ καλύτερα σε εξετάσεις, γνώσεις, κατανόηση, κ.λπ. ενώ εσύ όχι. Αυτό είναι άδικο και με τους όρους της αξιοκρατίας και με τους όρους της ακριβοδικίας. Τι γίνεται, όμως, αν οι υποδομές που απολαμβάνουμε είναι ακριβώς οι ίδιες, δουλεύουμε ακριβώς τις ίδιες ώρες, βάζουμε ακριβώς την ίδια προσπάθεια, αλλά εσύ έχεις περισσότερο ταλέντο από μένα; Εδώ, η αξιοκρατική αρχή λέει ότι η ανταμοιβή σου μπορεί δικαιολογημένα να είναι μεγαλύτερη. Αν, για παράδειγμα, το μεγαλύτερο ταλέντο του Μότσαρτ παράγει καλύτερες συμφωνίες από τον Σαλιέρι, ο Μότσαρτ δικαιούται υψηλότερη ανταμοιβή. Κι αυτό, ανεξάρτητα από το ευρύτερο κοινωνικό σύστημα: ακόμα και στο σοσιαλισμό, ο Μότσαρτ αξίζει μεγαλύτερη ανταμοιβή. Η ρωλσιανή αρχή της ακριβοδικίας, από την άλλη, δίνει μια πιο εκλεπτυσμένη απάντηση: σε κάποιες περιπτώσεις η ανισότητα Μότσαρτ/ Σαλιέρι είναι δίκαιη, σε άλλες άδικη. Αν, για παράδειγμα, η άνιση ανταμοιβή βελτιστοποιεί τις προοπτικές των λιγότερο προνομιούχων στη συγκεκριμένη περίπτωση, τις προοπτικές του Σαλιέρι τότε μπορεί να είναι ακριβοδίκαιη. Αν, από την άλλη, δεν βοηθάει τον Σαλιέρι, τότε δεν είναι ακριβοδίκαιη. Ωστόσο, το βασικό ζήτημα, για τον Ρωλς, είναι να αλλάξει η συζήτηση: αυτό που πρέπει να μας νοιάζει δεν είναι η επάξια ανταμοιβή, αλλά η ακριβοδικία. Το παράδειγμα του Μότσαρτ και του Σαλιέρι μας βοηθάει να διακρίνουμε την αξιοκρατία από τη ρωλσιανή ακριβοδικία. Μας βοηθάει, επίσης, να διακρίνουμε μια τρίτη θεωρία, αυτή του εξισωτισμού της Αριστερά: πορτρέτο του Αντόνιο Σαλιέρι_από τον Joseph_Willibrord_Mähler. Δεξιά: πορτρέτο του Βολφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ από την Barbara Krafft. Κατά μια άποψη γα την αξιοκρατία, αν ο Μότσαρτ και ο Σαλιέρι καταβάλλουν την ίδια προσπάθεια, τότε πρέπει να αμειφθούν το ίδιο, ανεξάρτητα από την ποιότητα της μουσικής που παράγουν. Έτσι, όμως, η ακριβοδικία του Τζον Ρωλς και ο εξισωτισμός της τύχης μοιάζουν να διαφοροποιούνται, υποστηρίζει ο Γρηγόρης Μολυβάς. τύχης. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, η δίκαιη διανομή αντανακλά αποκλειστικά την ατομική επιλογή και όχι την τυχαιότητα των ατομικών περιστάσεων. Στο βαθμό, λοιπόν, που η ατομική επιλογή κατευθύνει την «επαχθή ατομική προσπάθεια» την προσπάθεια την οποία καταβάλλουμε σε απαιτητικές συνθήκες που μας δυσκολεύουν ή μας κοστίζουν η δίκαιη κοινωνία ανταμείβει την προσπάθεια και μόνο την προσπάθεια. Αν, για παράδειγμα, ο Μότσαρτ και ο Σαλιέρι καταβάλλουν την ίδια προσπάθεια, τότε πρέπει να αμειφθούν το ίδιο, ανεξάρτητα από την ποιότητα της μουσικής που παράγουν. Έτσι, η ρωλσιανή ακριβοδικία και ο εξισωτισμός της τύχης μοιάζουν να διαφοροποιούνται. Πιο συνοπτικά, η κανονιστική παλέτα της κοινωνικής δικαιοσύνης περιέχει τρεις αμοιβαία αποκλειόμενες αποχρώσεις: 1. αξιοκρατία, 2. ακριβοδικία, 3. εξισωτισμό της τύχης. Ο Μολύβας ξεγράφει την πρώτη απόχρωση, αλλά αφήνει ανοιχτή την επιλογή ανάμεσα στη δεύτερη και την τρίτη. Η θέση του Μολύβα εγείρει μια σειρά από ερωτήματα. Έστω ότι πρεσβεύουμε κάποια μορφή εξισωτισμού της τύχης. Προκύπτει, πρώτον, ότι η άνιση κοινωνική συνεισφορά, στον βαθμό που οφείλεται σε άνισα ταλέντα, δεν πρέπει να ανταμείβεται. Αυτό, ωστόσο, μπορεί να κάνει τον Μότσαρτ να νιώθει ότι δεν αναγνωρίζεται το ταλέντο του. Οπότε εδώ έχουμε ένα πρόβλημα κινήτρων: πώς θα κάνουμε τον Μότσαρτ να γράφει μουσική χωρίς να αμείβεται καλύτερα από τον Σαλιέρι; Δεύτερον, ο εξισωτισμός της τύχης δημιουργεί προβλήματα μέτρησης, αφού σημαίνει ότι πρέπει να βαθμονομήσουμε την προσπάθεια του Μότσαρτ, έτσι ώστε κάθε μονάδα προσπάθειάς του να μετράει όσο κάθε μονάδα προσπάθειας του Σαλιέρι. Αυτή η βαθμονόμηση είναι θεωρητικά δύσκολη και πρακτικά αδύνατη. Το τρίτο και πιο δύσκολο πρόβλημα έχει να κάνει με την αμοιβαία αναγνώριση: πώς μπορούμε να δούμε ο ένας τον άλλο ως ίσους στο πλαίσιο του εξισωτισμού της τύχης; Και, το κυριότερο, πως αποφεύγουμε ιεραρχίες τύπου Γιανγκ, όχι στη βάση του ταλέντου αλλά στη βάση της ατομικής προσπάθειας; Ο Μολύβας ασχολείται εκτενώς με τα δύο πρώτα ερωτήματα και δίνει κάποιες απαντήσεις στο τρίτο. Τα παραδείγματα και οι φιλοσοφικές αναφορές του βοηθούν τον αναγνώστη να εκπαιδεύσει τις διαισθήσεις του και να εμβαθύνει στο ευρύτερο πρόβλημα της ισότητας, το πιο κρίσιμο ζήτημα στην σύγχρονη πολιτική φιλοσοφία. CODA Οι υποστηρικτές της αξιοκρατίας πρεσβεύουν ότι η αριστεία χάνει την αξία της όταν δεν αντανακλά ατομική προσπάθεια ή ταλέντο, αλλά οικονομική και κοινωνική επιφάνεια. Από αυτό προκύπτει ότι η χαμηλή άμεση φορολογία, η περικοπή των κονδυλίων για την παιδεία και η ενίσχυση ιδιωτικών σχολείων και πανεπιστημίων δεν προάγουν απαραίτητα την αξιοκρατική αριστεία. Σε κάποιες περιπτώσεις, τέτοιου είδους πολιτικές προάγουν την αναξιοκρατία. Ωστόσο, για έναν υπερασπιστή της κοινωνικής δικαιοσύνης τόσο απαιτητικό όσο ο Μολύβας, τέτοιες πολιτικές σχεδόν σίγουρα βλάπτουν την κοινωνική δικαιοσύνη, αφού υποβιβάζουν ευθέως την επιρροή της ατομικής προσπάθειας στη διανομή των πόρων. Το βιβλίο του Μολύβα διατρέχεται από έναν σιωπηλό, υπόρρητο και ταυτόχρονα ανήσυχο πολιτικό ριζοσπαστισμό, ικανό να υπενθυμίσει σε κάθε σοσιαλδημοκράτη τη δημοκρατική εφηβεία και τις αξιολογικές καταβολές του. zx 1. Το παρόν κείμενο βασίζεται σε μια συζήτηση με τον Γρηγόρη Μολύβα στη ραδιοφωνική εκπομπή του Περικλή Βασιλόπουλου Athens Calling (Α Πρόγραμμα ΕΡΑ, 22/10/2018). Αρχείο The Books Journal the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 91

92 Σοφία Νικολαΐδου, Απόψε δεν έχουμε φίλους, Μεταίχμιο, Αθήνα 2018, 256 σελ. Σοφία Νικολαΐδου, Στο τέλος νικάω εγώ, Μεταίχμιο, Αθήνα 2017, 304 σελ. Σοφία Νικολαΐδου, Χορεύουν οι ελέφαντες, Μεταίχμιο, Αθήνα 2016, 343 σελ. 100 χρόνια Σαλονίκη: Οι μόρσιμες συνεκδοχές της Ιστορίας Από τον Θεόδωρο Παπαγγελή Τρία μυθιστορήματα, μια τριλογία που περιέχει Θεσσαλονίκη και Ιστορία κάτω από πίεση πολλών ατμοσφαιρών, είναι η πιο πρόσφατη παραγωγή της Σοφίας Νικολαΐδου. Κατόρθωμα αφηγηματκό, υπαινίσσεται το βαρύ χέρι της Ιστορίας και δείχνει τις δαχτυλιές της ιστορικής μοίρας πάνω σε ανυποψίαστα μέτωπα, αλλά κρατιέται μια διακριτική ανάσα από το να πάρει το ένα ή το άλλο μέρος. Και μια επιβλητική γραφή που τη νιώθεις κάθε φορά σαν εμπειρία κατάσαρκης βιωματικότητας. Από το 2010 μέχρι τον περασμένο Νοέμβριο, η Σοφία Νικολαΐδου μάς έδωσε κατά σειρά το Χορεύουν οι ελέφαντες, το Στο τέλος νικάω εγώ και το Απόψε δεν έχουμε φίλους. Δραματικός χώρος η Θεσσαλονίκη. Η ιστορική ύλη που με τον έναν ή τον άλλον τρόπο καλύπτει η τριλογία συμπίπτει σχεδόν με το σύνολο της ιστορικής πορείας του νεοελληνικού κράτους, από τον Τρικούπη, τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, τον Εθνικό Διχασμό του 1916 και την προσφυγική επαύριο του 1922 μέχρι τον Μεσοπόλεμο, την Κατοχή και τον Εμφύλιο και πιο πέρα, ώς τη Μεταπολίτευση και την πασοκική Αλλαγή, φτάνοντας, πιο διακριτικά, ώς το τσίπρειο δημοψήφισμα του 2015 και τα capital controls. Επισημαίνω αμέσως ότι αυτό το ιστορικό άνυσμα είναι μοιρασμένο σε δύο αφηγηματικά επίπεδα. Στο πρώτο επίπεδο, που έχει τη χρονολογική του αφετηρία στο 1981, κινούνται πρόσωπα του πρώτου πλάνου της αφήγησης, και είναι αυτά τα πρόσωπα που με την ακαδημαϊκή, ιστοριοδιφική και επετειακή δράση τους επισκέπτονται το απώτερο ή εγγύτερο ιστορικό παρελθόν: Στο Απόψε δεν έχουμε φίλους ένας μεταπτυχιακός ερευνητής του ΑΠΘ εκπονεί διδακτορική διατριβή για τους δωσίλογους της Κατοχής. Στο Χορεύουν οι ελέφαντες ένας μαθητής του Λυκείου αναλαμβάνει εργασία με θέμα τη δολοφονία αμερικανού δημοσιογράφου στα χρόνια του Εμφυλίου (η μυθοπλαστική διαφάνεια αφήνει να σχηματιστεί καθαρά η διαβοήτη υπόθεση Πολκ). Στο Στο τέλος Όψη της Θεσσαλονίκης έξω από το αμερικανικό προξενείο, πολύ κοντά στο σημείο όπου δολοφονήθηκε, τον Δεκέμβριο 1948, ο ανταποκριτής του CBS Τζορτζ Πολκ. νικάω εγώ, μια παρέα νεαρών παιδιών σε φοιτητική ηλικία, όλοι γνωστοί από τα δύο προηγούμενα μυθιστορήματα, μας πάει 30 χρόνια πιο πίσω στο χρόνο αναλαμβάνοντας τα οργανωτικά και ιστορικά μιας επετηρίδας για τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο και την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης. Στο Απόψε δεν έχουμε φίλους, ο Μαρίνος Σουκιούρογλου αρχίζει να γράφει τη διδακτορική διατριβή του για τους δωσιλόγους της Κατοχής κατά το έτος 1981, και τη γράφει όχι μόνο αναδιφώντας σχετικά αρχεία αλλά και ηχογραφώντας τη ζώσα φωνή και μνήμη του εσχατόγηρου καθηγητή Εξάγγελου, ο οποίος έχει σπουδάσει στη Γερμανία τον καιρό που ο εθνικοσοσιαλισμός ακόνιζε την κοσμοθεωρία του για την ηγεμονεύουσα φυλή. Γερασμένο, αλλά αμετανόητο και ιδεολογικά κοτσονάτο, ο Σουκιούρογλου τον συναντά στο Πανόραμα, σε ένα σπίτι όπου ο ίδιος και δυο τρεις άλλοι βετεράνοι του δωσιλογισμού σκύβουν ακόμη ευλαβικά πάνω από τη μακέτα μιας τάξης πραγμάτων που η εθνικοσοσιαλιστική Γερμανία δεν κατάφερε τελικά να τους προσφέρει. Τα συμπεράσματα της διατριβής δεν ενθουσιάζουν τον επόπτη καθηγητή του Σουκιούρογλου, τον «καθηγηταρά»» Αστερίου που Mark Kauffman / Life Photo Collection όμως αντιδρά μικρόψυχα, και ο υποψήφιος διδάκτορας, μέσα στην περίπου αυτιστική και μονοκόμματη περηφάνια του, μουντζώνει τελεσίδικα τα της πανεπιστημιακής καριέρας. Είναι ο ίδιος αυτός Σουκιούρογλου που στο Χορεύουν οι ελέφαντες, ως φιλόλογος πλέον στο Λύκειο, αναθέτει στον νεαρό Μηνά την εργασία για τη δολοφονία του αμερικανού δημοσιογράφου στον Μηνά, που ξορκίζει το ενδεχόμενο των Πανελλαδικών, που βράζει και φανερά και υπόκωφα μέσα στο ζουμί μιας προσωπικής επανάστασης αλλά, τελικά, υπνωτισμένος από την αυστηρή γοητεία του δάσκαλου Σουκιούρογλου, αρχίζει να ξεφυλλίζει τα παλιά τεφτέρια της υπόθεσης και να αφουγκράζεται, κι αυτός, τη ζώσα μνήμη και μαρτυρία του γέροντα δικηγόρου που είχε αναλάβει την υπεράσπιση του κατηγορουμένου της υπόθεσης, του Μανόλη Γκρη, στο βιβλίο. Τα πορίσματα του νεαρού δεν ετυμηγορούν με σαφήνεια, προς δυσαρέσκειαν του Σουκιούρογλου, αλλά στον δρόμο προς τη Δαμασκό ο Μηνάς ερωτεύεται και μπαίνει σε τροχιά Πανελλαδικών. Ο Σουκιούρογλου επιβιώνει και στο τρίτο βιβλίο, και είναι μαθητές του όλοι πλην ενός η νεαρά και εύελπις παρέα που αναλαμβάνει την ιστορική αναδρομή στη Θεσσαλονίκη του Μακεδονικού μετώπου και του Εθνικού Διχασμού στο πλαίσιο της επετηρίδας. Θα περίμενε κανείς ότι στην περίπτωση αυτή δεν υπάρχουν ζώντες κρίκοι ανάμεσα στο τώρα και το τότε, αλλά ο δικηγόρος της υπόθεσης Γκρη, που είχε προλάβει να δει τα συμ- 92 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

93 μαχικά στρατεύματα στην πόλη, ζει ακόμη έχοντας νικήσει έναν ολόκληρο αιώνα και απόγονοι των πρωταγωνιστών της εποχής θα βρεθούν στη Θεσσαλονίκη ως προσκεκλημένοι της επετηρίδας. Το χρονολογικό στημόνι και το χρονολογικό υφάδι της τριλογίας αποφέρει ένα πυκνό υφαντό, όπου το παρόν και το παρελθόν βρίσκουν πολλαπλούς τρόπους να συναντηθούν όχι μόνο στη βραχύτερη κλίμακα του βίου των προσώπων του πρώτου αφηγηματικού πλάνου αλλά και στη μακρά κλίμακα της Ιστορίας. Η Σοφία Νικολαΐδου. Αρχείο The Books Journal ΙΣΤΟΡΊΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΊΕΣ Αρκούμαι σ αυτή την πολύ αφαιρετική κάτοψη των «περιεχομένων», και θα επιμείνω τώρα στις θεματικές συνιστώσες της τριλογίας, στο συνολικό άνυσμα της οποίας η Σοφία Νικολαϊδου αντλεί τα μυθοπλαστικά της καύσιμα: από το έθος και τα ήθη της πανεπιστημιακής κοινότητας από το νεανικό μάγμα του σχολικού ηφαιστείου από τα λαβυρινθώδη άδυτα όπου οι οικογένειες διαπραγματεύονται ή διακινδυνεύουν τη συνοχή τους από το ορμονικό ντεμπούτο του εφηβικού έρωτα και, στη μεγάλη κλίμακα, από τη διχαστική εμπάθεια της φυλής από το βαρύ ζεϊμπέκικο της ρωμέικης κομματοληψίας από την άνιση διελκυστίνδα ανάμεσα στη χειραγωγημένη πολιτική και τους θεσμικούς βραχίονές της από τη μια μεριά και τα ευάλωτα ατομικά πεπρωμένα από την άλλη από τους κλυδωνισμούς της σοβούσης οικονομικής κρίσης με τις ημίφωτες προοπτικές της νέας γενιάς στο σεισμικό της επίκεντρο. Αν κοιτάξω την πιο ορατή πλευρά της συγγραφικής πρόθεσης, αυτό που βλέπω είναι η κυρίαρχη έγνοια να φιλτραριστεί η ιστορική, πολιτική και κοινωνική φαινομενολογία εκατό και πλέον ετών μέσα από τα βιώματα των προσώπων του πρώτου πλάνου. Για να το πω και αλλιώς: η τριλογία στις εννιακόσιες τόσες σελίδες της αναθέτει στα πρόσωπα αυτά να μεταβολίσουν μυθοπλαστικά άφθονες ποσότητες Ιστορίας. Σε τέτοιες περιπτώσεις, αν ο μεταβολισμός δεν είναι σωστός, ο αφηγηματικός οργανισμός είτε θα συσσωρεύσει ιστορικό λίπος είτε θα κάνει την Ιστορία παρανάλωμα μυθοπλαστικής περιπτωσιολογίας. Πρόκειται για άσκηση λεπτών ισορροπιών, όπου η Νικολαΐδου δείχνει τόλμη, αρετή και εγρήγορση, όχι επειδή οι χαρακτήρες της είναι εξέχοντα πρόσωπα που διαλέγονται προνομιακά με την ιστορική στιγμή την οποία κατοικούν αλλά επειδή η χθαμαλή καθημερινότητά τους αρθρώνεται ως αλληλουχία συνεκδοχών που διαθλά με πειστικό, οικείο, ελεγχόμενα δραματικό ή λελογισμένα ανάλαφρο τρόπο τη σκληρή ιστορική ύλη. Στο δύσκολο αυτό αγώνισμα κεντρικοί χαρακτήρες, όπως ο Μαρίνος Σουκιούρογλου, κινούνται στα όρια της μυθοπλαστικής αριστείας επειδή η αναπαλλοτρίωτη ατομικότητά τους συντονίζεται πειστικά με τις περιστάσεις: ο νεαρός μεταπτυχιακός είναι ακριβώς τόσο νοήμων όσο χρειάζεται για να εκπονήσει μια αληθώς πρωτότυπη διδακτορική εργασία αλλά και τόσο άκαμπτος, ευθύγραμμος και δυσκοινώνητος ώστε να θυματοποιηθεί εύκολα και με συνοπτικές διαδικασίες από τις παθογένειες της πανεπιστημιακής ζωής. Αργότερα, απαράλλαχτα δύσκολος, διεκδικεί θαυμασμό αποκλειστικά και μόνο ως βλοσυρός, αντισυμβατικός αλλά δραστικός δάσκαλος μέσα σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα που το ξέρει από μέσα η συγγραφέας -- ένα εκπαιδευτικό σύστημα που αναδεικνύει την εξαιρετικότητά του τη στιγμή που ταυτόχρονα επιτείνει την αποσυνάγωγη ιδιορρυθμία του. Και ο ίδιος Σουκιούρογλου, ενδυματολογικά ληγμένος, ανασφαλής στον έξω κόσμο, παλεύει με τις λιγοστές ορμόνες του σαρκίου του όταν μια Φανή αναμοχλεύει μέσα στην καρδιά και το σώμα του αυτό που εκείνος δεν θα μπορούσε ποτέ να ομολογήσει. Το πανεπιστήμιο, το σχολείο, το εκπαιδευτικό σύστημα και ο τρόπος που κάποιος διεκδικεί ή φοβάται να διεκδικήσει μέρισμα στο πάθος ή τη σεξουαλικότητα όλα διευκρινίζονται σύμμετρα, ήσυχα και αριστουργηματικά από έναν χαρακτήρα. ΑΝΑΤΟΜΊΑ ΤΟΥ ΒΙΏΜΑΤΟΣ Η τριλογία περιέχει Θεσσαλονίκη και Ιστορία κάτω από πίεση πολλών ατμοσφαιρών. Και το άλλο κατόρθωμά της είναι ότι υπαινίσσεται το βαρύ χέρι της Ιστορίας και δείχνει τις δαχτυλιές της ιστορικής μοίρας πάνω σε ανυποψίαστα μέτωπα, αλλά κρατιέται μια διακριτική ανάσα από το να πάρει το ένα ή το άλλο μέρος. Οι ιδεολογίες και τα δραματικά τους παρελκόμενα είναι εκεί αλλά η τριλογία δεν καταδέχεται να ετυμηγορήσει οριστικά για λογαριασμό τους, επειδή η Νικολαΐδου εμπιστεύεται περισσότερο την υψικάμινο της ζωής όπου τα αινίγματα κοχλάζουν όχι για διυλιστεί η έτσι κι αλλιώς διολισθαίνουσα ιστορική αλήθεια και τα δίκια των ιδεολογιών αλλά για να μείνει το ίζημα άλλοτε της πίκρας, άλλοτε της αμφισημίας και άλλοτε μιας ενόρμησης που μπορεί τελικά να εκβάλει σε νεανική αισιοδοξία. Και ο τελευταίος λόγος μου γι αυτό το μυθοπλαστικό άλμα εις τριπλούν ας είναι αυτός: η γραφή της Σοφίας Νικολαΐδου, συχνά ένα αυστηρό, καταιγιστικό «στακάτο» χωρίς λυρικές ή καλολογικές αποφύσεις, πάει πιο πέρα από αυτό που ένας φορμαλιστής θα χαρακτήριζε «ρεαλιστικό εφέ». Είναι περισσότερο σα νυστέρι που ανατέμνει πάλλοντες ιστούς βιωματικότητας. Άλλοτε είναι ένας κρητικός χωροφύλακας που λιτανεύει τυφλά τον σύντεκνό του Βενιζέλο στη Σαλονίκη του 1916, άλλοτε είναι ένας βρυκολακιασμένος Άριος του εθνικοσοσιαλισμού που στριφογυρίζει στο ιδεολογικό του κιβούρι κάπου στο Πανόραμα της δεκαετία του 80, άλλοτε είναι ένας νεανίας των Πανελλαδικών που χρησιμοποιεί το GPS του κινητού για να βρεί πού είναι στημένη η κάλπη για το δημοψήφισμα του Η Ιστορία μιλάει με διαφορετικές εκδοχές γραφής, αλλά τη γραφή την νιώθεις κάθε φορά σαν εμπειρία κατάσαρκης βιωματικότητας. Δελεάζομαι να πω ότι, σαν τον Μαλαρμέ, η Νικολαΐδου γράφει τη δική της ποίηση όχι τόσο με τις ιδέες όσο με το οξύμωρο της απέριττης λέξης που σφύζει από βιωματικό απόσταγμα. Για μένα προσωπικά αυτἠ είναι και η αριστεία της. zx the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 93

94 Πήρα το γράμμα σου Από τον Λάκη Δόλγερα Ο Βενιζέλος στην Καλαμάτα (μέσα από τα μάτια ενός νεαρού Έλληνα από το Αϊβαλί) Το γράμμα που δημοσιεύεται παρακάτω ανήκει στην ογκώδη αλληλογραφία οικογένειας από τις Κυδωνίες (Αϊβαλί) της Μικράς Ασίας. 1 Το έστειλε ο μικρότερος γιος, Χριστόφορος, από την Καλαμάτα, στους γονείς του και τη μεγαλύτερη αδελφή του Μαριάνθη, διευθύντρια του Παρθεναγωγείου Κυδωνιών. Εργαζόταν στο τοπικό πρακτορείο της εταιρείας Υπερωκεάνειος Ελληνική Ατμοπλοΐα 2. Στις επιστολές της οικογενειακής αλληλογραφίας ο Χριστόφορος, ο Βενιαμίν της οικογένειας, αναφέρεται πολλές φορές με τρυφερότητα. Σε δύο γράμματα είναι αποστολέας και σε ένα παραλήπτης. Στο γράμμα αυτό επαναλαμβάνονται πληροφορίες που δόθηκαν στην οικογένεια, και στις 23 Δεκεμβρίου 1911, σχετικά με την πενιχρή προσωπική οικονομική κατάσταση και την επακόλουθη αδυναμία του να συνεισφέρει στα οικονομικά της πατρικής οικογένειας. Επίσης γίνονται αναφορές για τη ζωή στην Καλαμάτα, τόπο περιορισμένο, με επαρχιώτικο πνεύμα, χωρίς ευκαιρίες προσωπικής ανάπτυξης ή διασκέδασης, με μόνο θετικό την ωραία φύση της. Ακολούθως ο Χριστόφορος περιγράφει ωραία και με ενάργεια την υποδοχή του Ελευθερίου Βενιζέλου, στην Καλαμάτα, το Σάββατο, 3 Μαρτίου 1912, λίγες μέρες πριν από τις εκλογές της 11ης Μαρτίου 1912 (θρίαμβος Βενιζέλου, 146 έδρες επί συνόλου 181). Ο Διχασμός δεν είχε ξεκινήσει, παρ όλα αυτά, οι εφημερίδες της Αθήνας παραθέτουν ένα πλήρως αντιτιθέμενο ρεπορτάζ από την εκδήλωση, ανάλογα με την ένταξή τους. Το αντιβενιζελικό Σκριπ θέλει το λαό της Καλαμάτας να ξεσηκώνεται με όπλα εναντίον του Βενιζέλου και να συγκροτεί ογκώδη αντιδιαδήλωση, ενώ το φιλοβενιζελικό Εμπρός περιγράφει τον ενθουσιασμό του μεσσηνιακού λαού για τον Βενιζέλο και δημοσιεύει το σύνολο του λόγου του, με τις αντίστοιχες ιαχές του πλήθους. Την αντίθεση του ρεπορτάζ λύνει η περιγραφή του Χριστόφορου που κοιτάζει με φρέσκια και φιλική ματιά τις δημοκρατικές διαδικασίες μιας εκλογής, εμπειρία που δεν είχε ζήσει στον τόπο του, τις Κυδωνίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παρομοίως, η αδελφή του Άρτα. στις 6 Μαρτίου του 1912, γράφει στη Μαριάνθη από την Αθήνα: Τώρα με τας εκλογάς χαλά πάλιν ο κόσμος εδώ. Κάθε βράδυ διαδηλώσεις με βεγγαλικά, με μουσικάς. Άλλο δεν βλέπεις εις όλους τους τοίχους των σπιτιών και μαγαζιών, παρά τας εικόνας των υποψηφίων βουλευτών. Και φωνές: Ρα ρα ράλαρος 3, Βενιζέλαροοοος. Τι τρελλοί που είνε οι Αθηναίοι! 4 1. Το συνολικό αρχείο αποτελείται από τριακόσια ενενήντα ένα γράμματα από το 1889 έως το Το κράτησε η μεγαλύτερη κόρη της οικογένειας Μαριάνθη. Σήμερα ανήκει στον ερευνητή λογοτεχνίας Γιώργο Ζεβελάκη που ευγενώς μου παραχώρησε. 2. Η Υπερωκεάνειος Ελληνική Ατμοπλοία είχε πολλά τοπικά πρακτορεία σε επαρχιακές πόλεις της Ελλάδας και της Ανατολής, λόγω του ογκούμενου κύματος μετανάστευσης των ελληνικών πληθυσμών προς την Αμερική. Οι διαφημίσεις της εταιρείας εκείνης της εποχής ανέφεραν: Υπερωκεάνειος Ελληνική Ατμοπλοΐα ΤΑΧΕΙΑ ΓΡΑΜΜΗ ΕΛΛΑΔΟΣ-ΝΕΑΣ ΥΟΡΚΗΣ Το ταχύπλοον Ελληνικόν υπερωκεάνειον ΑΘΗΝΑΙ ΘΕΛΕΙ ΑΝΑΧΩ- ΡΉΣΕΙ ΕΚ ΠΕΙΡΕΩΣ (μέσω Καλαμών, Πατρών) την 12ην Μαρτίου 1912 δια ΝΕΑΝ ΥΟΡΚΗΝ. 3. Αναφέρεται στο πως φώναζαν οι οπαδοί τον Δημήτριο Ράλλη πρόεδρο του αντιπολιτευόμενου Νεοελληνικού κόμματος 4. Στα κείμενα του αποσπάσματος και του γράμματος κρατήθηκε η ορθογραφία αλλά μεταφέρθηκαν στο μονοτονικό. 94 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

95 Αρχείο Γιώργου Ζεβελάκη Σάββατο, 3 Μαρτίου 1912, λίγες μέρες πριν από τις εκλογές της 11ης Μαρτίου Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στο μπαλκόνι των γραφείων της Ενώσεως Φιλελευθέρων Καλαμάτας. Η φωτογραφία, από το αρχείο του Γιώργου Ζεβελάκη, δημοσιεύεται για πρώτη φορά. Το γράμμα του Χριστόφορου Σεβαστοί μου γονείς Αγαπητή μου Μαριάνθη Εν Καλάμαις τη 5η Μαρτίου 1912 Προ ημερών αρκετών μου έστειλεν η Άρτεμις εξ Αθηνών τις κάρτες σας, για την πρωτοχρονιά και τα γενέθλιά μου, καθώς και το γράμμα της μαμάς Δεν έχω λόγους να σας ευχαριστήσω δια τας ευχάς σας, αι οποίαι μου είναι πολυτιμόταται και μου παρέχουν την μεγαλυτέραν ανακούφισιν στας πικρίας της ξενητειάς. Ευχαριστώ απείρως την μαμά της οποίας αι συμβουλαί διατηρούνται πάντοτε εις την μνήμην μου και αποτελούν για μένα την μεγαλυτέραν κληρονομίαν. Λυπούμαι που τόσον καιρόν τώρα δεν κατόρθωσα να φανώ συνεπής προς υπεσχημένα και τούτο παρ όλην την καλήν μου διάθεσιν. Δυστυχώς ακόμη δεν εβελτιώθη πολύ η θέσις μου και οι υλικοί πόροι δεν μου δίδουν ακόμη το απαιτούμενον υλικόν προς απαλλαγήν υποχρεώσεων. Έχω πολλάς ελπίδας βελτιώσεως εντός μικρού και ωρισμένην διαβεβαίωσιν παρά του ενταύθα πράκτορος. Η ζωή μου εδώ δεν παρουσιάζει κανέναν θέλγητρον και η επαρχιακή μονοτονία βασιλεύει, βίος ήσυχος, σχεδόν οικογενειακός, χωρίς πολλάς πολλάς διαφοράς. Αι φυσικαί καλλοναί είναι εκείναι που δίδουν κάποιαν ευχαρίστησιν και τώρα μάλιστα την άνοιξιν που η φύσις ευρίσκεται εις το ζενίθ της μαγευτικότητος. Το Σάββατον είχομεν εκδράμη δι εκτάκτου τραίνου προς υποδοχήν του κ Βενιζέλου. Είναι αδύνατον να περιγράψη κανείς την φρενίτιδα του ενθουσιασμού που είχε καταλάβη τον κόσμον επί τη αφίξει του. Ασφυκτικός συνωστισμός στους κεντρικούς δρόμους με συνεχείς ζητωκραυγάς και χειροκροτήματα. Θέαμα μεγαλοπρεπώς ωραίον. Και το φρενητιών αυτό πλήθος να συνωστίζεται διά να ακούση έναν άνθρωπον και να εκρήγνυται εις λαίλαπα ζητωκραυγών και χειροκροτημάτων επί τη εμφανίσει αυτού εις τον εξώστην. Συγκινημένος εκείνος και διαρκώς μειδιών, μορφή επιβαλλομένη, ήρχισεν αγορεύων, εκφράζων τας ευχαριστίας του διά την πάνδημον υποδοχήν και αναπτύσσων το πρόγραμμα της κυβερνήσεως. Ζωηρά χειροκροτήματα διέκοπτον από καιρού εις καιρόν και όταν ετελείωσε, πάταγος επιδοκιμασιών και δαιμονιώδεις ζητωκραυγαί εκάλυψαν το τέλος του λόγου του και όλον εκείνον το πλήθος, το προ ολίγου θρησκευτικώς ησυχάζον, εξεμάνη κυριολεκτικώς. Την πρωίαν ανεχώρει προπεμφθείς διά Τρίπολιν. Δεν έχω σχεδόν τίποτε άλλο να σας γράψω και περιμένω ειδήσεις σας. Φιλώ την δεξιάν σας και ιδιαιτέρως την Μαριάνθην Χριστόφορος Σ the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 95

96 BREVIS IN LONGO Όλγα Παπακώστα, Μεταμορφώ[θ]εις. Ποίηση, Πατάκη, Αθήνα 2018, 138 σελ. Διαρκής διάθεση για ποιητικό παιχνίδι Από τον Bαγγελη Χατζηβασιλειου Μια συλλογή που έχει ως απαραγνώριστο χαρακτηριστικό της τη διαρκή διάθεση για γλωσσικό και σκηνοθετικό παιχνίδι, τη μόνιμη έγνοια για μεταβολή των δεδομένων και την ακατάβλητη επιμονή για αναπροσανατολισμό των μηχανισμών στους οποίους καταφεύγει ο ποιητικός λόγος προκειμένου να διασφαλίσει (αλλά και να διευρύνει) τους τρόπους επίτευξης του συγκινησιακού αποτελέσματος. Μεταμορφώ[θ]εις επιγράφεται το καινούργιο βιβλίο της Όλγας Παπακώστα, που παρά τη δύστροπη προφορά του τίτλου (ισπανογενής παρήχηση;) δεν παύει να σημαίνει ό,τι σημαίνει πάντα η λέξη «μεταμόρφωση»: την ικανότητα μιας κατάστασης ή οντότητας να αλλάζει ριζικά μορφή, διανοίγοντας πρωτόφαντες κατευθύνσεις στον κύκλο της διαδρομής της. Εκείνο που αλλάζει εν προκειμένω είναι η ποίηση, ο τρόπος με τον οποίο μια εκ των αρχαιοτέρων τεχνών καταφέρνει να ανασυντάξει τη γλώσσα και την αρχιτεκτονική της, αναπλάθοντας στο εσωτερικό του ανακαινισμένου πλαισίου της και τη σχεδόν αρχετυπική θεματική της: από τον έρωτα και τον αποκλεισμό του ατόμου από τη συλλογική του κοιτίδα μέχρι τη δυσκολία των κατακερματισμένων σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων και το δύσβατο μονοπάτι που οδηγεί (αν οδηγεί κάποτε κάπου) στην αμοιβαία προσέγγιση και την αλληλοκατανόηση. Η ΖΩΗ ΩΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΦΑΡΣΑ Ένα είναι το απαραγνώριστο χαρακτηριστικό της δεύτερης συλλογής της Παπακώστα, που ολοκληρώνει ωραία τα ζητούμενα της πρώτης δουλειάς της (Όχι ακόμη Κάρμεν, 2013): η διαρκής διάθεση για παιχνίδι, η μόνιμη έγνοια για μεταβολή των δεδομένων, η ακατάβλητη επιμονή για αναπροσανατολισμό των μηχανισμών στους οποίους καταφεύγει ο ποιητικός λόγος προκειμένου να διασφαλίσει (αλλά και να διευρύνει) τους τρόπους επίτευξης του συγκινησιακού αποτελέσματος. Το πρώτο που παρατηρούμε εδώ είναι η ειρωνεία. Ειρωνεία καταλυτική και διάχυτη, απλωμένη σε κάθε στίχο και ορατή ακόμα και στα πιο αφανή σημεία, έτοιμη να τινάξει το σύμπαν στον αέρα, χωρίς, ωστόσο, την ίδια στιγμή να επείγεται για το παραμικρό: χωρίς με άλλα λόγια να σπεύδει να Η Όλγα Παπακώστα. επιδείξει και να διαφημίσει τα μέσα της, δίχως να βιάζεται να αδειάσει τη φαρέτρα της από τα καυστικά της βέλη, που αντί να πέφτουν βροχηδόν επί των κεφαλών μας διαγράφουν την τροχιά τους σε πολλαπλά, κάθε άλλο παρά ισοϋψή επίπεδα. Τι ακριβώς, όμως, συμβαίνει με την ειρωνεία της Παπακώστα; Να πω καταρχάς πως δεν ταυτίζεται ουδόλως με το σαρκασμό, πως η αποδόμησή της δεν έχει να κάνει με την περιπαικτική εικονογράφηση είτε του εαυτού είτε των άλλων. Η Παπακώστα είναι περιπαικτική και επιζητεί να αποσπάσει ακόμα και το γέλιο (ιδίως όταν εκβάλλει σε ένα είδος πυκνού ή και μαύρου χιούμορ), με τη διαφορά πως ο σαρκασμός μοιάζει εντελώς ακατάλληλος (ίσως και επιδερμικός ή πολύ εξωτερικός) για την ποιητική συνθήκη την οποία δημιουργεί με το βιβλίο της. Η κωμωδία που εξελίσσεται στις σελίδες του, εφόσον μιλάμε όντως για κωμωδία, είναι όχι ένα θέατρο που κοροϊδεύει και περιγελά τον κόσμο, αλλά μια σκηνή επί της οποίας ζωντανεύει η καθημερινή φάρσα της ζωής. Μια σκηνή, παρ όλα αυτά, που σπανίως αποδεικνύεται αστεία, αφού πίσω από την καθημερινότητα ελλοχεύει πάντοτε ένας εφιαλτικός κίνδυνος, μια άρρητη πλην πανταχού παρούσα απειλή, ικανή ανά πάσα στιγμή να πετύχει μιαν εξ εφόδου κατάληψη: Στο κάτω-κάτω είπε η Σκάρλετ Αύριο ξημερώνει η ιδία μέρα. Θα μετατρέψω τις βελούδινες κουρτίνες μου σε ωραιότατο πράσινο φόρεμα. Όσα παίρνει ο άνεμος πάντα επιστρέφουν. Αν και είναι συνήθως αγνώριστα. ΠΟΛΥΣΤΙΧΗ, ΠΟΛΥΜΟΡΦΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ Με πολλά, μεγάλα, πολύστιχα ποιήματα, κατανεμημένα πάντως συνήθως σε δίστιχα ή τρίστιχα, με πολύτροπες λογοτεχνικές και κινηματογραφικές αναφορές, με πληθώρα τόπων και τοποθεσιών (ελληνικών και ξένων), με την τακτική παρουσία των αγγλικών (ή Πολύεδρον θραυσμάτων από άλλες γλώσσες) στο λόγο της, με σεναριακού τύπου αποστροφές ή και με υπόρρητους θεατρικούς διαλόγους, η Παπακώστα οργανώνει ειρωνικά και τη σκηνοθετική της ατμόσφαιρα. Υλικά με την πιο ετερογενή καταγωγή και χρήση καταλήγουν σε ένα εκρηκτικό αμάλγαμα, που κατορθώνει να απαλείψει όλες τις συγκολλητικές ραφές του, ενεργώντας ως ένα ενιαίο και αδιάσπαστο σύνολο από το οποίο αποκλείεται προγραμματικά και ο οποιοσδήποτε λυρικός ή καλολογικός διάκοσμος: καμία διαστολή των αισθημάτων, καμία έξαρση χαράς, λύπης ή πόνου, παντελής έλλειψη επιθετικών προσδιορισμών και μακροσκελών φράσεων ή προτάσεων, εμφανής κυριαρχία του ρήματος. Στον πυρήνα μιας τέτοιας μείξης σαλεύει, αεικίνητη, επινοητική και φαντασιώδης, η προφορικότητα: το στοιχείο που συνιστά μαζί με την ειρωνεία την κορυφαία ποιητική επένδυση της Παπακώστα. Κι είναι σίγουρα περιττό να υπενθυμίσω πόσο κοντά βρίσκεται η προφορικότητα στην εκφραστική αστοχία, στη στραμπουληγμένη διατύπωση, ακόμα και στη συντακτική αναρχία, όταν ο ποιητής είτε νιώθει πως το προφορικό επιτάσσει να γράψει όπως μιλάει (όπως ξεπηδούν οι σκέψεις και οι ιδέες στον νου του) είτε δεν διαισθάνεται καν τι σημαίνει προφορικό, αφημένος μακαρίως στη λεκτική του αυθαιρεσία, που μπορεί ενίοτε να αγγίζει τα όρια της κακοποίησης. Όπως κι αν έχει, η Παπακώστα προβάλλει με τον ώριμο και ταυτοχρόνως δημιουργικά ανήσυχο λόγο της, λόγο συντεταγμένης και βαθιά ψαγμένης αταξίας, ως μια ποιητική φωνή από την οποία περιμένουμε στο μέλλον τουλάχιστον ισάξιες επιδόσεις. Το βιβλίο της προσφέρεται, άλλωστε, και ως ένα πολύ εύγλωττο δείγμα των δρόμων που έχει χαράξει η σύγχρονη ελληνική ποίηση: δρόμοι, ας μην το ξεχνάμε, κι ας μην το παραβλέψουμε ούτε λεπτό, υψηλών προσδοκιών και προχωρημένης ευαισθησίας. zx 96 the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

97 Φωτο-γραφία Γραφή με αφορμή μια εικόνα Ένα χαμόγελο Αμβούργο, Δυτική Γερμανία, 1987 Φωτογραφία-Κείμενο: Κωνσταντινοσ Πιττασ Η τεράστια ανοικτή αγορά τροφίμων του Αμβούργου έχει σχολάσει προ πολλού. Ακόμη και οι «τροφοσυλλέκτες», σκυφτοί άνθρωποι που ορμούσαν στο τέλος με μια πελώρια πάνινη σακούλα περασμένη σταυρωτά, είχαν ήδη σαρώσει ό,τι είχαν πετάξει οι έμποροι. Είχαν φύγει όλοι. Αλλά, κάτω από ένα υπόστεγο, ένας μονόχειρας περίμενε. Και κοίταζε. Σκέφτομαι αυτή τη φωτογραφία σαν τη δίδυμη μιας άλλης που είχα βγάλει στο Βουκουρέστι επί Τσαουσέσκου. Κι εκεί, ένας φτωχός άνθρωπος περίμενε στο δρόμο μπροστά σ ένα τραπεζάκι, μέσα στο χιονιά, μια παραμονή Χριστουγέννων, χωρίς να περιμένει τίποτα ούτε αυτός. Παρόμοιες φωτογραφίες αρέσουν και σε αυτούς που βλέπουν πάντα αυτά που πιστεύουν: φρικτός ο κομμουνισμός, αλλά και ο καπιταλισμός απάνθρωπος κι αυτός. Καμία αντίρρηση, αλλά βλέπουν μόνο αυτό. Ακόμη κι αυτή η αλυσίδα που καταλήγει στο λαιμό του ανθρώπου στο Αμβούργο «είναι συμβολική», όπως μου είπε κάποιος. Δίπλα του όμως υπάρχει ένα παιδί που χαμογελάει αινιγματικά, δεν κατάλαβα ποιά ήταν η σχέση των δύο. Αυτό το χαμόγελο κάνει την εικόνα ενδιαφέρουσα, ανεξήγητη πλέον δεν είναι πια μια τυπική εικόνα δυστυχίας. Για μένα την κάνει σπαρακτική. Γιατί με κάνει να δω τη ζωή, την πολυπλοκότητά της. Ο μονόχειρας και το παιδί είναι η ίδια η ζωή, ήταν εκεί μπροστά μου. Η ζωή αρχίζει εκεί που τελειώνουν οι ιδεολογίες και τα πιστεύω μας, οι ιδεολόγοι δεν θα την καταλάβουν ποτέ. zx the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 97

98 ΑΓΓΕΛΙΕΣ Στείλε και εσύ την αγγελία σου στα Προσωπικά του Books Journal με την ένδειξη: για τις αγγελίες). Επικοινωνία και συντροφιά, σχέσεις και έρωτας Μείνε σε σύνδεση με ένα κοινό υψηλών ενδιαφερόντων και μοναδικών ποιοτήτων. Είναι δωρεάν. ΠΡΟΣΩΠΙΚΆ Συναντηθήκαμε στο αναγνωστήριο της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Δευτέρα μεσημέρι. Διαβάζαμε προσηλωμένοι, πλάι πλάι στους καναπέδες, εσύ ξανθιά, καθαρά μάτια, μαύρο πουλόβερ, μαύρο σκισμένο στα γόνατα τζιν δεξιά μου, εγώ κοντοκουρεμένος, ριγέ πουκάμισο και μπλουτζίν τέρμα αριστερά, και όταν σηκώναμε το κεφάλι μπροστά μας, πίσω από το μεγάλο τζάμι, ο ουρανός ήταν βαρύς και όταν αργότερα ήρθε η βροχή έπεφτε με το ασκί. Προσπαθούσα να λύσω μια δύσκολη αλγεβρική εξίσωση, μάλλον το έκανα φωναχτά και συ ενοχλήθηκες. Διάβαζες Το Μηδέν και το Άπειρο και σε περισπούσε η ταπεινή μου αγωνία. Σε παρατηρούσα αργότερα όταν έφευγες, είσαι ιδανική παρέα για να διαβάζουμε μαζί ετερόκλητα πράγματα. Θα είμαι όλο το Φεβρουάριο, κάθε Δευτέρα μεσημέρι στην ίδια θέση, και θα σε περιμένω. ΔΙΑΦΟΡΑ Aν θέλετε να δώσετε έπιπλα, ηλεκτρονικές συσκευές, ρούχα κτλ μπορείτε να έχετε υπόψη σας το ΡΕΤΟ, έναν χριστιανικό σύλλογο μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα που βοηθά τοξικομανείς στην κοινωνική τους επανένταξη. Παραλαμβάνουν δωρεάν τα αντικείμενα από τον χώρο σας, αν χρειαστεί τα επισκευάζουν, και έπειτα τα μεταπωλούν σε προσιτές τιμές στα καταστήματά τους. Προτιμήστε τους, κάνουν εξαιρετική δουλειά! Τηλ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Το σινεμά του Αλμοδόβαρ, τα ποιήματα του Λόρκα, τα διηγήματα του Μπόρχες... Θέλετε να μάθετε την ισπανική γλώσσα και να γνωρίσετε τον ισπανόφωνο πολιτισμό; Εκπαιδευτικός αναλαμβάνει μαθήματα σε παιδιά και ενήλικες, με τη χρήση λογοτεχνικών και άλλων κειμένων, καθώς και οπτικοακουστικού υλικού. Τηλέφωνο: Γαλλικά και αγγλικά σε παιδιά και ενήλικες από τελειόφοιτη γαλλικής φιλολογίας ΕΚΠΑ και κάτοχο Proficiency. Δημιουργική εκμάθηση της γλώσσας μέσω οπτικοακουστικού υλικού και λογοτεχνικών κειμένων. Αναλαμβάνεται επίσης η μελέτη μαθητών δημοτικού. Δυνατότητα θερινών μαθημάτων. Τιμή συζητήσιμη. Τηλέφωνο: Μαθήματα ρωσικής γλώσσας. Ατομικά ή ομαδικά μαθήματα κατ οίκον. Ατομική ή ομαδική προετοιμασία για όλα τα πτυχία (Α1-C1) στο νέο σπουδαστήριο ρωσικής γλώσσας AKADEMIA, Ακαδημίας 57 Αθήνα. Ειδικές γνώσεις στη λογοτεχνία και την πολιτική ιστορία. Γκαλίνα Γκοντσάρ, φιλόλογος-γλωσσολόγος. Τηλέφωνο επικοινωνίας: Ισπανικά με τον Ιγνάθιο. Δάσκαλος απο Ισπανία (Βαρκελώνη) προσφέρει ιδιαίτερα μαθήματα ισπανικών με τρόπο δυναμικό και δημιουργικό για όλα τα επίπεδα. Μέσα διδασκαλίας/εκμάθησης: κείμενα, ήχος, βίντεο, συνομιλία κ.λπ. Δυνατότητα και για ομαδικά μαθήματα. Μιλάω ελληνικά. Τηλ , Μail: ΠΩΛΉΣΕΙΣ Χαρίζω ή πουλάω πάμφθηνα χιλιάδες βιβλία. Εξαιτίας της γνωστής τριπλής αναγκαιότητας (χώρος, ενδιαφέροντα, ηλικία - στα 63 φέτος) εκχωρώ ένα σημαντικό μέρος της βιβλιοθήκης μου. Υπάρχουν πεζογραφία, ποίηση, ιστορία, πολιτική, κόμιξ, στρατιωτικά, παιδαγωγικά, επιστήμες, ταξιδιωτικά κ.λπ., παλιά και νεότερα, τσέπης και δεμένα, σπάνια και συνηθισμένα. Πάρα πολλά βιβλία χαρίζονται, ενώ οι τιμές των άλλων ποικίλλουν από μισό μέχρι 5 ευρώ. Τα βιβλία βρίσκονται στο σπίτι μου, στ Άνω Πατήσια. Κλείνουμε τηλεφωνικό ραντεβού. Ψάχνετε τα βιβλία κι επιλέγετε όσα θέλετε. Απ αυτά α) παίρνετε έτσι κι αλλιώς όσα χαρίζω β) όσα πουλιούνται τα κοστολογώ, και, αν συμφωνήσουμε, τ αγοράζετε. To παρόν είναι κοινοποιήσιμο προς κάθε πιθανό/η ενδιαφερόμενο/-η: αναγνώστες/-ώστριες, (παλαιο)βιβλιoπώλες/-ώλισσες, ιδρύματα κ.λπ. Τηλεφωνείτε στο , Δημήτρης Φύσσας. Πωλείται η πλήρης συλλεκτική σειρά του πρώτου εβδομαδιαίου περιοδικού «Αστερίξ», Μια σπάνια έκδοση Σπανού, μια μοναδική ευκαιρία. Τηλεφωνήστε στο , Δημήτρης Φύσσας. Πωλείται: Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, εκδοτικός οίκος Γεωργίου Δ. Φέξη, Αθήνα Ολοκληρωμένο σε πέντε τόμους. Τιμή: 300 ευρώ. Επικοινωνήστε: lionaraki@gmail.com. Πωλούνται συνολικά 18 τεύχη του γαλλικού κινηματογραφικού περιοδικού Premiere: 1988 (2 τεύχη), 1989 (10 τεύχη), 1990 (6 τεύχη). Επικοινωνήστε: lionaraki@gmail.com. Πωλούνται δυο τεύχη του φεμινιστικού περιοδικού Δίνη: τεύχος 1 και 2 ( ). Επικοινωνήστε: lionaraki@gmail.com. Σπάνια έκδοση. Πωλούνται 12 τεύχη του έτους 1972 του περιοδικού Φοιτητικός Παλμός. Επικοινωνήστε: lionaraki@gmail.com. Πωλούνται δεκάδες παλιά τεύχη του επιστημονικού περιοδικού Σύγχρονα Θέματα (μεταξύ αυτών τα πρώτα ιστορικά τεύχη). Επικοινωνήστε: lionaraki@gmail.com. Πωλείται ηλεκτρικός κύλινδρος αργυροχρυσοχοΐας, τηλ Επειδή χρειάζομαι νέο χώρο στη βιβλιοθήκη μου διαθέτω τα παρακάτω βιβλία σε κατάσταση από καλή έως άριστη (σε παρένθεση η τιμή σε ευρώ): The British school of psychoanalysis (10), The culture of narcissism (5), Listening to Prozac (10), The romance of Αmerican psychology (10), Love and will (5), The psychotherapy of schizophrenia (5), Adolescent suicide: assessment and intervention (10), Adolescents and youth, ed. Dorothy Rogers (5), Studies in adolescence (5), Χρονομηχανές (5), Χρονικό του εικοστού αιώνα, εκδ. 4E (10). The joy of weight loss: a spiritual guide to easy fitness (15), 1001 great ideas for teaching and raising children with autism or Asperger s (15), The anatomy of self: the individual versus society (10), Suicide in the young (10), Beyond Prozac: brain-toxic lifestyles, natural antidotes, and new generation antidepressants (10), OCD in children and adolescents: a cognitivebehavioral treatment manual (10), Stress and burnout in the human service professions (10), Psychology, ed. Ronald Smith (15), The new view of self: how genes and neurotransmitters shape your mind, your personality, and your mental health (10), States of mind: new discoveries about how our brains make us who we are (10), The mind and the brain (10), Beyond ego: transpersonal dimensions in psychology (10), A separate creation: how biology makes us gay (10), Work and the evolving self (10), Parenting and psychopathology (10), Αθανασίου Παρίου Γραμματική (έκδ. 2006, 15). Τηλ Διατίθενται 28 τεύχη του περιοδικού Philosophy, Psychiatry, and Psychology που εκδίδεται από το Johns Hopkins University Press (έτη ) για 7 ευρώ το ένα. Ολόκληρη η σειρά προς 150 ευρώ. Τηλ Διατίθενται τα τεύχη του περιοδικού Άρδην προς 2 ευρώ το ένα. Τηλ the books journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

99

100