ΤΑ ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΚΑ ΛΑΘΗ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΟΥΝ ΜΕ ΑΚΡΙΒΕΙΑ ΤΟΥΣ ΑΓΓΛΟΦΩΝΟΥΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ ΔΥΣΛΕΞΙΚΟΥΣ: ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ

Transcript

1 avlidis, G.Th. & Giannouli, V. (2003) Spelling Errors Accurately Differentiate USA-English Speakers from Greek Dyslexics: Implications for Causality and Treatment. In: Joshi, R.M., Leong, C.K & Kaczmarek, L.J.. (eds) Literacy Acquisition: The Role of honology, Morphology and Orthography. Washington, IOS ress ΤΑ ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΚΑ ΛΑΘΗ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΟΥΝ ΜΕ ΑΚΡΙΒΕΙΑ ΤΟΥΣ ΑΓΓΛΟΦΩΝΟΥΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ ΔΥΣΛΕΞΙΚΟΥΣ: ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΠΑΥΛΙΔΗΣ 1 & Dr. ΒΙΚΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ 2 1 Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη, Ελλάδα τηλ Τμήμα Εκπαίδευσης, Πανεπιστήμιο Brunel, Αγγλία, & Hershey Medical College, Πανεπιστήμιο enn State, Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής pavlidis@uom.gr 2 Πανδώρας Κοζάνη 50100, Ελλάδα Εισαγωγή Η δυσλεξία χαρακτηρίζεται από μία σημαντική διαφορά μεταξύ του προφορικού και του γραπτού λόγου, μεταξύ γνωστικών ικανοτήτων, προσπάθειας και επίδοσης στο σχολείο, από σοβαρά προβλήματα ανάγνωσης και ορθογραφίας και από μία πολύ μεγάλη δυσκολία στη μεταφορά των σκέψεων στο γραπτό λόγο. Αυτές οι δυσκολίες δεν μπορούν να αποδοθούν σε φτωχή ακοή ή όραση, χαμηλή νοημοσύνη, σε έκδηλα νευρολογικά προβλήματα ή σε ανεπαρκείς κοινωνικοεκπαιδευτικές ευκαιρίες (Παυλίδης 1981, 1986, 1990, Snowling 1987, Ellis 1993). Τα δυσλεξικά παιδιά συνιστούν μία ουσιώδη μειονότητα του 2-10% του αγγλόφωνου πληθυσμού (Rutter και Yule 1975, Read 1986, Παυλίδης 1985a,b,c). Η αναπτυξιακή δυσλεξία θεωρούνταν ένα ενωτικό σύνδρομο με μία μοναδική βαθύτερη ανεπάρκεια αυξάνοντας τα κοινά συμπτώματα όλων των περιπτώσεων της δυσλεξίας (Ellis 1982c, 1993). Παρόλα αυτά, η φύση της βαθύτερης ανεπάρκειας είχε υποτεθεί ότι είναι μία γενική αντιληπτική ανεπάρκεια ή ότι προκαλείται από κάποιες κεντρικές εγκεφαλικές δυσλειτουργίες που συνδέονται με τα οπτικά κέντρα, π.χ. (Stanley 1991, Παυλίδης 1986). Ο Lovegrove και άλλοι (1984, 1987) επιχειρηματολόγησαν υπέρ ενός χαμηλού βαθμού οπτικής ανεπάρκειας σε ένα μεγάλο ποσοστό δυσλεξικών, ενώ ο Seymour (1986) ανακάλυψε ότι οι 21 του δυσλεξικοί σε σύγκριση με τους ομόλογούς τους φυσιολογικούς αναγνώστες έτειναν να δείχνουν αισθητά ετερογενή δείγματα και οπτικών και φωνολογικών δυσκολιών στην ανάγνωση. Αντιθέτως, ένας μεγάλος αριθμός ερευνητών συμπεριλαμβανομένης της Isabelle Liberman της νεώτερης και των συνεργατών της στα εργαστήρια του Huskins, του Frank Velluntino στην Ιθάκη, Ν.Υ. και πολλών άλλων στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και την Ευρώπη που παρουσίασαν καλή έρευνα και πρότειναν την υπόθεση της φωνολογικής ανεπάρκειας (ένα σοβαρό πρόβλημα στη σύνδεση της μορφής ενός γράμματος [γράφημα] με τον αντίστοιχο ήχο [φώνημα] ) ως την αιτία της δυσλεξίας. Από την άλλη πλευρά, πολλοί ερευνητές υιοθέτησαν την άποψη ότι οι δυσλεξικοί δεν είναι όλοι όμοιοι και ότι η δυσλεξία μπορεί να μην είναι μία ενωτική οντότητα αλλά μία ομάδα ανεξάρτητων συνθηκών με παρόμοια ψυχολογικά και εκπαιδευτικά προφίλ αλλά με πιθανόν διαφορετικές αιτίες και προγνώσεις. Κανένας από τους ερευνητές δεν αμφισβήτησε τη θεμελιώδη ιδέα/αντίληψη ότι το βιολογικό υπόστρωμα της δυσλεξίας είναι το ίδιο ανεξάρτητα από τη γλώσσα ή άλλα εθνικά χαρακτηριστικά. Παρά το γεγονός ότι η κυρίαρχη άποψη υποστηρίζει ότι οι δυσλεξικοί έχουν δυσκολία στη διατήρηση του λόγου στη βραχύχρονη μνήμη και στο συνειδητό διαχωρισμό του λόγου σε φωνήματα, υπάρχουν μελέτες (Snowling και άλλοι 1986, Ramus 2001) που απέδειξαν ότι μερικοί δυσλεξικοί έχουν επίσης αισθητηριακές ανεπάρκειες όπως: α) προβλήματα με τη λεκτική βραχύχρονη μνήμη, β) δυσκολία στη διάκριση μεταξύ κάποιων οπτικών ερεθισμάτων όταν 1

2 παρουσιάζονται αλληλοδιαδοχικά αλλά όχι όταν παρουσιάζονται ταυτόχρονα και τέλος γ) δυσκολία σε όλες τις συχνότητες του χώρου. Έτσι, θα μπορούσε να υπάρχει ένας κρυμμένος παράγοντας που ίσως θα μπορούσε να εξηγήσει τη συχνότητα των αισθητηριακών ανεπαρκειών στους δυσλεξικούς; Ένας παράγοντας θα μπορούσε να είναι η ύπαρξη άλλων αναπτυξιακών δυσλειτουργιών στον δυσλεξικό πληθυσμό λίγοι δυσλεξικοί έχουν συγκεκριμένη γλωσσική βλάβη αλλά η συντριπτική πλειοψηφία έχει επίσης διάσπαση προσοχής. Από την άλλη πλευρά, η υπόθεση της φωνολογικής ανεπάρκειας απαιτεί περαιτέρω έρευνα, ειδικά αφού η υποτιθέμενη εγκεφαλική δυσλειτουργία για την φωνολογία δεν έχει βρεθεί ακόμη (Ramus 2001). Η μεγαλύτερη πρόκληση είναι ακόμη η κατανόηση της ακριβούς φύσης της φωνολογικής ανεπάρκειας και κυρίως της βιολογικής της αιτίας. Βέβαια, τα δεδομένα μπορεί να μην υποστηρίζουν την πλευρά της υπόθεσης της φωνολογικής ανεπάρκειας ως αιτία της δυσλεξίας αλλά αυτό το γεγονός δεν αμφισβητεί την εγκυρότητα πολλών στοιχείων της σχετικής βιβλιογραφίας. Με άλλα λόγια, η ερμηνεία των δεδομένων χρειάζεται περαιτέρω έρευνα ειδικά σε σχέση με τα αποτελέσματα των μη-αγγλικών γλωσσών. Η νευρο-αλληλοδιαδοχική και οφθαλμοκινητική υπόθεση που προτάθηκε από τον Παυλίδη (1981, 1985a,b,c, 1990, 2003) αναζητά επίσης να αποκαλύψει τις βιολογικές αιτίες τις δυσλεξίας. Τα βασικά ευρήματα, ιδέες και οι πιθανές σχέσεις μεταξύ της δυσλεξίας και των κινήσεων των ματιών έχουν δοθεί παρακάτω. Η ισχυρή σχέση μεταξύ της φυσιολογικής ανάγνωσης και της οφθαλμοκίνησης ήταν ήδη ένα γνωστό γεγονός από την αρχή της έρευνας για την ανάγνωση. Υπάρχουν ισχυρές αναπτυξιακές τάσεις στον αριθμό και στη διάρκεια των προσηλώσεων και στον αριθμό των παλινδρομήσεων, με την τελευταία μέτρηση να συνεχίζει να μειώνεται στους φυσιολογικούς αναγνώστες όσο προχωρούν προς το λύκειο. Σε αντίθεση με τις κινήσεις των ματιών και των φυσιολογικών και των καθυστερημένων αναγνωστών, η οφθαλμοκίνηση των δυσλεξικών είναι ακανόνιστη, δείχνει ασυνήθιστα δείγματα και μεταβλητότητα διάρκειας που δεν εξαφανίζονται με την ηλικία. Οι παλινδρομήσεις συχνά συμβαίνουν σε ομάδες δύο ή περισσότερων διαδοχικά ενώ οι προχωρημένοι, οι φυσιολογικοί και οι καθυστερημένοι αναγνώστες συνήθως κάνουν απλές παλινδρομήσεις. Παρομοίως, τα παιδιά με διάσπαση προσοχής (ADHD) και με μαθησιακές δυσκολίες έχουν ανώμαλη/ μη φυσιολογική οφθαλμοκίνηση. Παρόλο που η ισχυρή σχέση μεταξύ ανώμαλης οφθαλμοκίνησης και δυσλεξίας είναι γνωστή, υπάρχει μεγάλη ασυμφωνία σχετικά με τη φύση της αιτιολογικής σχέσης, θεωρώντας ότι η οφθαλμοκίνηση είναι μάλλον συνέπεια παρά αιτία. Σχεδόν από την αρχή είχε υποτεθεί ότι η οφθαλμοκίνηση είναι μόνο η αντανάκλαση της σημαντικότερης δυσκολίας που έχουν οι δυσλεξικοί στην αποκωδικοποίηση του νοήματος του κειμένου. Ωστόσο υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ενάντια σ αυτή την άποψη: - Όταν οι δυσλεξικοί συσχετίζονται όσον αφορά το επίπεδο της ανάγνωσης με καθυστερημένους αναγνώστες ή νεαρότερα παιδιά της ίδιας αναγνωστικής ηλικίας, έχουν ακόμη περισσότερο ανώμαλη οφθαλμοκίνηση. - Όταν δυσλεξικοί διαβάζουν ένα κείμενο ένα χρόνο μόνο πίσω από την αναγνωστική τους ηλικία, ή «για πλάκα» ένα εύκολο κείμενο, η οφθαλμοκίνησή τους είναι ακόμη ανώμαλη. - Όταν διαβάζουν ένα κείμενο πιο δύσκολο από την αναγνωστική τους ηλικία, οι φυσιολογικοί αναγνώστες δείχνουν κάποια αύξηση στη διάρκεια των προσηλώσεων και στον αριθμό των παλινδρομήσεων, αλλά σπάνια με τις ίδιες ποιοτικές ανωμαλίες ούτε στον ίδιο βαθμό όπως οι δυσλεξικοί. - Τελικά, και πιο συγκεκριμένα, οι δυσλεξικοί δείχνουν ανώμαλη οφθαλμοκίνηση (το οποίο αποτελεί βασικό συστατικό της κατάστασης/ συνθήκης) για μη-λεκτικούς οπτικούς κινούμενους στόχους. Σχεδόν όλες οι νευρολογικές παθήσεις από το Πάρκινσον, την πολλαπλή σκλήρυνση μέχρι τη σχιζοφρένεια αντικατοπτρίζονται στην ανώμαλη οφθαλμοκίνηση (κινήσεις των ματιών). Η δυσλεξία είναι επίσης μία νευρολογική πάθηση και ως τέτοια είναι επίσης αναμενόμενο να αντικατοπτρίζεται στην ανώμαλη οφθαλμοκίνηση, και πράγματι αντικατοπτρίζεται. Ωστόσο, το ερώτημα παραμένει εάν υπάρχει μία αιτιολογική σχέση μεταξύ δυσλεξίας και οφθαλμοκίνησης. Από τα τέλη της δεκαετίας του 70, ο πρώτος συγγραφέας πρότεινε ότι η Ακανόνιστη Οφθαλμοκίνηση (κινήσεις των ματιών) που παρατηρήθηκε στους δυσλεξικούς είναι στενά συνδεδεμένη με τη δυσλεξία και ότι η οφθαλμοκίνηση 2

3 και η δυσλεξία δεν είναι απαραίτητο να έχουν σχέση αιτίας-αποτελέσματος. Αντιθέτως, υποστήριξε ότι και τα δύο μπορούν να είναι υποπροϊόντα της εγκεφαλικής δυσλειτουργίας όπου: α) Η Οφθαλμοκίνηση μπορεί να είναι το σύμπτωμα μίας ή περισσότερων κεντρικών νευρολογικών ανεπαρκειών κοινώς συνδεδεμένων με τη δυσλεξία. β) Η λανθασμένη οφθαλμοκίνηση θα μπορούσε να προκαλέσει δυσλεξία, αλλά αυτό θα ήταν μάλλον μία σπάνια περίπτωση με ισχυρά νευρολογικά θεμελιώδη στοιχεία, και το πιο πιθανό γ) η οφθαλμοκίνηση και η δυσλεξία μπορούν να είναι τα συμπτώματα ανεξάρτητων αλλά παράλληλων κεντρικών νευρολογικών ανεπαρκειών με άλλα λόγια δύο διαφορετικά δυσλειτουργικά μέρη του εγκεφάλου που το ένα προκαλεί δυσλεξία και το άλλο ακανόνιστη οφθαλμοκίνηση. Και τα δύο μπορεί να απορρέουν από έναν τρίτο κοινό παράγοντα που προκαλεί δυσλειτουργία των άλλων δύο μερών του εγκεφάλου. Τέτοιοι κοινοί παράγοντες θα μπορούσαν να συμπεριλαμβάνουν μηχανισμούς διαδοχής/ αλληλουχίας και ελέγχου της προσοχής. - Μέχρι πρόσφατα, οι έρευνες για τη δυσλεξία διεξάγονταν κυρίως στην Αγγλική γλώσσα και επικεντρώνονταν περισσότερο στην ανάγνωση και λιγότερο στη ορθογραφία. Λίγες έρευνες έχουν δημοσιευτεί σχετικά με μη-αγγλόφωνους δυσλεξικούς, οι οποίες οδήγησαν σε αμφίβολες υποθέσεις και θεωρίες όσον αφορά τα πιθανά αίτια της δυσλεξίας. Οι Frith (1985), Seymour (1987), Treiman (1993), Goswami (1988, 1991, 1993) και Goswami & Bryant (1990) πρότειναν ότι για επιδέξια/ ικανοποιητική ανάγνωση και / ή για ορθογραφία σε μία αλφαβητική γλώσσα όπως η Αγγλική, υπάρχουν αντιφατικές συσχετίσεις ανάμεσα σε γράμματα και ήχους περισσότερες από μία αντιστοιχίες γραφήματος και φωνήματος. Η ανάγνωση μπορεί να πραγματωθεί με δύο στρατηγικές: τη λεκτική (λογογραφική) στρατηγική που βασίζεται εξολοκλήρου στην αναγνώριση της λέξης και την υπο-λεκτική στρατηγική που βασίζεται στη μετατροπή γραφημάτων σε φωνήματα ή στην ορθογραφική αναλογία. Υποστηρίχθηκε περαιτέρω ότι η αποτυχία στην υιοθεσία μίας από αυτές τις στρατηγικές είναι χαρακτηριστική της αναπτυξιακής δυσλεξίας (Broom & Doctor 1995). O Frith (1992) πρότεινε ότι τα δυσλεξικά παιδιά συλλαμβάνονται σε ένα λογογραφικό επίπεδο ανάγνωσης λόγω της ανικανότητάς τους να συσχετίσουν γρήγορα και αυτόματα γράμματα και ήχους, γραφήματα και φωνήματα, ενώ ο Seymour (1987) υποστήριξε ότι η ανάπτυξη ενός ορθογραφικού λεξιλογίου εξαρτάται από τη δημιουργία και ενός λογογραφικού και ενός αλφαβητικού λεξιλογίου και από την απόκτηση φωνολογικής συνείδησης (δυνατότητα/ ικανότητα να επηρεάζουν και να χειρίζονται τον ήχο/ την ηχητική δομή των λέξεων). Επιπλέον, μια σειρά από μελέτες (Howard & Best 1994, 1996, Snowling 1992, 1994, Stuart & Masterson 1992, Frith 1995, Campbell & Butterworth 1985, Funnell & Davison 1989) βρέθηκαν στην ευχάριστη θέση να επαληθεύσουν το δυνατό συσχετισμό ανάμεσα στην κακή επίδοση στις ασκήσεις φωνολογικής ενημερότητας και την ανάγνωση στους δυσλεξικούς. Παρομοίως, διαγλωσσικές συσχετίσεις (π.χ. ανάμεσα σε Άγγλους και Γερμανούς δυσλεξικούς) ερεύνησαν τη σχέση (δυνατή / ή όχι καθοριζόταν από το βαθμό της συχνότητας της αλφαβητικής γραφής που ζητείται) ανάμεσα στη φωνολογική ενημερότητα και τη δυσλεξία (Wimmer & Goswami 1994). Οι διαφορές στην αντιστοιχία γραφημάτων και φωνημάτων βρέθηκε ότι επηρεάζουν πολύ βαθιά την ανάπτυξη/ εξέλιξη της ανάγνωσης και ακόμη περισσότερο τον κίνδυνο των σοβαρών αναπτυξιακών συλλήψεων στην ανάγνωση και την ορθογραφία (Δυσλεξία). H απόκτηση της φωνολογικής κωδικοποίησης στην αναγνώριση της λέξης αποδείχτηκε ότι ήταν πιο δύσκολη ένα πραγματικό εμπόδιο για τους Άγγλους δυσλεξικούς οι οποίοι βρέθηκε ότι απέκτησαν μία πολύπλοκη / περίπλοκη διαδικασίας φωνολογικής κωδικοποίησης απ ό,τι ήταν για μία άλλη ομάδα δυσλεξικών που μαθαίνουν να διαβάζουν ή να γράφουν διαυγείς / διαφανείς ορθογραφίες (όπως η Γερμανική), οι οποίοι έπρεπε να βασίζονται σε μία απλή on-line φωνολογική κωδικοποίηση (Wydell & Butterworth 1999, Landerl, Wimmer & Frith 1997, Wimmer 1996, a, b, Παυλίδης και άλλοι, 1997). Ως αποτέλεσμα, οι Άγγλοι δυσλεξικοί τείνουν να είναι πιο ανακριβείς και αργοί αναγνώστες και / ή spellers μη οικείων και μη-λεκτικών ερεθισμάτων. Το γεγονός ότι οι Αγγλόφωνοι δυσλεξικοί τείνουν να κάνουν περισσότερο φωνολογικά παρά οπτικά λάθη (Coltheart 1982, Coltheart, Masterson, Byng, rior, Riddoch 1983, atterson 1982, Temple & Marshall 1983, Bub Cancelliere &Kertesz 1985, Frith 1980, 1985, 1992, 1995, Seymour 3

4 1986, Goswami 1993) οδήγησε στο συμπέρασμα ότι η υπόθεση σε μία ακανόνιστη ορθογραφία (όπως η Αγγλική) [Τreiman 1995, Goswami 1997, Wydell &Butterworth 1999] ότι οι δυσλεξικοί υποφέρουν από μία ανεπάρκεια στη φωνολογική διαδικασία / επεξεργασία, η οποία γίνεται εμφανής σε πιο εύκολη λέξη αλλά πιο δύσκολη και λανθασμένη σε μη-λεκτική ανάγνωση. Οι δυσλεξικοί τείνουν να γράφουν φωνητικά λανθασμένα την πλειοψηφία των λέξεων. Σε αξιοπρόσεκτα αντιθετικά δεδομένα από διαγλωσσικές έρευνες σε μη-αγγλόφωνες γλώσσες (Wimmer 1996,a,b Cossu και άλλοι 1995, Wydel &Butterworth 1999, Παυλίδης & Γιαννούλη 2002, Γούλα 2001, Κατανά 2001) έχουν δείξει ότι οι δυσλεξικοί σε πιο διαυγείς / συνεπείς ορθογραφίες (όπως τα Γερμανικά, τα Ιταλικά, τα Ελληνικά ή τα Γιαπωνέζικα) ίσως υποφέρουν από μία ανεπάρκεια στην ταχύτητα ανάγνωσης. Οι δυσλεξικοί spellers σε μία συνεπή ορθογραφία τείνουν να γράφουν την πλειοψηφία των λέξεων / μη-λέξεων φωνητικά σωστά. Ερευνητές όπως (Wimmer 1999, Cossu 1999, Wydell & Butterworth 1999) πρότειναν ότι διαφορετικές γλωσσικές δομές παράγουν διαφορετικά είδη και ποσοστά λαθών, που αμφισβήτησαν την μέχρι πρόσφατα ευρέως αποδοχή της δυνατής σχέσης αιτίου-αποτελέσματος ανάμεσα στην ανεπάρκεια της φωνολογικής επεξεργασίας και την δυσλεξία. Επιπροσθέτως, υποστηρίχθηκε ότι οι πιο διαυγείς γλώσσες (όπως η Γερμανική, η Ελληνική, η Ιταλική ή η Γιαπωνέζικη) παράγουν λιγότερα και διαφορετικά είδη λαθών από τις λιγότερο διαυγείς γλώσσες (όπως η Αγγλική, η Δανέζικη ή η Γαλλική) και οι ίδιες αρχές ισχύουν, επίσης, για το είδος και το ποσοστό των λαθών στην ορθογραφία. Λαμβάνοντας υπόψη τις προηγούμενες υποθέσεις, πολλοί ψυχολόγοι και εκπαιδευτικοί / παιδαγωγοί ενδιαφέρθηκαν να προσδιορίσουν τις ποιοτικές και / ή ποσοτικές διαφορές της ανάγνωσης και της ορθογραφίας ανάμεσα σε ομάδες δυσλεξικών διαφορετικών γλωσσών ή ορθογραφικών συστημάτων. Τα ευρήματα από τέτοιου είδους διαγλωσσικές μελέτες συχνά συμβάλλουν στο να κατανοήσουμε τα αίτια της δυσλεξίας, όπως επίσης και τις διαδικασίες ανάγνωσης και ορθογραφίας. Επομένως, ο σκοπός αυτής της μελέτης ήταν να προσδιοριστεί εάν οι ποιοτικές και / ή ποσοτικές διαφορές στην ορθογραφία υπήρχαν ανάμεσα σε Ελληνόφωνα και Αγγλόφωνα δυσλεξικά παιδιά. Σύμφωνα με τη νευρο-αλληλοδιαδοχική & οφθαλμοκινητική υπόθεση (Παυλίδης 1981, 1986, 1990, 2003) οι δυσλεξικοί spellers αντιμετωπίζουν σοβαρό πρόβλημα με την ορθογραφία λέξεων, ανεξάρτητα από τη χαμηλή ή υψηλή φωνητική συνέπεια της γλώσσας, ωστόσο η μορφολογία παίζει σημαντικό ρόλο. Σε ακανόνιστες γλώσσες (όπως η Αγγλική) οι δυσλεξικοί έχουν την τάση να γράφουν φωνητικά λάθος την πλειοψηφία των λέξεων και τα λάθη τους είναι κυρίως φωνολογικά. Στις περισσότερες ομαλές / κανονικές γλώσσες (όπως η Γερμανική, η Ιταλική, η Ελληνική) οι δυσλεξικοί έχουν την τάση να γράφουν φωνητικά σωστά την πλειοψηφία των λέξεων και τα λάθη τους είναι κυρίως οπτικά και μορφολογικά με ένα χαμηλό ποσοστό φωνολογικού τύπου λαθών. Σημείωση: Πριν σχολιάσουμε τη δυσλεξία, την ανάγνωση και την ορθογραφία στην Ελληνική γλώσσα, θα ήταν χρήσιμο να συνοψίσουμε τα κύρια σημεία της προηγούμενης συζήτησης σχετικά με τη δυσλεξία και την ανάγνωση και ορθογραφία στις ομαλές / συνεπείς / διαφανείς αλφαβητικές γραφές απέναντι στις ακανόνιστες / αδιαφανείς αλφαβητικές γραφές. Πίνακας 1 Αναπτυξιακή δυσλεξία και ανάγνωση / ή ορθογραφία σε ποικίλες αλφαβητικές γραφές εξετάζονται από δύο διαφορετικές υποθέσεις: 1. Φωνολογική Ανεπάρκεια, 2. Νευροαλληλοδιαδοχική & Οφθαλμοκινητική. Είναι κοινώς παραδεκτό ότι στην πράξη δύο παράγοντες προσδιορίζουν την αξία μίας προς εξέταση υπόθεσης, συγκεκριμένα εάν: 1. περιγράφει την πραγματικότητα, 2. προβλέπει την πραγματικότητα. ΔΥΣΛΕΞΙΑ 4

5 ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΒΑΣΙΣΜΕΝΕΣ ΣΕ ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ F (FAILS) = ΑΠΟΤΥΓΧΑΝΕΙ ΝΑ ΠΡΟΒΛΕΨΕΙ (REDICTS) = ΠΡΟΒΛΕΠΕΙ ΣΩΣΤΑ ΥΠΟΘΕΣΗ ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑΣ Δυσκολία στην αντιστοιχία γραφημάτων (συμβόλων) και φωνημάτων (ήχων) π.χ. α /ei/, to /t/ + / υ/ α /α/, vα /ν/ + /α/ ΝΕΥΡΟ-ΔΙΑΔΟΧΙΚΗ- ΟΦΘΑΛΜΟΚΙΝΗΤΙΚΗ- ΥΠΟΘΕΣΗ Εγκεφαλική δυσλειτουργία: και στα Οπτικά + στα Γλωσσικά Εγκεφαλικά κέντρα τα οποία ελέγχουν την Ανάγνωση, την Ορθογραφία, τη Διαδοχή, το συγχρονισμό, τη συγκέντρωση, το συγχρονισμό των κινήσεων, τη μη-λεκτική Οφθαλμοκίνηση, κ.α. ΝΕΥΡΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΙΤΙΕΣ ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΕΣ ΔΟΜΙΚΕΣ ΔΥΣΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΓΛΩΣΣΑ Μόνο τα κέντρα που ελέγχουν τη διαδικασία / επεξεργασία της γλώσσας Δυσλειτουργία του Αριστερού Ημισφαιρίου: Ελέγχει τις διαδοχικές λειτουργίες (λεκτικές + μη-λεκτικές) επομένως, η Γλώσσα ως μία εξολοκλήρου διαδοχική λειτουργία θα δυσλειτουργεί. ΝΕΥΡΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΙΤΙΕΣ ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΕΣ ΔΟΜΙΚΕΣ ΔΥΣΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΟΡΑΣΗ Κανένα πρόβλημα με τις οπτικές περιοχές και άλλες μη-λεκτικές εργασίες F ΕΛΛΗΝΕΣ: ΥΨΗΛΗ (φωνολογία ιδιαίτερης συνέπειας) ΑΓΓΛΟΙ: ΧΑΜΗΛΗ (ασυνεπής φωνολογία) F ΤΑΧΥΤΗΤΑ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ Όλες οι αλληλοδιαδοχικές λειτουργίες συμπεριλαμβανομένης της Οπτικής + Ακουστικής + Διαδοχικής αίσθησης θα δυσλειτουργούν. ΕΛΛΗΝΕΣ: ΧΑΜΗΛΗ (ανεξάρτητα από τη φωνολογική συνέπεια ή ασυνέπεια) ΑΓΓΛΟΙ: ΧΑΜΗΛΗ ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΛΑΘΩΝ ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΑΚΡΙΒΕΙΑ Η φωνολογική συνέπεια ελαχιστοποιεί Η φωνολογική συνέπεια δεν επηρεάζει το τον αριθμό των συνολικών λαθών συνολικό αριθμό των λαθών, αλλά η ΕΛΛΗΝΙΚΑ (Ομαλή = Εύκολη): μορφολογία ΧΑΜΗΛΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΑ: ΥΨΗΛΟΣ F ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΛΑΘΩΝ ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΑΚΡΙΒΕΙΑ Η φωνολογική ασυνέπεια μεγεθύνει τον Η φωνολογική συνέπεια δεν επηρεάζει το αριθμό των συνολικών λαθών συνολικό αριθμό των λαθών, αλλά η ΑΓΓΛΙΚΑ: (Ακανόνιστη = Δύσκολη): μορφολογία ΥΨΗΛΟΣ ΑΓΓΛΙΚΑ: ΥΨΗΛΟΣ 5

6 ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΚΑ ΛΑΘΗ Για όλες τις γλώσσες (Ελληνικά + Αγγλικά) τα είδη των ορθογραφικών λαθών θα είναι παρόμοια με την πλειοψηφία αυτών να είναι Φωνολογικά (= ακούγονται διαφορετικά από τη γραπτή λέξη). π.χ. laugh laf, /laf/ κόσμος κόζμος, /kosmos/ - kozmos Δεν σχετίζονται με τη φωνολογία, οπότε τέτοια προβλήματα ΔΕ θα έπρεπε να υπάρχουν Tα είδη των ορθογραφικών λαθών θα διαφέρουν ανάλογα με τα χαρακτηριστικά της γλώσσας ΕΛΛΗΝΙΚΑ: Περισσότερο Οπτικά (ακούγονται το ίδιο [ομόφωνα] αλλά γράφονται διαφορετικά και δεν καθορίζονται από γραμματικούς κανόνες) π.χ. μωρό μορό ΑΓΓΛΙΚΑ: Περισσότερο Φωνολογικά π.χ. tough /taf/ F ΜΗ-ΛΕΚΤΙΚΑ ΑΛΛΗΛΟΔΙΑΔΟΧΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ Επειδή οι αλληλοδιαδοχικές κινήσεις ελέγχονται από το αριστερό ημισφαίριο και δε σχετίζονται με τη φωνολογία Θα Υπάρχουν τέτοια Προβλήματα ΕΛΛΗΝΙΚΑ + ΑΓΓΛΙΚΑ: ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΕΛΛΗΝΙΚΑ + ΑΓΓΛΙΚΑ: ΟΧΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ F ΑΛΛΗΛΟΔΙΑΔΟΧΙΚΗ ΟΦΘΑΛΜΟΚΙΝΗΣΗ ΔΕ σχετίζονται με την φωνολογία, οπότε Ελληνικά + Αγγλικά: ΟΧΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ Είναι αλληλοδιαδοχικά και οπτικά, οπότε θα είναι λανθασμένα Ελληνικά + Αγγλικά: ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ F ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΒΑΣΙΣΜΕΝΕΣ ΣΤΗ ΓΛΩΣΣΑ - RHYMING Γλωσσικές εργασίες Ελληνικά + Αγγλικά: ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ Γλωσσικές εργασίες, έτσι εξαρτώνται από την Αλληλοδιαδοχή και το Συγχρονισμό των κινήσεων Ελληνικά + Αγγλικά: ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΚΙΝΗΣΕΩΝ ΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ - ΡΥΘΜΟΣ ΜΗ-γλωσσικές εργασίες Εργασίες βασισμένες στην Ελληνικά + Αγγλικά: ΟΧΙ Αλληλοδιαδοχή και το Συγχρονισμό ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ Ελληνικά + Αγγλικά: ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ F ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ (Τζιβινίκου, 2002) Εξολοκλήρου βασισμένη σε ΜΗ-φωνολογικές και ΜΗ-γλωσσικές ερωτήσεις Προβλέπει ότι η σχέση του με την Επειδή η δυσλεξία προκαλείται από μηγλωσσικούς παράγοντες, π.χ. ανώμαλη επίσημη διάγνωση της δυσλεξίας θα είναι εξαιρετικά μικρή ή ανύπαρκτη, επειδή αλληλοδιαδοχή, συγχρονισμός κινήσεων, είναι άσχετο με την υποτιθέμενη αιτία συγχρονισμός, ρυθμός, προσοχή, της δυσλεξίας (φωνολογία) η οποία δεν παρορμητικότητα, λανθασμένη εμφανίζεται στο ερωτηματολόγιο οφθαλμοκίνηση, κ.α. θα σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με την επίσημη διάγνωση 6

7 ΕΛΛΗΝΙΚΑ +ΑΓΓΛΙΚΑ: ΠΟΛΥ ΜΙΚΡΗ ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ή ΚΑΜΙΑ ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ F ΥΠΟΘΕΣΗ ΤΗΣ ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑΣ της δυσλεξίας ΕΛΛΗΝΙΚΑ + ΑΓΓΛΙΚΑ: ΜΕΓΑΛΗ ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΝΕΥΡΟ-ΑΛΛΗΛΟΔΙΑΔΟΧΙΚΗ ΚΑΙ ΟΦΘΑΛΜΟΚΙΝΗΤΙΚΗ ΥΠΟΘΕΣΗ Δυσλεξία Ανάγνωση και Ορθογραφία στα Ελληνικά Τα Αγγλικά βρίσκονται στην ανώμαλη άκρη της συνεχόμενης νοητής γραμμής από τις ανώμαλες / ακανόνιστες στις ομαλές / κανονικές (φωνολογικά συνεπείς) γλώσσες, ενώ τα Ελληνικά βρίσκονται κοντά στο άκρο των πιο φωνολογικά συνεπών γλωσσών. Οι Wydell & Butterworth 1999, τοποθετούν τις γλώσσες στη γραμμή της φωνολογικής συνέπειας ως εξής: Αγγλική, Γαλλική, Δανέζικη, Γερμανική, Ελληνική, Ιταλική (η πιο ομαλή). Η Αγγλική διαθέτει μία αυστηρή / άκαμπτη λεκτική διάταξη, διότι δεν έχει μορφο γραμματικούς κανόνες (καταλήξεις) που προσδιορίζουν το υποκείμενο. Αντιθέτως, η Ελληνική έχει πολλούς μορφο γραμματικούς κανόνες (καταλήξεις) που υπαγορεύουν το υποκείμενο και, επομένως, επιτρέπει μία ευέλικτη λεκτική διάταξη. Τα Ελληνικά έχουν ένα επίπεδο ομαλότητας για τη μορφολογία που είναι ουσιαστικά διαφορετικό για την ανάγνωση (εύκολο) και για την ορθογραφία (δύσκολο), αλλά η φωνολογία της είναι πολύ συνεπής και για την ανάγνωση και για την ορθογραφία. Στην περίπτωση της ανάγνωσης, η Ελληνική γλώσσα διαθέτει / έχει έναν υψηλό βαθμό ομαλότητας που είναι συνεπής / παρόμοια με τη Γερμανική, Ιταλική ή Ισπανική κάθε γράφημα αναπαρίσταται σταθερά από ένα μόνο φώνημα. Αυτή η ομαλότητα εξαίρεται από τη σαφή φωνολογική προσέγγιση / μέθοδο διδασκαλίας της ανάγνωσης στα Ελληνικά σχολεία. Επιπλέον, τα 7 υπάρχοντα φωνήεντα (με τους 14 πιθανούς συνδυασμούς τους) δεν χαρακτηρίζονται από διαφορές ανάμεσά τους. Τα φωνήεντα ακούγονται το ίδιο είτε όταν τονίζονται είτα όταν δεν τονίζονται. Η Ελληνική γλώσσα (σε αντίθεση με την Αγγλική όπου και τα φωνήεντα και τα σύμφωνα είναι είτα ηχηρά είτε άηχα γράμματα) έχει λιγότερους από τους μισούς τύπους συλλαβών από τα Αγγλικά και αυτοί, πιο συχνά, έχουν ανοιχτή δομή (π.χ. λήγουν σε φωνήεν). Όπως στα Γερμανικά, στα Ελληνικά δεν υπάρχει σημαντική διαφορά ανάμεσα στη λεκτική και μη-λεκτική ακρίβεια Ανάγνωσης στα Ελληνικά, λόγω του υψηλού βαθμού ομαλότητας που χαρακτηρίζει τη γλώσσα. Η Ελληνική γλώσσα είναι τόσο ομαλή στην ακρίβεια της ανάγνωσης που εφτάχρονα παιδιά φτάνουν το 94,5%, ενώ η ακρίβεια της ανάγνωσης σε Ελληνόπουλα εννέα ετών φτάνει το 96%. Ο Πόρποδας (1999) υποστήριξε τα προηγούμενα αποτελέσματα σε μία μελέτη όπου 40 παιδιά του δημοτικού εξετάστηκαν σε τρεις ασκήσεις ανάγνωσης. Είκοσι από αυτούς αποτέλεσαν τη νεότερη ομάδα με μέση ηλικία τα 6 χρόνια, ενώ οι υπόλοιποι είκοσι σχημάτιζαν την ομάδα της μεγαλύτερης ηλικίας με μέσο όρο τα 7 χρόνια. Η πρώτη άσκηση που δόθηκε στα παιδιά ήταν η ανάγνωση 64 λέξεων χωρισμένων σε δύο κατηγορίες (λειτουργικές εναντίον περιεκτικών λέξεων). Σε κάθε κατηγορία υπήρχε ένας ίσος αριθμός ορθογραφικά ομαλών λέξεων και λέξεων εξαιρέσεων (η παράμετρος της H / L Συχνότητας ήταν ελεγχόμενη). Η ανάλυση των δεδομένων έδειξε ότι η γραμματική κατηγορία των λέξεων δεν επηρέασε σημαντικά την υψηλή ακρίβεια ανάγνωσης (94-96%) σε κάποια από τις δύο ομάδες υποκειμένων. Αν και υπήρξε μία επίδραση της ομαλότητας στις περισσότερες περιπτώσεις, ΔΕΝ υπήρξε κάποια σημαντική επίδραση της συχνότητας της λέξης στην ανάγνωση περιεκτικών και λειτουργικών λέξεων σε κάποια από τις δύο ομάδες. Στη δεύτερη άσκηση, όπου τα παιδιά είχαν να διαβάσουν 32 ουσιαστικά υψηλής απεικόνισης και 32 χαμηλής απεικόνισης (η ομαλότητα και η συχνότητα ήταν ελεγχόμενες όπως και πριν), ΔΕΝ υπήρξε κάποια σημαντική επίδραση του βαθμού απεικόνισης των λέξεων στην ακρίβεια της 7

8 ανάγνωσης των παιδιών. Τελικά, στην τρίτη άσκηση, τα παιδιά είχαν να διαβάσουν 64 λέξεις και 64 μη-λέξεις. Ακόμη και σε αυτή την περίπτωση δεν υπήρξε κάποια σημαντική επίδραση της υπεροχής της λέξης στην ανάγνωση των παιδιών, καθώς δεν υπήρχε καμία συνεπής επίδραση της συχνότητας. Εξετάζοντας συνολικά όλα τα παραπάνω ευρήματα, είχε σωστά υποστηριχθεί ότι τα Ελληνόπουλα του δημοτικού σχολείου αυτής της συγκεκριμένης ηλικίας έδειξαν μεγάλο βαθμό ακρίβειας (94%) στην ανάγνωση, χρησιμοποιώντας παράλληλα με τη φωνολογική ρίζα (2.8% φωνολογικά λάθη ανάγνωσης) τις σημασιολογικές πληροφορίες των λέξεων για την ανάγνωση (97.9% οπτικά λάθη ανάγνωσης). Σε αντίθεση με το μεγάλο βαθμό ομαλότητας στην ανάγνωση, η Ελληνική γλώσσα έχει μία σημαντική ασυνέπεια στην ορθογραφία. Μία αιτία είναι ότι η γραπτή μορφή της Ελληνικής γλώσσας έχει παραμείνει η ίδια από την αρχαιότητα παρόλο που η προφορική της μορφή έχει αλλάξει σημαντικά. Η Νέα Ελληνική γραφή (ορθογραφία), έτσι, τείνει να αντικατοπτρίζει τη φωνητική ετυμολογία των λέξεων περισσότερο παρά την τωρινή προφορική της μορφή. Μία σημαντική διαφορά ανάμεσα στην ανάγνωση και την ορθογραφία βρίσκεται στην αναπαράσταση των φωνηέντων. Ενώ τα σύμφωνα έχουν μόνο μία γραφημική απόδοση, ανεξάρτητα από το περιβάλλον στο οποίο εμφανίζονται, κάποια από τα ελληνικά φωνήεντα έχουν πάνω από έξι πιθανούς τρόπους γραφής / ορθογραφίας (ωστόσο, σε κάθε περίπτωση, ένα από αυτά είναι πιο κατάλληλο από τα άλλα). Το φωνήεν /e/ μπορεί να αναπαρασταθεί με ε ή με αι και το /o/ μπορεί να εμφανιστεί ως /ο/ ή ως /ω/, και το φωνήεν /i/ έχει έξι διαφορετικές γραφημικές αποδόσεις (ι, η, υ, ει, οι, υι). Αυτές οι εναλλαγές συχνά παρουσιάζουν δυσκολία στο να διαλέξουμε τη σωστή ορθογραφία για μία λέξη, ιδιαίτερα αφού η πλειοψηφία των Ελληνικών λέξεων είναι πολυσύλλαβες και έτσι περιέχουν αρκετά φωνήεντα. Ωστόσο, σε πολλές περιπτώσεις, η ορθογραφία (γραφή) των φωνηέντων δεν είναι αυθαίρετη αφού καθορίζεται από μορφο-γραμματικούς κανόνες. Για παράδειγμα, στην περίπτωση δύο γραφών / ορθογραφιών του φωνήματος /ο/, το γράμμα ο χρησιμοποιείται για όλα τα επίθετα και στο αρσενικό και ουδέτερο γένος ουσιαστικών με αυτή την κατάληξη ενώ το γράμμα ω χρησιμοποιείται για όλα τα ρήματα που λήγουν σε /ο/. Αυτό μπορεί να φανεί στις αντιθετικές ορθογραφίες / γραφές του ουσιαστικού νερό /nero/ και του ρήματος γράφω /grafo/. Aν και οι μορφολογικοί κανόνες καθορίζουν πολλές ασάφειες στην Ελληνική γραφή / ορθογραφία, παραμένει ένας μεγάλος αριθμός λέξεων (κάποιες λέξεις-δάνεια από ξένες γλώσσες και άλλες σύνθετες λέξεις που επέζησαν από τα αρχαία Ελληνικά) οι οποίες παρουσιάζουν εξαιρέσεις στην ορθογραφία. Αυτές οι λέξεις πρέπει να αποστηθίζονται. Έτσι, για να το να γίνεις ένας ικανός speller στα Ελληνικά απαιτεί τρία επίπεδα γνώσης: 1) σχέση φωνημάτων-γραφημάτων, 2) η αφομοίωση των μορφο-γραμματικών κανόνων της ορθογραφίας, και 3) η αποστήθιση των εξαιρέσεων. Δεδομένων των προηγούμενων χαρακτηριστικών της Ελληνικής γλώσσας, είναι φανερό ότι η Ελληνική ανάγνωση είναι πιο συνεπής / διαφανής από το ισοδύναμο σύστημα στα Αγγλικά. Αντιθέτως, η Ελληνική ορθογραφία, για άλλους λόγους πέρα από τη φωνολογία, φαίνεται ότι μοιάζει πολύ στην ασυνεπή και αδιαφανή ορθογραφία της Αγγλικής. Έτσι, το γεγονός ότι η Αγγλική ορθογραφία οδηγεί σε υψηλή συχνότητα για τους δυσλεξικούς, το ίδιο ισχύει και για την Ελληνική ορθογραφία. Ο αριθμός των διαγλωσσικών μελετών που μελέτησαν τη συχνότητα της δυσλεξίας και στην Ελληνική και στην Αγγλική γλώσσα είναι σχεδόν άνευ σημασίας. Οι πίνακες 2.1, 2.2 δίνουν μια σαφή εικόνα των διαφορών ανάμεσα στις δύο ορθογραφίες όσον αφορά τη φωνολογία και τη μορφολογία. Αναγνωρίζοντας αυτές τις διαφορές, ερευνήθηκε το αν υπήρχαν ποσοτικές(ή ποιοτικές) διαφορές ανάμεσα στην Ελληνική και στην Αγγλική ανάγνωση και ορθογραφία. Οι πιθανές ποσοτικές και / ή ποιοτικές διαφορές στη γραφή / ορθογραφία ανάμεσα στους Έλληνες κι Άγγλους δυσλεξικούς ήταν ο στόχος των αναφερόμενων παρακάτω. ΠΙΝΑΚΑΣ 2.1: Σύγκριση Ελληνικής + Αγγλικής ΦΩΝΟΛΟΓΙΑΣ ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΚΗ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Φώνημα: η μικρότερη μονάδα ήχου με νόημα ΑΝΑΓΝΩΣΗ 8

9 Αγγλικά: ΑΚΑΝΟΝΙΣΤΗ---ΜΙΚΡΗ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΑ μεταξύ φωνημάτων + γραφημάτων π.χ. laugh - /laf/, tough - /taf/ Αγγλικά: ΑΚΑΝΟΝΙΣΤΗ Υψηλή ασυνεπής Αντιστοιχία φωνήματος γραφήματος π.χ. have - /h v/, yacht - /jot/ ΦΩΝΗΕΝΤΑ <6> Αγγλικά φωνήεντα (a, e, i, u, y, o) με πολλούς συνδυασμούς έχουν ΠΟΛΛΕΣ φωνημικές + γραφημικές αναπαραστάσεις laugh - /laf/ fear - /fiэr/ bear - /beэr/ am - /aem/ alter - / lterב/ yacht - /jot/ ΣΥΜΦΩΝΑ <20> Αγγλικά σύμφωνα έχουν περισσότερες από μία φωνημικές αναπαραστάσεις π.χ. though - /δэυ/ tough - /t^f/ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΥΛΛΑΒΗΣ ΑΓΓΛΙΚΑ κλειστή (ΣΦΣ, ΣΦΣΣ, ΣΣΦΣ) π.χ. thought ΕΛΛΗΝΙΚΑ πολλά Αγγλικά Ομόφωνα ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑ Ελληνική: ΚΑΝΟΝΙΚΗ---ΠΟΛΥ ΚΑΛΗ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΑ μεταξύ φωνημάτων + γραφημάτων π.χ. εγώ - /ego/, εσύ - /esi/ με σπάνιες εξαιρέσεις, π.χ. ευ / ev, ευ / ef Ελληνικά: ΚΑΝΟΝΙΚΗ Υψηλή συνεπής Αντιστοιχία φωνήματος γραφήματος αλλά μία φωνημική έκφραση αντιστοιχεί σε πολλές γραφημικές αναπαραστάσεις (ομόφωνα) π.χ. είναι - /ine/, ήνε - /ine/ ΦΩΝΗΕΝΤΑ <7> Ελληνικά φωνήεντα, αλλά οι υπάρχοντες συνδυασμοί διπλασιάζουν τον αριθμό σε <14> (α, ε, ο, ι, ου, ευ, ηυ, η, υ, ει, οι, υι, ω, αι) έχουν ΜΙΑ φωνημική και ΠΟΛΛΕΣ γραφημικές αναπαραστάσεις π.χ. είναι - /ine/ ή υνε - /ine/ ίνε, ίναι - /ine/ ή ήναι, ήνε - /ine/ οίναι, οίνε - /ine/ ή ύναι, ύνε - /ine/ ΣΥΜΦΩΝΑ <17> Ελληνικά σύμφωνα έχουν μία μόνο φωνημική αναπαράσταση π.χ. μήλο - /milo/ λάμδα - /lamda/ με μόνη εξαίρεση το σ πριν από μ π.χ. κόσμος - /kozmos/ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΥΛΛΑΒΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΑ μικτή αλλά κυρίως ανοιχτή (ΣΦΣ, ΣΦΦΣ, ΣΦΣΦΣΦ) π.χ. σκληρός, αύρα πολλά Ελληνικά Ομόφωνα Πίνακας 2.2: Σύγκριση Ελληνικής + Αγγλικής ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ Σχηματισμός λέξεων σε μία γλώσσα ΑΓΓΛΙΚΑ ΣΥΝΘΕΤΗ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΣΥΝΘΕΤΗ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ - αυθαίρετη ορθογραφία (λίγοι γραμματικοί κανόνες π.χ. tooth teeth, study studies - πολλές εξαιρέσεις & ομόφωνα π.χ. enough - /inaf/, taught - /tot/, yacht - /jot/ - πολλές μορφο φωνολογικές εναλλαγές - αυθαίρετη ορθογραφία (πολλοί ορθογραφικοί κανόνες) π.χ. παίζω - /pezo/, μωρό - /moro/ - πολλές εξαιρέσεις & πολλά ομόφωνα π.χ. μωρό - /moro/, αίμα - /ema/, υιός - /ios/ - πολλές μορφο φωνολογικές εναλλαγές 9

10 (πολλές λέξεις δάνεια από τα Ελληνικά & Λατινικά) π.χ. photography - photograph π.χ. telegraph - telegraphy Πριν από την παρουσίαση των κύριων στόχων και των προσδοκιών αυτής της μελέτης, θα ήταν αξιοσημείωτο να δώσουμε σύντομα το προφίλ των Ελλήνων δυσλεξικών μέσω του αριθμού των μελετών στην Ελληνική γλώσσα. Σε μια μελέτη που διεξήχθη από τους Σταθόπουλο & Παυλίδη (1997), βρέθηκε ότι τα λάθη και η ταχύτητα της ανάγνωσης υπήρξαν σημαντικοί παράγοντες που ξεχωρίζουν τους Έλληνες δυσλεξικούς από τους κανονικούς αναγνώστες. Όλα τα υποκείμενα (96 δυσλεξικοί και 71 κανονικοί αναγνώστες) ήταν όλοι της ίδιας ηλικίας (7 10 χρονών). Το επίπεδο IQ (ευφυΐας) και για τις δύο ομάδες ήταν κανονικό, ενώ ένα Ελληνικό κείμενο, που είχε τροποποιηθεί κατάλληλα ώστε να ταιριάζει με τα λάθη στην ανάγνωση της ηλικίας τους, δόθηκε σε εκείνα (χρησιμοποιήθηκαν 11 διαφορετικές κατηγορίες λαθών της ανάγνωσης). Η υπόθεσή τους ότι «οι δυσλεξικοί θα κάνουν πολύ περισσότερα λάθη από τους κανονικούς αναγνώστες» επιβεβαιώθηκε στις επτά από τις έντεκα κατηγορίες λαθών. Οι κατηγορίες λαθών με τις σημαντικές διαφορές ήταν οι εξής: 1) αντικαταστάσεις, 2) παραλείψεις, 3) προσθέσεις, 4) επαναλήψεις, 5) ενδοιασμοί, 6) διόρθωση-σφάλμα, 7) διόρθωση-σωστό. Φάνηκε ότι οι Έλληνες δυσλεξικοί έχουν σημαντικό πρόβλημα στην ποιότητα της ανάγνωσης, ενώ η κατανόηση του κειμένου παρέμενε άθικτη. Η ταχύτητα της ανάγνωσής τους ήταν σημαντικά πιο αργή από την ταχύτητα των controls και ήταν πιο επιρρεπείς στα λάθη. Όσον αφορά τη διαδικασία της ορθογραφίας, ο Παυλίδης κ.ά. (1997) διεξήγαγαν μια έρευνα σχετικά με τις διαφορές της ορθογραφίας ανάμεσα σε Έλληνες δυσλεξικούς και κανονικούς αναγνώστες. Τα ευρήματα της έρευνας έδειξαν ότι η αναλογία των λαθών, που κάνουν οι δυσλεξικοί, συγκρινόμενα με εκείνα των ομόλογών τους φυσιολογικών αναγνωστών ήταν 5:1, ενώ ο μέσος αριθμός των λαθών ανά 100 χαρακτήρες ήταν 24 για τους δυσλεξικούς και μόνο 5 για τους controls. Εκτός από τις ποσοτικές διαφορές στα ορθογραφικά λάθη ανάμεσα στους δυσλεξικούς και τους controls, υπήρχαν επίσης και ποιοτικές (τύπος λαθών) διαφορές. Σημαντικές διαφορές στις ομάδες βρέθηκαν στην παράλειψη της κατηγορίας επιτονισμού. Ανάμεσα στις άλλες, η ερμηνεία που δόθηκε από τον Παυλίδη κ.ά. (1997), στη σημαντική απουσία συμβόλων επιτονισμού ιδιαίτερα στην ορθογραφία των Ελλήνων δυσλεξικών, ήταν ότι οι Έλληνες δυσλεξικοί είχαν διάσπαση προσοχής και πρόβλημα παρορμητικότητας, συγκρινόμενοι με τους κανονικούς ομόλογούς τους. Οι αντικαταστάσεις και οι παραλείψεις ήταν άλλες δύο κατηγορίες όπου βρέθηκαν σημαντικές διαφορές στις ομάδες - 90% των περιπτώσεων λαθών ήταν παραλείψεις και αντικαταστάσεις γραμμάτων. Διαφορές σε οπτικά και γραμματικά λάθη ήταν επίσης σημαντικά ανάμεσα στις ομάδες. Οι Έλληνες δυσλεξικοί έκαναν δραματικά περισσότερα οπτικά και γραμματικά λάθη από τους κανονικούς ομόλογούς τους. Τα προβλήματα στην οπτική μνήμη των δυσλεξικών (Holmes και eper 1977, Jorm 1979) μπορεί να προκαλέσουν μερικά από τα οπτικά λάθη, ενώ τα προβλήματα στην αποστήθιση των γραμματικών κανόνων μπορεί να εξηγήσουν τα γραμματικά τους λάθη ή εναλλακτικά αυτά τα λάθη γίνονται λόγω των προβλημάτων συγκέντρωσης και παρορμητικότητας. Επιπλέον, η ύπαρξη μιας λιγότερο σημαντικής διαφοράς στα φωνητικά λάθη, αν και η Ελληνική γλώσσα δεν είναι επιρρεπής στα φωνητικά λάθη, υποδεικνύει ότι οι δυσλεξικοί είχαν συχνά την τάση να γράφουν ό,τι ακούνε. Τελικά, εξαιτίας των προβλημάτων διαχωρισμού που συναντούν οι δυσλεξικοί (Stackhouse και Snowling, 1986), η συχνότητα λαθών των Ελλήνων δυσλεξικών στους διαχωρισμούς γράμματος / συλλαβής ήταν σημαντικά πιο υψηλή από ό,τι ήταν για τους κανονικούς ομόλογούς τους. Μια επιπλέον μελέτη στην ορθογραφία στην Ελληνική γλώσσα διεξήχθη από τον Παυλίδη κ.ά. (1997). Αυτή η μελέτη αφορούσε τις διαφορές στα ορθογραφικά λάθη ανάμεσα σε 8χρονους και 9χρονους δυσλεξικούς και κανονικούς / φυσιολογικούς αναγνώστες. Υπήρχαν 84 δυσλεξικοί (μέση ηλικία=8.24 χρόνια) και 84 κανονικοί αναγνώστες (μέση ηλικία=9.9 χρόνια). Χρησιμοποιήθηκε ένα τεστ υπαγόρευσης ορθογραφίας. Τα λάθη τους ήταν κατηγοριοποιημένα σύμφωνα με το σύστημα ταξινόμησης (30) λαθών που αναπτύχθηκε από τον Παυλίδη κ.ά.(1997). Η 10