ΤΟΜΟΣ EIKOΣTOΣ ΕΝΑΤOΣ ΤΕΥΧΟΣ 56 ΙΟΥΝIOΣ 2012 TA IΣTOPIKA. Περιοδική ἔκδοση ἱστορικῶν σπουδῶν ΑΝΝΑ ΜΑΤΘΑΙΟΥ

Transcript

1 ΤΟΜΟΣ EIKOΣTOΣ ΕΝΑΤOΣ ΤΕΥΧΟΣ 56 ΙΟΥΝIOΣ 2012 TA IΣTOPIKA Περιοδική ἔκδοση ἱστορικῶν σπουδῶν [ A N A T Y Π O ] ΑΝΝΑ ΜΑΤΘΑΙΟΥ Ἀπό τις «κοινότητες τῆς ὁμοιότητας» στά φαγητά τῆς σιωπής EKΔOTIKOΣ OIKOΣ M E Λ I Σ Σ A M O Y Σ E I O M Π E N A K H

2 Ἀπό τίς «κοινότητες τῆς ὁμοιότητας» στά φαγητά τῆς σιωπῆς Γ Ι Α Τ Η Ν Ε Υ Η Ο Λ Υ Μ Π Ι Τ Ο Υ Ἡ ματενίτσα (τό ξινόγαλο) εἶναι τό κύριο φαγητό μας. Ὅμως καί ἡ ματενίτσα καί τό ψωμί τους εἶναι ἀλλιώτικα ἀπό τά δικά μας. Ἡ μάμο λέει ὅτι εἶναι ἀλλιώτικα, γιατί τό γάλα εἶναι ἀπό ἀγελάδες, ἐνῶ τό δικό μας ἦταν πρόβιο καί τό ψωμί τσενκένο (μπομπότα), ἐνῶ τό δικό μας τσίστο (σταρένιο) Μερικές φορές δέ μ ἀρέσουν τά φαγητά πού φτιάχνουν ἐδῶ, ὅμως ἡ μάμο μοῦ λέει πώς πρέπει νά τά τρώω, γιατί ἐδῶ δέν εἴμαστε στό σπίτι μας, ἀλλά γκόστι (φιλοξενούμενοι) Ἡ μάμο μοῦ λέει ὅτι πρέπει νά πηγαίνω καί σχολεῖο, γιατί ἐκεῖ θά τρῶμε, ἀλλά καί θά μάθω γκρ τσκι (ἑλληνικά). Αὐτό πρέπει νά γίνει ὁπωσδήποτε γιατί ἡ μάμο δέν ξέρει, καί πῶς θά συνεννοηθοῦμε στή Σαλονίκη γιά νά βροῦμε τόν τάτε μου, ἄν δέ τά μάθω κι ἐγώ; Πέτρος Γ. Βότσης, Μακεντόντσετο. Ὁδοιπορικό μιᾶς πικρίας, Ἀθήνα , σ. 158, 159 Ἄν ἀπροϋπόθετη σύμβαση γιά τόν ἱστορικό τῆς διατροφῆς θεωρεῖται ὁ προσδιορισμός τοῦ χρόνου καί ὁ ἐντοπισμός τοῦ χώρου γιά τήν καλλιέργεια, τήν κυκλοφορία καί τήν κατανάλωση τῶν προϊόντων, καθώς καί ἡ χάραξη τῶν διατροφικῶν ὁρίων/συνόρων, αὐτή ἡ ἀναγκαία σύμβαση δέν εἶναι αὐτονόητη μήτε ἁπλή ὑπόθεση. Τό ἴδιο ἰσχύει γιά τή διεπιστημονική προσέγγιση τοῦ χωροχρονικοῦ πλέγματος, μέσα ἀπό τή συνεχή συνεργασία τῆς ἱστορίας μέ τήν ἀνθρωπολογία, τή λαογραφία, τήν ἀρχαιολογία, καί, φυσικά, τή γεωγραφία. Γιά νά μιλήσει, λόγου χάριν, κανένας γιά τά πραγματικά ὅρια ἤ, ἀντίθετα, γιά τή διαμόρφωση τῶν διατροφικῶν συνόρων ἀπό ὁρισμένες ἐλίτ μέσα στό χρόνο, ἤ γιά τή ρευστότητα τῆς χρή- Μία πρώτη ἐκδοχή τοῦ κειμένου πού ἀκολουθεῖ παρουσιάστηκε στή Θεσσαλονίκη, στό σεμινάριο τοῦ Τομέα Νεότερης καί Σύγχρονης Ἱστορίας, Λαογραφίας καί Κοινωνικῆς Ἀνθρωπολογίας τοῦ ΑΠΘ, στίς 26 Μαΐου Θερμές εὐχαριστίες στούς καί στίς συναδέλφους τοῦ Τομέα καί τούς φοιτητές καί τίς φοιτήτριες γιά τίς παρατηρήσεις τους καί τή συζήτηση πού ἀκολούθησε. Τό τελικό κείμενο εὐεργετήθηκε ἀπό τίς διεξοδικές κριτικές παρατηρήσεις καί τίς καίριες ἐπισημάνσεις τοῦ Σπύρου Καράβα. 81

3 Ἄννα Ματθαίου σης τῶν προϊόντων καί τήν ἀσαφή διάχυσή τους μέσα στόν χῶρο (ἀκόμη καί γιά μιά δεδομένη ἱστορική περίοδο) καί πολύ περισσότερο γιά τήν κυκλοφορία καί τίς παραλλαγές μιᾶς μαγειρικῆς συνταγῆς, εἶναι χρήσιμη ἡ διασταύρωση τῶν πηγῶν, τῶν ἐργαλείων καί τῶν ἐξειδικευμένων γνώσεων 1, πού πολλές φορές ἀκυρώνουν παλαιότερες ἱστοριογραφικές ἤ λαογραφικές καί ἀνθρωπολογικές βεβαιότητες. Οἱ διάσπαρτες πληροφορίες πού ἀντλοῦμε γιά τίς διατροφικές συνήθειες τῶν χριστιανικῶν πληθυσμῶν τοῦ βαλκανικοῦ χώρου στόν 19ο αἰώνα καί τόν 20ό δέν εἶναι λίγες καί οὕτως ἤ ἄλλως εἶναι συμπληρωματικές. Ἡ ποικιλία τους ἔγκειται στό βαθμό γνώσης τοῦ χώρου, ἀλλά καί στίς πολιτικές-οἰκονομικές ἐπιδιώξεις τοῦ ἑκάστοτε συγγραφέα. Στίς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 19ου αἰώνα, στίς ἑλληνόγλωσσες ἀφηγήσεις κυριαρχεῖ ἡ παραβολή ἀνάμεσα στή θεωρούμενη ἑλληνική μέ τήν εὐρωπαϊκή μαγειρική. Ἀντίθετα, ἡ ὀθωμανική γιά ἕνα μεγάλο διάστημα ὑποτιμᾶται καί ἀποπέμπεται ἀπό τά ἑλληνικά βιβλία μαγειρικῆς μέχρι τόν προχωρημένο 19ο αἰώνα 2. Σταδιακά, ἀρχίζει νά ἀναδεικνύεται μιά ἑνιαία ἀστική ἑλληνική μαγειρική, ἡ ὁποία ἀφενός ἀποσιωπᾶ τήν τοπική προέλευση τῶν συνταγῶν καί ἀφετέρου ἐνσωματώνει ὁρισμένα τούρκικα φαγητά ἐξελληνίζοντάς τα. Μετά τό 1922, τό μενού σιγά σιγά φαίνεται νά διευρύνεται μέ συνταγές πού προέρχονται ἀπό τούς προσφυγικούς πληθυσμούς πού φέρουν τίς «τουρκομερίτικες» γεύσεις, μυρωδιές κι ὀνομασίες. Μέ τί τρόπους καί σέ ποιό ποσοστό ἀρχίζει νά μεταβάλλεται τό τοπίο τῆς «ἐθνικῆς μαγειρικῆς» στήν περίοδο τοῦ Μεσοπολέμου, στά μενού κάποιων ἑστιατορίων, στό πρόχειρο φαγητό τῶν λαϊκῶν μαγειρείων, ἀλλά καί στά βιβλία μαγειρικῆς, μέ ἀμφίδρομες πολιτισμικές προσαρμογές, ἀποδοχές, προφανῶς καί ἀπορρίψεις, ἀπομένει ἀκόμα νά διερευνηθεῖ. Παράλληλα, οἱ μνεῖες γιά τήν ἑτερογένεια καί τήν πολυμορφία πού χαρακτηρίζουν τούς διαφορετικούς πληθυσμούς ἀπουσιάζουν ἐντελῶς ἤ εἶναι σπάνιες μέ μοναδική ἐξαίρεση τή σεφαραδίτικη / ἑβραϊκή κοινότητα, ἡ ὁποία ἔχει ἀποσπάσει ἐξ ἀρχῆς τήν προσοχή τῶν ταξιδιωτῶν, πού γράφουν γιά τούς πληθυσμούς τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας καί ἀρκετά πρόσφατα ὁρισμένων σύγχρονων μελετητῶν 3. Ἐλάχιστες ἀναφορές γίνονται στούς Ἀρβανίτες, Βλάχους, Σλάβους, Σα- 1. Βλ. τήν πρόσφατη ἔκδοση τῶν Massimo Montanari - Jean-Robert Pitte, Les frontières alimentaires, Παρίσι 2009, προϊόν της διεπιστημονικῆς προσέγγισης ἱστορικῶν καί γεωγράφων. 2. Ἄννα Ματθαίου, «Ὁ Βριλιά Σαβαρίν καί τό ψάρι τοῦ ἀρχιναυάρχου Κανάρη: τά ἑλληνικά βιβλία μαγειρικῆς τοῦ 19ου αἰώνα», π. Τά Ἱστορικά, τχ , Ἰούνιος 1998, σ βλ. ἐπίσης τό «Παράρτημα περιέχον τάς ἐκφυλλοφορητέας λέξεις», στό Λεξικόν τῆς καθ ἡμᾶς ἑλληνικῆς διαλέκτου μεθηρμηνευμένης εἰς τό ἀρχαῖον ἑλληνικόν καί τό γαλλικόν, τοῦ Σκαρλάτου Δ. Βυζαντίου, Ἀθήνα Nicholas Stavroulakis, Cookbook of the Jews of Greece, Ἀθήνα 1990 ( ) Esin Eden- Nicholas Stavroulakis, Salonika. A Family Cookbook, Ἀθήνα 1997 M. Molho, Usos y costumbres de los Sefardies de Salonika, Μαδρίτη-Βαρκελώνη 1950, σ Meri Badi, «Pasteles et 82

4 Ἀπό τίς «κοινότητες τῆς ὁμοιότητας» στά φαγητά τῆς σωπῆς ρακατσάνους, Ἀρμένιους, Τσιγγάνους, Πομάκους, Πόντιους κι Ἀνατολικοθρακιῶτες, πληθυσμούς πού ζοῦν ἐντός καί ἐκτός τῶν ἑλληνικῶν συνόρων, τά ὁποῖα οὕτως ἤ ἄλλως κι αὐτά μεταβάλλονται μέσα στόν χρόνο. Κάποιους ἀπό αὐτούς τούς δικούς μας ἄλλους θά ἐπιδιώξουμε νά προσεγγίσουμε σέ τρεῖς διαφορετικές στιγμές μέσα στό χρόνο καί ἀπό τρεῖς διαφορετικές γωνίες παρατήρησης. Ἐναλλακτικός λόγος ἤ συνέχιση τῆς ἀποσιώπησης; Εἶναι ἀλήθεια πώς τά τελευταῖα εἴκοσι περίπου χρόνια ἔχει ἐπιταχυνθεῖ ὁ ρυθμός ἔκδοσης βιβλίων μαγειρικῆς στήν Ἑλλάδα, μέσα ἀπό τήν ἀνάδειξη τῆς «ἑλληνικῆς μαγειρικῆς παράδοσης», τῶν τοπικῶν συνταγῶν, καθώς καί τῶν ἐγχώριων «παραδοσιακῶν προϊόντων». Ἔτσι σέ κάποια βιβλία προβάλλονται ὁρισμένες τοπικές καί ἐθνοτικές μαγειρικές (ὅπως, γιά παράδειγμα, ἡ ποντιακή κουζίνα ἤ ἡ κρητική κατ ἐξοχήν αὐτή ἀλλά καί τό πομάκικο ἤ τό γύφτικο φαγητό), ἐνῶ συνάμα αὐτό συμβαίνει ὡς ἐπιβεβαίωση τῆς ποικιλότητας τῆς ἐθνικῆς μαγειρικῆς καί συνοδεύεται ἀπό τήν ταυτόχρονη μέριμνα γιά τήν παλαιότητα τῶν «ἑλληνικῶν παραδοσιακῶν» προϊόντων. Βέβαια, στίς κοινωνικές ἐπιστῆμες, οἱ ἔννοιες τῆς ταυτότητας καί τῆς ἑτερότητας χρησιμοποιοῦνται ἐδῶ καί χρόνια καί ἔχουν καταγραφεῖ ὁρισμένοι προβληματισμοί καί στό χῶρο τῆς ἱστορίας καί τῆς ἀνθρωπολογίας τῆς τροφῆς, πού, ἀνάμεσα στά ἄλλα, ἐξετάζουν τόν νέο ἐναλλακτικό λόγο ἀπέναντι στίς ἡγεμονικές ἐκδοχές τῆς ἐθνικῆς ταυτότητας καί τῆς «ἑλληνικότητας» στόν δημόσιο λόγο 4. fritadas», G. Veinstein (ἐπιμ.), Salonique La ville des Juifs et le reveil des Balkans, Παρίσι 1992, σ Βασιλική Κράββα, «Τροφή καί ταυτότητα. Ἡ περίπτωση τῶν Ἑβραίων τῆς Θεσσαλονίκης», π. Ἐθνολογία, τ. 10, 2003, σ Γιά τήν ἑτερότητα βλ., ἐνδεικτικά, τήν κλασική μελέτη τοῦ Tzvetan Todorov, Nous et les autres, Παρίσι Γιά τήν περιοχή τῆς Μακεδονίας, βλ., Jane Cowan (ἐπιμ.), Macedonia.The Politics of Identity and Difference, Λονδίνο 2000 Riki Van Boeschoten, «When Difference Matters: Sociopolitical Dimensions of Ethnicity in the District of Florina», Jane Cowan (ἐπιμ.), ὅ.π., σ Μελέτες γιά τή διατροφή τοῦ ἄλλου ἔχουν δημοσιευτεῖ στό πλαίσιο τῶν μετααποικιακῶν σπουδῶν καί τῶν συζητήσεων γιά τίς ἐθνικές ἤ τοπικές ταυτότητες: David Burton, French Colonial Cookery. A Cook s Tour of the French-Speaking, Λονδίνο 2000 Denis Saillard, «La cuisine», Jean-Pierre Rioux (ἐπιμ.), Dictionnaire de la France coloniale, Παρίσι 2007, σ Martin Brugel - Bruno Laurioux (ἐπιμ.), Histoire des identités alimentaires en Europe, Παρίσι 2002 Anna Matthaiou, «Prier comme un Turc et manger comme un chrétien: la circulation des cultures alimentaires sous la domination ottomane», M. Brugel - Br. Laurioux, ὅ.π., σ , στό χῶρο τῆς ἀνθρωπολογίας βλ. Ἀλεξάνδρα Μπακαλάκη, «Γευστικά ταξίδια, συναντήσεις καί διακρίσεις», Ρωξάνη Καυταντζόγλου - Μαρίνα Πετρονώτη (ἐπιμ.), Ὅρια καί περιθώρια. Ἐντάξεις καί ἀποκλεισμοί, Ἀθήνα 2000, σ Βασιλική Γιακουμάκη, «Περί (δια)τροφῆς καί ἐθνικῆς ταυτότητας: οἱ διαστάσεις μιᾶς νέας πολιτισμικῆς ποικιλότητας στή σημερινή Ἑλλάδα», Εὐθύμιος Παπαταξιάρχης (ἐπιμ.), Περιπέτειες τῆς ἑτερότητας: ἡ παραγωγή τῆς πολιτισμικῆς διαφορᾶς 83

5 Ἄννα Ματθαίου Ἡ τεράστια ἐπιτυχία, ἐπί πλέον, τοῦ μεσογειακοῦ μοντέλου διατροφῆς στήν Εὐρώπη τά τελευταῖα τουλάχιστον τριάντα χρόνια, τό ὁποῖο συνδέεται ἄμεσα μέ τήν ὑγεία, δηλαδή ἕνα μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωῆς καί μειωμένη θνησιμότητα 5, ἔχει ὁδηγήσει σέ μιά πλημμυρίδα ἔκδοσης ἐγχειριδίων μαγειρικῆς καί στήν Ἑλλάδα, κάτω ἀπό τήν ὀμπρέλα τῆς παραδοσιακότητας, τῆς μεσογειακότητας, τῆς ὑ- γιεινῆς ἐνίοτε καί τῆς βιολογικῆς διατροφῆς. Τίς περισσότερες φορές, παρά τήν ἐπίκληση τῆς ἱστορίας ἀπό τίς καί τούς συγγραφεῖς, οἱ προσεγγίσεις παραμένουν ἀχρονικές, προσθέτοντας ἁπλά παλιά ὑλικά πού τώρα προσαρμόζονται στά σύγχρονα οἰκονομικά, κοινωνικά καί πολιτισμικά προτάγματα καί τίς ἐπινοήσεις τῆς παράδοσης 6. Ἐκτός ἀπό τά βιβλία, ὅμως, τό μάρκετιγκ ὁρισμένων προϊόντων χρησιμοποιεῖ τή διπλή ἐπίκληση τοῦ παραδοσιακοῦ καί τοῦ ὑγιεινοῦ γιά τή διαφήμιση καί διάχυση αὐτῶν τῶν παλιῶν ὑλικῶν μέ νέα λάμψη, τά ὁποῖα στό παρελθόν χαρακτήριζαν συγκεκριμένες ἀστικές ἤ ἀγροτικές κοινωνίες, συνήθως οἰκονομίες τῆς ἔλλειψης ἤ καί τῆς ἔνδειας. Πρόχειρα παραδείγματα εἶναι ἡ σωρεία (ἄς μου ἐπιτραπεῖ ἡ ἔκφραση) τῆς ρόκας στά βιβλία μαγειρικῆς καί στά ἑστιατόρια, σέ βουνά καί κάμπους, πόλεις καί νησιά σέ ὅλη τήν ἐπικράτεια τελευταῖα αὐτό ἀρχίζει νά συμβαίνει καί μέ τήν ἁλμύρα καί τό, πολύ πιό ἀκριβό, σταμναγκάθι καί ἕπονται καί διάφορα ἄλλα ἀγαθά διατροφῆς. Ἐξυπακούεται πώς καί τά τρία αὐτά λαχανικά καλλιεργοῦνται ἐντατικά, παρόλο πού στίς λαϊκές ἀγορές (τῆς Ἀθήνας) διαφημίζονται ὡς ἄγρια καί ἐποχιακά! Τό ἴδιο συμβαίνει μέ τίς πιπεριές τύπου Φλωρίνης πού (καί πάλι ἀναφέρομαι στήν πρωτεύουσα) πωλοῦνται ὅλες σχεδόν τίς ἐποχές, προερχόμενες κυρίως ἀπό τήν Κρήτη ἤ τό «ἐξωτικό», μέχρι τή δεκαετία τοῦ 80, ἀβοκάντο. Συγχρόνως, παρατηρεῖται ὁ ἐκδημοκρατισμός πιό ἐκλεπτυσμένων καί «ντελικάτων» συνταγῶν, ὅπως, λόγου χάριν, τά διάφορα «πατέ» (ἤ μούς, ἀλλά καί πολτός ἤ ἄλειμμα ἐπί τό ἑλληνικότερο) πού βρίσκονται στίς προθῆκες παντοπωλείων μέ «παραδοσιακά προϊόντα»: πατέ λιαστῆς ντομάτας, ἐλιᾶς (πράσινης καί μαύρης), ρόκας, μελιτζάνας, ἀλλά καί βασιλικοῦ, δενδρολίβανου, ἀγκινάρας καί φυσικά κόκκινης πιπεριᾶς Φλωρίνης. Ταυτόχρονα, παρόλη τή μεγάλη καί συνεχῶς αὐξανόμενη παραγωγή καί κατανάλωση βιβλίων μαγειρικῆς (τεράστια στήν πραγματικότητα, ἄν ὑπολογίσει κανείς καί τίς ἔνθετες μαγειρικές συνταγές στίς ἐφημερίδες καί τά περιοδικά, γιά νά μήν ἀναφερθοῦμε καί στίς ποικίλες ἐκπομπές μαγειρικῆς στήν τηλεόραση, ἀπό καί γιά μικρούς καί μεγάλους, σέ ἡλικία, μάγειρες, πού ἐδῶ καί δυό χρόνια, παρά στή σημερινή Ἑλλάδα, Ἀθήνα 2006, σ Evgenija Krasteva-Blagoeva, «Tasting the Balkans. Food and Identity», π. Ethnologia Balkanica, τχ. 12, 2008, σ Ἀντωνία-Λήδα Ματάλα, Ἀνθρωπολογία τῆς διατροφῆς, Ἀθήνα 2008, σ. 144 κ.ἑξ. 6. Eric Hobsbawm, «Εἰσαγωγή: Ἐπινοώντας Παραδόσεις», E. Hobsbawm - T. Ranger (ἐπιμ.), Ἡ ἐπινόηση τῆς παράδοσης, Μετάφραση: Θ. Ἀθανασίου, Ἀθήνα 2004, σ. 9-24:

6 Ἀπό τίς «κοινότητες τῆς ὁμοιότητας» στά φαγητά τῆς σωπῆς ἤ ἴσως ἐξ αἰτίας τῆς οἰκονομικῆς κρίσης, βρίσκονται σέ πυρετώδη κατάσταση 7 ), ἐξακολουθεῖ νά ἀπουσιάζει ὁ λόγος γιά ὁρισμένες κουζίνες. Εἶναι οἱ ἀποσιωπημένες καί λησμονημένες μαγειρικές: καί στό ἐπίπεδο τῶν ὀνομασιῶν καί στίς ἰδιαίτερες συνταγές. Ἄν σέ κάθε νεοέλληνα σήμερα εἶναι πρόδηλη ἡ βλάχικη ταβέρνα καί τό βλάχικο ψητό, ἤ σέ πολλούς κατοίκους τῆς Ρούμελης ἤ τοῦ Μοριᾶ ὁρισμένοι τρόποι ψησίματος τοῦ πρόβειου κρέατος παραπέμπουν σέ περιοχές μέ ἀρβανίτικο ἤ σαρακατσάνικο πληθυσμό 8, δέν συμβαίνει τό ἴδιο μέ τά μαγαζιά ἤ τά προϊόντα εἴτε τίς συνταγές τῶν ντόπιων κατοίκων τῆς Μακεδονίας, ὅπως οἱ ἴδιοι αὐτοχαρακτηρίζονται, μετά τήν ἐγκατάσταση τῶν προσφύγων στή δεκαετία τοῦ Ἐξακολουθεῖ, δηλαδή, νά ὑπάρχει γιά κάποιον μή γηγενή, ἕνα κενό γνώσης γύρω ἀπό τίς κοινές τους συνήθειες καί τήν παράδοση, τό ὁποῖο νομίζω ὅτι ἔχει νά κάνει μέ δύο λόγους: τήν ἐσωτερίκευση ἀπό τούς ἴδιους τῆς ἀμηχανίας ἤ τοῦ φόβου ἀνάδειξης τῆς κοινωνικῆς καί πολιτισμικῆς διαφορᾶς ἀνάμεσα στά ἄλλα καί στίς διατροφικές συνήθειες καί, συγχρόνως, τήν ἀδυναμία θέασης, κατανόησης καί καταγραφῆς ἀπό τούς μή ἐντόπιους μελετητές τῶν (κοινῶν καί διαφορετικῶν) συνηθειῶν καί πρακτικῶν γύρω ἀπό τό φαγητό. Ἀφορμή γιά τό κείμενο αὐτό ὑπῆρξε ἡ σχετικά πρόσφατη κυκλοφορία δύο βιβλίων μαγειρικῆς, τά ὁποῖα ἐγγράφονται σέ μιά σύγχρονη στρατηγική διαχείρισης τῶν πολιτισμικῶν πρακτικῶν, δηλαδή σέ μιά πιό «ἐλαστική» πρόσληψη τῆς ἑτερότητας. Ἡ ἀπώτερη, πάντως, ἐπιδίωξη, ὅπως θά φανεῖ καί στή συνέχεια, παραμένει ἡ διατήρηση καί ἐνδυνάμωση τῆς «διατροφικῆς ἑλληνικῆς παράδοσης», μέσα ἀπό τή φολκλοροποίηση τῆς ἑτερότητας. Τό πρῶτο βιβλίο κυκλοφόρησε τό 2002, ἀπό τήν Καίτη Τζώγα-Βέττα, μέ τίτλο Ἡ γευστική παράδοση τῆς Ἔδεσσας καί τῆς περιοχῆς, στοιχεῖο τοῦ λαϊκοῦ της πολιτισμοῦ. Τό δεύτερο βιβλίο ἐκδόθηκε τόν Ἀπρίλη τοῦ 2011, μέ τίτλο Βαλκανική κουζίνα. Γεύσεις καί συνταγές τῆς Φλώρινας καί συγγραφέας του εἶναι ἡ Ἰωάννα Πίτοσκα. Ὁ πρόλογος τῆς Βαλκανικῆς κουζίνας ὑπογράφεται ἀπό τόν Στέφανο Μάνο, ἐνῶ ἀκολουθεῖ ἕνα 16σέλιδο μέ 7. Βλ. τά εὔστοχα σχόλια τῆς Ἀναστασίας Γιάμαλη, «Junior Masterchef. Gourmet ἐκμετάλλευση ἀνηλίκων μέ γονική συναίνεση», ἐφ. Ἡ Αὐγή / Ἐνθέματα, Κυριακή, 22 Ἰανουαρίου 2012, σ Ἡ κουλτούρα τοῦ σουβλιστοῦ (αἰγοπρόβειου) κρέατος ἔχει μιά γεωγραφία διακριτή ἀκόμα καί σήμερα παρά τήν ὁμοιογένεια στήν κατανάλωση, ἡ ὁποία δέν περιλαμβάνει τό νησιωτικό χῶρο, μέ ἐξαίρεση τήν Κρήτη. Ἡ ἀναγωγή τοῦ σουβλιστοῦ σέ ἐθνικό φαγητό δέν μετρᾶ πάνω ἀπό τέσσερις δεκαετίες. Ἡ στρατιωτική δικτατορία τοῦ 67 συνέβαλε καθοριστικά στή διαδικασία ἀνάδειξης τῆς σούβλας ὡς κατεξοχήν ἐθνικῆς μαγειρικῆς. Στή σούβλα «μπαίνει» τό ἀρνί καί τό κατσίκι, ἡ ἀρβανίτικη γκιόσα, τό κοντοσούβλι, τό κοκορέτσι, τό σπληνάντερο καί τό θεσσαλικό κεμπάπ. 9. Τάσος Κωστόπουλος, «Τό ὄνομα τοῦ ἄλλου. Ἀπό τούς Ἑλληνοβούλγαρους στούς ντόπιους Μακεδόνες», Ἐπιστημονικό Συμπόσιο, Μειονότητες στήν Ἑλλάδα (7-9 Νοεμβρίου 2002), Ἀθήνα, Ἑταιρεία Σπουδῶν Νεοελληνικοῦ καί Γενικῆς Παιδείας, 2004, σ

7 Ἄννα Ματθαίου τίτλο Γιά τό κρασί τοῦ Γιάννη Μπουτάρη, τό ὁποῖο ἀναφέρεται στά ἑλληνικά κρασιά. Στή γευστική παράδοση τῆς Ἔδεσσας 10 καταγράφονται οἱ καθημερινές καί γιορταστικές συνταγές, συχνά μέ τίς διπλές ὀνομασίες, στά ἑλληνικά καί στά μακεδονικά μέ ἑλληνικούς χαρακτῆρες, ἐνῶ στό τέλος ὑπάρχει ἕνα γλωσσάρι, ὅπως καί τά ὀνόματα τῶν πληροφορητῶν, ὡς ἐπί τό πλεῖστον γυναικεῖα. Τό βιβλίο πλαισιώνεται μέ πλούσιο ἐθνογραφικό ὑλικό τῆς περιοχῆς καί φωτογραφίες, σύγχρονες καί παλιές. Ἀναμφίβολα, ἡ ἐν λόγω ἔκδοση ἀνοίγει ἕνα παράθυρο σέ καθημερινές πρακτικές, οἱ ὁποῖες ἐμπλουτίζουν τά μάλα τίς γνώσεις μας γιά τόν ὑλικό πολιτισμό, τίς διατροφικές καί διαιτητικές συνήθειες καί ὁρισμένες λατρευτικές πρακτικές. Ἕνα μικρό παράδειγμα, γιά νά μποῦμε στό κλίμα τοῦ βιβλίου: «Κάθε Σάββατο ἐπί τρεῖς ἑβδομάδες, ἄν εἶχε κάποιος πρόσφατα πεθαμένο κοντινό συγγενή, ἔκανε στόν τάφο του τρισάγιο καί ἑτοίμαζε κόλλυβα, μπλούντιτς. Ζύμωναν καί λειτουργιά, λιτουργκία, πού τή στάμπωναν μέ τή σφραγίδα, τό ποσκούρνικ, καί μικρότερα ψωμάκια, τίς ποῦπκες, πού τίς μοίραζαν σέ νούμερο τέκ, μονό, καί ὄχι τσίφ, διπλό, διότι πίστευαν ὅτι ἄν ἔκαναν τό ἀντίθετο, θά ἀναχωροῦσε καί ἄλλο ἄτομο ἀπό τό σόι» 11. Στήν εἰσαγωγή ἡ συγγραφέας ἀναφέρεται, περιφραστικά, στό ὅτι «οἱ γαστρονομικές συνήθειες τῶν Ἐδεσσαίων» «μᾶς δίνουν τή δυνατότητα νά διαπιστώσουμε», ἀνάμεσα στά ἄλλα, «τή διαφορετικότητα τῆς τοπικῆς μαγειρικῆς παράδοσης, καθώς καί τήν εὐκαιρία νά ἀνακαλύψουμε τό τοπικό ἰδίωμα, πού εἶναι ἕνα κράμα πολιτιστικῶν ἐπιρροῶν στίς διατροφικές συνήθειές τους» 12 Στό δεύτερο βιβλίο, στίς γεύσεις καί συνταγές τῆς Φλώρινας, οἱ πρῶτες 24 συνταγές ἀφοροῦν τό προϊόν-ἔμβλημα τῆς πόλης καί τῆς περιοχῆς, τίς πιπεριές καί ἕπονται οἱ μεζέδες, οἱ σαλάτες, οἱ πρόχειρες συνταγές κλπ. Τό ἐνδιαφέρον στοιχεῖο σέ αὐτή τήν ἔκδοση εἶναι πώς σέ πολλές συνταγές ἀναφέρεται τό συγκεκριμένο πρόσωπο ἤ τό χωριό ἀπό τό ὁποῖο προέρχονται, ἐνῶ σέ ἀρκετές καταγράφεται ὁ τόπος προέλευσής της, δηλαδή ἄν εἶναι ἀρβανίτικη, προσφυγική ἀπό τή Μικρασία, τή Θράκη ἤ τόν Πόντο, βλάχικη, γύφτικη, ἀπό τήν πρόσφατη ἐγκατάσταση τῶν τσιγγάνων στή Φλώρινα (1968) ἤ, τέλος, συνταγή «τῆς περιοχῆς» ἤ «τοπική συνταγή», συχνά «πολύ παλιά» καί κάποτε «πολύ παλιά συνταγή, ἄγνωστο ἀπό πότε». Γιά ὁρισμένες ἀπό αὐτές ἀναφέρεται ἡ διαδρομή τους μέσα στό χῶρο: «Ἡ Χρυσούλα Στρούμνου-Ζώλη, πού παραχώρησε τή συνταγή, τήν ἔμαθε ἀπό τή γιαγιά της Μποζάνα Κούρτη ( ). Ἡ δέ Μποζάνα τήν εἶχε μάθει ἀπό τήν πεθερά της, ὅταν πῆγε στό χωριό Σκοπιά (Νεβόλιανη) νύφη ἀπό τήν Κάτω Ὑδρούσα (Κότορι)». Τέλος, σέ κάποιες συνταγές σημειώνονται οἱ γεωγραφικές παραλλαγές 10. Καίτη Τζώγα-Βέττα, Ἡ γευστική παράδοση τῆς Ἔδεσσας καί τῆς περιοχῆς, στοιχεῖο τοῦ λαϊκοῦ της πολιτισμοῦ, Ἔδεσσα στό ἴδιο, σ στό ἴδιο, σ

8 Ἀπό τίς «κοινότητες τῆς ὁμοιότητας» στά φαγητά τῆς σωπῆς (ἐντός κι ἐκτός τῶν σημερινῶν συνόρων), ὅπως, γιά παράδειγμα, ἀνάμεσα στό «βιτωλιάνικο μάκαλο», δηλαδή τό ρευστό σκορδάτο ὀρεκτικό πού φτιάχνουν στά Μπίτολα, καί στό «φλωρινιώτικο μακάλο», διαφορετικό «τόσο στόν τονισμό ὅσο καί στή βρώση» 13 ἤ στή συνταγή γιά τίς πιπεριές τουρσί, καί πάλι ἀνάμεσα στή Φλώρινα καί τά γειτονικά Μπίτολα 14. Καί σέ αὐτό τό βιβλίο πολλές συνταγές ἤ προϊόντα μνημονεύονται χωρίς ἰδιαίτερη διευκρίνιση μέ τίς σλάβικες, βλάχικες καί λοιπές ὀνομασίες τους, ἐνῶ ἀκολουθεῖ ἕνα γλωσσάρι κι ἕνα μονόφυλλο σημείωμα εὐχαριστιῶν τῆς Ἰωάννας Πιτόσκα σέ ὅσες καί ὅσους πρόσφεραν «τίς τοπικές καί οἰκογενειακές τους συνταγές». Ὡς πρός τά παρακειμενικά χαρακτηριστικά καί τῶν δύο καλαίσθητων βιβλίων, παρατηρεῖ κανείς πώς ἡ βασική ἰδέα τῆς εἰκονογράφησης τοῦ ἐξωφύλλου εἶναι κοινή. Ἡ μαγειρική της Ἔδεσσας κοσμεῖται μέ μιά ἀρμαθιά ἀπό πιπεριές κι ἕνα χάλκινο παλιό μαγειρικό σκεῦος, ἐνῶ στό ἐγχειρίδιο τῆς Φλώρινας, γύρω ἀπό ἕνα ἀσπρόμαυρο βόδι τό βασικό ζῶο πού ἐκτρέφεται στή Μακεδονία, αἰωροῦνται μικρές κόκκινες πιπεριές Κοινή εἶναι ἐπίσης ἡ μή κατονομασία τῆς (γλωσσικοῦ καί πολιτισμικοῦ χαρακτήρα) μακεδονικότητας. Εἴδαμε προηγουμένως πώς ἐνῶ ἀναφέρονται μέ τόν χαρακτηρισμό τους οἱ λοιπές ἐθνοτικές ὀνομασίες τῶν συνταγῶν (ἀρβανίτικες, βλάχικες, μικρασιατικές, θρακιώτικες, ποντιακές) γιά τίς μακεδονικές χρησιμοποιεῖται ἡ περίφραση συνταγή τῆς περιοχῆς ἤ τοπική συνταγή. Ἀκόμα καί στά κείμενα πού μᾶς εἰσάγουν στό χῶρο, οἱ ἀναφορές στόν αὐτοπροσδιορισμό, στή διαφορά ἤ τήν ἰδιαιτερότητα παραμένουν θολές καί ἄρρητες. Νά προσθέσουμε, ἀκόμα, παρόλα αὐτά, ὅτι καί οἱ δύο ἐκδόσεις δέν θά μποροῦσαν νά ἔχουν κυκλοφορήσει στή δεκαετία τοῦ 60 ἤ τοῦ 80 σέ αὐτή τή μορφή μέ τίς διγλωσσίες καί τίς συνοριακές ἀναφορές στήν ἐπικοινωνία γεύσεων καί ἀνθρώπων. Στή μαγειρική της Ἔδεσσας, γιά παράδειγμα: «Στήν παραδοσιακή κουζίνα αὐτῆς τῆς περιοχῆς συμπίπτουν καί ἑνώνονται στοιχεῖα διαφόρων πολιτισμῶν πού συνυπῆρξαν στό χῶρο αὐτό» «καί ἐπιδράσεις πού δέχτηκε ἀπό ἀνθρώπους καί λαούς μέ τούς ὁποίους οἱ γηγενεῖς ἔζησαν καί ἐπικοινώνησαν καί διαμόρφωσαν τό χαρακτήρα τῆς βοδενιώτικης κουζίνας. Ἡ τοπική ντοπιολαλιά μέ τά ἰδιαίτερα ἰδιώματα τῶν ποικίλων περιοχῶν τῆς ὑπαίθρου εἶναι ἡ διαφορά πού κάνει κάθε γεωγραφικό χῶρο νά ἔχει κάτι τό μοναδικό, πού προσδίδει στήν παράδοση τόν πλοῦτο καί τή γοητεία της». Ἀκόμα πιό πρόχειρα στόν σύντομο πρόλογό του ὁ Στέφανος Μάνος, ὅπου φαίνεται νά ἔχει ἐντελῶς λησμονήσει τό πρῶτο μέρος τοῦ τίτλου Βαλκανική κουζίνα, ἀλλά σχολιάζει ἄνευρα τό ὑπόλοιπο: «Τό βιβλίο τῆς κ. Ἰωάννας Πιτόσκα ἀνταπο- 13. Ἰωάννα Πιτόσκα, Βαλκανική κουζίνα. Γεύσεις καί συνταγές τῆς Φλώρινας, Ἀθήνα 2011, σ στό ἴδιο, σ

9 Ἄννα Ματθαίου κρίνεται σέ ὅ,τι ἀκριβῶς ὑποστήριζα. Ἀναδεικνύει μιά πλευρά τῆς πολιτιστικῆς παράδοσης καί ἰδιαιτερότητας τῆς Φλώρινας: τίς γεύσεις τῆς Φλώρινας». Καί εἶναι αὐτό τό μοτίβο πού καί στά δύο βιβλία ἀναπαράγεται στή συνέχεια, χωρίς τό ἱστορικό ὑποκείμενο καί τά συμφραζόμενα: κάποιοι γηγενεῖς, διάφοροι πολιτισμοί, ὁρισμένοι λαοί, μιά ντοπιολαλιά, ἡ ποικιλότητα τῶν περιοχῶν ἤ μιά πολιτιστική ἰδιαιτερότητα, ὅπως τό ἀκοῦμε καί τό βλέπουμε στήν τηλεόραση, στή γνωστή σειρά τῆς ΕΤ3 γιά παράδειγμα, «Κυριακή στό χωριό», ἄν καί στίς συνταγές καθ αὑτές οἱ χωροχρονικοί προσδιορισμοί εἶναι ἀπολύτως ρητοί, ὅπως καί τά ἐπώνυμα ὑποκείμενα. Παρόλα αὐτά, ἄν καί λείπουν οἱ λέξεις 15, ὅμως τά «μνημεῖα» τῆς χλωρίδας ἀποκαθιστοῦν κάποια ἴχνη ἀπό τή διατροφική ἑτερότητα. Εἶναι τά μποστάνια στή Μακεδονία, γεμάτα μέ ντομάτες, ἀγγούρια, κρεμμύδια καί κολοκυθάκια, ὅπως παντοῦ, ἀλλά μέ τίς φασολιές νά ὑπερίπτανται καί τίς πιπεριές νά κυριαρχοῦν: πιπεριές κόκκινες, κίτρινες καί πράσινες, στρογγυλές, μακρόστενες ἤ σέ σχῆμα ντομάτας, γλυκιές καί καυτερές, τσοῦσκες, χλωρές ἤ ξερές, κόκκινες γιά γέμισμα, μπάμπκες, πράσινες λεπτόσαρκες καί μικρές γιά τουρσί, ἤ πιπεριές Φλωρίνης χοντρόσαρκες, πλατίκες, γιά ψήσιμο. Εἶναι ἀκόμα τά οἰκόσημα τῶν σπιτιῶν, μέ τίς πιπεριές νά στεγνώνουν στόν ἥλιο, στολίζοντας τίς ὦχρες τῶν τοίχων. Εἶναι, τέλος, ἡ ὀσμή, ἡ μυρωδιά τῶν ἀρωμάτων, ὅπως λέει ὁ ποιητής, κάθε Αὔγουστο καί Σεπτέμβρη, ἀπό τίς πιπεριές πού ψήνονται τό σούρουπο, στίς πόλεις καί τά χωριά, βουβή ὑπόμνηση τῶν «πιπεροφάγων» 16 ἐντόπιων κατοίκων. Ἡ ἀρχή τῆς «ὁμοιοτροπίας» Πότε, ὅμως, ἀρχίζει νά ἐφαρμόζεται ὁ κανόνας τῆς ἐθνικῆς ὁμοιομορφίας, στή ματιά, ὅπως καί στό λόγο τῆς ἐπιστήμης πού διερευνᾶ τήν ὑλική καί καθημερινή ζωή 15. Ἐξαίρεση ἀποτελοῦν οἱ λαογραφικές μελέτες τοῦ Παύλου Κούφη, τίς ὁποῖες δημοσίευσε μετά τόν ἐπαναπατρισμό του ἀπό τήν ἀναγκαστική ὑπερορία, μετά τόν ἐμφύλιο πόλεμο. Ἀναφερόμενος στόν ἀγαπημένο του γενέθλιο τόπο, τό Ἄρμενσκο, σήμερα Ἅλωνα, ἀνάμεσα στά ἄλλα σημειώνει: «Οἱ πιπεργιές δέν λείπουνε ἀπό τό καθημερινό τραπέζι, σέ ὅλες τίς ἐποχές τοῦ χρόνου. Χειμώνα-καλοκαίρι. Νωπές ἤ βραστές, τηγανητές ἤ ψημένες. Στεγνές ἀπ τίς ἀρμαθιές, κοκκινισμένες στόν καλοκαιριάτικο ἥλιο. Τουρσί ἀπό τό καδί τό χειμώνα. Γιά νά μή λείψουνε ποτέ»: Π. Κούφης, Λαογραφικά, Ἅλωνα-Ἄρμενσκο Φλώρινας, Ἀθήνα 1994, σ Γιά τήν πιπεροφαγία βλ. Βασίλης Κ. Γούναρης, Στίς ὄχθες τοῦ Ὑδραγόρα. Οἰκογένεια, οἰκονομία καί ἀστική κοινωνία στό Μοναστήρι , Ἀθήνα 2000, σ Γιά τούς ντόπιους πληθυσμούς τῆς Μακεδονίας ἡ πιπεριά ἀποτελεῖ συχνά τό μοναδικό συνοδευτικό στό προσφάι. Σέ ρεπορτάζ τοῦ 1933 ἀναφέρεται: «Ὅποιος δέν ἐβούτηξε τήν ὑγρή μπομπότα μέσα στήν τριμμένη κόκκινη πιπεριά πού τρώει ὁ Μακεδόνας» «δέν ξέρει τί ὑποφέρει ὁ σκλαβωμένος αὐτός λαός»: Τάσος Κωστοπουλος, «Ἡ Μακεδονία κάτω ἀπό τό ζυγό τῆς ἑλληνικῆς κεφαλαιοκρατίας : ἕνα ρεπορτάζ τοῦ Ριζοσπάστη στίς σλαβόφωνες περιοχές», π. Ἀρχειοτάξιο, τχ. 11, Ἰούνιος 2009, σ

10 Ἀπό τίς «κοινότητες τῆς ὁμοιότητας» στά φαγητά τῆς σωπῆς τῶν ἑλληνικῶν πληθυσμῶν; Ἄς ταξιδέψουμε στίς ἀρχές τοῦ προηγούμενου αἰώνα, τό Εἶναι ἡ στιγμή πού ὁ Νικόλαος Πολίτης εἰσηγεῖται τήν ἔκθεση τῆς ἐπιτροπῆς τῶν κριτῶν στό διαγωνισμό περί τῆς Λαογραφίας τῆς Μακεδονίας τοῦ Χατζηλαζαρείου Ἀγῶνος 17, κάνοντας μία εὐρύτατη ἀναφορά στούς σκοπούς τῆς ἐπιστήμης τῆς Λαογραφίας, μέ ἀφορμή ἕνα ἀττικό ρητό: «Διευκρινεῖ δ ἡ λαογραφία τήν ἐθνικήν σύστασιν τῶν χωρῶν, τάς ὁποίας ἐρευνᾶ, διότι τῆς ἐθνικῆς συνειδήσεως ἑδραῖον θεμέλιον εἶναι πρό πάντων ἡ κοινότης τῶν ἠθῶν καί ἐθίμων, τῶν δοξασιῶν καί τῶν παραδόσεων, τῆς ἀντιλήψεως τοῦ ἐξωτερικοῦ κόσμου καί τῆς ἐκδηλώσεως τῶν συναισθημάτων καί ἐπί πᾶσι, ἡ κοινότης τῶν πόθων καί τῶν ἐλπίδων. Εἶναι ταῦτα τά ὁμότροπα ἤθη» «Τἄλλα στοιχεῖα, τά ὁποῖα κατά τόν ἀττικόν ἐκεῖνον ὁρισμόν συνιστῶσι τό ἔθνος, τό ὅμαιμον, ἤτοι ἡ κοινότης τῆς καταγωγῆς, τό ὁμόγλωσσον καί τῆς λατρείας ἡ κοινότης, δυνατόν νά μή συνυπάρχωσι πάντα εἰς ἕν ἔθνος, ἤ νά μή ἀποτελῶσι τό διακριτόν γνώρισμα ἑνός ἔθνους ἀπό ἄλλου. Ἀλλά τά ὁμότροπα ἤθη ἀρκοῦσι καί μόνα, ὅπως ἐποικοδομηθῇ ἐπ αὐτῶν ἡ συνείδησις τῆς ἐθνικῆς ἑνότητος» «Αἱ λαογραφικαί ἔρευναι κατά ταῦτα ἔχουσιν ὅλως ἰδιαιτέραν σημασίαν, ὅταν γίνωνται εἰς χώρας ἀμφιλεγομένης ἐθνικῆς συστάσεως. Ὅταν ἤ ἐξ ἀτελοῦς γνώσεως ἤ ἐκ σκοπίμου διαστροφῆς τῶν πραγμάτων ἐπικρατεῖ ἀσάφεια περί τοῦ ἐθνισμοῦ τῆς χώρας τινός ἀπηκριβωμένη καί ἐνσυνείδητος λαογραφική ἔρευνα αὐτῆς δύναται νά προσαγάγῃ ἀσφαλῆ καί ἐμφανῆ καί ἀναμφισβήτητα μαρτύρια, συντελοῦντα εἰς διαφώτισιν τῶν ἐθνολογικῶν ζητημάτων. Οὕτω λ.χ. καλλίστην συμβολήν παρέσχεν ἡ λαογραφία εἰς ἐπίλυσιν τοῦ ζητήματος περί τῆς καταγωγῆς τῶν σημερινῶν Ἑλλήνων, διά προσθέτων ἐπιχειρημάτων ἐνισχύσασα τά πορίσματα τῆς ἀπό ἱστορικῆς ἀπόψεως ἀνασκευῆς τῶν ἀσυστάτων θεωριῶν τοῦ Φαλλμεράϋερ». Πιστεύω πώς ἡ εἰσήγηση αὐτή τοῦ ἱδρυτῆ τῆς Λαογραφίας Νικολάου Πολίτη συνιστᾶ ἕνα καταστατικό κείμενο. Μέ ἄλλα λόγια, ἡ ἐν λόγω διατύπωση γιά τήν πρωταρχική σημασία πού ἀποδίδεται πλέον στά ἤθη καί τά ἔθιμα, σέ σχέση μέ τή δευτερεύουσα θέση, στήν ὁποία τοποθετεῖται ἡ θρησκευτική ἔνταξη, ἡ «φυλή» καί ἡ γλώσσα μιᾶς κοινότητας, ἀποτελεῖ, βεβαίως, τό νέο πνεῦμα, μέ τό ὁποῖο ἡ ἀκαδημαϊκή κοινότητα ἀκολουθεῖ τούς βηματισμούς τῆς ἑλληνικῆς πολιτικῆς. Βρισκόμαστε σέ μιά κρίσιμη περίοδο, παρόλο πού σύμφωνα μέ τόν Ν. Πολίτη, τό φάντασμα τοῦ Φαλμεράυερ δέν θεωρεῖται πλέον ἀπειλητικό, μέ ἄλλα λόγια ἡ ταραχή, τήν ὁποία αὐτός προκάλεσε στούς Νεοέλληνες 18 ἔχει ἀρχίσει νά καταλαγιάζει. Καί προηγουμένως, ἀλλά καί στό ἑξῆς πιό συστηματικά, ἡ στοχοθεσία τῆς λαογραφίας 17. Τό χειρόγραφο ἀπόκειται στή Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, Ρ Μεταγενέστερη παραλλαγή αὐτοῦ του ἀποσπάσματος καί τοῦ σχολιασμοῦ του ἐντοπίζεται: Ν. Γ. Πολίτης, «Δημώδεις δοξασίαι περί ἀποκαταστάσεως τοῦ ἑλληνικοῦ ἔθνους», Λαογραφικά Σύμμεικτα, τ. Α, Ἀθήνα 1920, σ , ὅπου καί ἐπισημαίνεται ὅτι τό ἐν λόγω ἄρθρο εἶχε δημοσιευτεῖ ἤδη σέ γαλλική μετάφραση τό 1918 στήν La Revue de la Grèce. 18. Ἕλλη Σκοπετέα, Φαλμεράυερ, τεχνάσματα τοῦ ἀντιπάλου δέους, Ἀθήνα

11 Ἄννα Ματθαίου δηλαδή τῶν θεωρητικῶν ἑρμηνευτικῶν σχημάτων, ἀλλά, κυρίως, τῶν ἐπιτόπιων καταγραφῶν βρίσκεται ἐπικεντρωμένη στό νά καταδείξει μιά πολιτική καί ἐθνική ὁμοιογένεια, ὅσο γίνεται πιό εὐρεία γεωγραφικά, ἀκόμα κι ἐκεῖ ὅπου οἱ πληθυσμοί δέν εἶναι συμπαγεῖς ὡς πρός τό θρήσκευμα ἤ τή γλώσσα. Ὡς ἑρμηνευτικό νῆμα ἀπομένει τό φρόνημα, τό ὁποῖο ταυτίζεται κατά τή λαογραφία μέ τά ὁμότροπα ἤθη τῶν Ἑλλήνων ἐξυπακούεται γιά νά ἐπιλυθοῦν τά χρονίζοντα ἐθνολογικά ζητήματα. Νά ὑπενθυμίσουμε, ἐδῶ, δύο χρονολογίες πού καθορίζουν τόν ἀκαδημαϊκό λόγο αὐτή τήν ἐποχή: τό 1908, μέ τήν ἵδρυση τῆς Ἑλληνικῆς Λαογραφικῆς Ἑταιρείας, καί τό 1909, μέ τήν ἔκδοση τοῦ περιοδικοῦ Λαογραφία. Ἀνάμεσα στούς στόχους τῆς Λαογραφικῆς Ἑταιρείας, στόν Κανονισμό της καθορίζεται ὅτι «ἔργον τῆς Ἑταιρείας εἶναι ἡ καλλιέργεια καί προαγωγή τῶν λαογραφικῶν ἐρευνῶν καί σπουδῶν, ἰδίως δέ τῶν ἀναφερομένων εἰς τήν γνῶσιν τοῦ ἑλληνικοῦ καί τῶν ἄλλων λαῶν τῆς Ἑλληνικῆς Χερσονήσου», δηλαδή, κατά τόν Δημήτριο Λουκάτο, «προγραμματίστηκε συγκριτική μελέτη τῆς λαογραφίας ὅλης της Βαλκανικῆς» 19, ἡ ὁποία, ὅμως, οὐδόλως εὐοδώθηκε. Μετά τήν ἐγκατάσταση τῶν νέων προσφυγικῶν πληθυσμῶν ἡ λαογραφία ἐξακτινώνεται (θεσμικά καί θεματικά) σέ νέες ἑταιρεῖες καί ἀντίστοιχα περιοδικά: Ἐπιτροπή Ποντιακῶν Μελετῶν, Ἑταιρεία Θρακικῶν Μελετῶν, Ἀρχεῖον τοῦ Θρακικοῦ Θησαυροῦ, Ἕνωσις Σμυρναίων καί Κέντρο Μικρασιατικῶν Σπουδῶν 20. Τό ἐθνικό ἀδιέξοδο, λοιπόν, μπροστά στή διεκδικούμενη ἀνθρωπογεωγραφία καί τή διαχείρισή της, ὁδηγεῖ στήν υἱοθέτηση ἑνός νέου εὐλογοφανοῦς σχήματος, σύμφωνα μέ τό ὁποῖο, ἐγκαταλείπονται πλέον οἱ ἀναφορές πού χρησίμευαν στό παρελθόν (ἐπειδή ἀπέτυχαν) στίς ἔννοιες φυλή, γλώσσα, θρήσκευμα, γιά νά δώσουν τώρα τή θέση τους ἀποκλειστικά στά ὁμότροπα ἤθη, τά ὁποῖα ἀρχικά θά κατασκευαστοῦν κατά τό δοκοῦν γιά νά ἐμφανίζονται ὡς ὁμότροπα καί στή συνέχεια ἡ πνευματική ἐλίτ, μέ τή βοήθεια τοῦ κρατικοῦ μηχανισμοῦ, θά οἰκοδομήσει τό ἑνιαῖο ἐθνικό φρόνημα, «τή συνείδησι τῆς ἐθνικῆς ἑνότητος» τῶν πληθυσμῶν Δημ. Σ. Λουκάτος, Εἰσαγωγή στήν ἑλληνική λαογραφία, Ἀθήνα, ΜΙΕΤ, 1985, σ Γιά τή συνάφεια τῶν προσανατολισμῶν τοῦ Ν. Πολίτη καί τῆς Ἑλληνικῆς Λαογραφικῆς Ἑταιρείας μέ τό Λύκειο τῶν Ἑλληνίδων πού ἱδρύεται τήν ἴδια ἐποχή βλ. Εὐδοκία Ὀλυμπίτου, «Ἀναζητήσεις καί προσανατολισμοί τῆς ἐθνικῆς ἰδεολογίας: ἡ πρώτη εἰκοσαετία τῆς ἐπιστήμης τῆς Λαογραφίας καί ἡ δημιουργία τοῦ Λυκείου τῶν Ἑλληνίδων», Ἔφη Ἀβδελᾶ (ἐπιμ.), Τό Λύκειον τῶν Ἑλληνίδων 100 χρόνια, Ἀθήνα 2010, σ , : Δημ. Σ. Λουκάτος, ὅ.π., σ Ὡς πρός τήν εὔθετη, ὁμολογουμένως, χρήση τοῦ ἀττικοῦ ρητοῦ ἀπό τόν Ν. Πολίτη, εἶναι πιθανός ὁ ἐρανισμός στοιχείων ἀπό τή διάλεξη τοῦ Ἐρνέστ Ρενάν στή Σορβόννη, στίς 11 Μαρτίου 1882, γιά τόν ὁρισμό τοῦ ἔθνους καί τοῦ λαοῦ. Ὁ Ρενάν θεωρεῖ πώς ἀπαραίτητη προϋπόθεση τοῦ ἔθνους δέν ἀποτελεῖ ἡ κοινή φυλή, γλώσσα, θρησκεία ἤ γεωγραφία, ἀλλά προκρίνει τίς «κοινές δόξες στό παρελθόν» καί τήν «κοινή βούληση στό παρόν». Βεβαίως ὁ Ρενάν μιλοῦσε 90

12 Ἀπό τίς «κοινότητες τῆς ὁμοιότητας» στά φαγητά τῆς σωπῆς Αὐτό ἐπιτυγχάνεται καί μέ τήν προβολή τῆς παγιωμένης ἱστορικῆς γεωγραφίας, ἡ ὁποία συντελεῖ στήν ἐθνική οἰκειοποίηση τοῦ γεωγραφικοῦ χώρου. Στήν πραγματικότητα, ὁ Ν. Πολίτης δέν πάσχει ἀπό «προγονολατρική μανία», ὅπως τόν κατηγορεῖ ὁ γιός του Φῶτος Πολίτης περίπου τήν ἴδια ἐποχή, Ἰούλη τοῦ 1909, ὅταν μαθαίνει τή συμμετοχή τοῦ πατέρα του στήν ἐπιτροπή γιά τή μετονομασία τῶν οἰκισμῶν τῆς Ἑλλάδας 22. Ἐφαρμόζοντας μιά ρεαλιστική πολιτική κατά τό πνεῦμα τῶν καιρῶν, μέσα ἀπό τήν ἐξίσωση τῶν ὁμότροπων ἠθῶν (δηλαδή τῆς κοινῆς παράδοσης, ἔννοιας εὔπλαστης σάν τήν πλαστελίνη) μέ τό ἑνιαῖο ἑλληνικό φρόνημα (τήν κοινή ἰδεολογία) τῶν ἑλληνικῶν πληθυσμῶν, ὠθεῖ τή λαογραφία στήν καταγραφή τῶν ἐπιμέρους ἐθίμων γιά νά ἐπιτευχθεῖ ἡ ταυτόχρονη ἐνσωμάτωσή τους στό corpus μιᾶς ἑνιαίας ἐθνικῆς ἑλληνικῆς παράδοσης. Ὡς ληξιαρχική πράξη γέννησης τῆς Λαογραφίας θεωρεῖ ὁ Κ. Θ. Δημαρᾶς τό 1871, χρονιά δημοσίευσης τῆς Νεοελληνικῆς Μυθολογίας τοῦ Ν. Πολίτη, ἡ ὁποία, μαζί μέ τήν ἑδραίωση τῆς ἱστοριοκρατίας, θά ἀποτελέσουν «τό νέο καί ἀρραγές σύνολο», τόν «ἄρραφο χιτώνα», ὅπου, «καμμιά ἐπέμβαση δέν εἴταν δυνατή, καμμιά παραχώρηση δέν φαινόταν ἀποδεκτή» 23. Κι ἔτσι ἀκριβῶς συνέβη. Σταθερά καί γιά χρόνια, ὑπό τήν ὀπτική γωνία πού ὑπέδειξε ὁ Ν. Πολίτης, μπορεῖ κανείς νά διαβάσει ἱστορικά τά ἄρθρα στό περιοδικό Λαογραφία (ἀπό τό 1909 κ.ἑξ.) καί ἀνάλογες μελέτες μέ τίς καταγραφές πού ἀφοροῦν τήν καθημερινή ζωή τῶν ἑλληνικῶν ἀγροτικῶν καί κτηνοτροφικῶν πληθυσμῶν τοῦ παρελθόντα αἰώνα, ὅπου σταθερά τό τοπικό ἐνσωματώνεται πλήρως στό ἐθνικό 24, καί στίς ὁποῖες καί γιά τή συναίνεση τῶν ἀτόμων ἑνός ἔθνους γιά τή συνέχιση τῆς συμβίωσης, καθώς «ἡ ὕπαρξη ἑνός ἔθνους εἶναι ἕνα καθημερινό δημοψήφισμα» Ἐρνέστ Ρενάν, «Τί εἶναι ἔθνος», Μετάφραση: Ἀνδρέας Πανταζόπουλος, π. ὁ Πολίτης, τχ. 121, Ἰανουάριος-Μάρτιος 1993, σ. 38 βλ. ἐπίσης, Ἄγγελος Ἐλεφάντης, «Τό ἔθνος τοῦ Διαφωτισμοῦ», Χρῆστος Λοῦκος (ἐπιμ.), Κοινωνικοί ἀγῶνες καί Διαφωτισμός. Μελέτες ἀφιερωμένες στόν Φίλιππο Ἠλιού, Ἡράκλειο 2007, σ : Βλ. Παν. Μουλλᾶς, Ὁ λόγος τῆς ἀπουσίας. Δοκίμιο γιά τήν ἐπιστολογραφία μέ σαράντα ἀνέκδοτα γράμματα τοῦ Φώτου Πολίτη, Ἀθήνα 1992, σ γιά τίς ἀλλαγές τῶν τοπωνυμίων: Ἑλένη Κυραμαργιοῦ, «Καινούρια Ὀνόματα - Καινούριος Χάρτης: οἱ μετονομασίες τῶν οἰκισμῶν τῆς Ἑλλάδας, », π. Τά Ἱστορικά, τχ. 52, Ἰούνιος 2010, σ Κ. Θ. Δημαρᾶς, Ἑλληνικός ρωμαντισμός, Ἀθήνα 1982, σ Στό ἐναρκτήριο μάθημά του, Ἀπρίλιο τοῦ 1979, στή Φιλοσοφική Σχολή Ρεθύμνου, στό Πανεπιστήμιο Κρήτης, ὁ Δημ. Λουκάτος μέ εἰλικρίνεια ἐπισημαίνει τόν ἐντοπισμό τῆς διαφορετικότητας: «Ἐμεῖς, στήν Ἑλλάδα ἐγνωρίσαμε τό 1922 καί τίς μεγάλες ἀνακατατάξεις τῶν προσφύγων τῆς Μ. Ἀσίας καί τῆς Θράκης, πού ἦρθαν σ ὅλη τήν Ἑλλάδα (ὄχι μόνο σέ πόλεις καί περιφέρειες, ἀλλά καί στό παραμικρό νησί, καί στήν Κρήτη) κι ἔφεραν στά μάτια, πρῶτα τοῦ ἴδιου τοῦ ντόπιου λαοῦ, τίς λαογραφικές διαφορές τους, κι ὕστερα στά μάτια τῶν ἐπιστημόνων ἐρευνητῶν, τόν πλοῦτο καί τήν ἱστορική ἐθνικότητα τῶν διαφορῶν αὐτῶν»: «Ἡ Λαογραφία: ἐρευνητικός πυρήνας στίς σύγχρονες (ὁμόκεντρες ἀλλά εὐρύτερες) ἐπιστῆμες τῆς ἀνθρωπολογίας, ἐθνολογίας καί ἐθνογραφίας», π. Λαογραφία, τ. 38, Ἀθήνα 1998, σ :

13 Ἄννα Ματθαίου φυσικά ἀποσιωπῶνται οἱ ποικίλες ἐθνοτικές καί γλωσσικές διαφοροποιήσεις. Κατ αὐτόν τόν τρόπο ἔχει χαθεῖ ἀνεπιστρεπτί ἕνα πολύτιμο κομμάτι ἀπό τόν καμβά τῆς καθημερινότητας (τῆς γλώσσας, τῆς διατροφῆς, τῶν ἐθίμων, τοῦ χοροῦ, τῶν τραγουδιῶν δίχως λόγια στή δυτική Μακεδονία ἤ μέ ἐξελληνισμένη μορφή στήν ἀνατολική Μακεδονία 25 ) τῶν ντόπιων, κυρίως, πληθυσμῶν. Οἱ τοπικοί προσδιορισμοί πού ἐνίοτε ἴσχυσαν στή διάρκεια τοῦ 20οῦ αἰώνα μέσα σέ αὐτή τήν ἐθνοποιητική διαδικασία ἀφοροῦν εἴτε κάποιες ἑνιαῖες γεωγραφικές περιοχές εἴτε χωριά καί κωμοπόλεις, πού λειτουργοῦν ὡς δείγματα τοῦ κανόνα τῆς ἑλληνικῆς κληρονομιᾶς καί παράδοσης, μιά «ἐξαίσια στήν ἁγνότητά της ἀγροτική ὕπαιθρο, ὅπου καθετί ὡραῖο ἦταν ἑλληνικό καί τό ἀντίστροφο» 26 ἤ, τέλος, τίς νέες κοιτίδες τῆς ἑλληνικῆς Ἀνατολῆς. Οὕτως ἤ ἄλλως τό λαογραφικό ὑλικό προσφέρεται πολύ περισσότερο ἀπό τό θρήσκευμα καί τή γλώσσα σέ ἀναδιατάξεις, διασταλτικές προσεγγίσεις καί ἑρμηνεῖες, ἤ τυπολογικές ταξινομήσεις, μέ μία λέξη παραμορφώσεις, ὥστε νά χωρέσει σέ ὁποιοδήποτε ἐθνικό αἰτούμενο. Σέ ἐπιστολή τοῦ ἐθνολόγου-γλωσσολόγου Γ. Σαγιαξῆ πρός τόν ἕλληνα πρόξενο στή Θεσσαλονίκη (1 Ἀπριλίου 1905), διακρίνουμε τήν εὐλυγισία τῆς λαογραφίας καί τήν δυνατότητά της, καλῶς χειριζόμενη, νά ὑπηρετήσει τήν ποθούμενη ὁμοιοτροπία. Ὁ Σαγιαξῆς ζητᾶ ἀπό τόν πρόξενο χρηματική συνδρομή γιά τή συγγραφή καί ἔκδοση Μακεδονικοῦ Λευκώματος, πού θά ἔχει στόχο νά παρουσιάσει «πρό τῶν ὀμμάτων τῶν ξένων ἰδίως μίαν Ἑλληνικήν Μακεδονίαν πραγματικήν καί ζῶσαν καί οὐχί εἰς λίθους καί μνημεῖα μόνον ἀποτυπωμένην» 27. Αὐτό εἶναι ἀπόλυτα ἐφικτό, ὅπως ὁ συγγραφέας σημειώνει, καθώς συνέλεξε τό ἀναγκαῖο ὑλικό «εἰς παραμύθια καί παραδόσεις» γιά τήν πραγματεία του περί Μοιρῶν, πού φέρει τόν τίτλο «Αἱ Μοῖραι ἐν τῇ Βαλκανικῇ Λαογραφίᾳ». Κατά τόν Σαγιαξῆ «αἱ περί Μοιρῶν δοξασίαι ὄχι μόνον παρά τοῖς Ἑλληνοβλάχοις, Ἀλβανοῖς καί Ἑλληνοσλάβοις ἀνευρίσκονται, ἀλλ ἐπηρέασαν ἐπαι- 25. Γιά τή γλώσσα, πέρα ἀπό τή μελέτη τοῦ Τάσου Κωστόπουλου, Ἡ ἀπαγορευμένη γλώσσα. Κρατική καταστολή τῶν σλαβικῶν διαλέκτων στήν ἑλληνική Μακεδονία, Ἀθήνα , βλ., ἐπίσης, τίς ἐπισημάνσεις τοῦ Τάσου Χρηστίδη, «Γλώσσα καί Παιδεία: », π. Σύγχρονα Θέματα, τχ. 62, Ἰανουάριος-Μάρτιος 1997, σ Γιά τίς στρατηγικές ἔνταξης καί προσαρμογῆς τῶν σλαβόφωνων πληθυσμῶν στά χωριά τῆς ἀνατολικῆς Μακεδονίας βλ. Μαρίκα Ρόμπου-Λεβίδη, Dancing beyond the Barre: Cultural Practices and Process of Identification in Eastern Macedonia, Sussex University, 2009 (δακτ. διδ. διατρ.). 26. Ἀλέξης Πολίτης, «Μιά ἐπισκόπηση τῆς πνευματικῆς ζωῆς στήν τελευταία δεκαετία τοῦ 19ου αἰώνα», Ἀποτυπώματα τοῦ χρόνου. Ἱστορικά δικίμια γιά μιά μή θεωρητική θεωρία, Ἀθήνα 2006, σ : Ἱστορικό Ἀρχεῖο Ὑπουργείου Ἐξωτερικῶν: 1908, φ. 39, Γ / α.α.κ., σ Ἡ ἀναφορά τοῦ Σαγιαξῆ στούς «λίθους καί μνημεῖα» προφανῶς ἀντιστοιχεῖ στή μελέτη τοῦ Μαργαρίτη Γ. Δήμιτσα, Ἡ Μακεδονία ἐν λίθοις φεγγομένοις καί μνημείοις σωζομένοις..., 2 τ., Ἀθήνα Γιά τόν ἴδιο βλ. Ντίνος Χριστιανόπουλος, Λογοτεχνικές ἐκδόσεις μακεδονικῶν πόλεων πλήν Θεσσαλονίκης, , Κοζάνη, Ἰνστιτοῦτο Βιβλίου καί Ἀνάγννωσης, 1998, σ

14 Ἀπό τίς «κοινότητες τῆς ὁμοιότητας» στά φαγητά τῆς σωπῆς σθητῶς καί τάς σχετικάς παραδόσεις ὅλων τῶν ἄλλων Βαλκανικῶν Λαῶν». Τό ἴδιο ἰσχύει καί περί τῶν δημοτικῶν ἀσμάτων τῶν βαλκανικῶν λαῶν, τά ὁποῖα κάλλιστα μποροῦν νά χωνευτοῦν στή μεγαλόθυμη χοάνη τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ. «Ἑτοιμάζω μίαν συγκριτικήν μελέτην περί τῶν Ἑλληνικῶν, Ἀλβανικῶν, Ἑλληνοβλαχικῶν καί Ἑλληνοσλαβικῶν ἀσμάτων τῆς Μακεδονίας ἐν σχέσει πρός τήν ἑλληνικήν ποίησιν καί λαογραφίαν ἐν γένει». Ἡ ὑλική ἤ πνευματική διατροφή προσφέρονται κατ ἐξοχήν στό πιάτο τοῦ λαογράφου καί στήν ὑπηρεσία τῆς ὑπέρβασης τῶν διαχωριστικῶν γραμμῶν πού θέτει ἡ γλώσσα ἤ καί ἡ ἐκκλησιαστική ἔνταξη. Ἔτσι ὁ αὐθαίρετος διπλός χαρακτηρισμός τῶν πληθυσμῶν μπορεῖ εὔκολα νά μετακυλήσει στή μονοσήμαντη λέξη ἕλληνας. Ὡς πρός τήν παράδοση, χρησιμοποίησα προηγουμένως τή διάκριση τοῦ Eric Hobsbawm, ὅταν ἀναφέρεται στήν ἔννοια τῶν ἐθίμων καί τῆς ἐπινόησης τῆς παράδοσης: «ἡ παράδοση πρέπει νά διακριθεῖ σαφῶς ἀπό τό ἔθιμο πού κυριαρχεῖ στίς ἀποκαλούμενες παραδοσιακές κοινωνίες. Τό ἀντικείμενο καί χαρακτηριστικό τῶν παραδόσεων, περιλαμβανομένων τῶν ἐπινοημένων, εἶναι τό ἀμετάβλητο. Τό παρελθόν, πραγματικό ἤ ἐπινοημένο, στό ὁποῖο παραπέμπουν, ἐπιβάλλει σταθερές (κανονικά τυποποιημένες) πρακτικές, ὅπως εἶναι ἡ ἐπανάληψη. Τό ἔθιμο στίς παραδοσιακές κοινωνίες ἔχει τή διπλή λειτουργία κινητήρα καί τιμονιοῦ. Αὐτό δέν ἀποκλείει τήν καινοτομία καί τήν ἀλλαγή μέχρις ἑνός σημείου, ἄν καί προφανῶς ἡ ἀπαίτηση ὅτι πρέπει νά φαίνεται συμβατό ἤ ἀκόμη καί ταυτόσημο μέ τό προηγούμενο ἐπιβάλλει σοβαρούς περιορισμούς» «Τό ἔθιμο δέν μπορεῖ νά εἶναι ἀμετάβλητο ἐπειδή ἀκόμη καί στίς παραδοσιακές κοινωνίες ἡ ζωή δέν εἶναι ἔτσι» 28. Προτείνω νά κρατήσουμε τήν πολύτιμη αὐτή διάκριση, ἡ ὁποία μᾶς προφυλάσσει ἀπό τήν ἀχρονική ἀνάγνωση τῶν πολιτισμικῶν τεκταινομένων καί ἀνάμεσά τους καί τῆς κουλτούρας τῆς διατροφῆς τοῦ παρελθόντος. Τά χρόνια τῆς ὁμοιότητας καί τῆς διαφορᾶς Ἄν στίς ἀρχές τοῦ εἰκοστοῦ αἰώνα κλείνει ὁ κύκλος τῶν πολιτικῶν καί πνευματικῶν ἐπιχειρημάτων πού ἄνοιξε μέσα στό δεύτερο μισό τοῦ 19ου, πῶς μπορεῖ νά περιγράψει κανείς τήν προγενέστερη ματιά, μέ τήν ὁποία καταγράφονται οἱ διαφορετικοί πληθυσμοί ποῦ ζοῦν στό πρῶτο μισό τοῦ 19ου αἰώνα ἐντός κι ἐκτός τῆς ἑλληνικῆς ἐπικράτειας, ὅταν τά ὅρια τοῦ νεόδμητου κράτους δέν ἔχουν ἀκόμα ἀρχίσει νά διευρύνονται; Θά τό ἐπιδιώξουμε μέσα ἀπό τά, ἐξαιρετικῆς διαύγειας, γραπτά τοῦ Ami Boué, ὁ ὁποῖος τό 1840 ἐκδίδει, ὑπό τήν αἰγίδα τῆς Société de Géographie de Paris τό τρίτομο ἔργο του La Turquie d Europe E. Hobsbawm, ὅ.π., σ Ami Boué, La Turquie d Europe ou Observations sur la géographie, la géologie, l histoire naturelle,la statistique, les mæurs, les coutumes, l archéologie, l agriculture, l industrie, le commerce, 93

15 Ἄννα Ματθαίου Ὁ Ami Boué 94

16 Ἀπό τίς «κοινότητες τῆς ὁμοιότητας» στά φαγητά τῆς σωπῆς Στό σημεῖο αὐτό, χρειάζεται νά διευκρινίσουμε πώς ἡ ἀνθρωπογεωγραφία τοῦ βαλκανικοῦ χώρου ἔχει παγιωθεῖ σέ μεγάλο βαθμό ἀπό τούς προηγούμενους αἰῶνες: ἡ ἐγκατάσταση τῶν Ἀλβανῶν ἀπό τή Θεσσαλία ἕως τήν Ἀττική καί ἀπό τήν Ἀκαρνανία μέχρι τή νότια Πελοπόννησο ἀρχίζει ἀπό τόν 13ο αἰώνα 30, ἡ παρουσία τῶν Ἀρμάνων Βλάχων ἐντοπίζεται ἤδη ἀπό τόν ὕστερο Μεσαίωνα, σέ περιοχές μεταξύ τῆς Ἠπείρου, τῆς Θεσσαλίας καί τῆς Μακεδονίας, μέ κοιτίδα τήν ὀροσειρά τῆς Πίνδου 31, καθώς καί οἱ μαζικές ἐγκαταστάσεις Σλάβων στό νότιο τμῆμα τῆς βαλκανικῆς χερσονήσου ἤδη ἀπό τόν 7ο αἰώνα. Στίς ἀραιοκατοικημένες μακεδονικές πεδιάδες, στά περίχωρα τῆς Θεσσαλονίκης καί στή Χαλκιδική, ἀλλά καί μέχρι τό Μοριά, καταγράφονται σλαβικά τοπωνύμια ἤ σλαβική ρίζα καί μορφολογία στά ὀνόματα τῶν χωρικῶν τῆς περιοχῆς, ἤδη ἀπό τόν 8ο μέχρι τόν 10ο αἰώνα 32. Οἱ ἀναφορές στή θρησκευτική, ἐθνοτική καί γλωσσική «ποικιλία» ἀποτυπώνουν τή διαφορετικότητα τῶν πληθυσμῶν μέ κριτήρια πού παρουσιάζονται ὡς λογικοφανῆ, καθώς ἡ πολιτική ἑνότητα ἀπουσιάζει εἴτε ὡς βούληση εἴτε ὡς πράξη. Ἐντελῶς ἐνδεικτικά, λόγου χάριν, στήν περίοδο τοῦ νεοελληνικοῦ διαφωτισμοῦ, τό 1791 οἱ Δημητριεῖς ἀναφέρονται στό ζήτημα τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας καί σημειώνουν: «Γλώσσαις κοντά εἰς τήν ἐντόπια [τή Ρωμέικη] εἶναι ἡ Τουρκική. Εἰς τήν Μακεδονία οἱ Ἀρβανίται ἔχουν μία ξεχωριστή γλώσσα ἀκόμι καί εἰς μερικά της μέρη εἶναι καί ἡ Βλάχικη. Εἰς τά βόρεια τῆς Μακεδονίας καί Θράκης εἶναι καί πολλοί Βούλγαροι» 33. Στά 1814, ὁ Λήκ, μέσα ἀπό τή σύγκριση τῆς ἀρχαίας καί τῆς σύγ- les gouvernements divers, le clergé, l histoire et l état politique de cet Empire, 3 τ., Παρίσι Τά ταξίδια τοῦ Boué στή βαλκανική πραγματοποιήθηκαν τή δεκαετία τοῦ 1830 (1836, 1837 καί 1838). Γιά τή σημασία τοῦ ἔργου τοῦ Boué, βλ. Μαρία Τοντόροβα, Βαλκάνια, ἡ Δυτική φαντασίωση, Μετάφραση: Μαρία Κολοβοῦ, Θεσσαλονίκη 2000, σ Βλ. ἐνδεικτικά, Alain Ducellier, Οἱ Ἀλβανοί στήν Ἑλλάδα (13ος-15ος αἰ.). Ἡ μετανάστευση μιᾶς κοινότητας, Μετάφραση: Κατερίνα Νικολάου, Ἀθήνα 1994 τοῦ ἴδιου, «Δημογραφία, μεταναστεύσεις καί πολιτισμικά σύνορα ἀπό τά τέλη τοῦ Μεσαίωνα στή νεώτερη ἐποχή», π. Τά Ἱστορικά, τχ. 5, Ἰούνιος 1986, σ Λεωνίδας Ἐμπειρίκος-Θανάσης Μωραΐτης, «Οἱ Ἀρβανίτες καί τά τραγούδια τους στόν ἑλλαδικό χῶρο», Θαν. Μωραΐτης, Ἀνθολογία ἀρβανίτικων τραγουδιῶν τῆς Ἑλλάδας, Ἀθήνα 2002, σ Ἠλίας Σκουλίδας, «Μετοικεσίες ἀλβανοφώνων στόν ἑλλαδικό χῶρο», π. Ἠπειρωτικά Χρονικά, τ. 33, , σ Βλ. ἐνδεικτικά, Thede Kahl, Γιά τήν ταυτότητα τῶν Βλάχων, Μετάφραση: Στ. Μπουλασίκης, Ἀθήνα 2009 Gustav Weigand, Οἱ Ἀρωμοῦνοι Βλάχοι, Μετάφραση (τ. Α ): Thede Kahl, (τ. Β ): Γ. Παπασωτηρίου - Μαρία Ταμπακιώτη-Σίμου, Θεσσαλονίκη 2001, 2004 (πρώτη ἔκδοση: 1894, 1895) Alan J. B. Wace - Maurice S. Thomson, Οἱ νομάδες τῶν Βαλκανίων. Περιγραφή τῆς ζωῆς καί τῶν ἐθίμων τῶν Βλάχων τῆς βόρειας Πίνδου, Μετάφραση: Π. Καραγιῶργος, Θεσσαλονίκη 2009 (πρώτη ἔκδοση: 1914). 32. Βλ. Διονυσία Παπαχρυσάνθου, Ὁ ἀθωνικός μοναχισμός. Ἀρχές καί ὀργάνωση, Ἀθήνα 1992, σ. 25, Δανιήλ Φιλιππίδης - Γρηγόριος Κωνσταντᾶς, Γεωγραφία νεωτερική, Ἐπιμέλεια: Αἰκατερίνη Κουμαριανοῦ, Ἀθήνα 1988, σ

17 Ἄννα Ματθαίου χρονης γεωγραφίας, προχωρεῖ σέ μιά πιό ἐνδελεχή γεωγραφική ἀποτύπωση τῆς βουλγαρικῆς γλώσσας στήν ὕπαιθρο καί τίς πόλεις τῆς Μακεδονίας, ἐνῶ ἐπισημαίνει ὅτι ἡ σύγχρονη Βουλγαρία δέν περιορίζεται στή Βουλγαρία τῆς ἱστορικῆς γεωγραφίας μεταξύ Δούναβη καί Αἵμου, ἀλλά ἁπλώνεται μέχρι τήν εὐρύτερη περιοχή τῆς Ἔδεσσας, τῆς ἀρχαίας Πέλλας καί τῆς Θεσσαλονίκης 34. Εἶναι σαφές πώς ἡ διάκριση τῶν λαῶν μέ βάση γλωσσικά κριτήρια, ἀποτελεῖ κοινό τόπο στό σύνολο τῶν μαρτυριῶν πολύ πρίν ἀπό τήν ἐπέλαση τοῦ ἐθνικισμοῦ, γεγονός πού συχνά παραγνωρίζεται. Στήν ἑλληνική ἱστοριογραφία, ὁ Κωνσταντῖνος Τσουκαλᾶς ἤδη ἔχει ἐπισημάνει ἀπό παλιά (1977) μέ ἐνάργεια τόν γλωσσικό καί ἐθνικό «κατακερματισμό» τοῦ διεκδικούμενου, ἕως τό 1922, χώρου ἀπό τό ἑλληνικό κράτος: «Σέ μεγάλο βαθμό, τό ἑλληνικό ἐθνικό σῶμα συγκροτήθηκε ἀπό ἕνα ἄθροισμα μειονοτήτων πού εἰσχώρησαν στά ἐπικρατοῦντα ἐθνικά καί γλωσσικά σύνολα. Ἄν ἑξαιρέσουμε τό νοτιότερο τμῆμα τῆς βαλκανικῆς χερσονήσου καί τά νησιά, μποροῦμε νά ποῦμε πώς ὁ ἑλληνικός ἐθνικισμός, ἀπό τή στιγμή πού ἐμφανίστηκε μέ τήν ἀστική του μορφή, δομήθηκε ἰδεολογικά πάνω σέ μιάν εὐρύτατη καί κατακερματισμένη ἐδαφική βάση» 35. Ἄς παρακολουθήσουμε, ὅμως, μέσα ἀπό τό παράδειγμα τῆς τροφῆς πῶς ταξινομοῦνται καί ἀξιολογοῦνται οἱ διαφορετικές διατροφικές συνήθειες καί βεβαίως καί οἱ ἄνθρωποι γυρίζοντας πίσω στήν πρώτη δεκαετία ἀπό τήν ἵδρυση τοῦ νεοελληνικοῦ κράτους. Ὁ Ami Boué, λοιπόν συγκρίνει τή διατροφή τῶν ὑποκειμένων τῆς Εὐρωπαϊκῆς Τουρκίας [τῶν Βαλκανίων]: «ἡ ἑλληνική καί ἡ τουρκική μαγειρική μοιάζει περισσότερο μέ τή δική μας ἀπ ὅ,τι ἡ μαγειρική τῶν Σλάβων, καί γιά τό λόγο αὐτό μᾶς φαίνεται καλύτερη. Ἐν τούτοις παρατηρεῖ κανείς πολύ ἑτερογενεῖς συνδυασμούς, ὅπως λαχανικά μέ χυμό ἀπό λεμόνι, κυδώνια μαγειρεμένα μέ τό κρέας, ξινόγαλο στή σούπα καί τίς σάλτσες, κλπ.» 36 «Τήν τουρκική μαγειρική, μποροῦμε νά τήν διακρίνουμε ἀπό τή δική μας ὡς πρός τήν εὐρύτατη χρήση τῶν γαλακτοκομικῶν προϊόντων, τοῦ πιπεριοῦ ἀπό τήν Ἱσπανία [Paprika, Spesa ἄς θυμηθοῦμε ἐδῶ τό χαρακτηριστικό φαγητό πού φτιάχνουν στό Πήλιο μέ τίς πιπεριές, τό σπετζοφάι], τῶν κρεμμυδιῶν καί τοῦ σκόρδου, καθώς καί ἀπό τίς ξινές σάλτσες καί τό μέλι (τούρκικα bal, σλάβικα med, ἀλβανικά γκέκικα bai καί τόσκικα mgialte, βλάχικα mierea κι ἑλληνικά méli)» 37. Σχεδόν σέ ὅλες σχεδόν τίς τροφές καί τά παρασκευάσματα ὁ Boué καταγράφει τά διαφορετικά ὀνόματά 34. William Martin-Leake, Researches in Greece, Λονδίνο 1814, σ Κων. Τσουκαλᾶς, Ἐξάρτηση καί ἀναπαραγωγή. Ὁ κοινωνικός ρόλος τῶν ἐκπαιδευτικῶν μηχανισμῶν στήν Ἑλλάδα ( ), Μετάφραση: Ἰωάννα Πετροπούλου - Κων. Τσουκαλᾶς, Ἀθήνα 1977, σ : Ami Boué, ὅ.π., τ. 2. σ στό ἴδιο, σ

18 Ἀπό τίς «κοινότητες τῆς ὁμοιότητας» στά φαγητά τῆς σωπῆς τους στά τούρκικα, ἑλληνικά, βλάχικα, ἀλβανικά καί σλάβικα. Ἡ ταξινόμηση ἀνθρώπων καί τροφῶν εἶναι ἐξαιρετικά ἀναλυτική καί εὐκρινής, καθώς δέν παραλείπει νά τονίσει τίς ὁμοιότητες καί τίς διαφορές ἀνάμεσα στίς διακριτές γλωσσικά πληθυσμιακές ὁμάδες, ὅπως καί τίς ἀναλογίες μέ τήν εὐρωπαϊκή μαγειρική, la nôtre. Ἄς πάρουμε, γιά παράδειγμα, τήν κατανάλωση τοῦ κρέατος: μιά γενική παρατήρηση εἶναι ὅτι ἡ ποικιλία τῶν κρεάτων στά Βαλκάνια εἶναι πολύ περιορισμένη σέ σχέση μέ τήν Εὐρώπη. Τά ζῶα πού συνήθως σφάζονται καί σερβίρονται στό τραπέζι εἶναι τό ἀρνί, τό πρόβατο, τά πουλερικά, ὁ τράγος καί τό κατσίκι. Τό χοιρινό καί τό γουρουνάκι τοῦ γάλακτος, ὅπως καί τό ζαμπόν (πού εἶναι ἀρκετά ἀκριβό) καταναλώνονται ἀποκλειστικά ἀπό τούς χριστιανικούς πληθυσμούς, καί ἰδίως τούς Σλάβους. Μιά μεγάλη διαφορά ὑπάρχει ἀνάμεσα στούς Βλάχους καί τούς ὑπόλοιπους κατοίκους ὡς πρός τή χρήση πού κάνουν στό λαρδί. Γιά ἕναν Βλάχο θεωρεῖται πλῆρες φαγητό λίγο ψωμί μέ ἕνα κομμάτι λαρδί, ἐνῶ οἱ ὑπόλοιποι τό τρῶνε μόνο ψημένο. Ὅσο γιά τό βοδινό κρέας, «δέν καταναλώνεται παρά σπανίως, καί δέν τό βρίσκεις ἀρκετά συχνά στά κρεοπωλεῖα, παρά μόνο στίς πολύ μεγάλες πόλεις, ὅπως στό Μοναστήρι, τήν Ἀδριανούπολη, τό Σκούταρι, τή Φιλιππούπολη, κλπ.» «Οἱ Τοῦρκοι καί οἱ Ἑβραῖοι, ὅπως καί οἱ Χριστιανοί, τό ἀγαποῦν, ἀλλά πολύ σπάνια ἔχουν αὐτό τό ρεγάλο, καί τά βόδια πού δέν μποροῦν νά δουλέψουν καταναλώνονται κυρίως στήν ὕπαιθρο. Μέ τό βοδινό κρέας παρασκευάζουν κυρίως σούπα καί τό τρῶνε βραστό (σλαβικά govedina, βλάχικα karne de vité, ἑλληνικά kreas nerobraston), σέ ραγού ἤ σέ μπιφτέκια καί λουκάνικα, ἐνῶ συχνά τό κάνουν καπνιστό γιά τό χειμώνα, ἤ ἀκόμα συνηθέστερα τό ἁλατίζουν καί τό στεγνώνουν στόν ἥλιο, γιά νά παρασκευάσουν τόν Pastrema. Αὐτό τό κρέας εἶναι ἀρκετά κατώτερο ἀπό τό δικό μας, ἐπειδή δέν σφάζουν παρά μόνο τά βόδια ἤ τίς ἀγελάδες πού ἔχουν ἐξαντληθεῖ ἀπό τίς ἐργασίες καί δέν εἶναι σιτίζονται καλά». Ἀπό τά ὑπόλοιπα κρέατα, πάπιες, χῆνες, γαλοποῦλες καί κυνήγι, ἡ χρήση τους εἶναι περιορισμένη καί ἀποκλειστική σχεδόν ἀπό τούς χριστιανικούς πληθυσμούς, ἐνῶ οἱ Τοῦρκοι ἀποφεύγουν τό κυνήγι, γιατί δέν προέρχεται ἀπό σφαγή, ὅπως καί τίς πάπιες καί τίς χῆνες πού τίς θεωροῦν ἀκάθαρτα ζῶα 38. Ὡς πρός τίς κοινές παρασκευές πού χαρακτηρίζουν τήν καθημερινή βαλκανική μαγειρική, θεωρεῖ τούς χυλούς πού γίνονται μέ βάση τά σιτηρά καί τό καλαμπόκι: «τό καλαμπόκι καταναλώνεται ἀλεσμένο, σέ μορφή χυλοῦ, à l italienne. Ὅταν τό ἀνακατεύουν μέ γάλα, οἱ Βλάχοι, καί κυρίως οἱ Ἀλβανοί θεωροῦν πώς φτιάχνουν ἕνα ὡραῖο γεῦμα. Εἶναι τό katschamak τῶν Τούρκων, ἡ koulia τῶν Σλάβων καί τῶν Γκέγκιδων, ἡ mémélinge τῶν Δακῶν. Γιά νά ἀλέσουν τό σιτάρι, χρη- 38. στό ἴδιο, σ

19 Ἄννα Ματθαίου σιμοποιοῦν ἕνα μικρό χειροκίνητο μύλο, πού ὀνομάζεται irvagn ἀπό τούς Σλάβους καί cheiromylos ἀπό τούς Ἕλληνες» 39. Ὅπως θά φανεῖ καί στή συνέχεια, δέν μποροῦμε νά μή θαυμάσουμε πώς πέρα ἀπό ὀξυδερκής παρατηρητής καί δεινός ἀφηγητής ὁ Boué ἦταν προφανῶς καλοφαγάς καί, ἴσως, ταλαντοῦχος μάγειρας, γνώστης πολλῶν εὐρωπαϊκῶν φαγητῶν καί γλυκῶν, καί εἶχε φυσικά ὡς πρότυπο καί μέτρο σύγκρισης τή γαλλική κουζίνα Στό ἴδιο μῆκος κύματος ξετυλίγεται ὅλο τό σχετικό ἀπόσπασμα γιά τίς διάφορες τροφές καί συνταγές, γιά τούς τρόπους ψησίματος καί μαγειρικῆς τοῦ κρέατος, ξεχωρίζοντας ἀπό τούς ὑπόλοιπους Βαλκάνιους τούς Ἕλληνες καί τούς Τούρκους γιά τήν παρασκευή τῶν ragoûts τά ὁποῖα ὅταν φτιάχνονται μέ ἀρνί φέρουν τό ἑλληνικό (!) ὄνομα kapama, ἐνῶ οἱ Σλάβοι τά ὀνομάζουν jagnenie καί τῶν fricassés, πού θεωροῦνται ὡς accessoire γιά ἕνα καθώς πρέπει γεῦμα. Γράφει ἀκόμα γιά τούς κεφτέδες, τούς σαρμάδες, τά ραγού χωρίς ντομάτα (τήν ὁποία χρησιμοποιοῦν ἀποκλειστικά οἱ πλούσιοι), θεωρεῖ τόν πατσά ὡς μοναδικό πιάτο καί περιγράφει τούς τρόπους ψησίματος τοῦ κρέατος, ἀρκετά διαφορετικούς ἀπό τούς εὐρωπαϊκούς, ὡς πρός τή διατήρηση τῶν χυμῶν τοῦ ζώου καί τή λίπανσή του κατά τή διάρκεια τοῦ μαγειρέματος. Δέν παραλείπει νά μιλήσει γιά τό ψήσιμο στή σούβλα, καί νά ἀποκαταστήσει τή μαγειρική γέφυρα μέ τή μεσημβρινή Γαλλία καί Εὐρώπη. Τέλος, συνεισφέρει στή γενεαλογία τῆς συνταγῆς τοῦ μουσακᾶ, mousaka ἤ mousakou, ὡς εἶδος ραγού, «μέ κιμά ἀπό ἀρνίσιο κρέας, ξυνήθρα, ἀρωματικά χόρτα καί μερικές φορές μέ τήν προσθήκη κορινθιακῆς σταφίδας» 40. Ἀναφέρεται ἀκόμα στά ζυμαρικά καί τό διαδεδομένο σέ ὅλα τά περιβάλλοντα ρύζι, στά λαχανικά καί τίς σαλάτες, τά μανιτάρια, στήν ἔλλειψη τῆς πατάτας τήν ὁποία βρῆκε νά κυκλοφορεῖ μόνο στή Βοσνία, τή Σερβία, τήν Ἐρζεγοβίνη καί τό Μοντενέγκρο, ἀπό τά τέλη τοῦ φθινοπώρου μέχρι τήν ἄνοιξη κι ἐκπλήσσεται μέ τήν τεράστια κατανάλωση πού βλέπει νά γίνεται στά κολοκύθια, τίς μελιτζάνες καί τίς μπάμιες. Περιγράφει ἐπίσης τά διάφορα γλυκά, κάνοντας ἰδιαίτερη μνεία στόν μπακλαβά, τόν ὁποῖο θεωρεῖ νόστιμο καί γνωστό σέ ὅλους, σέ ἀντίθεση μέ τούς κουραμπιέδες πού φτιάχνουν οἱ Ἕλληνες, ἐνῶ ἐπισημαίνει πώς ὑπέροχα γλυκά, κατά τήν παράδοση τοῦ Μιλάνου, παρασκευάζονται στίς μεγάλες πόλεις, στά Μπίτολα, τήν Ἀδριανούπολη καί τή Θεσσαλονίκη. Καί βέβαια σχολιάζει καί τά διάφορα εἴδη ψωμιοῦ, τίς γλυκές καί ἁλμυρές πίτες (pita λέξη κοινή), τίς ὁποῖες ὅμως βρίσκει ἀρκετά λιπαρές καί δύσπεπτες, ἐνῶ ἀποδίδει, πολύ σωστά, τήν προέλευση καί ἐτυμολογία τῆς μπουγάτσας, pogatscha, στήν ἰταλική fogaccia. 39. στό ἴδιο, σ Ἡ συνταγή τοῦ μουσακᾶ (musakka) ἀρχίζει νά κυκλοφορεῖ ἀκριβῶς στά μέσα τοῦ 19ου αἰώνα βλ. Μαριάννα Γερασίμου, Ἡ ὀθωμανική μαγειρική, Μετάφραση: Κατερίνα Στάθη, Ἀθήνα 2004, σ

20 Ἀπό τίς «κοινότητες τῆς ὁμοιότητας» στά φαγητά τῆς σωπῆς Στέκεται, βέβαια, στήν κατανάλωση τοῦ καφέ καί τῆς ρακῆς, στά ἑστιατόρια στίς πόλεις καί στά καφενεῖα στό Πέραν, τή Θεσσαλονίκη, τά Μπίτολα, τά Γιάννινα καί τή Λάρισα μέ τά παγωτά καί τά σορμπέ μέ λεμόνι, ἐνῶ καταγράφει τά ποικίλα εἴδη καί τίς ποιότητες κρασιῶν συγκρίνοντάς τα μέ τά εὐρωπαϊκά, παινεύοντας ὁρισμένες ἐκλεκτές ποικιλίες κρασιοῦ τῆς νοτιοδυτικῆς Μακεδονίας. Δέν παραλείπει, τέλος, νά σχολιάσει τή μή δυνατότητα συντήρησης τῶν κρασιῶν λόγω τῆς ἀνυπαρξίας σωστῆς κάβας, τῆς συνήθειας (ἰδιαίτερα στή νότια Ἀλβανία, τή Θεσσαλία καί τήν Ἑλλάδα) νά ἀλείφουν μέ πίσσα τά βαρέλια γιά τό κρασί, ἐνῶ στά πανδοχεῖα, ἀντί νά τό ἔχουν σέ μπουκάλια, τό συντηροῦν στά βαρέλια ἤ σέ ἀσκούς ἀπό τουλούμι Ὁ Boué καταγράφει, ἀξιολογεῖ, ἐνθουσιάζεται ἤ ἀπογοητεύεται, ἀλλά κυρίως παρατηρεῖ καί συγκρίνει ὁμοιότητες καί διαφορές, μέ ἀπόλυτη γνώση τῶν λέξεων καί τῶν πραγμάτων, συγκροτώντας τή βαλκανική/τίς βαλκανικές διατροφικές ταυτότητες, ὅπως θά λέγαμε σήμερα. Γιατί ὁ Boué χρησιμοποιεῖ ὡς ἕνας πολύ εὐσυνείδητος ἐθνογράφος τά multi-ethnic στοιχεῖα τῆς καθημερινῆς ζωῆς τῶν ἀνθρώπων, γιά νά ἀναπαραστήσει μιά βαλκανική νοοτροπία, μιά βαλκανική παράδοση, ἕνα γεωγραφικό βαλκανικό συνεχές, μέσα στό ὁποῖο ἐγγράφονται οἱ Ἀλβανοί, οἱ Ἕλληνες, οἱ Σλάβοι, οἱ Βλάχοι, οἱ Ἑβραῖοι κλπ., τό ὁποῖο βρίσκεται στόν ἀντίποδα τῆς καθαρά ἐθνικῆς κουλτούρας. Οἱ ταξινομήσεις δέν εἶναι δικές του εἶναι αὐτές, τίς ὁποῖες ὁ ταξιδιώτης-ἐρευνητής, τῆς δεκαετίας τοῦ 1830 βρίσκει στό διάβα του. Αὐτούς ἀκριβῶς τούς διαφορετικούς λαούς θά προσπαθήσει νά ἀποτυπώσει στό χῶρο μέ τόν ἐθνογραφικό του χάρτη τό 1847, χάρτη πού ἀποτέλεσε τό πρότυπο γιά τούς ἀντίστοιχους ἐθνογραφικούς χάρτες στή συνέχεια 41. Ἡ συμβολή αὐτή τοῦ Boué γιά τούς βαλκανικούς κόσμους 42, παρότι θά μποροῦσε νά προσφέρει τόν πλοῦτο της ὡς βάση σέ μιά συγκριτική ἐθνογραφική καί ἱστορική προσέγγιση τῶν Βαλκανίων, στήν καλύτερη περίπτωση ἀπωθήθηκε στό χῶρο τῆς λησμοσύνης, καθώς, ὅπως εἴδαμε προηγουμένως, οὐδόλως ταίριαζε στό στενόχωρο σχῆμα τοῦ ἐθνικοῦ ἐπιστημονικοῦ λόγου τῆς ἐποχῆς πού ἀκολούθησε καί κράτησε γιά πολλές, πολλές δεκαετίες. Προσπάθησα νά σχολιάσω τό πῶς ἕνα μεγάλο μέρος τοῦ ἑλληνικοῦ εἰκοστοῦ αἰώνα χαρακτηρίστηκε ἀπό τήν προσπάθεια δόμησης τῶν «κοινοτήτων τῆς ὁμοιότητας», μέσα σέ μιά ἐθνοποιητική διαδικασία, ὅπου ἀναμφίβολα κυριαρχοῦσε ὁ φόβος τῆς διαφορᾶς καί ἡ ἀγωνία τῆς μή ἀφομοίωσης καί ἔνταξης σέ ἕναν ἰδεατό 41. Σπ. Καράβας, «Οἱ ἐθνογραφικές περιπέτειες τοῦ ἑλληνισμοῦ ( )», π. Τά Ἱστορικά, τχ. 36, Ἰούνιος 2002, σ Παραφράζω ἐδῶ τό βιβλίο τοῦ Traian Stoianovich, Balkan Worlds. The First and Last Europe, Νέα Ὑόρκη