Η πολιηιζμική διάζηαζη ηων ηοπικών ποικιλιών Σε αναζήηηζη ηης ηασηόηηηας ενός ηοπικού διαηροθικού πολιηιζμού ζηη νεόηερη ελληνική περίοδο

Transcript

1 Η πολιηιζμική διάζηαζη ηων ηοπικών ποικιλιών Σε αναζήηηζη ηης ηασηόηηηας ενός ηοπικού διαηροθικού πολιηιζμού ζηη νεόηερη ελληνική περίοδο Αλδξνκάρε Οηθνλόκνπ Γξ Δζλνιόγνο Κύξηα Δξεπλήηξηα Κέληξν Λανγξαθίαο Αθαδεκία Αζελώλ Ζ δεκηνπξγία ησλ ηνπηθώλ θπηηθώλ πνηθηιηώλ εγγξάθεηαη θαη είλαη ζπλπθαζκέλε κε πνιιαπινύο ηξόπνπο ζηελ ηζηνξία θαη ζηνλ πνιηηηζκό κηαο θνηλσλίαο, ελόο ιανύ, κηαο αλζξώπηλεο νκάδαο. Ζ παξαγσγή θαη ε θαηαλάισζή ηνπο ζπληζηά «δηαθξηηή πνιηηηζκηθή πξαγκαηηθόηεηα κε ηζηνξηθό βάζνο αιιά θαη κε εμαηξεηηθή πνηθηιόηεηα ζηηο ηνπηθέο ηεο εθδνρέο, ζηηο παξαιιαγέο θαη ζηνπο κεηαζρεκαηηζκνύο ηεο» όπσο εύζηνρα ζεκεηώλεηαη ζε κηα αλζξσπνινγηθή αλάγλσζε ηεο ειιεληθήο θνπδίλαο (θνπηέξε-γηδαζθάινπ 2008:4) ζηε βάζε ηεο ζύλζεζε ηεο νπνίαο βξίζθνληαη νη ηνπηθέο πνηθηιίεο. Με βάζε ηε γλσζηή κεζνγεηαθή δηαηξνθηθή ηξηάδα -ην ςσκί, ην ιάδη, ην θξαζί- ζπκπιεξσκέλε θαη από άιια, δσηθά θαη θπηηθά ζπζηαηηθά [ε νπνία ζα κπνξνύζε λα απνηειέζεη δηαηξνθηθή ηεηξάδα κε ηελ πξνζζήθε ησλ νζπξίσλ] θαη παξαζθεπαζκέλε ζε πνηθίιεο καγεηξηθέο εθδνρέο πνπ θαηαλαιώλνληαη αηνκηθά ή ζπιινγηθά, θαζεκεξηλά ή ενξηαζηηθά, σο λεζηήζηκα ή σο αξηύζηκα, ε ειιεληθή ηξνθή θαη δηαηξνθή ζπληζηνύλ «νιηθό θνηλσληθό θαηλόκελν» (θαηά ηνλ Μ. Mauss), έλαλ ή πνιινύο θαη ζύλζεηνπο ηξόπνπο επηθνηλσλίαο θαη δεκηνπξγίαο θνηλσληθώλ θαη πνιηηηζκηθώλ ζρέζεσλ κεηαμύ ησλ αλζξώπσλ, πνιιά θαη δηαθνξεηηθά εληέιεη πνιηηηζκηθά δηαηξνθηθά ζπζηήκαηα. Μπνξνύκε λα κηιήζνπκε γηα κηα ειιεληθή δηαηξνθή, εληαγκέλε κέζα ζηελ κεζνγεηαθή δηαηξνθή, ε νπνία ζπλίζηαηαη από ηζρπξέο, ηνπηθέο δηαηξνθηθέο ςεθίδεο νη νπνίεο ζπλππάξρνπλ απηόλνκα σο κέξνο αιιά ζπλζέηνπλ θαη ην όινλ. Έηζη πνπ λα δηθαηνύκαζηε λα κηιάκε όρη γηα κηα αιιά γηα πνιιέο θαη δηαθνξεηηθέο ειιεληθέο, ηνπηθέο, θνπδίλεο. Απηή ζηεξίδεηαη θαη ηξνθνδνηείηαη από ηελ εληόπηα παξαγσγή δηαθόξσλ πνηθηιηώλ βαζηθώλ δηαηξνθηθώλ εηδώλ, κεηαζρεκαηίδεηαη, κέζα από ηελ καγεηξηθή γλώζε θαη ηνπο θαλόλεο, από πξντόληα ζε ηξνθή θαη ζε δηαηξνθή, δει. ζε θαγεηό, ζε ηξόπν έθθξαζεο θαη ζπλνρήο ηεο θνηλσληθόηεηαο, θαηαλαιώλεηαη δεκηνπξγώληαο θαη ζπλέρνληαο ηνλ ηδηαίηεξν ηνπηθό πνιηηηζκό. Οη ηνπηθέο πνηθηιίεο θαη ηα ηνπηθά εδέζκαηα θαη θαγεηά αλαγλσξίδνληαη κέζα από έλαλ γισζζηθό πινύην πνπ αλαδεηθλύεη ηηο πιηθέο θαη ζπκβνιηθέο ηνπο ηδηόηεηεο, ελεξγνπνηεί θαη εγείξεη ηηο αηζζήζεηο, κε πξνεμάξρνπζα ηελ γεύζε -πνπ δηακνξθώλεηαη πνιηηηζηηθά θαη ειέγρεηαη θνηλσληθά-, αιιά θαη ηελ όζθξεζε, ηελ αθνή, ηελ αθή, απνθσδηθνπνηείηαη από ηα κέιε ηεο ηνπηθήο θνηλσλίαο ζε ζρέζεηο, αμίεο, θαλόλεο, έζηκα, λννηξνπίεο θαη ζπκπεξηθνξέο. Οη ηνπηθέο πνηθηιίεο γίλνληαη ηαπηόζεκεο κηαο γεπζηηθήο κλήκεο θαη δεκηνπξγνί λνζηαιγηθήο δηάζεζεο (Sutton 2001). Μέζσ ηεο θαηαλάισζήο ηνπο ζηνλ ζπγθεθξηκέλν ηόπν παξαγσγήο ηνπο, ζην 1

2 αζηηθό θέληξν ή ζηηο κεηξνπόιεηο ηεο δηαζπνξάο, απνηεινύλ ζηνηρείν πξνζδηνξηζκνύ θαη έληαμεο, δει. «ηνπ αλήθεηλ» ζε κηα ζπιινγηθόηεηα θαη εληζρύνπλ ηελ ηνπηθή πνιηηηζκηθή ηαπηόηεηα. Ζ ηζηνξία ησλ θπηώλ, είλαη σο γλσζηό ζπλπθαζκέλε κε ηελ ηζηνξία ηνπ αλζξώπηλνπ γέλνπο πάλσ ζηε γε (Pelt-Mazoyer-Monod-Girardon 2000). Οη ηνπηθέο θπηηθέο πνηθηιίεο ζηελ Διιάδα έρνπλ ηελ δηθή ηνπο ηζηνξία θαη πξντζηνξία θαζώο δηαγξάθνπλ κηα κνλαδηθή πνξεία (είηε πξνεξρόκελα από ηελ καθξηλή ιαηηληθή Ακεξηθή [όπσο ε παηάηα, ν αξαβόζηηνο] θαη ηελ θεληξηθή Αζία [όπσο ηα νπσξνθόξα ξνδαθηληά, βεξηθνθηά] είηε από ηελ Δγγύο Αλαηνιή [όπσο ηα ζηηεξά, ε ειηά] θαη ηα Βαιθάληα [όπσο ε θνπληνπθηά]. H πνξεία θαη ν εγθιηκαηηζκόο ηνπο δηακνξθώλεη θαη δηακνξθώλεηαη από ηα πνιηηηζκηθά (νηθνινγηθά/πεξηβαιινληηθά, θνηλσληθά, δηαηξνθηθά θιπ) ραξαθηεξηζηηθά ζπγθεθξηκέλσλ θαη ελ-ηνπηζκέλσλ θνηλσληώλ θαη αλζξώπηλσλ νκάδσλ. Δίηε ππάξρνπλ ζηνλ ειιαδηθό ρώξν εδώ θαη ρηιηάδεο ρξόληα (όπσο πνηθηιίεο ζηηεξώλ, νζπξίσλ, ειηάο θαη ακπειηνύ) είηε κεξηθέο δεθάδεο ή εθαηνληάδεο ρξόληα, όπσο ηα εηζεγκέλα ακεξηλδηθά θπηά (παηάηα, ληνκάηα, αξαβόζηηνο, θαπλόο) (Κνβάλε 1994) ηόζν ε θαιιηέξγεηα όζν θαη ε θαηαλάισζή ηνπο ζπληζηνύλ ηζρπξά πνιηηηζκηθά ζηνηρεία ηαπηόηεηαο ηεο θάζε κηθξν-θνηλσλίαο όπνπ ξίδσζαλ θαη εγθιηκαηίζηεθαλ. Ζ θαιιηέξγεηα, ε παξαγσγή θαη ε θαηαλάισζή ηνπο εγγξάθεηαη ζην ηνπηθό πνιηηηζκηθό ζύζηεκα κε πνιιαπιό ηξόπν: 1) κε ηελ επηινγή ησλ θαηάιιεισλ ρσξαθηώλ γηα θαιιηέξγεηα κε βάζε ηελ ζύζηαζε ηνπ εδάθνπο θαη ην κηθξνθιίκα, κε όξνπο ηνπηθήο νηθνινγίαο θαη κηθξν-πεξηβάιινληνο, ηελ νλνκαηνδνζία ησλ ρσξαθηώλ (π.ρ ζηηαξνρώξαθα, θαθνρώξαθα, παηαηνρώξαθα θιπ) κέζα από έλα ζπγθεθξηκέλν ζύζηεκα θαιιηεξγεηηθώλ ηερληθώλ, δεκηνπξγώληαο ηελ έλλνηα ηνπ «πην ηνπηθνύ από ην ηνπηθό»: δει.ηα ρσξάθηα πνπ θάλνπλ πην λόζηηκα θαη βξαζηεξά όζπξηα απνηεινύλ «θαιή πξνίθα» ζηελ ηνπηθή γακήιηα αγνξά 2) κε ηελ νλνκαηνδνζία ησλ ηόπσλ θαη ηε δεκηνπξγία κηθξν-ηνπσλπκίσλ 3) κε ηελ παξνπζία ηνπο ζηνλ παξνηκηαθό θαη ηνλ αθεγεκαηηθό ιόγν 4) κε ηελ νπζηαζηηθή θαη ζεκαληηθή ζπκκεηνρή ηνπο ζηελ ηνπηθή καγεηξηθή θαη θνπδίλα (ηνπηθά θαγεηά θαη εδέζκαηα). Οη πην πνιιέο ηνπηθέο πνηθηιίεο, όπσο έρνπλ κέρξη ζήκεξα θαηαγξαθεί, σο πξσηνγελήο παξαγσγή, αθνξνύλ ηελ βαζηθή δηαηξνθηθή ηξηάδα: ηα δεκεηξηαθά, ηελ ειηά (Δηθόλα 1) θαη ην ακπέιη θαη ζηε ζπλέρεηα ηα όζπξηα, ηα ιαραληθά, ηα νπσξνθόξα, ηα αξσκαηηθά θαη θαξκαθεπηηθά θπηά Δηθόλα 1. Διαηνζπιινγή επηηξαπέδησλ ειηώλ Καιακώλ ζηε Λαθσλία (1996, αξρείν Α. Οηθνλόκνπ) 2

3 ην ρώξν ησλ κεηαπνηεκέλσλ πξντόλησλ έρνπλ πξνζηεζεί θαη πνιιά άιια ηνπηθά πξντόληα ηα νπνία ζηεξίδνληαη ελ πνιινίο ζηα βαζηθά πξναλαθεξόκελα παξαγσγηθά πξντόληα αιιά ζήκεξα κπνξεί (θαη είλαη πνιύ ζπρλό) λα κελ ππνζηεξίδνληαη από κηα θαηά παξάδνζε πξσηνγελή παξαγσγή ή λα θεθαιαηνπνηνύλ έλα ηζρπξό ζην παξειζόλ νηθνλνκηθό θαη ζπκβνιηθό θεθάιαην (π.ρ ην νύδν Χίνπ, ή Μπηηιήλεο, ην ηζίπνπξν νπθιίνπ ζε αληίζεζε κε ην θξαζί θαη ην ηζίπνπξν άιισλ νηλνπαξαγσγηθώλ πεξηνρώλ π.ρ Ραςάλε Θεζζαιίαο). Σέηνηεο ηνπηθέο πνηθηιίεο θαη πξντόληα έρνπλ ηελ δηθή ηνπο ηζηνξία ζηελ λεόηεξε ειιεληθή πεξίνδν θαη έρνπλ ηαπηηζηεί κε ηνλ δηαηξνθηθό θαη γαζηξνλνκηθό πνιηηηζκό ζπγθεθξηκέλσλ ηόπσλ θαη πεξηνρώλ. Οη ηόπνη απηνί ζεκαδεύνπλ θαη ζθξαγίδνπλ κε ην όλνκά ηνπο ηα πξντόληα απηά (αλαδεηθλύνληαο ηε δύλακε ηνπ ηνπηθνύ νλόκαηνο) θαη ζεκαδεύνληαη, γίλνληαη αλαγλσξίζηκνη από ηελ εκπνξία θαη ηελ θήκε πνπ απνθηνύλ ηα ηνπηθά απηά πξντόληα (γηα λα αλαθεξζώ ζε νξηζκέλα πνιύ γλσζηά, όπνπ ην όλνκα ηνπ ηόπνπ έρεη γίλεη ζπλώλπκν/ηαπηόζεκν κε ην πξντόλ ηνπ πξνθαιώληαο δπλαηνύο ζπλεηξκνύο όπσο ε καζηίρα Χίνπ, ν θξόθνο Κνδάλεο, ην θνπκ-θνπάη Κεξθύξαο, ην θηξίθη Πειίνπ, ην θπζηίθη Αηγίλεο, ηα κήια Εαγνξάο, ηα ζύθα Κύκεο αιιά θαη ζε άιια ιηγόηεξν γλσζηά όπσο ηα ακπεινθάζνπια Κηκώινπ, νη αγθηλάξεο θαη ηα αριάδηα Λέζβνπ, ηα δακάζθελα θνπέινπ, θ.ά.). Πξνθξίλεηαη ε κηθξή ηνπηθή παξαγσγή, ε πςειή πνηόηεηα θαη ε ηδηαίηεξε γεύζε, ε πεξηνξηζκέλε πνζνηηθά θαηαλάισζε, ε κηθξή εκπνξεπκαηνπνίεζε, ε δηαλνκή ζε ζηελό θύθιν ηδηαίηεξσλ ζπγγεληθώλ θαη θηιηθώλ ζρέζεσλ Πξνθξίλεηαη ε κηθξή ηνπηθή παξαγσγή, ε πςειή πνηόηεηα θαη ε ηδηαίηεξε γεύζε, ε πεξηνξηζκέλε πνζνηηθά θαηαλάισζε, ε κηθξή εκπνξεπκαηνπνίεζε, ε δηαλνκή ζε ζηελό θύθιν ηδηαίηεξσλ ζπγγεληθώλ θαη θηιηθώλ ζρέζεσλ Οη νλνκαζίεο ηνπο θαλεξώλνπλ έλαλ αζεζαύξηζην γισζζνινγηθό πινύην θαη άγλσζηεο ηζηνξίεο θαη παξαδόζεηο γηα ηελ θαηαγσγή θαη ηελ παξαγσγή ηνπο. Απνηεινύλ ζε πνιιέο πεξηπηώζεηο έλαλ νδεγό, έλα λήκα πνπ καο ζπλδέεη κε πξόζθαηεο αιιά θαη πην απνκαθξπζκέλεο ηζηνξηθέο πεξηόδνπο ζπκβάιινληαο ζηελ αλαδήηεζε θαη ζηελ ηαπηνπνίεζε ηνπηθώλ πνηθηιηώλ θαη θαιιηεξγεηώλ ζηνλ ειιαδηθό ρώξν. Έλα ζύληνκν ελδεηθηηθό παξάδεηγκα πνπ κπνξεί λα ελώλεη ηηο δύν, απνκαθξπζκέλεο ηζηνξηθά άθξεο είλαη ε αλαθνξά ζηνλ αξαθά ζηελ Γξακκηθή Β (Α-ΡΑ-ΚΟ) θαη ζηελ ζεκεξηλή δηαδεδνκέλε ρξήζε ηνπ αξαθά ή κπηδειηνύ, ηόζν ζηνλ παξαδνζηαθό όζν θαη ζηνλ ζύγρξνλν δηαηξνθηθό πνιηηηζκό. Οη πεξηζζόηεξεο ηνπηθέο πνηθηιίεο θαη νη νπνίεο είλαη δηαδεδνκέλεο παλειιαδηθά αθνξνύλ ηα δεκεηξηαθά θαη ηδηαίηεξα το σιτάρι (καπξαγάλη, κνλνιόη, αζπξνύδη, δνπιίηζα, γξηληάο, ληεβέηα, θνληνύδη, αξλανύη, ηξηκίλη ), νη νπνίεο είλαη εληνπηζκέλεο ζε ζπγθεθξηκέλνπο ηόπνπο (π.ρ Αηηηθνβνησηία, Λεπθάδα Αξθαδία θ.α) αιιά δηαδεδνκέλεο ζε όιε ζρεδόλ ηελ επηθξάηεηα την ελιά, ηόζν ηελ ειαηνπνηήζηκε όζν θαη ηελ επηηξαπέδηα, ηεο νπνίαο νη πνηθηιίεο θέξνπλ ην όλνκα ηνπ ηόπνπ θαηαγσγήο ή πξνέιεπζήο ηνπο (Καιακώλ, Κνξσλέηθε, Αδξακκπηηλή, Ακθίζζεο, Θάζνπ, αιιά θαη αζπξνιηά, θαξπδνιηά, αεηνλπρνιηά, πιεμηδνιηά.) σζηόζν ηηο ζπλαληάκε λα θαιιηεξγνύληαη όιν θαη πην ζπρλά έμσ από ηελ «γελέηεηξά» ηνπο θαη το αμπέλι, ηα ζηαθύιηα γηα θξαζί (νηλνπνίεζε) (αζύξηηθν, ξνδίηεο, ζαββαηηαλό, μηλόκαπξν, θηιέξη (καπξνθίιεξν, αζπξνθίιεξν, κνζρνθίιεξν), αζήξη, αζπξνύδη, ιεκληό, ληεκπίλα, βιάρηθν, κπεθάξη, κνζράην, θσθηαλό.) θαη επηηξαπέδηα (θξαγθνζηάθπιν, κε πξνεμάξρνπζα ηελ θνξηλζηαθή ζηαθίδα, πνπ ε κνλνθαιιηέξγεηα ηεο εθηόπηζε ή/θαη πεξηζσξηνπνίεζε άιιεο ηνπηθέο πνηθηιίεο ζηε ΒΓ Πεινπόλλεζν), όιεο ηαπηηζκέλεο κε ζπγθεθξηκέλνπο ηόπνπο θαη πεξηνρέο αιιά θαη δηαδεδνκέλεο ζηνλ επξύηεξν ειιαδηθό ρώξν. 3

4 Σνπηθέο νλνκαζίεο πνπ αθνξνύλ ηηο ίδηεο πνηθηιίεο αιιά θαη δηαθνξεηηθέο, - ηόζεο πνιιέο πνπ ζπλαξπάδνπλ κε ηνλ γισζζνινγηθό ηνπο πινύην αιιά θαη κάξηπξεο, θνξείο ηεο ηζηνξίαο ηνπο, δπζθνιεύνληαο όκσο θαη ηελ αλίρλεπζε θαη ηαύηηζε ησλ πνηθηιηώλ- αλάινγα κε ην πσο πξνζαξκόζηεθαλ ζηηο ηνπηθέο ζπλζήθεο, ζπλδέζεθαλ θαη δηακόξθσζαλ ηνλ ηνπηθό δηαηξνθηθό πνιηηηζκό, αλαδείρζεθαλ ζε ζηνηρεία ηεο ηνπηθήο πνιηηηζκηθήο ηαπηόηεηαο. Δθηόο από ηελ βαζηθή δηαηξνθηθή ηξηάδα, θαη ηηο δηαδεδνκέλεο αιιά θαη πνιιέο εμαθαληζκέλεο ζήκεξα ηνπηθέο πνηθηιίεο, τα όσπρια (θαζόιηα, θαθέο (Δηθόλα 2), ξεβύζηα, θνπθηά, ιαζνύξη αιιά θαη ηα ιηγόηεξν γλσζηά αιιά ηδηαίηεξα ζξεπηηθά ινύπηλα (ινππηλάξηα ή ζέξκηα Lupinus albus θαηά ηνπο Βπδαληηλνύο αιιά θαη ηνπο αξραίνπο (ζέξκνη) (θαη Dalby 2000:41-43) πνπ θαηαλαιώλνληαη αθόκα θαη κέρξη ζήκεξα σο πξόρεηξν έδεζκα ζε δηάθνξεο πεξηνρέο (Λαθσλία) θ.ά). Σα όζπξηα θαηέρνπλ ζεκαληηθή ζέζε ζην ειιεληθό δηαηηνιόγην, ήδε από ηνπο βπδαληηλνύο ρξόλνπο (Κνπθνπιέο 1952:96-99, Ήκειινο 1993:87) θαη ζεσξνύληαη βαζηθή ηξνθή ηδηαίηεξα ησλ νηθνλνκηθά αζζελέζηεξσλ ηάμεσλ νλνκάδνληαη δε κε ηνλ ζπιινγηθό όξν καγεξέκαηα, καεηξέκαηα θ.ά. (καγείξεπκα θαηά ηνπο Βπδαληηλνύο). Δηθόλα 2. πνξά ηεο θεκηζκέλεο θαθήο Δγθινπβήο ηεο Λεπθάδαο (πεγή: Διεσλόξα Φηώξνπ 2006, Δγθινπβή Λεπθάδαο: Έλα ρσξηό, κηα ηζηνξία. Γπλαίθεο-ηέξεηεο ηεο γεο, ε γηνξηή ηεο θαθήο θαη νη βόιηνη) 4

5 Ζ παξαγσγή θαη ε θαηαλάισζή ηνπο είλαη αλάινγε κε ηνλ ηόπν θαη ηνλ κηθξν-ηόπν π.ρ ζηα νξεηλά ηεο Αηησιίαο επδνθηκνύλ, ζηα ρσξάθηα πνπ ιέγνληαη βειαώξεο θαη θαηαλαιώλνληαη πνιύ ηα θαζόιηα (γηα ηα νπνία έρνπλ δηάθνξεο ηνπηθέο νλνκαζίεο όπσο ιηαλνθάζνπια ή γπθηνθάζνπια θαη όηαλ είλαη ηα πξάζηλα ηα ιέλε θαη ινπβηά, ιόβηνλ ή ινπβίνλ θαηά ηνπο Βπδαληηλνύο) ζε αληίζεζε κε ηα ξεβίζηα πνπ απνηεινύλ παξαγσγή ηνπ πεδηλνύ ηεο ρώξνπ θαη ηα θνπθηά, από ηα νπνία θάλνπλ θάβα όπσο θαη από ηα κπηδέιηα, αιιά δελ ηα πνιπζπλεζίδνπλ ζηελ πεξηνρή (Λνπθόπνπινο 1984:130). Ωζηόζν ε θαηαλάισζε ησλ νζπξίσλ, επξύηαηα δηαδεδνκέλε ζηνλ ειιαδηθό ρώξν ζπκπιεξώλεη ζε κεγάιν βαζκό ηελ θαζεκεξηλή δηαηξνθή, ζπλδπάδεηαη κε ηηο εβδνκαδηαίεο θαη πεξηνδηθέο εηήζηεο πεξηόδνπο λεζηείαο, ζπρλέο θαη θαζηεξσκέλεο ζηελ ρξηζηηαληθή ζξεζθεία. Σόζν ην ζξεζθεπηηθό όζν θαη ην νηθνλνκηθό πιαίζην, ζε ζπλδπαζκό κε ηελ δηαηξνθηθή αμία (ζε πξσηετλεο) ησλ νζπξίσλ ηα έρνπλ αλάγεη, ηδηαίηεξα ηα θαζόιηα ζε εζληθό θαγεηό -θαη αο έρνπλ ζην ζπκβνιηθό θαη θαληαζηαθό ρώξν, ιόγσ ηεο δπζπεςίαο πνπ πξνθαινύλ, δπζνίσλεο εξκελείεο. Δθηόο από ηνλ πνιηηηζκό ηνπ ηξαπεδηνύ, θαζεκεξηλνύ ή ηνπ ενξηαζηηθνύ θαη ηειεηνπξγηθνύ θαη ηνπ ζπκπνζηαζκνύ ηα όζπξηα, εγγξάθνληαη θαη ζηνλ ιατθό ιόγν όπσο ε ρξήζε ηνπο ζηελ ζπλζεκαηηθή γιώζζα ησλ θηηζηώλ ηεο πεξηνρήο ησλ Λαγθαδίσλ (ζηε Γνξηπλία, ζηνλ Ν. Αξθαδίαο) θαη νη νπνίνη αλαθεξόκελνη ζηα θαζόιηα ηα ιέλε θέξηεδε, από ην νκώλπκν ρσξηό ησλ Καιαβξύησλ, θεκηζκέλν γηα ηα θαζόιηα ηνπ (Αηθαηεξηλίδεο 1972) θαη ηελ θαθή ηελ ιέλε γηάξκελα, από ην παιαηό όλνκα ηεο Φνιόεο (Ν. Ζιείαο) πνπ ήηαλ θεκηζκέλε γηα ηελ θαθνπαξαγσγή ηεο. Οη λεζησηηθέο θαη νη νξεηλέο θαη εκηνξεηλέο πεξηνρέο ζηελ Διιάδα, ιόγσ ηνπ «θιεηζηνύ θαη πξνζηαηεπκέλνπ νηθνζπζηήκαηνο», ησλ εδαθνθιηκαηηθώλ ζπλζεθώλ, ηεο πεξηνξηζκέλεο θαιιηεξγήζηκεο γεο θαη ηεο αξγήο αγξνηηθήο εθκεράληζεο, ήηαλ εθείλεο νη νπνίεο δηαηήξεζαλ ζε κεγάιν βαζκό ηνπηθέο θπηηθέο πνηθηιίεο. Ζ πεξίπησζε ηεο θάβαο, κε πξνεμάξρνπζα ηεο αληνξίλεο πνπ παξάγεηαη ζηα εθαηζηεηνγελή εδάθε ηεο θπξίσο από ιαζνύξη [από ηνλ αξαθά ηεο αληνξίλεο, ην ιαζνύξη (Lathyrus clymenum) Χξπζνύ-Καξαηδά 2007:234] αιιά θαη άιια όζπξηα (θνπθηά, αξαθά), είλαη ραξαθηεξηζηηθή. Ζ νλνκαζία θάβα άιισζηε απνηειεί έλαλ ζπιινγηθό όξν γηα λα πεξηγξάςεη έδεζκα από δηάθνξα όζπξηα (θνπθηά, ιαζνύξη, κπηδέιηα θ.ά) καο είλαη γλσζηή θαη από ηνπο Βπδαληηλνύο ρξόλνπο (Κνπθνπιέο 1952:97). Σελ θάβα, ηελ ζπλαληάκε ζε όια ζρεδόλ ηα Κπθιαδνλήζηα (Χξπζνύ- Καξαηδά 2007) λα ζεκαδεύεη ηνλ ηνπηθό δηαηξνθηθό πνιηηηζκό ίζσο θαη λσξίηεξα από ηνλ 18 ν αη. (Μπαιηά 1986), θαζεκεξηλό θαη ενξηαζηηθό, λα πξνζδηνξίδεη γεπζηηθά ηνπο δηαβαηήξηνπο ζηαζκνύο ηεο δσήο (γέλλεζε-γάκν-ζάλαην), λα ζπλνδεύεη ηνλ εζηκηθό θύθιν ηνπ έηνπο, λα απνηππώλεηαη ιεθηηθά θαη ζπκβνιηθά ζηνλ παξνηκηαθό θαη ζηνλ αθεγεκαηηθό ιόγν (θάπνην ιάθθν έρεη ε θάβα, όπσο ιηώλεη ην θάβα λα ιηώζε θη ν απνζακέλνο) (Χξπζνύ-Καξαηδά 2007). Σα θαζόιηα ηεο Κέξηεδεο, πνπ αλαθέξακε πάξα πάλσ, ηα θαζόιηα ησλ Πξεζπώλ γηα ηα νπνία ζα αθνύζνπκε ζηε ζπλέρεηα, νη θαθέο Δγθινπβήο (Δηθόλεο 3 θαη 4), πνπ ε θαιιηέξγεηά ηνπο απνηειεί ηεξό θαζήθνλ ησλ ιηγνζηώλ θαηνίθσλ - θαη θπξίσο ησλ γπλαηθώλ- ηνπ απνκνλσκέλνπ απηνύ νξνπέδηνπ ηεο Λεπθάδαο (Φηώξνπ 2006), είλαη κεξηθέο από ηηο ιακπεξέο θαη ειπηδνθόξεο ςεθίδεο ησλ ηνπηθώλ πνηθηιηώλ ησλ νζπξίσλ ζηελ Διιάδα ζήκεξα. 5

6 Δηθόλα 3. Γπλαίθεο ζεξίδνπλ ηελ θαθή Δγθινπβήο κε ηα ρέξηα (πεγή: Διεσλόξα Φηώξνπ 2006, Δγθινπβή Λεπθάδαο: Έλα ρσξηό, κηα ηζηνξία. Γπλαίθεο-ηέξεηεο ηεο γεο, ε γηνξηή ηεο θαθήο θαη νη βόιηνη) Δηθόλα 4. Ζ θαθή Δγθινπβήο έηνηκε κεηά ην αιώληζκα θαη ην ιίρληζκα (πεγή: Διεσλόξα Φηώξνπ 2006, Δγθινπβή Λεπθάδαο: Έλα ρσξηό, κηα ηζηνξία. Γπλαίθεο-ηέξεηεο ηεο γεο, ε γηνξηή ηεο θαθήο θαη νη βόιηνη) 6

7 Από ηα ακεξηλδηθά θπηά, ηα εδώδηκα απνηθηαθά (όπσο ε ληνκάηα, ε παηάηα), πνπ εηζήρζεθαλ ζηελ Διιάδα ηηο πξώηεο δεθαεηίεο ηνπ 19 νπ αη., κε ηελ ίδξπζε ηνπ ΝΔ θξάηνπο, εγθιηκαηίζηεθαλ θαη γεληέο ηώξα έρνπλ δεκηνπξγήζεη ηηο δηθέο ηνπο εμαηξεηηθέο ηνπηθέο πνηθηιίεο όπσο ην ληνκαηάθη αληνξίλεο (Δηθόλα 5), νη παηάηεο Χξπζνβίηζαο Ησαλλίλσλ, Νεπξνθνπίνπ αιιά θαη ηεο Νάμνπ, ε νπνία εμειίρζεθε από κηθξή, ηνπηθή θαιιηέξγεηα [είλαη νη βξώζηκνη θόλδπινη ηνπ θπηνύ Solanum tuberosum, νη νλνκαδόκελεο ηνπηθά «θππαξαίηθεο» παηάηεο] ζε κνλνθαιιηέξγεηα θαη παξαγσγή ζπόξνπ, πξνζδίδνληαο πξνζσλύκηα (παηαηάδεο) (έξγεο 2008) ζε νξηζκέλα παξαγσγηθά ρσξηά ηνπ λεζηνύ. Αλάγνληαο ηελ λαμηώηηθε παηάηα ζε ηζρπξό δηαηξνθηθό ζηνηρείν ηεο ηνπηθήο ηαπηόηεηαο πνπ εθθξάδεηαη ηόζν ζην λεζί όζν θαη ζηηο θνηλόηεηεο ησλ Ναμίσλ. Δηθόλα 5. Σν θεκηζκέλν ληνκαηάθη αληνξίλεο ζπγθεληξσκέλν ζηα θαιάζηα ζπκβάιιεη ζηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ λεζησηηθνύ ηνπίνπ (1980 Αξρείν Α. Οηθνλόκνπ) Οη θαξπνί από ηελ δελδξνθαιιηέξγεηα επδνθηκνύλ ζε ηόπνπο όπνπ εγθαηαζηάζεθαλ θπξίσο Μηθξαζηάηεο πξόζθπγεο όπσο ηα θεξάζηα Βνδελώλ (Έδεζζαο), ηα ξνδάθηλα Βέξνηαο αιιά θαη ηα κήια (Πηιαθά-Νηειίζηνπο) Σξηπόιεσο -από ην όλνκα ηνπ πξώηνπ εηζαγσγέα-θαιιηεξγεηή ειιελνακεξηθαλνύ Ζι. Πηιαθά, (από ην 1920) εληνπηζκέλα ζηελ ηδηαίηεξε παηξίδα ηνπ ηελ Κεξαζηά θαη Βιαρνθεξαζηά (ηεθάλνπ 1964: )- θαζώο θαη άιιεο ηνπηθέο πνηθηιίεο όπσο ηα ξνδάθηλα Σνπκπηηζίνπ (Αξθαδίαο) ηα νπνία όκσο έρνπλ ραζεί ζήκεξα, απνηεινύλ ηνπηθέο πνηθηιίεο κε νλνκαζηή θήκε έμσ από ηα ζηελά ηνπηθά όξηα. Σα ρνξηαξηθά, αξσκαηηθά θαη θαξκαθεπηηθά θπηά πνπ εληάζζνληαη ζηα εδώδηκα ηζαγελή, απνηεινύλ σο επί ην πιείζηνλ αληηθείκελν κηαο ζπιιεθηηθήο νηθνλνκίαο όπσο ην ζηακλαγθάζη (Κξήηε), ηα κπξώληα (Αξθαδία), νη νβξηέο (Λαθσλία) θαη εηδηθά ζηελ ειιεληθή παξαδνζηαθή, πξνβηνκεραληθή θνηλσλία δελ απνηεινύζαλ αληηθείκελν ζπζηεκαηηθήο θαιιηέξγεηαο. Χαξαθηεξηζηηθό παξάδεηγκα είλαη ηα καληηάξηα (νη καλίηεο) -κε πάξα πνιιά είδε θαη νλνκαζίεο ζηνλ ειιαδηθό ρώξν- ηα νπνία ηζνξξνπνύλ αλάκεζα ζηελ άγξηα/ απηνθπή θαη ζηελ ήκεξε/θαιιηεξγήζηκε, εθδνρή ηνπο, ζηελ απνδνρή ηνπο σο εδώδηκα ή κε, ζηελ 7

8 δηεπξπκέλε εηζδνρή ηνπο θαη ζηελ επηιεθηηθή θαηαλάισζή ηνπο ζηελ ειιεληθή θνπδίλα (Βξαρηνλίδνπ 2008). Αιιά εθηόο από ηνλ ηνκέα ηεο δηαηξνθήο θαιιηεξγνύκελα θαη απηνθπή θπηά (αξσκαηηθά θαη θαξκαθεπηηθά θπηά θαη βόηαλα) έρνπλ πνιιαπιέο ρξήζεηο ζηελ ειιεληθή παξαδνζηαθή/πξνβηνκεραληθή θνηλσλία ζηελ πθαληηθή, ζηελ ιατθή ηαηξηθή άιισζηε πνιιά από ηα θπηά έγηλαλ γλσζηά γηα ηηο ζεξαπεπηηθέο θαη θαξκαθεπηηθέο ηνπο ηδηόηεηεο πξηλ θαηαιάβνπλ ζέζε ζην πηάην καο δηαηεξώληαο αιιά θαη δηεπξύλνληαο σζηόζν κέρξη ζήκεξα ηηο πνιιαπιέο πνιηηηζκηθέο ηνπο ρξήζεηο (π.ρ καζηίρα, ξίγαλε, θόιηαλδξν,θ.ά) Ζ ιανθηιήο παηάηα ζπλδεόκελε από ηνλ γλσζηό ζξύιν πνπ ζπλνδεύεη ηελ δηάδνζή ηεο ηόζν ζηελ Δπξώπε (ηνλ 15 ν αη.) όζν θαη ζηελ Διιάδα (ζηηο αξρέο ηνπ 19 νπ αη.) δελ ζα θαζηεξσζεί σο δηαηξνθηθό πξντόλ παξά ζηα κέζα ηνπ 18 νπ αη. σο ζπλέπεηα ησλ ζπρλώλ ζηηνδεηώλ (Κνβάλε 1994). Ζ πνηόηεηα ησλ παξαγόκελσλ πξντόλησλ είλαη ζπλάξηεζε ησλ θπζηθώλ παξαγόλησλ (κηθξνθιίκα, ζύζηαζε θαη ζέζε ηνπ εδάθνπο, νξγαλνιεπηηθά ραξαθηεξηζηηθά) ησλ αλζξώπηλσλ επεκβάζεσλ, ηεο ηερλνγλσζίαο, ησλ ηερληθώλ θαιιηέξγεηαο, ησλ εξγαιείσλ. Δίλαη ραξαθηεξηζηηθό δε όηη ζηηο ηνπηθέο, κηθξνθνηλσλίεο ππήξρε απζηεξή επηινγή γηα ην πηα ρσξάθηα είλαη θαηάιιεια γηα ηελ ζπγθεθξηκέλε θαιιηέξγεηα π.ρ ησλ νζπξίσλ δηαηεξώληαο έηζη ςειά ηελ πνηόηεηα θαη ηελ δηαηξνθηθή ηνπο αμία. Ζ αλαδήηεζε ηεο ηαύηηζεο θαη ηεο άκεζεο ζύλδεζεο (γελεηηθά) κε θπηά ησλ βπδαληηλώλ ρξόλσλ θαη ηεο αξραηόηεηαο απνηειεί κέρξη ζήκεξα έλα κεγάιν κεζνδνινγηθό πξόβιεκα θαζώο πνιιά -ηα πεξηζζόηεξα- από απηά έρνπλ (κεη)εμειηρζεί εμ αηηίαο θπζηθώλ θαη αλζξσπνγελώλ παξαγόλησλ θαη ρακέλσλ θξίθσλ ζηελ αιπζίδα ηεο εμέιημήο ηνπο. Μπνξεί θαη αξθεί όκσο ε «ησλ νλνκάησλ θαη ησλ ηόπσλ επίζθεςηο/δηήγεζηο» λα βνεζήζεη ζηελ ζπκπιήξσζε ησλ ρακέλσλ θξίθσλ ηεο θαιιηέξγεηαο ησλ θπηώλ θαη ησλ πνηθηιηώλ ηνπο, ηεο ρξήζεο ηνπο ζηε δηαηξνθή θπξίσο «ζηε καθξά δηάξθεηα»; ίγνπξα όρη κόλε ηεο. Δδώ ε πνιηηηζκηθή γλώζε ηνπ πξόζθαηνπ παξειζόληνο κέζα από ηελ γλώζε θαη ηελ ρξήζε ησλ εξγαιείσλ, ησλ ηερληθώλ, ηνπ πεξηβάιινληνο, ησλ δηαηξνθηθώλ πξαθηηθώλ, ηνπ γισζζνινγηθνύ θαη αθεγεκαηηθνύ πινύηνπ, πνπ κπνξεί θαη πξνζθέξεη ε ιανγξαθία, πξέπεη λα αμηνπνηεζεί κε ηελ ζπλδξνκή θαη άιισλ επηζηεκνληθώλ πξνζεγγίζεσλ, ζε κηα αλαγθαία δηεπηζηεκνληθή αλαδήηεζε (όπσο εζλναξραηνινγία, γεσπνληθή, ηζηνξία, βνηαλνινγία, γελεηηθή, δηαηξνθνινγία, επηρεηξεκαηηθή θαη νηθνλνκηθή δηαρείξηζε θ.α) κε αθεηεξία όκσο πάληα ηελ κηθξή, ηνπηθή θιίκαθα. Οη ηνπηθέο πνηθηιίεο θαη ηα ηνπηθά πξντόληα αθνινπζνύλ, κεηά ηελ αγξνηηθή έμνδν θαηά ηελ κεηαπνιεκηθή πεξίνδν ηνπο αλζξώπνπο ζηελ εζσηεξηθή ή εμσηεξηθή ηνπο κεηαθίλεζε, όπνπ δεκηνπξγνύλ ηηο λέεο [θαληαζηαθέο, επηλνεκέλεο ή/θαη ζπκβνιηθέο] θνηλόηεηεο θαη παηξίδεο, θαη ηνπο ζπλδένπλ ζηελά κε ηνλ γελέζιην ηόπν κέζσ ηεο θαηαλάισζήο ηνπο ή ηεο επίθιεζεο ησλ ηδηαίηεξσλ ηνπηθώλ ραξαθηεξηζηηθώλ (γεύζε, άξσκα, ρξώκα, πθή θ.ά). Ζ αλαδήηεζε κηαο ηδηαίηεξεο ηνπηθήο, δηαηξνθηθήο ηαπηόηεηαο είλαη ζήκεξα ζην επίθεληξν ησλ πνιηηηζηηθώλ-νηθνλνκηθώλ δξάζεσλ ησλ ηνπηθώλ θνηλσληώλ ζηα πιαίζηα ελόο νηθν-αγξν-δηαηξνθηθνύ ηνπξηζκνύ κε ηελ όιν θαη ζπρλόηεξε δηνξγάλσζε γηνξηώλ θαη παδαξηώλ, ηελ θαηαλάισζε θαη ηνλ ζπκπνζηαζκό «επη ηόπνπ» ηνπηθώλ δηαηξνθηθώλ πξντόλησλ (γηνξηέο ειηάο θαη ιαδηνύ ζηελ Ν. Πεινπόλλεζν, γηνξηή καληηαξηώλ ζηε Χαιθηδηθή θαη ζηα Γξεβελά, γηνξηή κειηηδάλαο ζην Λεσλίδην, γηνξηή θάζηαλνπ ζηελ Άξλα θ.α) απνηεινύλ 8

9 ζήκεξα καδί κε ηα παξαδνζηαθά ζξεζθεπηηθά παλεγύξηα (όπσο ην παλεγύξη ηνπ Αγ. Γνλάηνπ ζηελ Δγθινπβή Λεπθάδαο θαη ηε ζπκβνιηθή δηαλνκή θαη θαηαλάισζε ηεο ηνπηθήο θαθήο) εθδειώζεηο ζπιινγηθόηεηαο θαη ελίζρπζεο ηεο ηνπηθήο νηθνλνκίαο ζε κηα θξίζηκε θαη νξηαθή πεξίνδν. Απνκέλεη ε ζπκβνιηθή απηή θεθαιαηνπνίεζε θαη ε επίθιεζε ζε έλα εληνπηζκέλν γεπζηηθό-δηαηξνθηθό παξειζόλ λα ζηεξίδεηαη θαη από ηελ αλάινγε πξσηνγελή παξαγσγή κε ηελ πνιπζρηδή (γεσπνληθή, ηζηνξηθή, πνιηηηζηηθή, νηθνλνκηθή, ζεζκηθή) ελίζρπζε ησλ ηνπηθώλ θπηηθώλ πνηθηιηώλ γηα λα κπνξνύκε λα κηιάκε όρη κόλν γηα έλα πινύζην παξειζόλ αιιά γηα έλα παξόλ θαη κέιινλ ζηνλ ειιεληθό ρώξν. Βιβλιογραυία Αηθαηεξηλίδεο Γ.Ν., «Ζ ζπλζεκαηηθή γιώζζα ησλ θηηζηώλ ηνπ Ρεθνπλίνπ (Λεπθνρσξίνπ) Γνξηπλίαο», Γνξηπληαθά, η. Α 1972: Βνπηζηλά Δύε, 1995, Σν ςσκί, εθδ.σξνραιία, Αζήλα. Βξαρηνλίδνπ Μαξία 2008, «Οη θαξπνί ηεο γεο: ην άγξην καληηάξη θαη νη ζπκβνιηζκνί ηνπ ζηνλ ειιαδηθό ρώξν» Πξαθηηθά πλεδξίνπ Ζ γε κήηξα δσήο θαη δεκηνπξγίαο, εθδ. Μνπζείν Διιεληθήο Λατθήο Σέρλεο, Αζήλα, ζ Braudel Fernand 1995, Υιηθόο πνιηηηζκόο. Οηθνλνκία θαη Καπηηαιηζκόο (15 νο -18 νο αη.), η. Α,Οη δνκέο ηεο θαζεκεξηλήο δσήο:ην δπλαηό θαη ην αδύλαην (κηθξ. Αηθαη. Αζδξαρά), εθδ. ΜΗΑΣ, Αζήλα. Dalby Andrew, 2000, Σεηξήληα δείπλα. Ηζηνξία ηεο δηαηξνθήο θαη ηεο γαζηξνλνκίαο ζηελ Διιάδα, (κηθξ. Έιελα Παηξηθίνπ), Παλεπηζηεκηαθέο Δθδόζεηο Κξήηεο, Ζξάθιεην. Διηά θαη ιάδη, 1996, Σξηήκεξν εξγαζίαο, Καιακάηα, 7-9 Μαΐνπ 1993 / Πνιηηηζηηθό Σερλνινγηθό Ίδξπκα ΔΣΒΑ, Διαΐο Α.Δ., εθδ. ΠΣΗ.ΔΣΒΑ. Ήκειινο ηέθαλνο, 1993 Εεηήκαηα παξαδνζηαθνύ πιηθνύ βίνπ, εθδ. ύιινγνο πξνο δηάδνζηλ Ωθειίκσλ Βηβιίσλ, Αζήλαη. Καζεκεξηλή 7 Ζκέξεο, 1998, «Κνπδίλα θαη πνιηηηζκόο». Κνβάλε Διέλε, 1994, «Ακεξηλδηθά θπηά ζηελ Διιάδα. Μήλπκα δηαθξηηηθό» Δζλνινγία η. 2, ζ Johannes Konder, 1994, Ο θεπνπξόο θαη ε θαζεκεξηλή θνπδίλα ζην Βπδάληην, εθδ. Ίδξπκα Γνπιαλδξή-Χόξλ, Αζήλα. Κνληνκίρεο Παληαδήο, 1985 Τα γεσξγηθά ηεο Λεπθάδαο, εθδ. Γξεγόξε, Αζήλα. Κνπθνπιέο Φαίδσλ 1952, Βπδαληηλώλ βίνο θαη πνιηηηζκόο η. Δ, Αη ηξνθαί θαη ηα πνηά. Τα γεύκαηα, ηα δείπλα θαη ηα ζπκπόζηα θ.α 9

10 Κσζηάθεο Θαλάζεο, 1978, «Γεσξγηθά ηεο Σζαθσληάο», Λανγξαθία η. 31, ζ Λακπξάθε Μπξζίλε 1997, Σα ρόξηα, εθδ Σξνραιία, Αζήλα. Λνπθόπνπινο Γεκήηξηνο, 1983, Γεσξγηθά ηεο Ρνύκειεο, εθδ. Γσδώλε, Αζήλα. Λνπθόπνπινο Γεκήηξηνο, 1984², Αηησιηθαί νηθήζεηο, ζθεύε θαη ηξνθαί, εθδ. Γσδώλε, Αζήλα-Γηάλληλα. Μπαιηά Δπαγγειία, 1986 «Από ην θνξνινγηθό ηεθκήξην ζηελ αγξνηηθή νηθνλνκία. Οη θαιιηέξγεηεο ζηε αληνξίλε ηνλ 18 ν αη.» Ηζηoξηθά η. 3 ηρ 6 Γεθ 1986, ζ Οηθνλόκνπ Μηράιεο-Παπαζηάζεο Παληειήο, 2004, Αγξνηνπνηκεληθή δηαηξνθή Φισξηάδαο Αηησιναθαξλαλίαο εθδ. Σξάπεδα Αηηηθήο, Αζήλα. Pelt-Mazoyer-Monod-Girardon 2000, Ζ σξαηόηεξε ηζηνξία ησλ θπηώλ, εθδ.κξηηηθή Ο άξηνο εκώλ από ην ζηηάξη ζην ςσκί, 1994 Σξηήκεξν εξγαζίαο, Πήιην, Απξηιίνπ 1992, εθδ. Πνιηηηζηηθό Σερλνινγηθό Ίδξπκα ΔΣΒΑ, Αζήλα. έξγεο Μαλόιεο, 2008, «Ζ ηζηνξηθόηεηα ηνπ ηνπίνπ:ην παξάδεηγκα κηαο αγξνηηθήο θνηλόηεηαο», Πξαθηηθά πλεδξίνπ Ζ γε κήηξα δσήο θαη δεκηνπξγίαο, εθδ. Μνπζείν Διιεληθήο Λατθήο Σέρλεο, Αζήλα, ζ θνπηέξε-γηδαζθάινπ Ν. 2008, «Ζ απιόηεηα σο ζύλζεζε: ην παξάδεηγκα ηεο ειιεληθήο θνπδίλαο», Τα Ηζηνξηθά η. 26, ηρ. 48: νθνύ Αληώλε Μελά, Τα ιανγξαθηθά ηεο Κάζνπ, η. Α Τα γεσξγηθά, Αζήλα ηεθάλνπ Αλαζηάζηνο Γ., 1964, Ηζηνξία Κεξαζηάο (Αξβαληηνθεξαζηάο) Αξθαδίαο, εθδ. Έλσζηο Κεξαζησηώλ, Αζήλαη. Sutton David, 2001 Remembrance of Repasts, An Anthropology of food and memory, Oxford, N. York. Φαξκαθεπηηθά θαη αξσκαηηθά θπηά, παξαδνζηαθέο ρξήζεηο θαη δπλαηόηεηεο αμηνπνίεζήο ηνπο, 1997, Σξηήκεξν εξγαζίαο, Κύπξνο, Παξαιίκλη, Μαξηίνπ 1997, εθδ. Πνιηηηζηηθό Σερλνινγηθό Ίδξπκα ΔΣΒΑ, Αζήλα. Φηώξνπ Διεσλόξα, 2006, Δγθινπβή Λεπθάδαο: Έλα ρσξηό, κηα ηζηνξία. Γπλαίθεοηέξεηεο ηεο γεο, ε γηνξηή ηεο θαθήο θαη νη βόιηνη, Αζήλα. Χξπζνύ-Καξαηδά Κπξηαθή, 2007, «Ζ θάβα ζηε δσή ησλ Κπθιαδηηώλ θαηά ηνλ 19 ν θαη 20ό αηώλα» ζην Μαλόιεο Βαξβνύλεο-Μαλόιεο έξγεο (επηκ.), Γξπο Υςηθάξελνο, Σηκεηηθόο ηόκνο γηα ηνλ Γεκήηξην Οηθνλνκίδε, Αζήλα, ζ