Ευχαριστώ θερμά τον επιβλέποντα καθηγητή μου, κ. Σπύρο Ραυτόπουλο για τη συνεργασία, καθοδήγηση και βοήθειά του και όλους όσους με βοήθησαν να

Transcript

1

2 Ευχαριστώ θερμά τον επιβλέποντα καθηγητή μου, κ. Σπύρο Ραυτόπουλο για τη συνεργασία, καθοδήγηση και βοήθειά του και όλους όσους με βοήθησαν να συλλέξω το υλικό αυτής της εργασίας. 1

3 2

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ 5 Β. Η ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΚΑΙ ΑΝΩΝΥΜΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ Β.1. Κατοίκιση και κατοικία 9 Β.2. Σχέση κατοικίας οικισμού 9 Β.3. Η κατοικία της υπαίθρου σε αντίθεση με την αστική κατοικία 11 Β.4. Η εξέλιξη της κατοικίας στο χρόνο 13 Β.5. Οι παράγοντες που επηρεάζουν τη λειτουργική συγκρότηση της κατοικίας 15 Β.6. Η κατοικία στην Ελλάδα 17 Β.7. Ανάλυση της έννοιας των παραδοσιακών οικισμών 21 Β.8. Γενικές αρχές του δομικού χαρακτήρα και των μεθόδων πρακτικών κατασκευής των παραδοσιακών κτισμάτων 27 Β.9. Οι αξίες και η σημασία των χαρακτηριστικών της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής 35 Γ. Η ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤ ΗΝ ΚΡΗΤΗ Η ΛΑΪΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ Γ.1. Γεωγραφικά στοιχεία 39 Γ.2. Ιστορικά στοιχεία 41 Γ.3. Πολεοδομικά στοιχεία 47 Γ.4. Γενικά στοιχεία για την αρχιτεκτονική της κρητικής αναγέννησης 51 Γ.5. Ανάλυση του κρητικού λαϊκού σπιτιού 57 Δ. ΕΣΤΙΑΣΗ ΣΤ ΟΝ ΟΙΚΙΣΜΟ ΤΟΥ ΡΑΦΤΗ ΣΤ ΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟΥ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ Δ.1. Γεωγραφικά χαρ ακτηριστικά περιοχής του Ρούβα 105 Δ.2. Άνθρωποι και φύση 105 Δ.3. Ιστορικά στοιχεία της ευρύτερης περιοχής 107 Δ.4. Λαϊκή Αρχιτεκτονική στην περιοχή μελέτης 107 Δ.5. Το παράδειγμα του οικισμού Ράφτης Δ.5.1. Τοποθεσία και ονομασία 109 Δ.5.2. Ιστορικά και κοινωνικά στοιχεία 109 Δ.5.3. Εκκλησίες και δημόσια κτίσματα 115 Δ.5.4. Στοιχεία από μαρτυρίες πρώην κατοίκων 119 Δ.5.5. Τυπολογία κατοικιών 123 Δ.5.6. Τυπολογί α κατασκευών και οικοδομικών μελών 139 Δ.5.7. Η σημερινή εικόνα του οικισμού επεμβάσεις και αλλοιώσεις 153 Ε. ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ (ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΛΑΣΗ ΤΟΥ ΡΑΦΤΗ) 159 ΣΤ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 162 Ζ. ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ ΓΛΩΣΣΑΡΙ 167 Η. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΓΕΣ 171 Γ.5.1. Τυπολογική ανάλυση και διερεύνηση 59 Γ.5.2. Συμπεράσματα για την τυπολογία των σπιτιών 81 Γ.5.3. Μορφολογικά στοιχεία 89 Γ.5.4. Οικοδομικά στοιχεία 95 3

5 4

6 Α. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ Το θέμα που μελετάται έχει ήδη αναλυθεί αρκετά από πολλές και ποικίλες πλευρές. Παρόλα αυτά αξίζει να ασχοληθεί κανείς με αυτό προσεγγίζοντάς το ταυτόχρονα με σχετική βιβλιογραφία και επί τόπου συλλογή στοιχείων, ώστε να εξαχθούν προσωπικά συμπεράσματα πολύ χρήσιμα για τη δουλειά του αρχιτέκ τονα. Επιλέχθηκε λόγω του ιδιαίτερου ενδιαφέροντος που προκαλούν τα λαϊκά παραδοσιακά κτίσματα των διαφόρων περιοχών και των διαφόρων χρονικών περιόδων. Η ποικιλία αυ τών είναι μεγάλη και είναι αξιοπρόσεκτες οι διαφορές που παρουσιάζουν αν άλογα με τι ς συνθήκες υπό τι ς οποίες κτίστηκαν. Η συγκεκριμένη μελέτη χωρίζεται σε τρει ς μεγάλες ενότητες κεφάλαια για να κατανοηθεί το θέμα σε βάθος και να παρουσιαστούν όσες πληροφορίες χρειάζονται για να τονι στεί η σπουδαιότητα των κτισμάτων της λαϊκής δημιουργίας. Στην πρώτη ενότητα αν αφέρονται στοιχεία γενικότερα για την παραδοσιακή κατοικία σε όλη την Ελλάδα και για την έννοια του οικισμού οικιστικού συνόλου. Αναλύονται μέθοδοι και τεχνι κές κτισίματος, όπως και οι βιοκλιματικές αρχές που διέπουν τα κτίρια αυ τά. Ουσιαστικά η ενότητα αυτή αποτελεί την εισαγωγή στο κυρίως θέμα, ώστε ο αναγνώστης να κατανοήσει το ευρύτερο πλαίσιό του. Η δεύτερη ενότητα αν αφέρεται στη λαϊκή κρητική αρχιτεκτονική. Παρουσιάζεται αρχικά το γεωγραφικό πλαίσιο και στοιχεία για την ιστορία του νησιού στις διάφορες χρονικές περιόδους, όπως και στοιχεία γενι κότερα για την αρχιτεκτονική και την πολεοδομία. Έπειτα αν αλύεται εκτενώς το θέμα της κατοικίας στους οικισμούς της Κρήτης. Αναλύεται δηλαδή η απλή κατοικία των ανθρώπων της υπαίθρου ως προς την τυπολογία, τα υλικά, τον τρόπο δόμησης και τα μορφολογικά στοιχεία. Τέλος, προκύπτουν κάποια γενικά συμπεράσματα και γίνεται μια σύντομη σύγκριση με την υπόλοιπη Ελλάδα. Η τρί τη ενότητα αποτελεί το εμπειρικό μέρος της έρευνας. Αναφέρεται σε ένα συγκεκριμένο οικισμό, ο οποίος μελετήθηκε και αποτυπώθηκε μερικώς για να προσδιοριστούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, να αποδειχθεί με επιτόπια μελέτη το θεωρητικό μέρος και να κατανοηθεί τελι κά καλύτερα η έννοια του αμιγώς παραδοσιακού οικιστικού συνόλου. Παρουσιάζεται η ευρύτερη περιοχή του οικισμού και στοιχεία ιστορικά, κοινωνικά και γεωγραφικά, που αποτελούν τους παράγοντες που επηρέασαν τον ιδιαίτερο πολεοδομικό και αρχιτεκτονικό χαρακτήρα του. Στη συνέχεια παρατίθενται οι παρατηρήσεις, υποθέσεις και περιγραφές, που προέκυψαν από την επίσκεψη στον οικισμό και στο τέλος γίνονται προτάσεις για την προστασία και αξιοποίηση αν άδειξή του. Μετά από τη μελέτη όλων των παραπάνω στοιχείων συμπεραίνει κανείς πόσο μεγάλη πηγή έμπνευσης αποτελεί η παραδοσιακή αρχιτεκτονική, ιδιαίτερα των κατοικιών, γι α νέα κτίρια, ώστε να είναι καλύτερα εναρμονισμένα και ενταγμένα στον κάθε τόπο, με σεβασμό στη φύση. Άλλωστε η παραδοσιακή αρχιτεκτονική αποτελούσε ανέκαθεν σημείο αναφοράς των σύγχρονων τάσεων και αν τη δει κανείς από μια διαφορετική οπτική γωνία, μπορεί να είναι πολύ ανατρεπτική. Το θέμα αυτό λοιπόν οδηγεί, στην ουσία, στη διδακτική αξιοποίηση των υπαρχόντων πληροφοριών, που προέρχονται από εμπειρία πολλών χρόνων και μπορούν πάντα να προσαρμοστούν στις σύγχρονες απαι τήσεις και συνθήκες. Τα παλιά κτίσματα αξίζει να διατηρηθούν και να αξιοποιηθούν, όχι μόνο γι α να προστατευθεί η αρχιτεκτονική κληρονομιά του κάθε τόπου, αλλά και λόγω του κορεσμού στην οικοδόμηση νέων κτιρίων. Θα ήταν προτιμότερο να αναστηλώνονται υπάρχοντα σπίτια και δημόσια κτίσματα, ειδικά στα χωριά, και με μερικές ίσως προσθήκες να αποτελέσουν νέες κατοικίες ή και καταστήματα, χώρους αναψυχής και ψυχαγωγίας κ.ά. Ακόμα, τα 5

7 Εικ. 1: Άρης Κωνσταντινίδης, ξεν οδοχείο «Ξεν ία» στη Μύκον ο, ένταξη στο φυσικό τοπίο (πηγή: Α. Γιακουμακάτος, «Η αρχ ιτεκτονική και η κριτική», Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήν α 2001). Εικ. 2: Άρης Κων σταντιν ίδης, σπίτι στην Ανάβυσσο, εν αρμον ισμός με το περιβάλλον και αν θρώπ ιν η κλίμακα (πηγή: Α. Γιακουμακάτος, «Η αρχ ιτεκτονική και η κριτική», Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήν α 2001). Εικ. 3: Αγν ή Κουβελά, κατοικία στο Ακρωτήρι Σαν τορίνης, βιοκλιματικές αρχ ές και σεβασμός στο τοπίο (πηγή: Δ. Φιλιππίδης, «Νησιά του Αιγαίου», Εκδόσεις «Μέλισσα», Αθήν α 2003). Εικ. 4: Σαντορίνη, το παλιό και το νέο συν διαλέγονται (πηγή: Δ. Φιλιππίδης, «Νησιά του Αιγαίου», Εκδόσεις «Μέλισσα», Αθήν α 2003). Εικ. 5: Δ. και Σ. Αντων ακάκη, συγκρότημα στην Ακρον αυπ λία, ένταξη κτιρίου σε ιστορικό χώρο, συν ταίριασμα υλικών (πηγή: Δ. Φιλιππίδης, «Νεοελληνική Αρχ ιτεκτον ική», Εκδόσεις «Μέλισσα», Αθήν α 1984). Εικ. 6: Ν. Μουτσόπουλος, Ίδρυμα πατερικών μελετών στη Θεσσαλον ίκη, τοιχ οποιία με παραδοσιακά στοιχεία (πηγή: Δ. Φιλιππίδης, «Νεοελληνική Αρχ ιτεκτον ική», Εκδόσεις «Μέλισσα», Αθήν α 1984). Εικ. 7: Άρης Κωνσταντινίδης, Εγκαταστάσεις ΕΟΤ στην Επ ίδαυρο, το μπετόν, η πέτρα και η παράδοση (πηγή: Δ. Φιλιππίδης, «Νεοελληνική Αρχ ιτεκτον ική», Εκδόσεις «Μέλισσα», Αθήν α 1984). 6

8 κτίσματα αυτά μας διδάσκουν την έννοια της τοπι κότητας, που είναι πολύ σημαντική. Η εστίαση στις συνθήκες της Ελλάδας και της κάθε περιοχής είναι απαραίτητη όταν κτίζεται ένα κτίριο, καθώς αυτές είναι που πρέπει να καθορίζουν τι ς μορφές και την κατασκευή, ώστε να είναι λειτουργικό και προσαρμοσμένο στο περιβάλλον του. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα αρχιτεκ τόνων που έχουν πετύχει την ένταξη στις τοπικές συνθήκες, γεωγραφικές, κλιματικές και κοινωνικές, και έχουν σχεδιάσει κτίρια φιλικά προς το περιβάλλον, με βάση την ανθρώπινη κλίμακα και τι ς αρχές της τοπικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, όπως ο Άρης Κωνσταντινίδης (εικ. 1, 2, 7), ο Δημήτρης και η Σουζάνα Αντωνακάκη (εικ. 5), η Αγνή Κουβελά (εικ. 3, 4) κ.ά. Συγκεκριμένα ο Άρης Κωνσταντινίδης έχει πει χαρακτηριστικά ότι η καλή αρχιτεκτονική φαίνεται από τα ερείπιά της, αν αφερόμενος κυρίως στα παραδοσιακά κτίσματα και στη γοητεία των πέτρινων απομειναριών τους, που τον έχουν εμπνεύσει σε πολλές δημιουργίες του

9 Εικ. 8: Έν α δείγμα αληθιν ής αρχ ιτεκτονικής, προσαρμοσμένο στις ιδιαίτερες συνθήκες του τόπου (πηγή: Δ. Β. Βασιλειάδη, «Το Κρητικό σπίτι», β έκδοση, Βιβλιοπωλείο της «Εστίας», Αθήν α 1983, α έκδοση 1976). Εικ. 9: Περίτεχνη σιδεριά σπιτιού η διακόσμηση εξυπηρετεί τη λειτουργία, ή το αντίθετο (πηγή: Δ. Β. Βασιλειάδη, «Το Κρητικό σπίτι», β έκδοση, Βιβλιοπωλείο της «Εστίας», Αθήνα 1983, α έκδοση 1976). Εικ. 10: Σχ ισμές στον τοίχο σαν μαχ αιριές οι υδρορρόες προσδίδουν μια λειτουργική αισθητική στο κτίσμα (πηγή: Δ. Β. Βασιλειάδη, «Το Κρητικό σπίτι», β έκδοση, Βιβλιοπωλείο της «Εστίας», Αθήνα 1983, α έκδοση 1976). 8

10 Β. Η ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΚΑΙ ΑΝΩΝΥΜΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ Όταν μιλάμε για αληθινή αρχιτεκτονική, αν αφερόμαστε σε κατασκευές που δίνουν μορφή σε λειτουργίες και ανάγκες της ζωής των ανθρώπων, εξυπηρετώντας συγκεκριμένους σκοπούς, σύμφωνα πάντα με το πνεύμα και τα ιδανικά της κάθε εποχής, και εκφράζοντας ταυ τόχρονα τα ψυχικά και συναισθηματικά χαρακτηριστικά τους. Έτσι το αρχιτεκτονικό έργο δημιουργείται σε απόλυτη αρμονία με τον περιβάλλοντα χώρο του. Στα ανώνυμα κτίσματα κάθε περιοχής και κάθε χρονικής περιόδου συναντάμε την «αρχιτεκ τονική χωρίς αρχιτέκτονα», από τεχνί τες που χωρίς καμία επιτήδευση συνθέτουν μορφές, σχήματα και διατάξεις με τα υλικά και την τεχνι κή που προσφέρει ο κάθε τόπος. Έτσι, με απλό και αβίαστο τρόπο, με βάση το ένστικτο και την εμπειρία, λύνουν τα ίδια προβλήματα που έρχεται να λύσει και σήμερα ο σπουδασμένος και καλλιεργημένος αρχιτέκτονας. Αυτά τα κτίσματα λοιπόν αποτελούν δείγματα αληθινής αρχιτεκτονικής (εικ. 8), από την ουσία και την μορφή των οποίων μπορούμε να διδαχθούμε τι ς βασικές αρχές μιας λιτής αλλ ά ποιοτικής αρχιτεκτονικής, με συγχρόνως αρκετά καλλιτεχνικά στοιχεία, και να μάθουμε να σχεδιάζουμε με αίσθηση του μέτρου και με κριτήριο τον άνθρωπο, την ανθρώπινη κλίμακα και την ένταξη του κάθε κτιρίου στο περιβάλλον του. 1 Β.1. Κατοίκιση και κατοικία Η κατοίκιση, ως διαμονή σε έναν συγκεκριμένο τόπο, και η κατοικία, ως κτίριο διαμονής του κάθε ανθρώπου, κάλυψαν από την αρχή της ιστορίας της ανθρωπότητας την πρωταρχική αν άγκη της προστασίας του από τι ς καιρικές συνθήκες και από 1 Άρης Κωνσταντινίδης, «Για την αρχιτεκτονική», σελ , εκδόσεις ΑΓΡΑ, Αθήνα 1987 τους πρώτους εχθρούς του, τα άγρια ζώα. Όμως οι έννοιες της κατοίκισης και της κατοικίας δεν παρέμειναν ίδιες κατά τη διάρκεια των αιώνων, αλλ ά εξελίχθηκαν ακολουθώντας την πορεία του ανθρώπου προς τον πολιτισμό και προσαρμόστηκαν στις ιδιαίτερες συνθήκες του κάθε τόπου, γεωγραφικές και κλιματικές. Έτσι η κατοικία καλύπτει ποικίλες ανάγκες με το πέρασμα των χρόνων, όπως είναι σήμερα πλέον η ανάγκη για ασφάλεια, προστασία και ι δι ωτι κότητα, φυσικές ανάγκες, όπως το φαγη τό, ο ύπνος, η ανάπαυση, η αν απαρ αγωγή, η υγιεινή, κοινωνικές ανάγκες, όπως η συναναστροφή, τόσο στο πλαίσιο της οικογένειας όσο και σε ευρύτερο κοινωνικό κύκλο, ανάγκες εργασιακές αλλά και ανάγκες αν αψυχής, πνευματικής ζωής και γενι κότερα ανάγκες που σχετίζονται με τον ελεύθερο χρόνο του κάθε ατόμου. Όμως η κατοικία, πέρα από το να καλύπτει βασικές ανάγκες, πρέπει να είναι και ένας χώρος, όπου ο κάθε άνθρωπος ικανοποιεί και εκφράζει τι ς αν τιλήψεις του για την καλαισθησία και για το «ωραίο», σε συνδυασμό με τη λειτουργικότητα, όπως φαίνεται από τα παραδείγματα παραδοσιακών κατοικιών, στα οποία η ιδιαίτερη ομορφιά και καλλιτεχνική διάθεση, στις διάφορες φαινομενικά διακοσμητικές μορφές, έχει σχεδόν πάντα χρηστική σημασία (π.χ. υδρορρόες, καπνοδόχοι) και μπορούμε έτσι να μιλάμε εδώ γι α λειτουργική αισθητική (εικ. 9, 10). Β.2. Σχέση κατοικίας οικισμού Τα σύνολα που συγκροτούν οι κατοικίες στο χώρο, καθώς δεν συναντώνται συνήθως ως μεμονωμένα κτίσματα, αποτελούν τους συνοικισμούς ή οικισμούς. Εκεί οι κατοικίες κτίζονται πυκνά, με μικρή απόσταση μεταξύ τους, για να έχει συνεκτικότητα ο χώρος, και οι κάτοικοί τους αν απτύσσουν κοινωνικές αλλά και εργασιακές, στο πλαίσιο των παραγωγικών ασχολιών τους, σχέσεις και συναναστροφές. Οι χώροι ανάμεσα στις 9

11 Εικ. 11: Πλατεία σε παραδοσιακό οικισμό διεύρυν ση αν άμεσα στα σπίτια (πηγή: Ο. Δουμάν ης, «Οικισμοί στην Ελλάδα», Αρχ ιτεκτονικά Θέματα, 1974). 11. Εικ. 12: Σχηματική διάταξη οικισμού (πηγή: Amos Rapoport, «Αν ών υμη αρχ ιτεκτον ική και πολιτιστικοί παράγοντες», Έκδοση Αρχ ιτεκτον ικών Θεμάτων, Αθήν α 1976) Εικ. 13: Φυγές δρόμων οικισμού η οργαν ική εν ότητα δημόσιου και ιδιωτικού χώρου (πηγή: Ο. Δουμάν ης, «Οικισμοί στην Ελλάδα», Αρχ ιτεκτον ικά Θέματα, 1974). Εικ. 14: Τυπική διάταξη δρόμου χωριού σε σχ έση με τις κατοικίες (πηγή: Ο. Δουμάν ης, «Οικισμοί στην Ελλάδα», Αρχ ιτεκτονικά Θέματα, 1974). 13. Εικ. 15: Α. Δημόσιος χώρος πεζόδρομος, Β. Ημιδημόσιος χώρος είσοδος και αυλή, C. Ιδιωτικός χώρος κατοικία: διαπερατά όρια ομαλή μετάβαση (πηγή: Μ. Καραλή, «Κείμεν α για την αρχ ιτεκτονική και την κατοικία», Σημειώσεις Ε.Μ.Π., Αθήν α 2003)

12 κατοικίες διαμορφώνονται σύμφωνα με αυτές τι ς σχέσεις, προς εξυπηρέτηση των κατοίκων και οικειοποιούνται από αυτούς σε τέ τοι ο βαθμό ώστε να επιτυγχάνεται η οργανική ενότητα του δημόσιου και του ιδιωτικού (εικ. 13). Προκύπτουν έτσι δρόμοι, στην ουσία ένα δίκτυο από μονοπάτια αρτηρίες, που συνδέουν τα κτίσματα κύτταρα του οικισμού οργανισμού και συχνά γίνονται προέκτασή τους, αποσαφηνίζοντας τα όρια των ιδιοκτησιών και δημιουργώντας μια κοινή ζώνη αλληλεπιδράσεων, πλατείες γι α τη συγκέντρωση και συναναστροφή με την ουσιαστική τους σημασία, αλλ ά και χώροι εμπορικών συναλλαγών, αναψυχής και άλλων συλλογικών δραστηριοτήτων (εικ. 11, 12, 14). Είναι χαρ ακτηριστική η διαβάθμιση που διακρίνεται αν άμεσα στο δημόσιο και στον ιδιωτικό χώρο, με ένα σύνολο μεταβατι κών χώρων, οι οποίοι εξυπηρετούν στην καλύτερη επικοινωνία μεταξύ των κτισμάτων, χωρίς να χάνεται η ι δι ωτι κότητα της κάθε κατοικίας (εικ. 15). Συχνά ακόμα και τα δώματα των κατοικιών αποτελούν τέτοι ους χώρους, καθώς είναι βατά και μπορεί κανείς να περπατήσει πάνω σε αυτά, όπως στους πεζόδρομους. Η έννοια του οικισμού συνδέεται λοιπόν στενά με τα κτίσματα που τον συγκροτούν, που είναι στην πλειοψηφία τους κατοικίες. Για να μπορούμε να αν αφερθούμε σε οικισμό πρέπει αυτός να περιλαμβάνει σημαντικό αριθμό κατοικιών αλλά και κατοίκων νοικοκυριών και βέβαια οι κάτοικοί του αυτοί να έχουν αναπ τύξει κοινωνικές και οι κονομι κές σχέσεις μεταξύ τους. 2 Β.3. Η κατοικία της υπαίθρου σε αν τίθεση με την αστική κατοικία Διακρίνεται σημαντική διαφοροποίηση των κατοικιών της πόλης από τι ς κατοικίες της υπαίθρου, των χωριών. Αυτή η διαφοροποίηση πηγάζει κυρίως από την απ ασχόληση των κατοίκων 2 Ορέστης Δουμάνης, «Οικισμοί στην Ελλάδα», σελ , έκδοση των Αρχιτεκτονικών Θεμάτων, Αθήνα 1978 που διαφέρει. Ο αστικός πληθυσμός ασχολείται με τον αστικό τομέα εργασιών, δηλαδή τη βιοτεχνία, τη βιομηχανία, τι ς κατασκευές, τι ς μεταφορές, τη διοίκηση, το εμπόριο, τι ς τράπεζες, τον τουρι σμό κ.ά., ενώ ο πληθυσμός της υπαίθρου ασχολείται με τη γεωργία, την κτηνοτροφία, τη δασοκομία, την αλιεία κ.ά., αν άλογα με τον τόπο. Έτσι η ζωή στα χωριά έχει άμεση σχέση και συνάφει α με την εργασία των κατοίκων τους και κατά συνέπεια και οι κατοικίες αποκτούν άμεση χωρική, και όχι μόνο, ανταπόκριση με τι ς επαγγελματικές ασχολίες του κάθε χρήστη. Υπάρχουν παραδείγματα δραστηριοτήτων που πραγματοποιούνται μέσα στην ίδια την αγροτική κυρίως κατοικία, όπως η επεξεργασία και έπειτα αποθήκευση της σοδειάς. Στην πόλη, αντί θετα, στη σύγχρονη αστική κατοικία, ο διαχωρισμός της κατοίκισης και της εργασίας είναι σαφής, καθώς υπάρχουν ειδικοί επαγγελματικοί χώροι για όλες τι ς ασχολίες. Διαφορά υπάρχει και στη δημιουργία πόλης και χωριού. Στην ύπαιθρο οι κατοικίες διατάσσονται στο χώρο του κάθε οικισμού χωρίς σχέδιο, από τους ίδιους τους κατοίκους, ακολουθώντας όμως ορισμένους κανόνες υγιεινής, προστασίας από καιρικές συνθήκες και εύκολης διασύνδεσης μεταξύ των κτισμάτων και των χώρων εργασίας (εικ. 16). Στην πόλη, και ιδιαίτερα στη σύγχρονη πόλη, οι κατοικίες διατάσσον ται συνήθως με βάση το σχέδιο και καθιερωμένους κανόνες κάποιου ειδικού, ενός αρχιτέκτονα πολεοδόμου, κυρί ως κατά μήκος των δρόμων, που λαμβάνει υπόψιν του πολλούς παράγοντες, όπως την υγιεινή και εδώ, την καλή κυκλοφοριακή εξυπηρέτηση πεζών και οχημάτων, τα δίκτυα υποδομών, την παροχή υπηρεσιών κ.ά. Αποτέλεσμα των παραπάνω είναι ότι ο κάτοικος της πόλης δεν αποφασίζει γι α ζητήματα σχε τικά με την κατοικία του, ενώ ο κάτοικος της υπαίθρου, όχι μόνο αποφασίζει γι αυτήν αλλά συχνά την κατασκευάζει και ο ίδιος σύμφωνα με τι ς προσωπικές του ανάγκες. 11

13 Η ζωή καταργεί τα όρια Ομαλή μετάβαση από το δημόσιο στο ιδιωτικό Ο ενδιάμεσος χώρος: ημιδημόσιος ή ημιιδιωτικός; Οι δραστηριότητες μετατρέπουν το χώρο από δημόσιο σε ιδιωτικό και αντίστροφα Αλληλοδιείσδυση σε 3 διαστάσεις, με ενδιάμεσους χώρους Κοινή ζώνη αλληλεπιδράσεων Οι ιδιόχρηστες ή κοινόχρηστες περιοχές μπορεί να έχουν μετατιθέμενα όρια ανάλογα με τις ανάγκες των χρηστών Σαφές και σκληρό όριο Η κοινή ζώνη καταργεί τα όρια και οι δράσεις αλληλομεταφέρονται Εικ. 16: Το όριο και η σχ έση δημόσιου ιδιωτικού χώρου, η κοινή ζών η αλληλεπιδράσεων : αλληλοδιείσδυση αλλη λοκατάργηση που διακρίνεται στις οριζόντιες και κατακόρυφες σχ έσεις οικισμών της υπαίθρου και πόλης χαλαρά και σκληρά όρια, αντίστοιχ α (πηγή: Μ. Καραλή, «Κείμεν α για την αρχ ιτεκτονική και την κατοικία», Σημειώσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα 2003). 12

14 Όμως δυστυχώς όσα αν αφέρθηκαν για την κατοικία στην ύπαιθρο παρατηρούνταν κυρίως παλαιότερα, καθώς σήμερα αρχίζει να εισχωρεί και στα χωριά ο αστικός τρόπος ζωής, με πειθαρχία σε κανόνες δόμησης και με σταδιακή μετατροπή της αγροτικής κατοικίας σε αστική. Τα παραδείγματα κατοικιών της υπαίθρου, όπως περιγράφονται παραπάνω, συνεχίζουν να υπάρχουν βέβαια σε πιο παραδοσιακές κοινωνίες, αλλά οι επεμβάσεις προς απόκτηση περισσότερων ανέσεων, με τι ς πιο εύκολες και οι κονομι κές λύσεις, τεί νουν να τα λιγοστέψουν αρκετά. 3 Β.4. Η εξέλιξη της κατοικίας στο χρόνο Η ιστορική έρευνα έδειξε ότι οι άνθρωποι κατά τι ς πρώτες φάσεις της ζωής τους ήταν οργανωμένοι σε μικρές ομάδες και για να εξασφαλίσουν τη διατροφή τους συνέλεγαν από τη φύση καρπούς ή ρίζες και κυνηγούσαν ζώα. Έπειτα ανέπτυξαν τη γεωργία και την κτηνοτροφία, με τη βοήθεια εργαλείων που κατασκεύασαν, και αναζήτησαν για πρώτη φορά μόνιμο τόπο διαμονής, ώστε να μπορούν να καλλιεργούν μόνιμα κάποιες εκτάσεις γης και να σταβλίζουν τα κοπάδια των ζώων τους. Έτσι, σε αυτό το πρώτο στάδιο της κοινωνικοποίησης του ανθρώπου, τα σπήλαια θεωρήθηκαν ως κατάλληλοι φυσικοί χώροι για να χρησιμεύσουν ως καταφύγια κατοικίες. Σταδιακά, με τη χρήση των πρωτόγονων εργαλείων που διέθετε, ο άνθρωπος κατασκεύασε μια καλύβα, παρόμοια με αυτές που ακόμα και σήμερα κατασκευάζουν κτηνοτρόφοι σε ορεινά μέρη της Ελλάδας και αλλού, για όλη τη συγγενική του ομάδα, δηλαδή το γένος του. Αυτή η καλύβα ήταν μεγάλων διαστάσεων και μπορούσε να στεγάσει έως τριάντα άτομα. Τα υλικά που κατασκευαζόταν ήταν παρμένα από τη φύση, όπως 3 Σ. Αυγερινού-Κολώνια, Ι. Καρπελιώτης, Μ. Καραλή, «Σχεδιασμός εσωτερικών χώρων Κατοικία», σελ.11-22, τομέας εφαρμοσμένων τεχνών, βιβλίο του Τ.Ε.Ε. για τη Β Λυκείου, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1999 κλαδιά και φύλλα, κόκαλα και δέρματα, λάσπη και πέτρες. Έπειτα δημιουργήθηκε και το πρώτο χωριό, όταν κτίστηκαν περισσότερες καλύβες, που χρησίμευαν για ύπνο, αποθήκευση καρπών και στάβλισμα ζώων, γύρω από έναν κεντρικό χώρο σαν πλατεία, ενώ αργότερα εμφανίστηκε ο οίκος (λέξη από όπου προέρχεται η σημερινή λέξη «κατοικία») για να στεγάσει τη διευρυμένη οι κογένει α και τους δούλους της. Ο οίκος λειτουργούσε ως αυτάρκης οικονομική μονάδα, προσφέροντας χώρους αποθήκευσης αγροτικών προϊόντων, σταβλισμού οικόσιτων ζώων, παραγωγής προϊόντων μεταποίησης που είναι αν αγκαία για τη διαβίωση της οι κογένει ας (π.χ. υποδήματα, υφάσματα) κ.ά. Όταν άρχισε να οργανώνε ται η ανταλλαγή προϊόντων σε εμπόριο απομακρύνονται από τον οίκο οι δραστηριότητες παραγωγής και οι χώροι του πλέον εξυπηρετούν τι ς βασικές ανάγκες κατοίκισης μόνο, με ένα πρώτο διαχωρισμό έτσι των χώρων κατοίκισης από τους εργασιακούς χώρους. Ο χαρακτήρας της κατοικίας γίνεται πιο ιδιωτικός, χωρίς όμως να αποκόπτεται από τι ς λειτουργίες του οικισμού. Οι κατοικίες διατάσσον ται και οργανώνονται σε άμεση σχέση με τους δημόσιους και τους εργασιακούς χώρους γι α να είναι κοντά στις δημόσιες λειτουργίες. Οι μεσαιωνικές κατοικίες περιλαμβάνουν ακόμα χώρους για αποθήκευση προϊόντων και γι α εμπορικές, μεταποι ητι κές βιοτεχνικές δραστηριότητες. Αυτή η μορφή διατηρήθηκε ως τη βιομηχανική επανάσταση, η οποία μετά το 18 ο αιώνα προκαλεί ουσιαστικές μεταβολές των λειτουργιών της κατοικίας και των σχέσεών της με το χώρο της πόλης, αποκόπτοντας οριστικά τους χώρους εργασίας και παρ αγωγής από την κατοικία. Οι ανέσεις ήταν στοιχειώδεις και υπήρχαν πολλά προβλήματα σε θέματα υγιεινής, αλλά με την αν άπτυξη του εργατικού κινήματος, από τα τέλη του 13

15 Εικ. 17: Το αίθριο διαχ ρον ικά και διαπολιτισμικά ως η καρδιά της κατοικίας κοινό στοιχείο που προκύπτει από βασικές αν άγκες της οικογέν ειας για ιδιωτικότητα, φωτισμό, ηλιασμό κ.ά. (πηγή: Amos Rapoport, «Αν ών υμη αρχ ιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες», Έκδοση Αρχιτεκτον ικών Θεμάτων, Αθήν α 1976). Εικ. 18: Η θέση του κατωφλιού σε διαφορετικούς πολιτισμούς αποτέλεσμα κοιν ων ικοπολιτισμικών παραγόντων και διαφορών αν άμεσα στους λαούς (πηγή: Amos Rapoport, «Αν ών υμη αρχ ιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες», Έκδοση Αρχιτεκτον ικών Θεμάτων, Αθήν α 1976)

16 19 ου αιώνα και μετά, τα προβλήματα αυτά άρχισαν να αν τι μετωπί ζονται. 4 Β.5. Οι παράγοντες που επηρεάζουν τη λειτουργική συγκρότηση της κατοικίας Η κατοικία εξυπηρετεί πρωταρχικές ανάγκες, όπως προαναφέρθηκε. Αυτές είναι ανάγκες διαβίωσης, βιολογικές, πνευματικές, ψυχικές και κοινωνικές ανάγκες, οι οποίες όμως είναι διαφορετικές σε σημασία ανάλογα με την κοινωνία, τον τόπο και την εποχή στα οποία αν αφερόμαστε. Οπότε η μορφή και η οργάνωση της κατοικίας εξαρτώνται αρχικά από κοινωνικοπολιτισμικούς παράγοντες, με αποτέλεσμα τη δημιουργία ποικίλων τυπολογι ών κατοικίας (εικ. 17,18). Οι απαιτήσεις γι α τους χώρους μιας κατοικίας, που διαφοροποιούν τη μία από την άλλη, ορίζονται σε σημαντικό βαθμό από τη συγκρότηση της οι κογένει ας, δηλαδή αν είναι διευρυμένη με το ζευγάρι, τα παιδιά και συγγενικά ή άλλα πρόσωπα, πυρηνι κή με το ζευγάρι και τα παιδιά ή και σήμερα πια μονογονεϊ κή με έναν γονέα και παιδιά. Επίσης, η διαφορά της θέσης των γυναικών από τη θέση των ανδρών, ανέκαθεν στην κοινωνία, δημιούργησε την αν άγκη για έναν ιδιαίτερο ιδιωτικό χώρο γι αυτές, για όσο έμεναν κλεισμένες στο σπίτι, από την αρχαιότητα ως τη βιομηχανική επανάσταση, που συνέβαλε αρκετά στη χειραφέτησή τους. Συχνά μάλιστα συναντώνταν στο παρελθόν ειδικά σχεδιασμένα παράθυρα και πόρτες προς αποφυγή των αδιάκριτων βλεμμάτων περαστικών και επισκεπτών. Σημαντικός παράγοντας για την εσωστρέφεια των κατοικιών είναι η εξασφάλιση της ι διωτι κότητας, ενώ η κατά τόπους οχυρή εξωτερική μορφή τους εξυπηρετεί αμυντικούς σκοπούς, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τι ς κατοικίες σε διάφορα μέρη στην 4 Σ. Αυγερινού-Κολώνια, Ι. Καρπελιώτης, Μ. Καραλή, «Σχεδιασμός εσωτερικών χώρων Κατοικία», σελ.33-41, τομέας εφαρμοσμένων τεχνών, βιβλίο του Τ.Ε.Ε. για τη Β Λυκείου, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1999 Ελλάδα, κυρίως κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας. Όμως και η τάση για κοινωνικές συναναστροφές, ως βασική ανθρώπινη ανάγκη, συντελεί στη διαμόρφωση ειδικών χώρων είτε ιδιωτικών μέσα στην κατοικία, όπως χώροι υποδοχής ξένων και επισκεπτών, είτε δημόσιων, όπως ήταν στην αρχαι ότη τα και κατά το μεσαίωνα η αγορά, τα λουτρά, οι αρένες, οι ιππόδρομοι ή όπως σήμερα είναι οι πλατείες, οι χώροι αναψυχής και διασκέδασης, τα θέατρα, τα γήπεδα. Διαφορές στην τυπολογία των κατοικιών μπορούν να προκύψουν ακόμα και από την ανάγκη προσαρμογής σε διαφορετικές κλιματικές συνθήκες. Έτσι άλλοι τύποι σπιτιών συναντώνται στα ορεινά μέρη της Ελλάδας, με τους δριμείς χειμώνες και άλλοι στα νησιά της, με τα ζεστά και άνυδρα καλοκαίρια, ενώ διαφορετικοί τύποι προκύπτουν και από την επιλογή του σωστού προσανατολισμού και ηλιασμού σε συνδυασμό με τα υλικά που υπάρχουν και χρησιμοποιούνται. Η τοποθεσία και το αν άγλυφο του εδάφους επηρεάζουν λοιπόν τη μορφή της κατοικίας, η οποία μάλιστα παλαιότερα, στις προβιομηχανικές κοινωνίες, κτιζόταν αφού πρώτα επιλεγόταν ο τόπος των καλλιεργειών των ανθρώπων, στη σωστή θέση και απόσταση, δίδοντας στην επιλογή του τόπου εγκατάστασής τους τελετουργι κό χαρ ακτήρα. Επίσης, αυτές οι κατοικίες οργανώνονταν με βάση τι ς οι κονομι κές δραστηριότητες και τι ς ασχολίες των ενοίκων τους. Υπήρχε δηλαδή ειδικός χώρος, πολύ σημαντικός, για την αποθήκευση των προϊόντων, ενώ κάθε παραγωγική δραστηριότητα απ αιτούσε διαφορετικούς χώρους, όπως ήταν για παράδειγμα χώροι διαμορφωμένοι γι α ελαιοπαραγωγούς, γι α οινοπαραγωγούς, για βιοτέχνες αλλά και πολλοί άλλοι. 5 5 Amos Rapoport, «Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες», κεφάλαιο τρί το, σε λ , έκδοση Αρχιτεκτονικών Θεμάτων, Αθήνα

17 Εικ. 19: Αρχ αία ελλην ική κατοικία της Ολύν θου Χαλκιδικής, με εν διαφέρουσα λειτουργική οργάν ωση διαχ ωρισμός λειτουργι ών ημέρας και νύχτας (πηγή: Σ. Αυγεριν ού Κολών ια, Ι. Καρπελιώτης, Μ. Καραλή, «Σχ εδιασμός εσωτερικών χώρων Κατοικία», Τομέας εφαρμοσμέν ων τεχνών (β Λυκείου Τ.Ε.Ε.), ΟΕΔΒ, Αθήν α 1999). Εικ. 20: Αν απαράσταση της προϊστορικής πόλης Χοιροκοιτία στην Κύπρο έν ας απ ό τους πρώτους οικισμούς στον ελλαδικό χώρο (πηγή: Σ. Αυγεριν ού Κολών ια, Ι. Καρπελιώτης, Μ. Καραλή, «Σχεδιασμός εσωτερικών χώρων Κατοικία», Τομέας εφαρμοσμέν ων τεχνών (β Λυκείου Τ.Ε.Ε.), ΟΕΔΒ, Αθήν α 1999). Εικ. 21: Το αίθριο ως βασικό στοιχείο σύνθεσης της αρχ αίας ελλην ικής κατοικίας πηγή έμπν ευσης και πρότυπο για σύγχρονες κατοικίες που προσαρμόζον ται στις κλιματολογικές συνθήκες της Ελλάδας και γεν ικότερα όλης της Μεσογείου (πηγή: Ν. Κ. Μουτσόπουλος, «Ελλάς Παραδοσιακή αρχ ιτεκτονική των Βαλκαν ίων», Εκδόσεις «Μέλισσα», Αθήν α 1993). 16

18 Από τα παραπάνω γίνεται σαφές πόσοι παράγοντες συντελούν στη δημιουργία πολύ διαφορετικών μεταξύ τους κατοικιών, ακόμα και στον ίδιο τόπο, στην ίδια κοινωνία και πόσο τελι κά η λειτουργία επηρεάζει τη μορφή και οι ανάγκες τι ς απ αιτήσεις, αν άλογα πάντα με το υπάρχον χωροχρονικό πλαίσιο. Β.6. Η κατοικία στην Ελλάδα Από την αρχαιότητα ακόμα μαρτυρείται και αποδεικνύεται, από ιστορικές πηγές και αν ασκ αφικές έρευνες, η προσπάθεια, όσο ήταν δυνατόν, καλύτερης προσαρμογής της ελληνι κής κατοικίας στις κλιματικές και γεωγραφικές συνθήκες, με τα υλικά του κάθε τόπου, δίνοντας έμφαση στον προσανατολισμό, παρουσιάζοντας έτσι ποικιλία στις μορφές και στις κατασκευαστικές λύσεις (εικ. 20). Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, οι κυρίως χώροι της κάθε κατοικίας έπρεπε να είναι προσανατολισμένοι στο νότο για να έχουν ήλιο το χειμώνα και δροσιά το καλοκαίρι. Ακόμα, βασικό στοιχείο γι α τη σύνθεση του αρχαίου ελληνι κού οίκου ήταν το αίθριο (εικ. 21), μια κεντρική αυλή, γύρω από την οποία διατάσσονταν οι υπόλοιποι χώροι της κατοικίας. Αποτελούσε κύρια πηγή φωτισμού και αερισμού των χώρων αυτών, συμβάλλοντας ταυτόχρονα και στην εσωστρέφεια και απομόνωση της οικογενειακής από τη δημόσια ζωή (εικ. 19). Αυτή η εσωστρέφεια οφείλεται κυρίως, όπως και σε άλλα παραδείγματα στον κόσμο, στον περιορισμένο και εδώ ρόλο της γυναίκας στη δημόσια ζωή και στην παραμονή της σχεδόν πάντα μέσα στο σπίτι, σε αν τίθεση με τον άνδρα που το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας βρισκόταν στο δημόσιο χώρο γι α να συμμετέχει στο «δημόσιο βίο» και να διεκπεραιώνει τι ς υποθέσεις της οι κογένει άς του. Αργότερα, στην παραδοσιακή κατοικία των ελληνικών οικισμών, πριν από την Τουρκοκρατία έως τι ς αρχές του αιώνα μας, δεν παρατηρούνται ενιαίες μορφές σε ολόκληρο τον ελληνι κό χώρο. Οι διαφορετικές ανάγκες, τα άνισα τεχνι κά μέσα και πολιτιστικά επίπεδα, οι κλιματολογικές συνθήκες, τα υλικά του κάθε τόπου αλλά και οι επιδράσεις διαμόρφωσαν τους ποικίλους τύπους που συναντάμε. Αυτοί δημιουργήθηκαν ανώνυμα, από τη μια γενιά στην άλλη, από συλλογική εμπειρία, με τον ιδιοκτήτη, βασισμένο στην κατασκευαστική παράδοση, να κτίζει το σπίτι του μόνος του με σκοπό να καλύψει τι ς βασικές και πρωταρχικές ανάγκες του για διαμονή και απασχόληση. Εδώ λοιπόν εξετάζεται το ελληνικό σπίτι «σαν έκφραση νοοτροπίας, τρόπου ζωής, οι κονομι κού και πολιτιστικού επιπέδου και προπαντός σαν κάστρο ελευθερίας μέσα στο σκλαβωμένο ελληνι κό χώρο», όπως αναφέρει ο λαογράφος Κίτσος Μακρής. Κατά την Τουρκοκρατία, μέσα στο σπίτι, που η μορφή του ήταν καθορισμένη από τι ς ανάγκες των ενοίκων, υπήρχε η πιο οργανωμένη κοινωνική ομάδα, ολιγάριθμη μεν αλλά με εσωτερική πειθαρχία δε, με συνοχή, σαφή καταμερισμό εργασιών και καθορισμό καθηκόντων αλλ ά και δικαιωμάτων, που αποτελούσε σπουδαίο οι κονομι κό παράγοντα και ταυ τόχρονα δίδασκε την ελληνική γλώσσα, τέχνη, θρησκεία και γενικότερα τον τρόπο ζωής και απασχόλησης στα μέλη της, έτσι ώστε να κρ ατιέται ζωντανή η ελληνική παράδοση. 6 Η παραδοσιακή κατοικία κυριαρχείται από την ανθρώπινη κλίμακα, αφού άλλωστε η κατασκευή της γίνεται με πολύ απλά μέσα και με κλασικές κατασκευαστικές μεθόδους, βασιζόμενη μόνο στη δύναμη και ικανότητα του ανθρώπου και στα υλικά που υπάρχουν στο άμεσο περιβάλλον της. Γίνεται λοιπόν υπόδειγμα αρχιτεκτονικού έργου, για τους παραπάνω λόγους, εμπεριέχοντας, περισσότερο από κάθε σημερινό κτίσμα, τι ς έννοιες της οι κολογί ας, του σεβασμού και της συνύπαρξης 6 Κίτσος Μακρής, «Το ελληνικό σπίτι», σελ , Βήματα

19 Εικ. 22, 23: Βορειοελλαδίτικου τύπου κατοικίες στη Θεσσαλία (Βυζίτσα Πηλίου) και στην Ήπειρο (Άρτα), αντίστοιχ α διώροφες με κλειστό χαγιάτι (πηγή: Κων. Σπ. Παπαϊωάννου, «Το Ελλην ικό παραδοσιακό σπίτι», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήν α 2003). Εικ. 24, 25, 26: Πύργοι του ηπ ειρωτικού ελλην ικού χώρου, για σκοπούς πολεμικούς και αμυν τικούς, στη Χαλκιδική, στο Μαραθ ών α και στη Μάν η, αντίστοιχ α (πηγή: Κων. Σπ. Παπαϊωάννου, «Το Ελλην ικό παραδοσιακό σπίτι», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα 2003). 18

20 ένταξης με τον περιβάλλοντα χώρο της, της οικονομίας στα μεγέθη, στα υλικά, στην κίνηση και στη σωμ ατική δυσκολία και κούραση που απαι τούνται στην κατασκευή, μιας οικονομίας γι α μεστότητα, πλούτο και ποι ότητα και όχι γι α μιζέρια, περικλείοντας έτσι ανάγκες και συναισθήματα. Μπορούμε να κατατάξουμε τι ς παραδοσιακές αυτές κατοικίες σε τρει ς βασικούς τύπους, κάνοντας έτσι μια γεωγραφική διαίρεση ενδεικτική, καθώς συναντώνται και σπίτια του ενός τύπου στις περιοχές που κυρι αρχεί ο άλλος. Οι τρει ς ενότητες, σύμφωνα με τι ς ιστορικές, κοινωνικές και οι κονομι κές ενότητες του ελληνικού χώρου είναι οι εξής: Α. Η κατοικία στις πεδινές περιοχές, όπως αυτή που συναντάμε στη γεωργική Θεσσαλία, με πολύ απλή αρχικά μορφή, είναι μονόχωρη, με ένα δηλαδή μόνο δωμάτιο, όπου συμβίωναν οι άνθρωποι μαζί με τα οικόσιτα ζώα τους και επίσης αποθήκευαν τα προϊόντα της αγροτικής τους παραγωγής. Έπειτα προστέθηκε ένας στεγασμένος χώρος, γι α την προστασία της εισόδου και γι α τη θερινή διημέρευση και εργασία της οικογένειας, με βοηθητικές κατασκευές και χώρους, όπως αποθήκες και στάβλοι, να συμπληρώνουν σταδιακά το απλ ά μονόχωρο σπίτι γύρω από την αυλή του. Β. Η κατοικία στην ηπειρωτική και ορειν ή Ελλάδα (ή αλλιώς το βορειοελλαδίτικου τύπου σπίτι) έχει ως χαρακτηριστικό τον κατακόρυφο λειτουργικό διαχωρισμό και είναι διώροφη και πιο συχνά τρι ώροφη με λιθόκτιστους τους τοί χους των δύο κάτω πατωμάτων και με ελαφριά, συνήθως ξύλινη κατασκευή στο επάνω (εικ. 22, 23). Στο ισόγειο, που είναι υπόγειο σε επικλινή εδάφη, βρίσκονται οι χώροι εργασίας και οι αποθήκες γι α τα προϊόντα και τι ς προμήθειες του χρόνου, καθώς με τη σχεδόν σταθερή θερμοκρασία του, χειμώνα καλοκαίρι, είναι κατάλληλος χώρος γι α τη διατήρηση κρασιού, λαδιού, σιτηρών και οσπρίων. Έχει λί γα παράθυρα, μικρά και με σιδεριές, και καλά ασφαλισμένη είσοδο. Στον πρώτο όροφο, αν είναι διώροφο το σπίτι, βρίσκονται οι χώροι για τι ς βασικές ανάγκες κατοίκισης, δηλαδή τον ύπνο, το φαγη τό και τη διημέρευση, ενώ αν είναι τρι ώροφο, βρίσκονται «τα χειμωνιάτικα», δωμάτια, που είναι μικρά χαμηλοτάβανα δωμάτια με τζάκια για τη χειμερινή διαμονή της οι κογένει ας, με παχύς τοί χους, μικρά παράθυρα και πολλά μάλλινα στρωσίδια. Στον τρί το όροφο, που είναι και ο μεγαλύτερος, όταν υπάρχει, γίνεται η θερινή διαμονή της οι κογένει ας και χρησιμοποιείται επίσης για τι ς γι ορτές της. Αυτός, πλούσια διακοσμημένος, με πολλά παράθυρα, ανοίγεται στο φυσικό περιβάλλον και περιέχει και τον «καλό» οντά, τον χώρο υποδοχής επισκεπτών και ξένων, που έχει ξυλόγλυπτα ταβάνια και τοι χογραφί ες. Οι χώροι του έχουν νότιο προσανατολισμό και χαρακτηρίζονται από ένα κατασκευαστικό και μορφολογικό στοιχείο διάτρητο από ανοίγματα, το οποίο παίρνει διάφορες ονομασίες ανάλογα με την περιοχή, όπως γι α παράδειγμα «σαχνισί» στη Μακεδονία. Το σπίτι, τέλος, έχει αυλή, η οποία περιβάλλεται από χαμηλά βοηθητικά κτίσματα, στάβλο, φούρνο, αποθήκη, αποχωρητήριο, αλλά και άλλ α. Η ορεινή κατοικία της Ελλάδας διακρίνεται από εσωστρέφεια, για κοινωνικούς κυρίως λόγους, γι α να προστατεύει την ι δι ωτι κότητα της οικογενειακής ζωής, αλλά συχνά και για αμυντικούς λόγους, γι α προστασία από τη ληστεία και τι ς συνθήκες θρησκευτικής και κοινωνικής καταπίεσης κατά την Τουρκοκρατία (εικ. 24, 25, 26). Γ. Η κατοικία στη νησιωτική Ελλάδα (ή αλλιώς το αιγαιοπελαγίτικου τύπου σπίτι) παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία αν άλογα με την περιοχή που βρίσκεται (νησιά του Ιονίου πελάγους, νησιά του βορείου Αιγαίου, του ανατολικού Αιγαίου, Κρήτη, Δωδεκάνησα και Κυκλάδες). Αποτελείται συνήθως από έναν χώρο, που διαιρείται στο βάθος ή στα πλάγια διαμερίσματα και είναι απλή στο σχέδιο, με βάση τον κύβο και πιο συχνά καλύπτε ται από επίπεδη στέγαση, το δώμα, στο οποίο υπάρχουν αλλεπάλληλα στρώματα υλών, που 19