Laurence Bergreen, 2007 This translation published by arrangement with Alfred A. Knopf, a division of Random House, Inc. Ðñþôç Ýêäïóç: Οκτώβριος 2009

Transcript

1

2 TIÔËÏÓ ÐÑÙÔÏÔÕÐÏÕ: MARCO POLO FROM VENICE TO XANADU Από τις Εκδόσεις VINTAGE BOOKS, Νέα Υόρκη 2007 TÉÔËÏÓ ÂÉÂËÉÏÕ: Μάρκο Πόλο Από τη Βενετία στην άκρη του κόσµου ÓÕÃÃÑÁÖÅÁÓ: Laurence Bergreen ÌÅÔÁÖÑÁÓÇ ÊÅÉÌÅÍÏÕ: Έφη Φρυδά ÅÐÉÌÅËÅÉÁ ÄÉÏÑÈÙÓÇ ÊÅÉÌÅÍÏÕ: Μαρία Μπανούση ÓÕÍÈÅÓÇ ÅÎÙÖÕËËÏÕ: Χρυσούλα Μπουκουβάλα ÇËÅÊÔÑÏÍÉÊÇ ÓÅËÉÄÏÐÏÉÇÓÇ: Ραλλού Ρουχωτά EÊÔÕÐÙÓÇ: Άγγελος Ελεύθερος & ΣΙΑ Ο.Ε. ÂÉÂËÉÏÄÅÓÉÁ: Κωνσταντίνα Παναγιώτου & ΣΙΑ Ο.Ε. Laurence Bergreen, 2007 This translation published by arrangement with Alfred A. Knopf, a division of Random House, Inc. EÊÄÏÓÅÉÓ ØÕ ÏÃÉÏÓ Á.Å., ÁèÞíá 2009 Ðñþôç Ýêäïóç: Οκτώβριος 2009 ÉSBN Ôõðþèçêå óå áñôß åëåýèåñï çìéêþí ïõóéþí, προερχόµενο αποκλειστικά και µόνο από δάση που καλλιεργούνται για την παραγωγή χαρτιού. To ðáñüí Ýñãï ðíåõìáôéêþò éäéïêôçóßáò ðñïóôáôåýåôáé êáôü ôéò äéáôüîåéò ôïõ Åëëçíéêïý Íüìïõ (Í. 2121/1993 üðùò Ý åé ôñïðïðïéçèåß êáé éó ýåé óþìåñá) êáé ôéò äéåèíåßò óõìâüóåéò ðåñß ðíåõìáôéêþò éäéïêôçóßáò. Áðáãïñåýåôáé áðïëýôùò ç Üíåõ ãñáðôþò αäåίáò ôïõ åêäüôç êáôü ïðïéïνäþðïôå ôñüðï Þ ìýóï áíôéãñáöþ, öùôïáíáôýðùóç êáé åí ãýíåé áíáðáñáãùãþ, åêìßóèùóç Þ äáíåéóìüò, ìåôüöñáóç, äéáóêåõþ, áíáìåôüäïóç óôï êïéíü óå ïðïéáäþðïôå ìïñöþ (çëåêôñïíéêþ, ìç áíéêþ Þ Üëëç) êáé ç åí ãýíåé åêìåôüëëåõóç ôïõ óõíüëïõ Þ ìýñïõò ôïõ Ýñãïõ. ÅÊÄÏÓÅÉÓ ØÕ ÏÃÉÏÓ Á.Å. PSICHOGIOS PUBLICATIONS S.A. äñá: ÔáôïÀïõ 121 Head office: 121, Tatoiou Str Ìåôáìüñöùóç Metamorfossi, Greece Âéâëéïðùëåßï: Ìáõñïìé Üëç 1 Bookstore: 1, Mavromichali Str ÁèÞíá Áthens, Greece Ôçë.: Tel.: Telefax: Telefax: info@psichogios.gr info@psichogios.gr

3 Μετάφραση: Έφη Φρυδά

4 Στη µητέρα µου, Αντέλ Γκάµπελ Μπέργκριν

5 Ο Κουµπλάι ρωτάει τον Μάρκο: «Όταν επιστρέψεις στη ύση, θα επαναλάβεις στον κόσµο αυτά που λες σ εµένα;» «Μιλάω αδιάκοπα», λέει ο Μάρκο, «όµως ο ακροατής συγκρατεί µόνο τα λόγια που προσµένει. Άλλη είναι η περιγραφή του κόσµου που το καλοπροαίρετο αυτί σου ακούει µε προσοχή, άλλη εκείνη που θα κάνει το γύρο των λιµενεργατών και των γονδολιέρηδων στο δρόµο έξω απ το σπίτι µου την ηµέρα της επιστροφής µου, άλλη ακόµα εκείνη που ίσως υπαγορεύσω στα γεράµατά µου, αν µε πιάσουν αιχµάλωτο Γενοβέζοι πειρατές και µε ρίξουν στη φυλακή στο ίδιο κελί µε ένα συγγραφέα περιπετειών. εν είναι η φωνή που υπαγορεύει την ιστορία. Είναι το αυτί». «Και ακούω, απ τη φωνή σου, τις αόρατες αιτίες που δίνουν στις πόλεις ζωή, µέσα από τις οποίες ίσως, όταν θα είµαι πια νεκρός, να ξαναέρθουν στη ζωή». Ίταλο Καλβίνο, Αόρατες Πόλεις

6

7 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ: Ο αντιπλοίαρχος Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ρ Ω Τ Ο / Ευρώπη Οι έµποροι της Βενετίας Το χρυσό διαβατήριο Ο µαθητευόµενος Ο οπιοφάγος Οι πλάνητες των υψιπέδων Η Μυστική ιστορία των Μογγόλων Β Ι Β Λ Ι Ο Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο / Ασία Ο οικουµενικός αυτοκράτορας Στην υπηρεσία του χαν Ο αγώνας για επιβίωση Ο στρατηγός και η βασίλισσα Η Πόλη του Oυρανού Ο ιερός άνεµος ΒΙΒΛΙΟ ΤΡΙΑ / Ινδία Ο αναζητητής Η πριγκίπισσα των Μογγόλων Ο άσωτος υιός Ε Π Ι Λ Ο Γ Ο Σ: Ο παραµυθάς Σ η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ Ε Υ Ρ Ε Τ η Ρ Ι Ο Ε Υ Χ Α Ρ Ι Σ Τ Ι Ε Σ

8 D R A M AT I S P E R S O N A E ( Π Ρ Ο Σ Ω Π Α Τ Ο Υ Δ Ρ Α Μ Α Τ Ο Σ ) ΔΥΣη Μάρκο Πόλο, Βενετός έµπορος Νικολό Πόλο, πατέρας του Μάρκο Μαφέο Πόλο, θείος του Μάρκο Τεοµπάλντο της Πιατσέντσα, λεγάτος του πάπα. Αργότερα Πάπας Γρηγόριος Ι Ρουστιτσέλο της Πίζα, συγκρατούµενος του Μάρκο στη Γένοβα και συν-συγγραφέας Α Ν Α Τ Ο Λ η Τζένγκις (ή Τζίνγκις) Χαν, ιδρυτής της Μογγολικής Αυτοκρατορίας Ογκοντάι Χαν, γιος και διάδοχος του Τζένγκις Κουµπλάι Χαν, ένας απ τους εγγονούς του Τζένγκις. Ο Μέγας Χαν των Μογγόλων Μόνγκε Χαν, ένας απ τους εγγονούς του Τζένγκις Σοργκαγκτάνι Μπεκί, µητέρα του Μόνγκε, του Χουλαγκού και του Κουµπλάι Τσάµπι, η ανώτερη σύζυγος του Κουµπλάι, βουδίστρια Αχµάντ, ο µουσουλµάνος υπουργός οικονοµικών του Κουµπλάι Χαν Ναγιάν, ο χριστιανός αντίπαλος του Κουµπλάι Αριγκµπογκέ, ο µικρότερος αδερφός του Κουµπλάι Χαν Κα ντού, ένας απ τους εξαδέλφους του Κουµπλάι «Φαγκς-πα, Θιβετιανός βουδιστής µοναχός που επινόησε µια ενιαία µογγολική γραφή Μπαγιάν «Εκατό Μάτια», έµπιστος στρατηγός του Κουµπλάι Χαν

9 Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Ο αντιπλοίαρχος Το καλοκαίρι του 1298 ο στόλος της Γένοβα, ένας απ τους ισχυρότερους της Ευρώπης, συγκέντρωσε δυνάµεις για να επιτεθεί στο στόλο της Γαληνοτάτης ηµοκρατίας της Βενετίας. Παρά τις επίσηµες εκεχειρίες, αυτοί οι δύο αντίπαλοι πολεµούσαν ολόκληρες δεκαετίες για τους επικερδείς εµπορικούς δρόµους προς την Ανατολή. Πολυµήχανη και τολµηρή, η Γένοβα είχε συνήθως το πάνω χέρι στις αιµατηρές συγκρούσεις τους. Το 1294 οι Γενοβέζοι επικράτησαν µε µια ναυτική κίνηση, δένοντας όλα τους τα σκάφη µαζί σ ένα γιγάντιο τετράγωνο. Όταν οι Βενετοί επιτέθηκαν, το πλωτό οχυρό κατατρόπωσε τους επίδοξους εισβολείς τρέποντάς τους σε φυγή. Τον επόµενο χρόνο οι Γενοβέζοι επέδειξαν γι άλλη µια φορά υπεροχή στην ανοιχτή θάλασσα, προκαλώντας τη βύθιση του βασικού βενετσιάνικου εµπορικού στόλου και, όταν δεν είχαν πια άλλους στόχους στο νερό, καταδίωξαν τους Βενετούς στην ξηρά. Το 1296 στην Κωνσταντινούπολη οι Γενοβέζοι σφαγίασαν τους αντιπάλους τους, αποκτώντας τη φήµη σκληρών και άπληστων πολεµιστών. Σταδιακά η Βενετία ανασυντάχθηκε. Υπό την αρχηγία τολµηρών αντιπλοιάρχων φροντισµένες βενετσιάνικες γαλέρες καταδίωξαν τους Γενοβέζους όπου κι αν πήγαν, στήνοντας το σκηνικό για τη Μάχη του Κουρτσόλα, που πήρε τ όνοµά της από ένα νησί στις απόκρη- µνες αλµατικές ακτές, το οποίο διεκδικούσαν και οι δύο πόλειςκράτη στις αέναες ναυµαχίες τους για το εµπόριο.

10 14 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο τεράστιος γενοβέζικος στόλος, που τον αποτελούσαν συνολικά ογδόντα οκτώ πλοία, απέπλευσε υπό την ηγεσία του πρόσφατα τοποθετηµένου ναυάρχου Λάµπα Ντόρια. Ο Ντόρια ακολουθούσε στρατηγική αναµονής και αφού κρυβόταν πίσω από νησιά, απέπλεε έπειτα για πιο ζεστά νερά κοντά στην Τυνησία, ελπίζοντας να δελεάσει τους ανυπόµονους Βενετούς και να τους αιχµαλωτίσει. Οι Βενετοί δεν τσί- µπησαν το δόλωµα και οι δυνάµεις της Γένοβα αναγκάστηκαν ν αρκεστούν σε µικρές, τοπικές αψιµαχίες. Τελικά ο ναύαρχος Ντόρια, µη µπορώντας να περιµένει άλλο, διέταξε το στόλο του να κατευθυνθεί προς βορρά, στον Κόλπο της Βενετίας. Τα πλοία του δε συνάντησαν σηµαντική αντίσταση καθώς έπλεαν έξω από πόλεις και κάστρα που τυπικά βρίσκονταν υπό τον έλεγχο της Βενετίας. Απουσία του εχθρού έριξαν άγκυρα έξω απ την ακτή του Κουρτσόλα, τετρακόσια µίλια νοτιοανατολικά της Βενετίας. Εκεί µια άγρια θύελλα βύθισε έξι απ τα ογδόντα οκτώ σκάφη του στόλου και όταν κόπασε, οι επιζήσαντες λεηλάτησαν και κατέστρεψαν το νησί, προσβάλλοντας ανεπανόρθωτα, όπως πίστεψαν, τους αόρατους Βενετούς. Το πρωί της 6ης Σεπτεµβρίου του 1298, όπου η ζέστη και η υγρασία άρχισαν να κάνουν την κατάσταση δύσκολη, ο στόλος των Βενετών εµφανίστηκε ξαφνικά µέσα απ την οµίχλη. Ενενήντα έξι γαλέρες υπό τις διαταγές του Αντρέα Ντάντολο, γόνου επιφανούς δυναστείας. Οι βενετικές γαλέρες, φηµισµένες για την ταχύτητά τους, ήταν λεπτές, κοµψές κατασκευές που έµοιαζαν µε γιγάντιες γόνδολες και κινούνταν από ζεύγη κωπηλατών που αγκοµαχούσαν. Οι γαλέρες ορµούσαν στα µανιασµένα κύµατα κι ύστερα στρέφονταν µε τόλµη κι έχωναν µια αρπάγη που προεξείχε απ την πλώρη στο αντίπαλο πλοίο. Μόλις αυτό το εξάρτηµα έβρισκε το στόχο του στο εχθρικό πλοίο, οι βενετικές δυνά- µεις έπεφταν πάνω του και το κατατρόπωναν. Επειδή τα κουπιά λειτουργούν αποτελεσµατικότερα όταν είναι µέσα στο νερό σε ρηχή γωνία, τα πλοία αποκάλυπταν λιγότερο από ένα µέτρο ύψος των εξάλων. (Οι γαλέρες µπορούσαν επίσης να ταξιδεύουν µε πανί, µολονότι δεν ήταν καλά εξοπλισµένες γι αυτή την τεχνολογία.) Η ζωή πάνω στις βενετικές γαλέρες ήταν σκέτη δυστυχία. Πληρώµατα περίπου εκατό αντρών στριµώχνονταν σε πολύ περιορισµένο χώρο. Τροφή και νερό λιγοστά. Οι γαλέρες µετέφεραν εφόδια µόνο για µία εβδοµάδα. Οι µικρές µερίδες για τους εξουθενωµένους κωπη-

11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 15 λάτες ήταν ο κανόνας και όχι η εξαίρεση. Προκειµένου ν αντεπεξέλθουν σε τούτους τους σοβαρούς περιορισµούς, οι βενετικές γαλέρες έπιαναν λιµάνι τη νύχτα και είχαν σύντοµες αποστολές τρεις, τέσσερις ηµέρες το πολύ. Με τις ρηχές καρίνες τους έπλεαν κοντά στην ακτή φονικά αλλά εκπληκτικά ευάλωτα σκάφη που καραδοκούσαν να επιτεθούν. Σ ένα από αυτά τα πλοία αντιπλοίαρχος ήταν ο Μάρκο Πόλο, ένας έµπορος που είχε επιστρέψει απ την Κίνα πριν από τρία χρόνια. Σε ηλικία σαράντα τεσσάρων ετών ήταν ανάµεσα στους γηραιότερους συµµετέχοντες στη µάχη και µακράν ο πιο πολυταξιδεµένος. Ο Μάρκο πήγαινε στη µάχη υπό τον τίτλο του Βενετού «ευγενούς», χρηµατοδοτώντας το δικό του πλοίο και βασιζόµενος για την ουσιαστική πλεύση σ έµπειρους πλοηγούς. Ταξιδευτής του κόσµου απ τα δεκαεπτά του χρόνια, αισθανόταν πολύ άνετα όταν βρισκόταν στο εξωτερικό. Υπό κατάσταση πολιορκίας ο Μάρκο Πόλο βρισκόταν στο στοιχείο του, ατάραχος και γεµάτος αυτοπεποίθηση. Η µάχη του Κουρτσόλα ήταν ένας τρόπος να δοξαστεί στα µάτια των Βενετών συµπατριωτών του, που αντιµετώπιζαν µε σκεπτικισµό τις ιστορίες του για την Κίνα. Ο Αντρέα Ντάντολο οδήγησε τον Μάρκο και τους άλλους Βενετούς στην αντικρινή ακτή του Κουρτσόλα, όπου οι άντρες του αποβιβάστηκαν και αµέσως κρύφτηκαν. Στο µεταξύ ο Λάµπα Ντόρια είχε παρατηρήσει τον εχθρικό στόλο και είχε καταλήξει στο εσφαλµένο συµπέρασµα ότι οι Βενετοί απλώς καθυστερούσαν την εµπλοκή στη µάχη από φόβο. Αλλά το επόµενο πρωινό Κυριακή 8 Σεπτεµβρίου οι Βενετοί έκαναν έφοδο στο Κουρτσόλα και στο γενοβέζικο στρατόπεδο. Ανυποµονώντας ν αντιµετωπίσει επιτέλους τους Βενετούς, ο Ντόρια οδήγησε τους άντρες του σε αµφίβια µάχη. Στην ξηρά βέλη σκοτείνιασαν τον ουρανό. Στη θάλασσα γαλέρες εµβόλισαν κι έβαλαν φωτιά η µία στην άλλη. Καθώς ο Ντόρια παρακολουθούσε τη σκηνή της µάχης από ψηλά δίπλα στο γιο του Οτάβιο, ένα βενετικό βέλος βρήκε το νεαρό στο στήθος. Ο Οτάβιο έπεσε ξαφνικά νεκρός στα πόδια του πατέρα του. Οι συµπολεµιστές του πάνω στο πλοίο έσπευσαν να συµπαρασταθούν στον Ντόρια, εκείνος όµως αρνήθηκε τον οίκτο τους. «Ρίξτε το γιο

12 16 ΠΡΟΛΟΓΟΣ µου στα βάθη της θάλασσας», διέταξε. «Εκεί είναι ο καλύτερος τόπος για ν αναπαυτεί». Με ούριο άνεµο οι Βενετοί, υπό τις διαταγές του Ντάντολο, άδραξαν την ευκαιρία και αιχµαλώτισαν δέκα γενοβέζικες γαλέρες. Πάνω στον ενθουσιασµό τους όµως δεν πρόσεξαν και τα καράβια τους προσάραξαν. Ύστερα από εννιά ώρες ναυµαχίας οι εξουθενω- µένοι Βενετοί ηττήθηκαν. Οι Γενοβέζοι αιχµαλώτισαν ογδόντα τέσσερις βενετικές γαλέρες, βουλιάζοντας µερικές και καίγοντας άλλες ολοσχερώς, µέχρι και τα ίσαλα. Μόνο µια χούφτα απ τα κάποτε υπερήφανα σκάφη κατάφερε να δραπετεύσει. Οι ανθρώπινες απώλειες ήταν ακόµα µεγαλύτερες. Συνολικά οι δυνάµεις των Γενοβέζων αιχµαλώτισαν άντρες αριθµός που έκοβε την ανάσα εκείνη την εποχή, όταν ο συνολικός πληθυσµός της Βενετίας ήταν µόλις Ήταν η χειρότερη ήττα που είχε υποστεί η Βενετία κατά τη διάρκεια µιας δεκαετίας µαχών µε τη Γένοβα. Ηττηµένος ο Αντρέα Ντάντολο ρίχτηκε πάνω στο κατάρτι της ναυαρχίδας και άρχισε να χτυπά το κεφάλι του µέχρι που το κρανίο του ράγισε και πέθανε, στερώντας έτσι απ τους Γενοβέζους την ικανοποίηση να τον αιχµαλωτίσουν. Το µέγεθος του θριάµβου αιφνιδίασε τις δυνάµεις των Γενοβέζων, που, εκστασιασµένοι απ την καλή τους τύχη, οδήγησαν τις αιχµάλωτες βενετικές γαλέρες για µια ζοφερή εκτίµηση στη Γένοβα. Ανάµεσα στους χιλιάδες εξαθλιωµένους αιχµαλώτους ήταν ο Μάρκο Πόλο, Βενετός ευγενής. Τις επόµενες τέσσερις εβδοµάδες ο γενοβέζικος στόλος µαζί µε τα αιχµάλωτα πλοία κατευθύνθηκε νότια, έπειτα έστριψε δυτικά κάτω απ τη φτέρνα της Ιταλίας και τελικά βόρεια προς τη Γένοβα, όπου έφθασε στις 6 Οκτωβρίου του Η γαλέρα του Μάρκο Πόλο ρυ- µουλκήθηκε στο λιµάνι ανάποδα, µε την πρύµνη µπροστά, όρτσα τα πανιά, λάβαρα πεσµένα και τον αντιπλοίαρχό της σιδεροδέσµιο. Μεγαλύτερη ατίµωση περίµενε τον Μάρκο Πόλο στην ξηρά, όπου, σύµφωνα µε κάποιες αναφορές, φυλακίστηκε αµέσως στο Παλάτσο ντι Σαν Τζόρτζιο. Παρά το λαµπρό όνοµά του, το οικοδόµηµα προκαλούσε ζοφερούς συνειρµούς στους Βενετούς γιατί είχε χτιστεί (το

13 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ) από πέτρες που οι Γενοβέζοι είχαν ανενδοίαστα κλέψει απ το βενετικό προξενείο της Κωνσταντινούπολης. Το αποτέλεσµα ήταν ένα κακόγουστο µνηµείο γενοβέζικης στρατιωτικής αλαζονείας, γεµάτο µε διακοσµητικά πέτρινα λιοντάρια παρµένα απ το αυθεντικό γιατί το λιοντάρι αποτελούσε σύµβολο της βενετικής ισχύος, που τώρα όµως είχε εξηµερωθεί απ τον βασικό της αντίπαλο. Θιγµένοι απ την προσβολή, οι Βενετοί ισχυρίστηκαν ότι οι αιχµάλωτοι λιµοκτονούσαν εδώ, ενώ οι Γενοβέζοι διατείνονταν ότι τους παρείχαν καλή διατροφή και συνθήκες διαβίωσης. Η αλήθεια µάλλον βρισκόταν κάπου στη µέση. Αιχµάλωτοι περνοδιάβαιναν µπροστά στο παλάτσο ελεύθερα και λάµβαναν ακόµα διάφορα πολυτελή αντικείµενα απ το σπίτι τους. ιακεκριµένοι κρατούµενοι, όπως ο Μάρκο Πόλο, είχαν διαµερίσµατα µε κρεβάτια που καλύπτονταν από κουρτίνες φτιαγµένες από πλούσια υφάσµατα. Ίσως και να είχαν υπηρέτες που έκαναν θελήµατα γι αυτούς. Η ζωή στην αιχµαλωσία δεν ήταν τόσο σκληρή όσο ανιαρή, αλλά διαρκούσε χρόνια. Όµως ο Μάρκο Πόλο διατηρούσε την ψυχραιµία του ακόµα και υπό αυτές τις εξευτελιστικές συνθήκες. Του φέρονταν µε όλο το σεβασµό που άρµοζε σ ένα Βενετό αντιπλοίαρχο. Έγινε γνωστός µέσα στη φυλακή και στη συνέχεια σε όλη τη Γένοβα ως αφηγητής των συναρπαστικών ταξιδιών του στην Ασία, όπως είχε γίνει στη Βενετία πριν απ την αιχµαλωσία του. Τραβούσε την προσοχή και βελτίωσε τις συνθήκες διαβίωσής του σε τέτοιο βαθµό, που τον θεώρησαν φαινόµενο. Γοήτευε και κέρδιζε την εύνοια των ξένων επιδεικνύοντας την ικανότητα επιβίωσης που είχε αναπτύξει στη Μογγολική Αυτοκρατορία και στην Ινδία. Τελικά οι φυσικοί του εχθροί, οι Γενοβέζοι, άρχισαν να εκτιµούν τον συναρπαστικό Βενετό. «Ολόκληρη η πόλη συγκεντρωνόταν να τον δει και να του µιλήσει. εν του φέρονταν σαν να ήταν φυλακισµένος, αλλά ένας ιδιαίτερα αγαπητός φίλος και υψηλά τιµώµενος ευγενής. Τον περιέβαλλαν µε τόσες τιµές και αγάπη, που δεν υπήρχε ώρα της ηµέρας που να µη δέχεται την επίσκεψη κάποιου απ τους αριστοκράτες της πόλης και οι Γενοβέζοι του παρείχαν όλα τ απαραίτητα για την καθηµερινή ζωή του», έγραψε ο Τζοβάνι Μπατίστα Ραµούσιο, ένας λόγιος της Αναγέννησης, που συνέταξε µία απ τις πρώτες αναφορές για την καριέρα του Μάρκο Πόλο. Ελεύθερος απ τα δεσµά των εγκόσµιων εµπορικών ευθυνών του, ο

14 18 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Μάρκο όχι µόνο επέζησε στη φυλακή, αλλά πρόκοψε, µεταµορφωµένος σ έναν µεσήλικα αρσενικό Σεχραζάντ που κέρδιζε επάξια το ψωµί του αφηγούµενος τις περιπέτειές του, ειδικά εκείνες που είχαν να κάνουν µε τον Μογγόλο ηγέτη Κουµπλάι Χαν. Ο Βενετός ισχυριζόταν ότι τον είχε δει µε τα ίδια του τα µάτια. «Ο Άρχοντας Μάρκο», γράφει ο Ραµούσιο, «βλέποντας τη µεγάλη επιθυµία που είχαν όλοι ν ακούσουν για τη χώρα της Καθαίας* και τον Μεγάλο Χαν, κι επειδή τον κούραζε πολύ το γεγονός ότι κάθε µέρα αναγκαζόταν να διηγείται την ιστορία ξανά και ξανά, δέχτηκε τη συµβουλή να τα καταγράψει όλα». Φυλακισµένος στο Παλάτσο ντι Σαν Τζόρτζιο, ο Μάρκο γνώρισε έναν παραγωγικό συγγραφέα ιπποτικών ιστοριών της εποχής του Αρθούρου που ονοµαζόταν Ρουστιτσέλο της Πίζα και ήταν ευνοού- µενος του βασιλιά Εδουάρδου του Α της Αγγλίας. Οι Γενοβέζοι είχαν συλλάβει το συγγραφέα πριν από χρόνια, στις 6 Αυγούστου του 1284, στη µάχη της Μελόρια, όταν κατάφεραν ένα αποφασιστικό πλήγµα στην αντίπαλο Πίζα. Όπως και άλλοι κρατούµενοι του παλάτσο, ο Ρουστιτσέλο αναζητούσε τρόπο να βγει απ την όλο και αυξανόµενη απραγία που του είχε επιβληθεί και ο Μάρκο του παρείχε τον απαιτούµενο περισπασµό. Μ ευφράδεια και ενθουσιασµό, ο Βενετός µιλούσε σαν χείµαρρος για την παραµονή του στην αυλή του ισχυρότερου ηγέτη του κόσµου, του Κουµπλάι Χαν. Ο Κουµπλάι Χαν αποτελούσε στην εποχή του µια εξωπραγµατική, σχεδόν µυθική µορφή για τους περισσότερους Ευρωπαίους, που θεωρούσαν τη Μογγολική Αυτοκρατορία το πιο βάρβαρο και επικίνδυνο βασίλειο του κόσµου. Ωστόσο εδώ, µπροστά στον Ρουστιτσέλο, βρισκόταν ένας άνθρωπος που όχι µόνο είχε δει τον Κουµπλάι Χαν, αλλά φαινόταν να τον γνωρίζει καλά και να έχει ταξιδέψει υπηρετώντας τον απ το ένα άκρο της Ασίας στο άλλο και ακόµα παραπέρα. Όπως γράφει ο Ρουστιτσέλο, «Ο Μάρκο έµεινε µε τον Μεγάλο Χαν δεκαεπτά ολόκληρα χρόνια. Και σε αυτό το διάστηµα ποτέ δεν έπαψε να ταξιδεύει σε ειδικές αποστολές. Γιατί ο Μεγάλος Χαν, βλέποντας ότι ο Μάρκο του έφερνε νέα από κάθε περιοχή και ότι χειριζόταν µ επιτυχία όλες τις δουλειές που του ανέθετε, του εµπιστευόταν τις πιο ενδιαφέρουσες και µακρινές αποστολές». Εντυπω-

15 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 19 σιασµένος ο Ρουστιτσέλο συνέχισε: «Ο Μεγάλος Χαν ήταν τόσο ικανοποιηµένος µε το χειρισµό των υποθέσεών του, που του είχε µεγάλη εκτίµηση, του έδειχνε µεγάλη εύνοια και τον είχε τόσο κοντά του, που οι άλλοι άρχοντες είχαν αρχίσει να ζηλεύουν. Έτσι ο Μάρκο είδε περισσότερο αυτό το κοµµάτι του κόσµου από οποιονδήποτε άλλον άνθρωπο, γιατί ταξίδεψε σε τούτες τις απόµακρες περιοχές περισσότερο απ οποιονδήποτε άλλο πάνω στη γη κι επίσης επειδή αφοσιώθηκε απόλυτα σε αυτή την παρατήρηση». Οι πιο µορφωµένοι κρατούµενοι του παλάτσο έγραφαν ποίηση ή συνέθεταν περίπλοκες ιστορίες ιπποσύνης για να περνά η ώρα. Κάποιες φορές η φυλακή έµοιαζε µε καλά φυλασσόµενη λογοτεχνική παροικία, που την κατοικούσαν αριστοκρατικοί και επίδοξοι συγγραφείς. Ανάµεσά τους ο Ρουστιτσέλο, ένας πνευµατώδης συγγραφέας µε ταλέντο στην κολακεία, ο οποίος έψαχνε διαρκώς για µια ιστορία µια περιπέτεια, ένα ροµάντσο, µια µάχη για να γοητεύσει το αριστοκρατικό κοινό του. Ακούγοντας τις θαυµαστές διηγήσεις του Μάρκο Πόλο απ την Ανατολή, ο Ρουστιτσέλο συνειδητοποίησε ότι είχε βρει την ιστορία της ζωής του, µια απ τις πιο θαυµαστές αληθινές αφηγήσεις που υπήρχαν. Τελικά ο συγγραφέας ιπποτικών ιστοριών πρότεινε στον ταξιδευτή του κόσµου να συνεργαστούν για να δηµιουργήσουν µια εκλα κευµένη αφήγηση των ταξιδιών του. Προσπαθώντας να προσθέσει µια νότα αδιαφορίας στις ζοφερές συνθήκες που οδήγησαν στη δηµιουργία του αριστουργήµατός τους, ο Ρουστιτσέλο εξηγεί: «Όταν ήταν στη φυλακή της Γένοβα εξαιτίας του πολέµου, µη θέλοντας να µένει άπραγος, σκέφτηκε ότι έπρεπε να συντάξει αυτό το βιβλίο για να ψυχαγωγήσει τους αναγνώστες του». Σε όλη τη διάρκεια της εκπληκτικής ζωής του ο Μάρκο γνώριζε πολύ καλά να χρησιµοποιεί τις αναποδιές και να τις στρέφει προς όφελός του. Τώρα του δινόταν η ευκαιρία να καταγράψει το χρονικό των περιπετειών του. Για να τονώσει τη µνήµη του έστειλε να του φέρουν τις σηµειώσεις απ τα ταξίδια του και η συνεργασία µπήκε σ εφαρµογή µε τον τίτλο «Περιγραφή του κόσµου» όπως τη βίωσε ο Μάρκο Πόλο. Θα γινόταν γνωστή µε τον τίτλο Ταξίδια.

16 Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ρ Ω Τ Ο Ευρώπη

17 ΚΕφAΛΑΙΟ 1 Οι έµποροι της Βενετίας Κι έπειτα όλη η χάρη διαλύεται όλος αυτός ο φανταστικός κόσµος, ο τόσο λαµπρός χάνεται και χίλιοι κύκλοι απλώνονται Μια υπέροχη σειρά νησιών, 118 στο σύνολο, έκρυβε την πόλη απ τους εχθρούς της. Υγρή, σκοτεινή, αποµονωµένη και γεµάτη κόσµο, ισορροπούσε πάνω στα βράχια και στη λάσπη. Τείχη και µεγαλόπρεπες επαύλεις υψώνονταν πάνω σε θεµέλια από ξύλο πεύκου και πέτρας φερµένης απ την Ίστρια. Στη Βενετία του Μάρκο Πόλο ελάχιστα καινούργια οικοδοµήµατα µ εξαίρεση µια τεράστια βυζαντινή βασιλική και µερικές άλλες µεγάλες εκκλησίες έστεκαν εντελώς ίσια. Οι περισσότερες κατασκευές φαίνονταν να υψώνονται ασταθείς µέσα απ το νερό. Ο Μάρκο Πόλο πέρασε τα παιδικά του χρόνια σε µια πόλη βυθισµένη στη νύχτα λίγο πριν απ την αυγή. Σκοτεινή, µυστική, γεµάτη αµαρτίες και προκαταλήψεις. Ακόµα κι εκείνοι που είχαν ζήσει όλη τους τη ζωή στη Βενετία έχαναν το δρόµο καθώς περιπλανιόνταν στ αδιέξοδα δροµάκια που έστριβαν ξάφνου απ το οικείο στο επικίνδυνο. Συνωµοτικοί ψίθυροι και κρυφά γέλια από αόρατες πηγές αντηχούσαν στα στενά σοκάκια. Κεριά και δάδες τρεµόπαιζαν πίσω από µισοσκότεινα παράθυρα. Τα βράδια η οµίχλη αιωρούνταν σαν ιστός αράχνης πάνω απ τα κανάλια, καλύπτοντας τα πάντα µε σιωπή και αποµόνωση, σκιάζοντας τα φανάρια των δρόµων και τα παράθυ-

18 24 LAURENCE BERGREEN ρα µε θέα στα κανάλια. Παντού αρουραίοι. Έβγαιναν απ τα κανάλια κι έτρεχαν στις προβλήτες και στους δρόµους µασουλώντας την εύθραυστη υποδοµή της πόλης, µεταφέροντας µαζί τους τη χολέρα. Τα στενά σοκάκια και τα περάσµατα, σε µερικά µόλις χωρούσε να περάσει άνθρωπος, έστριβαν και ξαναέστριβαν φιδίσια ώσπου, χωρίς προειδοποίηση, άνοιγαν στο πλάτωµα του Μεγάλου Καναλιού, που χώριζε την πόλη στα δύο, πριν καταλήξει στη λιµνοθάλασσα και πέρα στην ανοιχτή θάλασσα της Αδριατικής. Το χειµώνα η πόλη φιλοξενούσε το Καρναβάλι (που στην κυριολεξία σηµαίνει το παιχνιδιάρικο «πρόσταγµα για τον αποχαιρετισµό του κρέατος» πριν απ τη Σαρακοστή). Το Καρναβάλι ήταν ευκαιρία για όργια που συνέβαιναν κρυφά πίσω απ τους ψηλούς τοίχους αυλών και τις βαριές κουρτίνες. Φήµες για εγκλήµατα έβριθαν ανάµεσα στην ευθυµία και στον αισθησιασµό της ηµοκρατίας. Οι Βενετοί µε κλίση στο κακό προτιµούσαν ήρεµους τρόπους για να επιφέρουν το θάνατο, όπως δηλητήριο ή στραγγαλισµό, και συνήθως γλίτωναν την τιµωρία. Σ έναν κόσµο αβέβαιο οι Βενετοί του 13ου αιώνα µπορούσαν να έχουν κάποιες βεβαιότητες. ιακόσια χρόνια πριν απ τον Κοπέρνικο και τριακόσια πριν απ τον Γαλιλαίο οι Βενετοί πίστευαν ακράδαντα ότι ο ήλιος γυρνούσε γύρω απ τη γη, οι ουράνιες σφαίρες ήταν απόλυτα λείες και η ηµιουργία συντελέστηκε ακριβώς χρόνια πριν απ την ίδρυση της Ρώµης. Θεωρούσαν ότι η Ιερουσαλήµ ήταν «ο οµφαλός της γης». Κάπου υπήρχαν πύλες που οδηγούσαν στον Παράδεισο και στην Κόλαση. Η ηµέρα για τους περισσότερους ανθρώπους ήταν χωρισµένη σε περιόδους προσευχής. Όρθρος και µεσάνυχτα, ύµνοι δοξαστικοί τρεις ώρες αργότερα, πρώτη ώρα το χάραµα, τρίτη ώρα στη µέση του πρωινού, έκτη ώρα το απόγευµα, καµία στη µέση του απογεύµατος, εσπερινός το ηλιοβασίλεµα και απόδειπνο την ώρα του ύπνου. Το Μεσαίωνα η επιστήµη απαρτιζόταν σε µεγάλο βαθµό, αλλά όχι απόλυτα, από λανθασµένους στόχους, όπως την αλχηµεία προσπάθεια µεταστοιχείωσης των ονοµαζόµενων βασικών µετάλλων σε χρυσό και την αστρολογία, που πήγαινε χέρι χέρι µε την αστρονοµία.

19 ΜΑΡΚΟ ΠΟΛΟ ΑΠΟ ΤΗ ΒΕΝΕΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΡΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ 25 Οι άνθρωποι βασίζονταν στον άνεµο, στο νερό και στα ζώα για να παίρνουν δύναµη. Στη υτική Ευρώπη δεν είχαν ακόµα εκµεταλλευτεί το κάρβουνο ως πηγή ενέργειας. Τα χαρτονοµίσµατα και η τυπογραφία απείχαν ακόµα διακόσια χρόνια. Η πιο προηγµένη τεχνολογία είχε να κάνει µε τα πλοία τα οποία θεωρούσαν µεταφορικά θαύµατα αλλά πολύ επικίνδυνα. Το ταξίδι απ τη µια άκρη της Ευρώπης στην άλλη ήταν βασανιστικά αργό και ριψοκίνδυνο. Το πέρασµα της Μάγχης αποτελούσε τρο- µακτικό εγχείρηµα. Όσοι ολοκλήρωναν τη δοκιµασία κατέθεταν ότι η προσπάθεια είχε κλονίσει την υγεία τους. Στην ξηρά οι άνθρωποι µετακινούνταν µε την ταχύτητα που τους πήγαινε ένα άλογο. Ο µέσος όρος ενός χερσαίου ταξιδιού κάλυπτε οκτώ µε δέκα µίλια την ηµέρα ή, υπό ειδικές συνθήκες και για σύντοµα διαστήµατα, δεκαπέντε µε είκοσι µίλια. Προκαταλήψεις οδηγούσαν όσους έκαναν τέτοια ταξίδια να καταφεύγουν τη νύχτα σε πρωτόγονα πανδοχεία, που µαστίζονταν από τρωκτικά και όπου δύο τρεις ταξιδιώτες µοιράζονταν ένα µοναδικό κρεβάτι. Χρειάζονταν πέντε βασανιστικές εβδοµάδες για να καλυφθεί µε κάρο η απόσταση απ το Παρίσι ως τη Βενετία. Στη Βενετία όµως οι συνθήκες ήταν πολύ διαφορετικές. Μικρή σε µέγεθος, αλλά παγκόσµια σε αντίληψη, η Βενετία εισέβαλε στον Ύστερο Μεσαίωνα, µια περίοδο οικονοµικής ανάπτυξης, πολιτιστικής εξέλιξης και µείωσης των φραγµών της εµπορικής δραστηριότητας. Τα ταξίδια δεν ήταν η εξαίρεση, αλλά ο κανόνας. Φαινόταν λες και όλοι στη Βενετία ήταν ταξιδιώτες και έµποροι ή ευελπιστούσαν να γίνουν. Σε όλη την Ευρώπη η πολιτική δύναµη, που στο παρελθόν ήταν κατανεµηµένη σε ανοργάνωτες και φθίνουσες αυτοκρατορίες που χρονολογούνταν απ τη Ρωµα κή εποχή, εδραιωνόταν τώρα σε καλά εξοπλισµένες και οργανωµένες πόλεις-κράτη και συνεισέφερε στη ραγδαία ανάπτυξη της τέχνης, της τεχνολογίας, των εξερευνήσεων και οικονοµικών δραστηριοτήτων. Εφευρέθηκαν ο διαβήτης και το ρολόι, ο ανεµόµυλος και ο νερόµυλος όλα ζωτικά για την οµαλή λειτουργία των ευρωπα κών οικονοµιών και ιδρύθηκαν µεγάλα πανεπιστηµιακά ιδρύµατα, τα οποία υπάρχουν ως σήµερα. Αποτέλεσµα αυτών των εξελίξεων ήταν η ανάπτυξη της Βενετίας ολόκληρης της Ευρώπης, για την ακρίβεια, όπως τη γνωρίζουµε.

20 26 LAURENCE BERGREEN Η Βενετία, σαγηνευτική, βυζαντινή και περιτριγυρισµένη από νερό, συγκαταλεγόταν ανάµεσα στα σηµαντικότερα κέντρα εµπορίου και πολιτισµού της Ευρώπης του 13ου αιώνα, µια ακµάζουσα πόλη-κράτος που ζούσε απ το εµπόριο. Η οικονοµία της ανθούσε χάρη στο επιθετικό ναυτικό της, που υπερασπιζόταν µε σθένος την πόλη απ τις αδιάκοπες επιδροµές των ληστρικών Γενοβέζων αντιπάλων τους και των Αράβων πειρατών. Σε αντίθεση µε άλλες µεσαιωνικές πόλεις,η Βενετία δεν είχε ούτε τείχη ούτε πύλες. εν ήταν απαραίτητα. Η λι- µνοθάλασσα και τα έλη την προστάτευαν απ τους εισβολείς από ξηρά και θάλασσα. Σαν µια πύλη προς τα πλούτη της Ανατολής, η Βενετία έδωσε ώθηση σε µια εκλεπτυσµένη αριστοκρατία εµπόρων, συµπεριλαµβανοµένης και της οικογένειας Πόλο, γνωστής για τα συχνά ταξίδια στην Ανατολή, ειδικά στην Κωνσταντινούπολη, για την αναζήτηση πολύτιµων λίθων, µεταξιού και µπαχαρικών. Η Βενετία είχε εξαιρετική δόµηση, ήταν απίστευτα ανεξάρτητη και εµπορική και βασιζόταν σ έναν µοναδικό συνδυασµό φεουδαρχικών ευθυνών και παγκόσµιας αντίληψης. Επειδή η Βενετία ήταν συµπαγής, περικυκλωµένη απ τη λιµνοθάλασσα και τους εχθρούς της, η αίσθηση ενός κοινού σκοπού ανάµεσα στους κατοίκους της ήταν ισχυρή. «Ο ουσιαστικός περιορισµός των Βενετών σε µια τόσο µικρή έκταση», αναφέρει ο ιστορικός Τζον Τζούλιους Νόργουιτς, «τους είχε βοηθήσει ν αναπτύξουν ένα µοναδικό πνεύµα συνοχής και συνεργασίας όχι µόνο σε περιόδους εθνικής κρίσης, αλλά επίσης, και αυτό είναι ακόµα πιο εντυπωσιακό, στην καθηµερινότητά τους. Ανάµεσα στην πλούσια εµπορική αριστοκρατία της Βενετίας οι πάντες γνώριζαν τους πάντες και η στενή γνωριµία οδηγούσε σε αµοιβαία εµπιστοσύνη, που άλλες πόλεις σπάνια είχαν αναπτύξει έξω απ τον στενό οικογενειακό κύκλο». Ως αποτέλεσµα οι Βενετοί απέκτησαν φήµη αποτελεσµατικής και επιµελούς επιχειρησιακής διοίκησης της πιο εξελιγµένης στην Ευρώπη. «Ένα εµπορικό εγχείρηµα», λέει ο Νόργουιτς, «ακόµα και αν είχε να κάνει µε µια τεράστια αρχική δαπάνη, πολλά χρόνια διάρκειας και µεγάλο ρίσκο, µπορούσε να ρυθµιστεί απ το Ριάλτο µέσα σε µερικές ώρες. Μπορεί να έπαιρνε το σχήµα µιας απλής συνεργασίας ανάµεσα σε δύο εµπόρους ή µιας µεγάλης συντεχνίας σαν αυ-

21 ΜΑΡΚΟ ΠΟΛΟ ΑΠΟ ΤΗ ΒΕΝΕΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΡΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ 27 τές που ήταν αναγκαίες για τη χρηµατοδότηση ενός µεγάλου στόλου ή ενός καραβανιού που διέσχιζε την Ασία. Σε κάθε περίπτωση», καταλήγει ο Νόργουιτς, «θεµελιωνόταν µ εµπιστοσύνη και ήταν απαραβίαστο». Σχεδόν όλοι στη Βενετία ασχολούνταν µε το εµπόριο. Χήρες επένδυαν σ εµπορικές δραστηριότητες και οποιοσδήποτε φτωχός νεαρός µπορούσε να αυτοχαρακτηριστεί «έµπορος» µπαίνοντας απλώς στο επάγγελµα. Παρόλο που οι κίνδυνοι ήταν πολλοί, αµύθητα πλούτη δελέαζαν τολµηρούς, πρόθυµους και ανόητους. Περιουσίες φτιάχνονταν κι εξανεµίζονταν εν µία νυκτί και άλλες πάλι χτίζονταν πάνω στην επιτυχία µίας και µόνο εµπορικής αποστολής στην Κωνσταντινούπολη. Οι έµποροι της Βενετίας είχαν αναπτύξει όλων των ειδών τις στρατηγικές για ν αντεπεξέλθουν στις ιδιοτροπίες του τρόπου που κέρδιζαν τα προς το ζην στο παγκόσµιο εµπόριο. Απουσία συγκεκριµένης ισοτιµίας συναλλάγµατος, τα πολλά είδη νοµισµάτων που χρησιµοποιούνταν δηµιουργούσαν έναν εφιάλτη µετατροπών. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία είχε το βυζάντιο (υπέρπυρο), οι αραβικές χώρες τη δραχµή τους, η Φλωρεντία το φλορίνι της. Η Βενετία, βασιζόµενη στο ποσοστό χρυσού προς ασήµι ενός συγκεκριµένου νοµίσµατος για να προσδιορίσει την πραγµατική του αξία, προσπαθούσε να τα συµβιβάσει όλα. Έµποροι όπως οι Πόλο επεδίωκαν να παρακάµψουν το εκνευριστικό νοµισµατικό σύστηµα µε το αναπόφευκτο µπέρδεµα και την υποτίµηση, ανταλλάσσοντας πολύτιµους λίθους, όπως ρουµπίνια, ζαφείρια και µαργαριτάρια. Προκειµένου να ικανοποιήσει αυτές τις περίπλοκες κι εξωτικές οικονοµικές ανάγκες, η Βενετία ανέπτυξε το πιο εξελιγµένο τραπεζικό σύστηµα της υτικής Ευρώπης. Τράπεζες καταθέσεων της ηπειρωτικής Ευρώπης γεννήθηκαν εδώ. Το 1156 η ηµοκρατία της Βενετίας έγινε το πρώτο κράτος µετά την αρχαιότητα που δηµιούργησε ένα δη- µόσιο δάνειο. Επίσης θέσπισε τους πρώτους τραπεζικούς νόµους στην Ευρώπη για να ρυθµίσει την αναπτυσσόµενη τραπεζική βιοµηχανία. Ως αποτέλεσµα αυτών των καινοτοµιών η Βενετία προσέφερε τις πιο εξελιγµένες επιχειρηµατικές εφαρµογές στην Ευρώπη.

22 28 LAURENCE BERGREEN Για τις ανάγκες των εµπόρων που συναλλάσσονταν µε την Ανατολή η Βενετία προσάρµοσε ρωµα κά συµβόλαια. Περίπλοκα συµβόλαια για δάνεια και ανταλλαγές µέσω θαλάσσης επεξηγούσαν υποχρεώσεις ανάµεσα σε πλοιοκτήτες κι εµπόρους και προσέφεραν ακόµα και ασφάλειες που το 1253 άρχισαν να γίνονται υποχρεωτικές στη Βενετία. Το πιο διαδεδοµένο είδος συµφωνίας ανάµεσα σ εµπόρους ήταν το commenda ή, στη βενετική διάλεκτο, το collegantia, ένα συµβόλαιο που βασιζόταν σε αρχαία πρότυπα. Σ ελεύθερη µετάφραση ο όρος σήµαινε «επιχειρηµατική συγχώνευση» και αντικατόπτριζε επικρατέστερα ήθη εµπορίου και όχι µια σειρά σταθερών νοµικών αρχών. Παρόλο που αυτά τα συµβόλαια του 12ου και του 13ου αιώνα φαίνονται απαρχαιωµένα είναι εκπληκτικά σύγχρονα στην απαίτησή τους για ακριβή λογιστική. Παρόµοια συµβόλαια αντικατόπτριζαν και διατηρούσαν µια στοιχειώδη µορφή καπιταλισµού πολύ πριν προκύψει αυτή η έννοια. Για τους Βενετούς ο κόσµος ήταν εκπληκτικά σύγχρονος µ έναν ακόµα τρόπο. Ήταν «επίπεδος», δηλαδή συνδεόταν παγκοσµίως κατά µήκος συνόρων και ορίων, φυσικών ή τεχνητών. Αντιµετώπιζαν τον κόσµο σαν ένα δίκτυο εµπορικών διαδροµών και ευκαιριών που άλλαζε διαρκώς και επεκτείνονταν σε γη και θάλασσα. Με πλοίο ή µε καραβάνι οι Βενετοί έµποροι ταξίδευαν στις τέσσερις γωνιές της γης προς αναζήτηση διαφόρων προ όντων. Πολύτιµα µπαχαρικά, µέταλλα, αλάτι, κερί, φάρµακα, κάµφορα, αραβικό κόµµι, µύρο, σανταλόξυλο, κανέλλα, µοσχοκάρυδο, σταφίδα, σύκα, ρόδια, υφάσµατα (κυρίως µετάξι), προβιές, όπλα, ελεφαντόδοτο, µαλλί, φτερά στρουθοκα- µήλου και παπαγάλου, µαργαριτάρια, σίδερο, µπακίρι, χρυσόσκονη, ράβδοι χρυσού, ράβδοι ασηµιού και Ασιάτες σκλάβοι, όλα συνέρρεαν στη Βενετία µέσω περίπλοκων εµπορικών οδών από Αφρική, Μέση Ανατολή και υτική Ευρώπη. Ακόµα πιο εξωτικά αντικείµενα µεταφέρονταν στην πόλη πάνω σε ξένες γαλέρες. Γιγάντιες µαρµάρινες κολόνες, βάθρα, παραβάν και ογκόλιθοι που είχαν αφαιρεθεί από κάποιον αρχαίο ναό ή αστικό οικοδόµηµα της Κωνσταντινούπολης, ή κάποιας άλλης ελληνικής ή αιγυπτιακής πόλης, στοιβάζονταν στις αποβάθρες. Αυτά τ αποµεινάρια της αρχαιότητας, ακρογωνιαίοι λίθοι πολιτισµών που είχαν πεθάνει ή κατέρρεαν, κατέληγαν σε κάποια σκοτεινή γωνιά της Πλα-

23 ΜΑΡΚΟ ΠΟΛΟ ΑΠΟ ΤΗ ΒΕΝΕΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΡΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ 29 τείας του Αγίου Μάρκου, στην πρόσοψη κάποιου εντυπωσιακού παλάτσο, όπου κατοικούσε κάποιος δούκας ή πλούσιος έµπορος της Βενετίας. Η ποικιλία των αγαθών ώθησε τον Σαίξπηρ να παρατηρήσει, µέσα απ το χαρακτήρα του Αντόνιο στον Έµπορο της Βενετίας, ότι «το εµπόριο και το κέρδος της πόλης / απαρτίζεται απ όλα τα έθνη» (3, 4. 26, 31). Το βενετικό εµπόριο ήταν συνώνυµο µε την παγκοσµιοποίηση ακόµα µία εµβρυακή ιδέα της εποχής. Για να επεκταθούν, οι Βενετοί συνεταιρίζονταν µε µακρινές κυβερνήσεις κι εµπόρους, υποσκελίζοντας φυλετικούς και θρησκευτικούς διαχωρισµούς. Άραβες, Εβραίοι, Τούρκοι, Έλληνες και τέλος Μογγόλοι έγιναν εµπορικοί συνέταιροι της Βενετίας, ακόµα και όταν φαινόταν να είναι πολιτικοί εχθροί. Οι Πόλο δεν ήταν οι πρώτοι έµποροι που ταξίδεψαν απ τη Βενετία στην Ασία, αλλά χάρη στα κατορθώµατα του Μάρκο Πόλο έγιναν οι πιο φηµισµένοι. Οι Βενετοί αναγνωρίζονταν όπου κι αν πήγαιναν απ τη χαρακτηριστική προφορά και διάλεκτό τους, τη veneto. Αυτή η γλώσσα, όπως και άλλες ροµανικές, βασιζόταν στα λατινικά κι ενσωµάτωνε λεξιλόγιο, σύνταξη και προφορά άλλων γλωσσών µερικά γερµανικά και ισπανικά (στον τρόπο που το καστιλιανό «σ» προφέρεται «θ») και µερικά κροατικά. Στο µείγµα υπήρχαν ακόµα και λίγα γαλλικά. Στη veneto υπήρχαν πολλά «ξ» και «ζ», αλλά σχεδόν κανένα «λ». Ο λόρδος Μπάιρον, που ισχυριζόταν ότι είχε απολαύσει διακόσιες γυναίκες στη Βενετία σε ισάριθµες βραδιές, ονόµαζε τη veneto «γλυκά, µπάσταρδα λατινικά». Περιπλέκοντας ακόµα περισσότερο τα πράγ- µατα, η veneto είχε πολλές παραλλαγές. Οι Πόλο της Βενετίας προσπαθούσαν σίγουρα να καταλάβουν τη διάλεκτο άλλων περιοχών, όπως της Πάδοβα, του Τρεβίσο, της Βερόνα. Μερικές χαρακτηριστικές λέξεις στον κόσµο του Μάρκο Πόλο µεταπήδησαν απ τη veneto στ αγγλικά. Οι Βενετοί στις µέρες του Πόλο χαιρετούσαν ο ένας τον άλλον µε τη λέξη ciao ή, για να είµαστε πιο ακριβείς, sciavo ή sciao vostro που σηµαίνει κατά λέξη «Είµαι δούλος σου». (Η λέξη συµπεριλήφθηκε στη βενετική γλώσσα απ τα κροατικά.) Η gondola είναι ακόµα µια βενετική λέξη, µολονότι δεν ξέρουµε

24 30 LAURENCE BERGREEN πότε ακριβώς το ίδιο το µακρύ, κοµψό, µαύρο σκάφος άρχισε να χρησιµοποιείται. Ενδεχοµένως την εποχή του Μάρκο Πόλο στα ελικοειδή κανάλια της πόλης να συνωστιζόταν µια ευρεία ποικιλία µικρών σκαφών ιστιοφόρα, κωπήλατες λέµβοι και γαλέρες. Η λέξη arsenal,* ο τόπος όπου κατασκευάζονταν ή αποθηκεύονταν όπλα, ενσωµατώθηκε στη βενετική γλώσσα απ τον αραβικό όρο dar al sina ah, που σηµαίνει «εργαστήριο». Όταν οι Ευρωπαίοι της εποχής του Μάρκο Πόλο χρησιµοποιούσαν αυτή τη λέξη, εννοούσαν το Οπλοστάσιο της Βενετίας, το φηµισµένο κέντρο ναυπηγικής. Εδώ ναυπηγοί είχαν έναν πρώιµο ταινιόδροµο που εξόπλιζε µε φρενήρεις ρυθµούς τις γαλέρες, εφαρµόζοντας πάνω τους τυποποιηµένα, προκατασκευασµένα εξαρτήµατα, όπως καρίνες και κατάρτια. Ένας Ισπανός επισκέπτης ονόµατι Πέρο Ταφούρ περιέγραψε την ακριβή, σαν χορογραφία, δραστηριότητα για την καθέλκυση της γαλέρας: «Ξεπρόβαλε µια γαλέρα που τη ρυµουλκούσε µια λέµβος και απ τα παράθυρα έβγαιναν απ το ένα το σκοινί, απ το άλλο το ψωµί, από ένα άλλο τα όπλα και από ένα άλλο οι βαλλίστρες και οι όλµοι και απ όλες τις πλευρές όλα όσα απαιτούνταν. Και όταν η γαλέρα έφτανε στην άκρη του δρόµου, όλοι οι απαιτούµενοι άντρες ήταν επί του σκάφους, εξοπλισµένοι µε κουπιά και το σκάφος ήταν πλήρως εφοδιασµένο». Ο Ταφούρ µέτρησε την καθέλκυση δέκα «πάνοπλων» γαλέρων µέσα σε διάστηµα έξι ωρών. Ένα νέο πολεµικό πλοίο κάθε τριάντα έξι λεπτά. εν είναι περίεργο που ολόκληρη η Ευρώπη θαύµαζε την ταχύτητα µε την οποία το Οπλοστάσιο της Βενετίας µπορούσε να µετατρέψει µια γυµνή καρίνα σ ένα πλήρως εξοπλισµένο σκάφος. Και οι αντιπλοίαρχοι µπορούσαν να έχουν τις γαλέρες τους σε ό,τι χρώ- µα ήθελαν αρκεί να ήταν µαύρο. Η επιτυχία της Βενετίας πήγαζε, εν µέρει, απ την προσηλωµένη αίσθηση κοινοτικού και πνευµατικού πεπρωµένου. Η βενετική µυθολογία ήταν κραταιά κι εντυπωσιακή. Πολιούχος της πόλης ήταν ο συνονόµατος του Μάρκο, ο Άγιος Μάρκος. Το 828 µια οµάδα Βενε- * Οπλοστάσιο. (Σ.τ.Μ.)

25 ΜΑΡΚΟ ΠΟΛΟ ΑΠΟ ΤΗ ΒΕΝΕΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΡΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ 31 τών εµπόρων συνωµότησαν για να κλέψουν το σκήνωµα του Μάρκου απ τον τόπο ανάπαυσής του στην Αλεξάνδρεια και το παρέδωσαν θριαµβευτικά στο δόγη της Βενετίας. Για να δικαιολογήσουν την πράξη τους αυτή οι έµποροι µηχανεύτηκαν µια θεωρία. Είπαν ότι φύλασσαν το σκήνωµα απ τις κακές προθέσεις των µουσουλµάνων και επινόησαν µια εντυπωσιακή αλλά ψεύτικη ιστορία. Ισχυρίστηκαν ότι ο Μάρκος, ενώ αρµένιζε στα νερά της Αδριατικής, συνάντησε θύελλα, που έριξε το σκάφος του στη λι- µνοθάλασσα, στο σηµείο όπου θα χτιζόταν αργότερα η Βενετία, και το σκάφος διανυκτέρευσε ακριβώς στο σηµείο όπου θα χτιζόταν το παλάτι του δόγη. Επιπλέον ένας άγγελος εµφανίστηκε στ όνειρο του Αγίου Μάρκου και του είπε τα εξής καθησυχαστικά λόγια: «Ν αναπαυθείς εδώ». Με τον καιρό τα λόγια αυτά κατέληξαν να σηµαίνουν ότι ο Μάρκος θα ήταν ασφαλής απ την καταιγίδα στη λιµνοθάλασσα, αλλά και ότι ανήκε πού αλλού; στη Βενετία. Η µεταφορά του σκηνώ- µατος του Μάρκου στη Βενετία αποτελεί ίσως την πιο σηµαντική κλοπή αγίου λειψάνου σε ολόκληρη τη χριστιανική ιστορία. Το σκήνωµα του Αγίου Μάρκου παρέµεινε στη Βενετία µέχρι την εποχή του Μάρκο Πόλο και ακόµα περισσότερο, προστατευµένο στο ιδιωτικό παρεκκλήσι του δόγη. Η κατοικία του δόγη ήταν το µοναδικό κτίριο στη Βενετία που ονοµαζόταν παλάτι. Όλες οι άλλες κατοικίες, όσο µεγάλες και αν ήταν και σε όσο εξέχουσα θέση και αν βρίσκονταν, ακόµα κι εκείνες κατά µήκος του Μεγάλου Καναλιού, ήταν γνωστές ως casa δηλαδή σπίτι και συνήθως τη λέξη αυτή τη συντόµευαν σε «Ca». Έτσι το σπίτι των Πόλο είναι γνωστό σαν «Ca» Πόλο ως τις µέρες µας. Η Βενετία ήταν µια ολιγαρχική κοινωνία, διοικούµενη από 150 οικογένειες που αποτελούσαν την εµπορική αριστοκρατία της πόλης. Λιγότερο από ένα τοις εκατό του πληθυσµού έλεγχε τη µοίρα του υπόλοιπου 99 τοις εκατό. Συχνά µια οικογένεια κατάφερνε να εισχωρήσει σε αυτή τη σφιχτά δοµηµένη αδελφότητα και γινόταν η νέα αριστοκρατία, αλλά η πρακτική αυτή έπαψε το Το Συµβούλιο της Βενετίας επέτρεπε στη µεσαία τάξη της πόλης να συστήσει συντεχνίες για την προώθηση του εµπορίου. Αυτά τα σωµατεία και οι σχολές εκπαίδευαν εργάτες και τεχνίτες και βοηθούσαν τους φτωχούς, πλήρωναν ακόµα και για το νοσοκοµείο. Ενδεχοµένως οι

26 32 LAURENCE BERGREEN Πόλο ν ανήκαν σε µία ή περισσότερες συντεχνίες για την προώθηση των εµπορικών συµφερόντων τους. Τους θεωρούσαν εύπορους εµπόρους, όχι όµως και πολιτικούς αρχηγούς. Κανείς µάλλον δε θα τους θυµόταν αν δεν υπήρχαν τα θαυµαστά κατορθώµατα του Μάρκο Πόλο και ο ζήλος του για αυτοπροβολή. όγης είναι µια βενετική λέξη και µια βενετική έννοια επίσης. Προέρχεται απ το λατινικό dux, ηγέτης. Οι πρώτοι δόγηδες ήταν στρατιωτικοί διοικητές που είχε διορίσει ο Βυζαντινός αυτοκράτορας. Όταν η Βενετία άρχισε να βγαίνει απ την αφάνεια, η πόλη χρειαζόταν τον δικό της ηγέτη και η έννοια του δόγη έγινε τοπική και αυτοδιαιωνιζόµενη. Ο κοσµικός δόγης είχε στενούς δεσµούς µε τον εισαγόµενο άγιο και καθήκον του ήταν να υπερασπίζεται το άγιο λείψανο που του είχε ανατεθεί. Σε αντάλλαγµα πίστευαν ότι ο Άγιος Μάρκος ευλογούσε και προστάτευε τη Βενετία. Η παράξενη φύση της συµφωνίας διασφάλιζε ότι η Βενετία θα διατηρούσε έναν δυτικό και χριστιανικό χαρακτήρα και δε θα ευθυγραµµιζόταν µε τις ανατολικές σέκτες, που οι άγιοι τους υποτάσσονταν στον Μάρκο και στο βενετικό πάνθεο. Εποµένως, Άγιος Μάρκος και δόγης µοιράζονταν τον έλεγχο του βενετικού πεπρωµένου. Ο συνδυασµός της κοσµικής δύναµης του δόγη και της πνευµατικής εξουσίας του Αγίου Μάρκου παρείχε στη ηµοκρατία την αίσθηση πολιτικού πεπρωµένου ενός κοσµικού πεπρωµένου εκτός των άλλων. Ο δόγης ήταν µια αινιγµατική µορφή, που σπάνια έκανε δηµόσιες εµφανίσεις και προήδρευε στην, υπάρχουσα από παλιά, µυστηριακή σχέση της Βενετίας µε τη θάλασσα, η οποία συχνά απεικονιζόταν σαν γά- µος. Οι Βενετοί πήγαν πιο µακριά αυτή την ιδέα και κάθε άνοιξη ο δόγης πετούσε µια χρυσή βέρα στην Αδριατική, σε µια τελετή που σκοπό είχε ν ανανεώσει τη σύµπραξη, µε τον ίδιο τρόπο που υπέγραφε το συµβόλαιο αµοιβαίας προστασίας µε τον Άγιο Μάρκο. Η λατρεία του δόγη επικυρωνόταν κάθε έτος την ηµέρα της Ανά-

27 ΜΑΡΚΟ ΠΟΛΟ ΑΠΟ ΤΗ ΒΕΝΕΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΡΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ 33 ληψης του Σωτήρος, που ήταν η σηµαντικότερη εορτή του βενετικού εορτολόγιου. Η ηµεροµηνία αυτή συµβόλιζε τη βενετική κατοχή στη αλµατία το 1000 µ.χ. όταν δόγης ήταν ο Πιέτρο Ορσέολο ο Β. Εποµένως ολόκληρη η Βενετία δόγης, πολίτες και κλήρος τιµούσε το γεγονός ευλογώντας την Αδριατική θάλασσα. Οι Βενετοί ήταν εθισµένοι σε θεάµατα κι επιδείξεις χρωµάτων και κανένα δεν ξεπερνούσε την τελετή της Ανάληψης του Σωτήρος. Η τελετή άρχιζε όταν επίσηµοι που κουβαλούσαν νερό, αλάτι και κλάδους ελιάς όλα ευλογηµένα για την περίσταση επιβιβάζονταν σε µια νηοποµπή από γαλέρες που ονοµαζόταν mude. Στη διαδροµή τούς έβρισκε ο δόγης, που είχε επιβιβαστεί σε µια πλούσια διακοσµηµένη λέµβο. Καθώς κατευθύνονταν προς το Λίντο, οι κληρικοί έψαλλαν και ο επίσκοπος προσευχόταν στο Θεό «δώσε σ εµάς αυτή τη θάλασσα». Η τελετή, που εξελίχθηκε σε συµβολικό γάµο ανάµεσα στο δόγη και στην Αδριατική, το Sposalizio del Mare, έγινε ακόµα πιο περίπλοκη και αποκαλυπτική για τη βενετική ψυχή. Το 1177 ο Πάπας Αλέξανδρος ο Γ έφθασε στο σηµείο να παρουσιάσει µια βέρα στο δόγη λέγοντας: «Λάβετε τούτο ως εγγύηση κυριαρχίας, ότι εσείς και οι διάδοχοί σας θα κυριαρχείτε στο διηνεκές σε αυτή τη θάλασσα». Ο δόγης σηκώθηκε απ το θρόνο του και µε µια µεγαλόπρεπη κίνηση εκσφενδόνισε την καθαγιασµένη βέρα στην Αδριατική λέγοντας: «Σας νυµφευόµαστε, ω Θάλασσα, ως δείγµα αληθινής και αιώνιας κυριαρχίας της Γαληνοτάτης ηµοκρατίας της Βενετίας». Αφού παρευρέθηκε στη λειτουργία, ο δόγης έκανε ένα µεγάλο συµπόσιο για τον κλήρο και τους αξιωµατούχους. Η Πλατεία του Αγίου Μάρκου έγινε τόπος οκταήµερου γλεντιού, που κορυφώθηκε µ ένα φηµισµένο σε όλη την Ευρώπη εµπορικό πανηγύρι, όπου κάποιος µπορούσε να βρει προ όντα απ τα πέρατα της γης. Ακόµα και η Εκκλησία έλαβε µέρος στον εορτασµό προσφέροντας επιείκεια σε όποιον πήρε µέρος. Το 1268, όταν ο Μάρκο ήταν δεκατεσσάρων ετών, ο εορτασµός για την ενθρόνιση του νέου δόγη Λορέντσο Τιέπολο ξεπέρασε ακόµα και την ετήσια τελετή του γάµου µε τη θάλασσα.

28 34 LAURENCE BERGREEN Η τελετή άρχισε µε µια µεγαλόψυχη νότα, καθώς ο δόγης συναντήθηκε επίσηµα µε όλους τους πολιτικούς και προσωπικούς του εχθρούς για να καθιερώσει ένα νέο κλίµα καλής πρόθεσης κι εµπιστοσύνης. Στο τέλος αυτής της ιδιωτικής τελετής ο πλοίαρχος του στόλου της ηµοκρατίας οδήγησε τα πλοία µπροστά στο παλάτι του δόγη, ενώ προσευχόταν για το δόγη και τη Βενετία και κατέληξε µε τα λόγια: «Να έχετε τη βοήθεια του Αγίου Μάρκου!» Οι γαλέρες σκόρπισαν στα κανάλια της πόλης και ακολούθησαν πλοιάρια όλων των ειδών απ τα γύρω νησιά. Αργότερα το θέαµα µεταφέρθηκε στην ξηρά, όπου τα µέλη της συντεχνίας πορεύονταν ανά δύο στα στενά δροµάκια της Βενετίας, φορώντας λαµπρά κοστούµια που δήλωναν τα διάφορα επαγγέλµατά τους. Όλοι περνούσαν µπροστά απ τον νέο δόγη και τη σύζυγό του, τη δόγισσα. Λευκοντυµένοι ναύτες µε κόκκινα αστέρια. Γουναράδες που ξεχώριζαν απ τις στολισµένες µε ερµίνα κάπες τους. Εργάτες κλωστο φαντουργείων που κρατούσαν κλαδιά ελιάς και στο κεφάλι φορούσαν στεφάνια ελιάς. Αρχιτεχνίτες ντυµένοι µε χρυσαφιά και πορφυρά ρούχα. Τεχνίτες παπλωµάτων µε µανδύες στολισµένους µε εραλδικούς κρίνους και στα κεφάλια γιρλάντες µε χάντρες. Υποδηµατοποιοί, κουρείς, υαλουργοί µε άλικους µανδύες στολισµένους µε γούνα. Όλος ο πλούτος και η κοµψότητα της Βενετίας στο αποκορύφωµά της. Εκτός απ τους εορτασµούς, η ζωή στη Βενετία µπορούσε να γίνει πολύ σκληρή. Οι γυναίκες, που ήταν πολίτες δεύτερης κατηγορίας στη Βενετία, είχαν µεταχείριση δούλου. Η δουλεία ήταν κάτι συνηθισµένο, ειδικά η κατοχή (και κακοµεταχείριση) των γυναικών σκλάβων από αφέντες που παντρεµένοι ή όχι τις χρησιµοποιούσαν ως όργανα ηδονής. Βαθιά ριζωµένα κοινωνικά έθιµα ενίσχυαν την κατώτερη θέση της γυναίκας. Μια δηµοφιλής συµβουλή προς τους µέλλοντες Βενετούς συζύγους για τις συζύγους τους έλεγε: «Ο σύζυγος δεν πρέπει να καθοδηγείται απ τη συµβουλή της γυναίκας του, γιατί αυτή δεν έχει λογική κρίση, δεν έχει ούτε λογική ούτε ισχυρή ιδιοσυγκρασία, µόνο είναι κακή και αδύναµη». Ωστόσο εν µέσω αυτού του ζοφερού κοινωνικού περιβάλλοντος το σπίτι των Πόλο που βέβαια συµπληρωνόταν από νόθα παιδιά και σκλάβους πρόσφερε σταθερότητα και ασφάλεια και, σε µια σκανδαλώδη πόλη, απείχε σε γενικές γραµµές από σκάνδαλα.

29 ΜΑΡΚΟ ΠΟΛΟ ΑΠΟ ΤΗ ΒΕΝΕΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΡΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ 35 Λιγότερο από διακόσια χρόνια µετά την άφιξη του σκηνώµατος του Αγίου Μάρκου που καθαγίασε τη Βενετία, η ηµοκρατία έβαλε για τα καλά πλώρη να κατακτήσει την Αδριατική και τις γύρω περιοχές. Ο βενετικός στόλος απέκτησε πείρα στην αντιµετώπιση επίδοξων εισβολέων, όπως οι Νορµανδοί µε αρχηγό τον Ροβέρτο Γυ σκάρδο, που η αρµάδα του παρεµπόδιζε τη δίοδο των Βενετών στη Μεσόγειο. Σε µια άγρια ναυµαχία στην Αδριατική, έξω απ τη δυτική αλβανική πόλη του υρραχίου, ο βενετικός στόλος, που εµποδιζόταν απ τον Γυ σκάρδο να µπει στο λιµάνι, συσπειρώθηκε και σχηµάτισε ένα πλωτό νησί που έκλεισε την είσοδο. Όταν πλησίασαν τα σκάφη του εχθρού, οι Βενετοί ναύτες ισορρόπησαν σε πλεούµενα που κρέ- µονταν απ το πλωτό «νησί» τους κι εκσφενδονίζοντας στα πλοία που πλησίαζαν πρωτόγονες τορπίλες µε τη µορφή κούτσουρων τα βύθισαν και τα κατέστρεψαν. Ωστόσο οι Νορµανδοί διεκδίκησαν τελικά το υρράχιο καθώς οι Βενετοί έµποροι και τα πολεµικά σκάφη όργωναν τη Μεσόγειο σε αναζήτηση κέρδους. Σε καµία άλλη πόλη-κράτος το εµπόριο δεν πλησίασε τόσο στον πόλεµο όσο στη Βενετία, όπου αυτά τα δύο έγιναν ουσιαστικά συνώνυµα. Η ηµοκρατία υπήρχε εν µέσω µιας σχεδόν συνεχούς κατάστασης εχθροπραξιών, που µερικές φορές είχε τη µορφή µακρινού αντάρτικου, άλλες ενός ψυχρού πολέµου για την απώθηση αντιπάλων και άλλες πάλι µανιασµένων µαχών κατά ορκισµένων εχθρών. Η Βενετία δε νικούσε πάντα, αλλά οι στρατιώτες και οι ναυτικοί της πόλης είχαν καθήκον να πολεµήσουν για τις εµπορικές δραστηριότητές τους. Καµία άλλη πόλη δε συγκρινόταν µε τη δεινότητα και την τόλµη της Βενετίας στη θάλασσα. Μπορεί η ηµοκρατία να φηµιζόταν για τους εµπόρους της, αλλά τη φοβούνταν κιόλας για τους αδίστακτους πολεµιστές της. Με τον καιρό ο Μάρκο Πόλο θα είχε την ευκαιρία να παίξει και τους δύο ρόλους. Έµπορος σε καιρό ειρήνης και αντιπλοίαρχος σε καιρό πολέµου. Το 1204 η Βενετία γιόρτασε µια σηµαντική νίκη. Την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από ενωµένες ευρωπα κές δυνάµεις, στο αποκορύφωµα της Σταυροφορίας. Ο θρίαµβος του χριστιανισµού δεν ήταν κάτι σίγουρο την εποχή

30 36 LAURENCE BERGREEN του Μάρκο Πόλο. Η Εκκλησία της Ρώµης µαχόταν για τη θέση της στον κόσµο ενάντια σε µια σειρά εχθρών το Ισλάµ, τους Μογγόλους, την ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία, µαχόταν ακόµα και τον ίδιο της τον εαυτό. Η Εποχή της Πίστης* ήταν επίσης µια εποχή κινδύνου, αναταραχής και πολέµου. Οι σταυροφορίες άρχισαν µ ένα µοναδικό σκοπό: να επιτρέψουν στους χριστιανούς να προσκυνούν τους Αγίους Τόπους, τον τάφο της Ιερουσαλήµ, όπου πίστευαν ότι βρισκόταν το σώµα του σταυρωµένου Ιησού. Απ τον 8ο τουλάχιστον αιώνα µ.χ. προσκυνητές επισκέπτονταν τον αγιότερο χριστιανικό τάφο. Τα πράγµατα άλλαξαν δρα- µατικά το 1009, όταν ο Χακίµ, χαλίφης της δυναστείας των Φατιµιδών δηλαδή ο µουσουλµάνος ηγέτης του Κα ρου διέταξε την καταστροφή του Αγίου Τάφου. Στη συνέχεια οι άτυχοι χριστιανοί και οι Εβραίοι που βρίσκονταν στην Ιερουσαλήµ καταδιώχθηκαν και η χριστιανική συνοικία της πόλης κλείστηκε από ένα απαγορευτικό τείχος που σκοπό είχε τον έλεγχο κάθε πρόσβασης. Μέσα σε διάστηµα πέντε χρόνων χιλιάδες εκκλησίες κάηκαν και λεηλατήθηκαν. Η βία δεν κατάφερε παρά να αυξήσει την επιθυµία των χριστιανών για προσκύνηµα στην Ιερουσαλήµ και η Εκκλησία εξαπέλυσε σειρά σταυροφοριών οκτώ συνολικά µε ορκισµένο στόχο την απελευθέρωση του τόπου λατρείας απ τους µουσουλµάνους καταπιεστές. Οι σταυροφορίες, ενώ ξεκίνησαν ως θρησκευτικοί πόλεµοι ενάντια σ ένα αιφνίδια ανερχόµενο Ισλάµ, εκφυλίστηκαν ταχύτατα σε σειρά µαχών για πολιτικά και στρατιωτικά τρόπαια. Μέχρι τη σύντοµη Σταυροφορία ( ) ο παπικός θρόνος έχασε τον έλεγχο της προσπάθειας, καθώς κοσµικοί ηγέτες σε ολόκληρη την Ευρώπη απέκτησαν όλο και µεγαλύτερη δύναµη και επιρροή. Τελικά µεµονωµένοι µονάρχες οργάνωσαν τις δικές τους σταυροφορίες. Το αρχικό σχέδιο για την Σταυροφορία ήταν αρκετά απλό. Ο πάπας Ινοκέντιος ο Γ και ο ιεροκήρυκας Φούλκων του Νε γύ είχαν σκοπό να κατακτήσουν τους µουσουλµάνους πολεµιστές. Οι σταυροφόροι σχεδίαζαν να κατακτήσουν την Ιερουσαλήµ µέσω Αιγύπτου και γι αυτό χρειάζονταν την υποστήριξη της Βενετίας. * Μεσαίωνας. (Σ.τ.Μ.)

31 ΜΑΡΚΟ ΠΟΛΟ ΑΠΟ ΤΗ ΒΕΝΕΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΡΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ 37 Οι Βενετοί, πιστοί στην εµπορική τους ατζέντα, είχαν διατηρήσει σχέση απόστασης µε τις σταυροφορίες. Ωστόσο οι βενετικές αρχές συνειδητοποίησαν ότι σε αυτή την περίπτωση ίσως έβγαζαν κάποια χρήµατα από ένα θρησκευτικό πόλεµο. Σύµφωνα µε την άποψή τους, επρόκειτο ουσιαστικά για µια στρατιωτική εκστρατεία µε πολιτικές και οικονοµικές προεκτάσεις, και αυτό ήταν κάτι που οι Βενετοί µπορούσαν να κατανοήσουν και να επιδοκιµάσουν. Μετά από προσεκτικές διαπραγµατεύσεις, που διήρκεσαν οκτώ ηµέρες, η ηµοκρατία συµφώνησε να παράσχει ιππότες, γαιοκτήµονες και πεζικό, άλογα, πλοία κατασκευασµένα ειδικά για την περίσταση και εφόδια. Όλα µε αντάλλαγµα ένα υπέρογκο ποσό. Η ιδέα να χρησιµοποιήσουν τη βενετική ναυτική δεξιοτεχνία για το σκοπό τους ενθουσίασε τους Γάλλους ηγέτες της σταυροφορίας όποιο κι αν ήταν το κόστος. Όµως άργησαν να πληρώσουν και αυτό είχε ως αποτέλεσµα χιλιάδες µελλοντικοί σταυροφόροι να συγκεντρωθούν στα περίχωρα της Βενετίας, εκεί που τώρα βρίσκεται το Λίντο. Εκεί, περιµένοντας διαταγές, διασκέδαζαν µε τζόγο και ακολασίες. Όταν αντιλήφθηκαν ότι η Γαλλία δεν ήταν σε θέση να τιµήσει την υποχρέωσή της, οι Βενετοί εκπρόσωποι πρότειναν µια νέα συµφωνία. Θα ξεχνούσαν το χρέος αν οι άνεργοι σταυροφόροι τούς βοηθούσαν να πετύχουν έναν ελαφρώς διαφορετικό στόχο. Να κατακτήσουν τη Ζάρα, µια επαναστατηµένη πόλη στην απέναντι ακτή της Αδριατικής. Οι Γάλλοι συµφώνησαν. Η Ζάρα έπεσε και οι δύο πλευρές µοιράστηκαν τα λάφυρα. Ο διακανονισµός ολοκλήρωσε τη µετατροπή της σταυροφορίας από θρησκευτική εκστρατεία σ εµπορική αποστολή. Ύστερα οι αναθαρρηµένοι σταυροφόροι απέπλευσαν για την Κωνσταντινούπολη, πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, που είχε διαδεχθεί το ανατολικό τµήµα της Ρωµα κής Αυτοκρατορίας. Έχοντας ονοµαστεί προς τιµήν του Μέγα Κωνσταντίνου, που κυβέρνησε τον 4ο µ.χ. αιώνα, η Κωνσταντινούπολη ήταν µια πόλη µε πολλές θρησκείες, αλλά επικρατούσε ο ορθόδοξος χριστιανισµός. Στους διανοητικούς υπολογισµούς των σταυροφόρων η Ορθόδοξη Εκκλησία φαινόταν τόσο ανόσια όσο και το Ισλάµ, εποµένως έπρεπε να την εκδικηθούν. Έπρεπε να δικαιωθούν, όσο υπερβολική κι αν ήταν αυτή η δικαίωση, καθώς η Κωνσταντινούπολη ήταν ένα εξαιρετικά πλούσιο και ευάλωτο τρόπαιο.

32 38 LAURENCE BERGREEN Η Κωνσταντινούπολη δεν καυχιόταν για τη στρατιωτική δεξιοτεχνία της, αλλά για τις βιβλιοθήκες, τα έργα τέχνης και τα δηµόσια µνη- µεία, που υπήρχαν σε πολύ µεγαλύτερη κλίµακα από εκείνη της υτικής Ευρώπης. Στο µεγαλύτερο τµήµα της η αρχιτεκτονική της πόλης ακολουθούσε τα ρωµα κά πρότυπα. Ρωµα κές καµάρες, κολόνες και διακοσµήσεις σε συνδυασµό µε ανατολίτικα στοιχεία αποτελούσαν τη βάση της βυζαντινής αρχιτεκτονικής. Ο πληθυσµός ήταν τεράστιος, περίπου ένα εκατοµµύριο άνθρωποι, δέκα φορές µεγαλύτερος απ της Βενετίας. Και η πόλη ήταν ώριµη να κατακτηθεί. Η λεηλασία της Κωνσταντινούπολης τον Απρίλιο του 1204 διήρκεσε τρεις ηµέρες, τρεις ηµέρες γεµάτες καταστροφή και θάνατο. Λα κοί και κληρικοί, γυναίκες και παιδιά οι πάντες έπεσαν κάτω απ το σπαθί των σταυροφόρων. Όταν η βία τερµατίστηκε, συµµορίες όρµησαν σ εκκλησίες, έσπασαν την αγία τράπεζα και πήραν τα ιερά σκεύη. Μεθυσµένοι στρατιώτες άρπαξαν ιερατικά άµφια και τα χρησιµοποίησαν για να σκεπάσουν τ άλογά τους. Μια µεθυσµένη πόρνη χόρεψε πάνω στο θρόνο του πατριάρχη τραγουδώντας χυδαία τραγούδια. Τάφοι και αγάλµατα που χρονολογούνταν απ την αρχαιότητα καταστράφηκαν ή κλάπηκαν και µεταφέρθηκαν αλλού. Αργότερα πολλά καλλιτεχνήµατα, χειρόγραφα και θρησκευτικά αντικείµενα της πόλης εξαφανίστηκαν µυστηριωδώς σε αποµακρυσµένα χωριά, πόλεις και µοναστήρια. Η λεηλασία συνεχίστηκε για χρόνια, ακόµα και µετά την αποχώρηση των σταυροφόρων. Οι Βενετοί διέπρεπαν στο πλιάτσικο. Αναγνώριζαν ποια ήταν τα καλύτερα θρησκευτικά τεχνουργήµατα, οι πιο πολύτιµες πέτρες, τα πιο σηµαντικά αγάλµατα και τα πήραν. Ως ορατό σύµβολο κατάκτησης τέσσερα µπρούντζινα άλογα κλάπηκαν απ την Κωνσταντινούπολη και στήθηκαν να στολίζουν την πρόσοψη της Βασιλικής του Αγίου Μάρκου. Αντιπροσώπευαν τα εκλεκτότερα λάφυρα της αυτοκρατορίας. Ακόµα ένας κλεµµένος θησαυρός που κατέληξε στη Βενετία. Οι καλύτεροι τεχνίτες της Κωνσταντινούπολης βρήκαν επίσης το δρόµο τους προς τη Βενετία. Λεγεώνες υαλουργοί, αργυροτεχνίτες και χρυσοχόοι, αγιογράφοι, καλλιτέχνες και γλύπτες συνέρρευσαν στη Βενετία, όπου εξάσκησαν τις τέχνες τους, που µε τον καιρό τίµησαν την υιοθετηµένη πόλη τους και όχι την πατρίδα τους.

33