Αντιμετώπιση Αναγκών Ψυχικής Υγείας των Ανήλικων Παραβατών. Victoria Condon and Panos Vostanis Μετάφραση: Ματίνα Παπαγεωργίου

Transcript

1 Αντιμετώπιση Αναγκών Ψυχικής Υγείας των Ανήλικων Παραβατών by Victoria Condon and Panos Vostanis Μετάφραση: Ματίνα Παπαγεωργίου

2 Ανήλικοι Παραβάτες Ο όρος «ανήλικοι παραβάτες» διαφέρει σε μεγάλο βαθμό μεταξύ διαφορετικών χωρών, ανάλογα με την ηλικία της ποινικής ευθύνης. Η ηλικία ποινικής ευθύνης είναι η μικρότερη ηλικία κατά την οποία το άτομο θεωρείται υπεύθυνο για τις πράξεις του, σύμφωνα με το σύστημα δικαιοσύνης. Η ηλικία ποινικής ευθύνης μπορεί να είναι το 9 ο έτος, όπως στην Γκάμπια. Στις περισσότερες χώρες η ηλικία ανάληψης ευθυνών κυμαίνεται μεταξύ ετών, αλλά μπορεί να είναι και το 18ο έτος σε χώρες όπως η Βραζιλία και η Χιλή. Αυτό σημαίνει ότι τα νέα άτομα που είναι νεότερα των 18 ετών και διαπράττουν παραβάσεις αντιμετωπίζονται με κοινωνικό-εκπαιδευτικά μέτρα, τα οποία μπορεί να περιλαμβάνουν και κοινωνική εργασία. Ακόμα και όπου οι ανήλικοι έχουν ποινική ευθύνη, η τάση πρέπει να είναι κυρίως προς την αποκατάσταση παρά εγκλεισμός, καθώς και η αντιμετώπιση των υποκείμενων παραγόντων κινδύνου που ευθύνονται για τις παραβατικές συμπεριφορές. Συνολικά, τα στοιχεία υποστηρίζουν ότι οι παρεμβάσεις που εφαρμόζονται στην κοινότητα και συνδέονται με ψυχοκοινωνική, οικογενειακή και εκπαιδευτική υποστήριξη είναι πιο αποτελεσματικές παρά περιορισμένα προγράμματα που στοχεύουν μόνο στις παραβατικές συμπεριφορές. Τέτοια προγράμματα μπορεί να βρίσκονται σε νηπιακή φάση σε πολλές χώρες, δεν είναι ευρέως διαθέσιμα ή δεν υπάρχουν επαρκείς πόροι. Όταν ένα σοβαρό αδίκημα καταλήγει σε εγκλεισμό, και στις περιπτώσεις αυτές ισχύουν κατά το δυνατόν, οι ίδιες αρχές ολιστικής φροντίδας και αποκατάστασης.

3 Ψυχική Υγεία και Παραβατικότητα Η ψυχική υγεία περιλαμβάνει συναισθηματική και κοινωνική ευεξία, που βιώνεται και εκδηλώνεται μέσα από σκέψεις, συναισθήματα και πράξεις. Όλοι αυτοί οι τομείς ψυχικής υγείας ενός νέου ατόμου, μπορεί να έχουν σχέση με την παραβατική συμπεριφορά. Τα θέματα ψυχικής υγείας μπορεί να συμβάλλουν στην αιτιολογία της παραβατικής συμπεριφοράς ή να είναι αποτέλεσμα των εμπειριών του παιδιού (στρεσογόνοι παράγοντες) μετά από αδίκημα, εξαιτίας του οποίου τίθεται σε δικαστική εποπτεία. Συνήθως και οι δύο λειτουργίες επηρεάζονται από κοινούς παράγοντες κινδύνου στο σπίτι και στην κοινότητα. Τέτοιοι παράγοντες κινδύνου είναι η εμπειρία ή έκθεση σε βία (οικογενειακή, σωματική ή σεξουαλική κακοποίηση, εκφοβισμός ή κοινοτική βία), άλλα τραυματικά γεγονότα, η ζωή σε μειονεκτικό περιβάλλον, σχολικός ή κοινωνικός αποκλεισμός. Παραβατική Συμπεριφορά Παράγοντες κινδύνου, όπως βία, μειονεκτικό περιβάλλον, έλλειψη πρόσβασης σε υποστηρικτικές υπηρεσίες Φτωχή Ψυχική Υγεία

4 Παιδιά που ζουν σε συνθήκες φτώχειας μπορεί να είναι πιο εκτεθειμένα σε παραβατική συμπεριφορά και βία στη γειτονιά τους. Τα υψηλά επίπεδα ανεργίας και έλλειψη διεξόδων σημαίνουν πως ένα μεγάλο ποσοστό νέων ατόμων στρέφεται σε παράνομους τρόπους απόκτησης χρημάτων. Αυτό επιδεινώνεται από την έλλειψη δραστηριοτήτων που οδηγεί σε πλήξη, και από την πίεση από τους συμμαθητές. Η χρήση ναρκωτικών και αλκοόλ παίζουν επιπρόσθετο ρόλο στην διαιώνιση της παραβατικότητας στην ζωή των νέων. Παραδείγματα φαύλων κύκλων μπορεί να είναι: Παιδιά που μεγαλώνουν σε περιβάλλοντα φτώχειας είναι πιο πιθανό να βιώσουν σκληρές και απορριπτικές γονεϊκές συμπεριφορές και να είναι μάρτυρες οικογενειακής και κοινοτικής βίας σε μόνιμη βάση, που προσδίδει στη βία μια χροιά ομαλότητας. Αυτά τα παιδιά μπορούν συχνά να είναι θύματα σωματικής ή σεξουαλικής κακοποίησης, εκφοβισμού και βίας στην κοινότητα. Υποφέρουν από υποτροπιάζον τραύμα, το οποίο μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα να βιώνει το παιδί συναισθήματα που δυσκολεύεται να κατανοήσει. Αυτά μπορούν, με τη σειρά τους, να οδηγήσουν σε προβλήματα ψυχικής υγείας και σε παραβατικές συμπεριφορές, εάν αυτές οι εμπειρίες δεν γίνουν αντιληπτές και το παιδί δεν αναπτύξει ανθεκτικότητα. Αντίθετα αναπτύσσει ακατάλληλες στρατηγικές προσαρμογής, όπως στροφή στη βία και την παραβατικότητα.

5 Συναισθηματική απορύθμιση ως παράγοντας που μεσολαβεί μεταξύ της εμπειρίας του τραύματος και της παραβατικότητας Συναισθηματική απορύθμιση είναι η έλλειψη ικανότητας ελέγχου ή ρύθμισης των συναισθηματικών αντιδράσεων. Αυτό μπορεί να είναι αποτέλεσμα τραύματος σε ένα παιδί που έχει υποστεί συναισθηματική, σωματική ή σεξουαλική κακοποίηση. Η συναισθηματική απορύθμιση είναι ένδειξη ότι το παιδί δεν καταλαβαίνει τα συναισθήματά του όπως θα ήταν αναμενόμενο ανάλογα με την ηλικία του, διότι παρερμηνεύει τις εμπειρίες του παρελθόντος ως σχέδιο για τη ζωή του. Αν δεν δοθούν στα παιδιά αυτά εναλλακτικές λύσεις ανατροφής, φροντίδας και άλλης κατάλληλης υποστήριξης, μπορεί να συνεχίσουν να λειτουργούν με βάση αυτό το ψεύτικο σχέδιο. Το να είναι θύμα κανείς μπορεί να δημιουργήσει ένα πολύπλοκο μίγμα συναισθημάτων όπως φόβο, ενοχή ακόμη και ευθύνη για το περιστατικό εναντίον του. Κατά συνέπεια, το παιδί δεν μπορεί να επεξεργαστεί αποτελεσματικά τα συναισθήματά του ή να τα κατανοήσει. Η προκύπτουσα συναισθηματική απορύθμιση μπορεί να καλυφθεί από επιθετική και παραβατική συμπεριφορά. Αυτό το πρότυπο θα αλλάξει, μόνον αν οι φροντιστές και οι επαγγελματίες αντιληφθούν τις συμπεριφορές αυτές στο πλαίσιο της εμπειρίας του τραύματος και προσπαθήσουν να αντιμετωπίσουν και τα δυο, την αιτία (τραύμα) και το αποτέλεσμα (συμπεριφορά). Εκτός από την εκδραμάτιση μέσω της επιθετικότητας, τα παιδιά που έχουν βιώσει τραύμα και δεν μπορούν να ρυθμίσουν τα συναισθήματά τους συνήθως εσωτερικεύουν τη δυσφορία τους και εκδηλώνουν άγχος, καταθλιπτική συναισθηματική διάθεση ή εσκεμμένο αυτοτραυματισμό ως προσαρμογή στο πολύπλοκο μείγμα των συναισθημάτων τους. Αυτές οι συναισθηματικές εμπειρίες χάνονται εύκολα, εάν οι φροντιστές και οι επαγγελματίες που εμπλέκονται εστιάζουν μόνο στην παραβατική συμπεριφορά. Η χαμηλή αυτοεκτίμηση, οι δυσκολίες στις σχέσεις με την οικογένεια και τους συνομηλίκους, ο σχολικός αποκλεισμός και οι συνέπειες της παραβατικότητας μπορεί να επιδεινώσουν τις δυσκολίες ψυχικής υγείας, εάν το παιδί δεν υποστηριχθεί σε διαφορετικά επίπεδα.

6 Το πρότυπο των προβλημάτων ψυχικής υγείας στους ανήλικους παραβάτες Έχουν γίνει πολλές μελέτες σε ολόκληρο τον κόσμο και σε διαφορετικά πλαίσια (στην κοινότητα ή χώρους κράτησης). Σε όλες έχουν βρεθεί υψηλά ποσοστά προβλημάτων ψυχικής υγείας, που κυμαίνονται από 25% έως πάνω από 60%, σε σύγκριση με 10% στο γενικό πληθυσμό. Τα προβλήματα ψυχικής υγείας μπορεί να επιδεινωθούν ως αποτέλεσμα των παρακάτω: Ψυχοπιεστική δικαστική διαδικασία Τιμωρητικές ρυθμίσεις φυλάκισης και άλλα περιβάλλοντα Περιορισμένη πρόσβαση στην οικογένεια και περιορισμένος έλεγχος της καθημερινότητας Εκφοβισμός, κακοποίηση ή φόβος κακοποίησης, που είναι κοινοί παράγοντες κινδύνου σε πλαίσια κράτησης. Ιδέες και πράξεις αυτοκτονίας κυριαρχούν σε πλαίσια κράτησης. Πολλές τραγωδίες έχουν αναφερθεί διεθνώς.

7 Καθορισμός των αναγκών ψυχικής υγείας ανηλίκων Εκτός από τη συνάντηση και την εμπλοκή με το νέο άτομο, είναι απαραίτητη η συμμετοχή όλων των σημαντικών ενηλίκων που εμπλέκονται στη φροντίδα του, όπως: Οι γονείς ή άτομα που φροντίζουν Δικαστικός ή επιμελητής ανηλίκων Κοινωνικός λειτουργός, δάσκαλος ή άλλος επαγγελματίας Η επιβεβαίωση των ανησυχιών, το προηγούμενο ιστορικό και κατά προτίμηση, συζήτηση σε μια συνάντηση μεταξύ των εμπλεκόμενων οργανισμών θα συμβάλει στη δημιουργία ολοκληρωμένης εικόνας των αναγκών του νέου ατόμου και στη διαμόρφωση συντονισμένου και ολιστικού σχεδίου φροντίδας. Συζήτηση για το ιστορικό του παιδιού και τις ανάγκες του, με σκοπό την σφαιρική αξιολόγηση Επικοινωνία μεταξύ των σημαντικών ενηλίκων όπως φροντιστές, δικαστικοί επιμελητές και δάσκαλος Ανάπτυξη συντονισμένου και ολιστικού σχεδίου φροντίδας για τον νέο άτομο

8 Η εμπλοκή του ανηλίκου μπορεί να είναι δύσκολη, αλλά είναι πρωταρχικής σημασίας για την αποτελεσματικότητα της παρέμβασης Λάβετε υπόψη το ιστορικό τους. Έχουν βιώσει βία και πολλή αστάθεια. Αυτό είναι σημαντικό, επειδή, ότι έχει βιώσει ένα νέο άτομο στο παρελθόν, θα επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο βλέπει και ανταποκρίνεται, για παράδειγμα, σε ενήλικες εξουσίας ή συγκεκριμένες ενέργειες, όπως όταν του φωνάζουν. Αυτό χρειάζεται αναγνώριση, διότι διαφορετικά ο νέος μπορεί να είναι απρόθυμος να μιλήσει σε συγκεκριμένες καταστάσεις. Ο κατάλληλος τρόπος για να λαμβάνεται υπόψη το ιστορικό ενός ανηλίκου με παραβατική συμπεριφορά απαιτεί προσεκτική προετοιμασία και λεπτομερή κατανόηση του παρελθόντος και των παραγόντων που μπορεί να οδήγησαν στην τρέχουσα παράνομη συμπεριφορά. Είναι σημαντική η δημιουργία περιβάλλοντος ασφάλειας που θα επιτρέψει στο νέο άτομο να αποκτήσει κάποιον έλεγχο πάνω στα συναισθήματά του και να μην αισθάνεται ότι χειραγωγείται. Παράλληλα, είναι σημαντικό να έχετε ανατροφοδότηση από όλους τους ενήλικες που εμπλέκονται στη φροντίδα του. Ένας ενήλικας τον οποίο εμπιστεύεται ιδιαίτερα το νέο άτομο, πρέπει να το συνοδεύει στις συναντήσεις. Δεν είναι συνήθως χρήσιμο να περνά κανείς αμέσως σε ευαίσθητα θέματα όπως τραύματα του παρελθόντος, εκτός εάν το νέο άτομο δίνει σαφείς ενδείξεις ότι θέλει να μοιραστεί αυτές τις πληροφορίες. Είναι πιθανό ότι ο νεαρός είδε διάφορους επαγγελματίες πριν, και ίσως υποπτεύεται ή είναι ανήσυχος λόγω της εμπλοκής του δικαστηρίου. Μπορεί λοιπόν να απαιτούνται μερικές συναντήσεις πριν από την δημιουργία θεραπευτικής σχέσης, έτσι ώστε να αισθάνεται ασφαλής και άνετος.

9 Αρχές και στρατηγικές αντιμετώπισης των αναγκών ψυχικής υγείας Όπως αναφέρθηκε ήδη, η σχέση μεταξύ παραβατικότητας και ψυχικής υγείας είναι πολύπλοκη και περιλαμβάνει κι άλλους παράγοντες κινδύνου στο περιβάλλον του νεαρού ατόμου. Συνεπώς, είναι σημαντική η κατανόηση αυτών των παραγόντων σε κάθε περίπτωση, καθώς και η δημιουργία εξατομικευμένου σχεδίου. Οι παρεμβάσεις είναι πιο πιθανό ότι θα είναι αποτελεσματικές εάν οι παράγοντες αυτοί αντιμετωπίζονται με την συνεργασία των εμπλεκόμενων φορέων, όπως για παράδειγμα ατομική παρέμβαση για την ψυχική υγεία (εάν κρίνεται σκόπιμη), στήριξη της οικογένειας, επανένταξη στην εκπαίδευση και διαχείριση της παράνομης συμπεριφοράς. Μια τέτοια ολιστική προσέγγιση θα πρέπει να στοχεύει στην ενίσχυση της ανθεκτικότητας του νέου ατόμου σε όλους τους συναφείς τομείς, προκειμένου να μειωθεί η πιθανότητα υποτροπής σε παράνομη συμπεριφορά.

10 Εκπαίδευση γονέων και υποστήριξη οικογένειας Χτίσιμο ανθεκτικότητας Παρεμβάσεις για την ψυχική υγεία Δεξιότητες για την μείωση της παραβατικής συμπεριφοράς Εκπαιδευτικές και εργασιακές ευκαιρίες

11 Όπως και με άλλες ευάλωτες ομάδες, μπορεί να είναι χρήσιμη η κατανόηση του παιδιού ή του νέου ατόμου στα πλαίσια ενός συνόλου οικολογικών συστημάτων, το οποίο μπορεί να βοηθήσει στον προσδιορισμό των τομέων παρέμβασης σε ατομικό, οικογενειακό, σχολικό και κοινοτικό επίπεδο.

12 Επιπλέον στρατηγικές και δεξιότητες Εκτός από τα παραπάνω επίπεδα παρέμβασης, κάθε επαγγελματίας ή άτομο που φροντίζει, μπορεί να βοηθήσει το νέο άτομο, αναπτύσσοντας σχέση εμπιστοσύνης, λειτουργώντας ως πρότυπο, ενισχύοντας την αυτοεκτίμησή του μέσω νέων ευκαιριών προσαρμοσμένων στις δυνατότητές του και μειώνοντας την απομόνωσή του. Αυτές περιλαμβάνουν θετικές προσεγγίσεις, οι οποίες δεν υιοθετούνται συχνά από το σύστημα δικαιοσύνης, όπως: Ανατροφή-φροντίδα Ενδυνάμωση Ακρόαση Καθαρή επικοινωνία Θετικές κοινωνικές αλληλεπιδράσεις Επαφή με την οικογένεια Ευκαιρίες για εκπαίδευση και απασχόληση Δεξιότητες ζωής Επίλυση προβλημάτων Προσαρμοστικές στρατηγικές αντιμετώπισης

13 Ευρύτερες συστημικές αλλαγές για τη βελτίωση της ψυχικής υγείας των ανηλίκων παραβατών και για τη μείωση της παραβατικότητας Αλλαγές στη δικαστική νομοθεσία και πολιτική, μέσω της διασύνδεσης με προγράμματα και τις αρχές της πρόνοιας για τα παιδιά Ασφαλή περιβάλλοντα κράτησης, εστιασμένα στο παιδί και την φροντίδα του Σύνδεση του δικαστικού συστήματος με φορείς υποστήριξης της οικογένειας, της εκπαίδευσης και της ψυχικής υγείας με τη δημιουργία διεπαγγελματικών δικτύων Δημιουργία κοινών οδών φροντίδας για απρόσκοπτη φροντίδα και άμεση πρόσβαση σε παρεμβάσεις ψυχικής υγείας Εκπαίδευση του προσωπικού των δικαστηρίων (δικαστές, δικηγόροι, αστυνομικοί, προσωπικό χώρων κράτησης) και ευαισθητοποίηση για την ψυχική υγεία και απόκτηση βασικών ικανοτήτων Εκπαίδευση για τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας στις ιδιαίτερες ανάγκες των νεαρών παραβατών και των δικαστικών συστημάτων

14 Οι στρατηγικές για τη βελτίωση των πολιτικών, των κενών στις υπηρεσίες και στις πρακτικές και των προτεραιοτήτων, μπορούν να τοποθετηθούν κατά σειρά στις έξι διαστάσεις του ψυχοκοινωνικού μοντέλου WACIT για τα ευάλωτα παιδιά και τους νέους, κυρίως όταν οι ειδικοί πόροι είναι περιορισμένοι: Ψυχοκοινωνικό Μοντέλο WACIT Πρόσβαση σε Υπηρεσίες Ψυχικής Υγείας Ψυχολογικές / Συμβουλευτικές Παρεμβάσεις Εφαρμογή Θεραπευτικών Προσεγγίσεων Σχολείο, Κοινότητα Χτίσιμο Ανθεκτικότητας Ανατροφή-φροντίδα (Οικογένεια, Φροντιστές) Ασφάλεια, Περιβάλλον, Στάσεις

15 Για περισσότερες πληροφορίες επισκεφθείτε την ιστοσελίδα WACIT ( ή παρακαλώ επικοινωνήστε με: Καθ. Πάνος Βοστάνης University of Leicester