ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΑΝΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ:

Transcript

1 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΑΝΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: Η ΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟ ΚΑΠΝΙΣΜΑ- ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ:ΚΟΥΡΤΟΥΜΑ ΜΑΡΙΑ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ:ΚΑΠΛΑΝΙΔΟΥ ΑΓΓΕΛΙΚΗ 2014

2 2 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην πτυχιακή εργασία αυτή διερευνώνται και διαπιστώνονται οι συγκεκριμένες στάσεις των νέων απέναντι στο κάπνισμα μέσα-από μια επισταμένη βιβλιογραφική ανασκόπηση της διεθνούς βιβλιογραφίας. Επιπρόσθετα μέσα από τη βιβλιογραφία διερευνάται και εντοπίζεται η σχέση ανάμεσα στις στάσεις των νέων και των εξωτερικών κοινωνικών επιδράσεων, όπως ο κύκλος των συνομήλικων και τα μέλη των οικογενειών τους, που συχνά αποτελούν παράγοντες που ωθούν τους νέους στο κάπνισμα. Επί μέρους θέματα που διερευνώνται και αποτυπώνονται τα σχετικά ευρήματα, είναι οι στάσεις των νέων απέναντι στο παθητικό κάπνισμα, και η γνώση που οι νέοι διαθέτουν σχετικά με τις συνέπειας του καπνίσματος.

3 3 ABSTRACT In this thesis investigated and identified the specific attitudes of young people towards smoking within - a thorough literature review of the literature. Additionally through the literature investigated and found the relationship between the attitudes of young people and external social influences, such as the circle of peers and family members them, often are factors that motivate young people to smoking. Specific issues explored and reflected on the findings is the attitude of young people to second hand smoke, and the knowledge that young people have about the effects of smoking.

4 4 Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους γονείς μου για την ηθική και οικονομική τους υποστήριξη κατά την διάρκεια των σπουδών μου

5 5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή... 7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΠΝΟΥ ΠΡΟΙΟΝΤΑ ΚΑΠΝΟΥ... 8 ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΚΑΠΝΙΣΜΑΤΟΣ ΣΤΟΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟ Ιστορία του καπνού Επίδραση του Καπνίσματος στον οργανισμό μας Διάφοροι τύποι καπνιστών Οι τρόποι που οι καπνιστές προσπαθούν να κόψουν το κάπνισμα ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΚΑΠΝΙΣΜΑΤΟΣ Παθητικό Κάπνισμα Συνέπειες καπνίσματος Οι σοβαρές παθήσεις που προκαλούνται από το κάπνισμα Κύρια νοσήματα Κύρια συμπτώματα Οικονομικές απώλειες καπνιστή Μέτρα κατά του καπνίσματος ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΩΝ ΚΑΠΝΙΣΤΩΝ ΓΙΑ ΔΙΑΚΟΠΗ ΤΟΥ ΚΑΠΝΙΣΜΑΤΟΣ Εισαγωγή Τα οφέλη της διακοπής του καπνίσματος Φαρμακευτικές θεραπείες για την διακοπή του καπνίσματος Τι να κάνουμε για κόψουμε το κάπνισμα ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΝΕΟΙ ΚΑΙ ΚΑΠΝΙΣΜΑ Οι λόγοι που οδηγούν τους νέους στο κάπνισμα Κάπνισμα και μαθητές Kυριότερα αίτια έναρξης του καπνίσματος στους εφήβους Πανελλήνια έρευνα στο σχολικό πληθυσμό για τη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών (Έρευνα ESPAD) Έρευνα για το κάπνισμα από το No smoke.gr... 55

6 Έρευνα για το κάπνισμα στην παιδική ηλικία Επίλογος Συντομογραφίες Βιβλιογραφία... 65

7 7 Εισαγωγή Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας το πιο σημαντικό πρόβλημα υγείας σ' ολόκληρο τον κόσμο από το οποίο προέρχονται και οι περισσότεροι θάνατοι, δεν είναι ούτε το AIDS, ούτε η πείνα στην Αφρική. Είναι το κάπνισμα. Σήμερα, ένας στους τρεις νέους ανήκει στους καπνιστές, ενώ τα ποσοστά αυξάνονται σε σχέση με τους ενήλικες καπνιστές. Το κάπνισμα είναι μία συνήθεια, που ξαφνιάζει και αναστατώνει τον ανθρώπινο οργανισμό, τον δυσκολεύει και τον καταπονεί μέχρι να την υιοθετήσει, διότι είναι ξένη προς τις φυσιολογικές, βιολογικές λειτουργίες του οργανισμού. Δεν είναι λειτουργία, που έχει προβλέψει η Φύση, αλλά συνήθεια, που έχει επινοήσει ο άνθρωπος και μάλιστα από την εποχή, που ζούσε ακόμη σε σχεδόν πρωτόγονη κατάσταση. Παρά ταύτα όμως, όταν ο οργανισμός εθιστεί στον καπνό, τον κάνει αδιάσπαστο μέρος της ζωής του και δυσκολεύεται μετά να απαλλαγεί. Η σύγχρονη επιστήμη και ο σημερινός πολιτισμός μας κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου. Σκοπός της εργασίας είναι να αναδείξουμε το σημαντικό αυτό πρόβλημα με στατιστικά στοιχεία άλλα και με στοιχεία από την σύγχρονη πραγματικότητα. Οι νέοι άνθρωποι καθημερινά πέφτουν στη παγίδα του καπνίσματος που πολλές φορές τους οδηγεί σε οδυνηρά αποτελέσματα

8 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΠΝΟΥ ΠΡΟΙΟΝΤΑ ΚΑΠΝΟΥ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΚΑΠΝΙΣΜΑΤΟΣ ΣΤΟΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟ 1.1 Ιστορία του καπνού Κάπως σαν παραμύθι, σαν γλαφυρή ιστορία, που ανάγεται σε μακρινούς αιώνες, ξεκίνησε η περίπτωση καπνός. Ένα απλό, ταπεινό χόρτο που έμελλε να διαδραματίσει τον πιο αποτρόπαιο ρόλο στις γενεές του μεταγενέστερου και κυρίως του σύγχρονου κόσμου. Η χρήση του καπνού έχει μια ιστορία χιλιάδων χρόνων άρρηκτα συνδεδεμένη με το ανθρώπινο είδος. Η προέλευση του καπνού τοποθετείται στα βουνά των Άνδεων και συστηματικές καλλιέργειες του φυτού υπολογίζονται από το 5000 π Χ. Με την έλευση των ευρωπαίων εξερευνητών στην Αμερική τον 15οαιώνα,ξεκίνησε και το παγκόσμιο ταξίδι του καπνού. Οι εξερευνητές δεν μπόρεσαν να αντισταθούν στη συνήθεια αυτή και τη μετέφεραν μαζί τους πίσω στην Ευρώπη. Ουσιαστικά η παγκοσμιοποίηση και το παγκόσμιο εμπόριο ήταν το όχημα για την μετέπειτα ραγδαία εξάπλωση του καπνού σε όλα τα μέρη του κόσμου έως τον 18οαιώνα. Από τα τέλη του 1700 υπήρχαν ευρήματα που υποδήλωναν τη σύνδεση του καπνίσματος με προβλήματα στην υγεία των καπνιστών, τα οποία πλέον έγιναν

9 9 δεδομένα με τις μεγάλες έρευνες τη δεκαετία του 1950 τόσο σε Αγγλία όσο και σε Αμερική. 60 χρόνια μετά όμως και ενώ πλέον έχουν εξακριβωθεί οι αρνητικές επιπτώσεις του καπνίσματος στην υγεία, η καπνοβιομηχανία συνεχίζει να αναπτύσσεται. Υπάρχουν περίπου 1.2 δισεκατομμύρια καπνιστές παγκοσμίως, παράγονται 6 τρισεκατομμύρια τσιγάρα ετησίως, με συνολική αξία δικτύου να υπολογίζεται στα 614 δισεκατομμύρια $και απόδοση φόρων που φτάνουν τα 133δισεκατομμύρια $ είναι ξεκάθαρο πως η καπνοβιομηχανία θα υπάρχει για πολλά χρόνια ακόμα. (nemetres.lis.upatras.gr) Οι άνθρωποι της συνοδείας του Κολόμβου είχαν για πρώτη φορά την παράξενη εμπειρία να παρακολουθήσουν έκπληκτοι την τελετουργία του καπνίσματος μεταξύ των ιθαγενών στους νέους τόπους, που ανακάλυπταν και εξερευνούσαν. Τα νέα έφθασαν στην Ευρώπη με λεπτομερείς περιγραφές του αλλόκοτου και πρωτοφανούς αυτού γεγονότος. Αργότερα η χρήση του καπνού στην Ευρώπη ξεκινάει σαν ένα δώρο προς μια βασίλισσα - από το Γάλλο διπλωμάτη Nicot προς την Αικατερίνη των Μεδίκων - δώρο ασυνήθιστο, ένα χόρτο, για να κατευνάσει τους πονοκεφάλους της. Ένα χόρτο με διαφορετικές ιδιότητες και τολμηρές επεμβάσεις στη ανθρώπινη ζωή. Αυτό το χόρτο λες και είχε την τύχη και την τιμή να γίνεται Βασιλικό δώρο κι αύτη τη φορά από τους Ισπανούς προς τον Κάρολο.( Κανείς δεν θα μπορούσε να φανταστεί ότι τα φύλλα του καπνού των Ιθαγενών και η συνήθειά τους να τα καπνίζουν θα έμπαιναν σε βασιλικά παλάτια, στα πλουσιότερα σαλόνια και στην αριστοκρατία της Ευρώπης. Εκλεκτές ποικιλίες πούρων και σιγαρέτων είχαν τιμητική θέση μέσα σε χρυσές, αργυρές και βελούδινες θήκες σαν πολύτιμα δώρα προς μεγάλες προσωπικότητες.

10 10 Ακόμα κανείς δεν θα μπορούσε να φανταστεί, ότι το ταπεινό αυτό φυτό των ιθαγενών θα έπαιρνε τέτοιες διαστάσεις, επεκτάσεις και προεκτάσεις στη ζωή των ανθρώπων τόσους αιώνες μετά και ούτε σήμερα ακόμη συνειδητοποιούμε ότι έχει καταδυναστεύσει τον κόσμο και έχει γίνει η μάστιγα του αιώνα μας. Γι' αυτό οι πολιτισμένοι λαοί άρχισαν να στοχεύουν στην ενημέρωση για την πρόληψη και παύση του καπνίσματος, που θεωρείται πια μια συνήθεια αναχρονιστική, περιθωριοποιημένη και συνδέεται μόνο με τον όλεθρο και την καταστροφή του ανθρώπινου οργανισμού, αφού δεν φέρνει τίποτε άλλο, παρά μόνο την εξάρτηση, την αρρώστια και το θάνατο.( Γενικά στατιστικά στοιχεία Καπνίσματος Σήμερα υπάρχουν1.1 δισεκατομμύρια καπνιστές παγκοσμίως. Κάθε μέρα, περίπου νέοι άνθρωποι παγκοσμίως αρχίζουν το κάπνισμα. Εάν οι τρέχουσες τάσεις συνεχιστούν ο αριθμός αυτός θα αυξηθεί σε 1,6 δισεκατομμύρια έως το έτος Οι επιπτώσεις του καπνίσματος στην υγεία ευθύνονται για θανάτους το χρόνο στις αναπτυγμένες χώρες και για θανάτους στις αναπτυσσόμενες. Περισσότεροι από θάνατοι παρουσιάζονται ετησίως σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση ως αποτέλεσμα του καπνίσματος. Έχει υπολογιστεί, ότι κάθε τσιγάρο που καπνίζεται αφαιρεί κατά μέσο όρο πέντε λεπτά από τη ζωή του καπνιστή. Έχει επίσης υπολογιστεί, ότι κάθε 10δευτερόλεπτα ένας άνθρωπος πεθαίνει εξαιτίας του τσιγάρου. Στην Ευρώπη άνθρωποι πεθαίνουν 20 χρόνια νωρίτερα από τον μέσο όρο ζωής, εξαιτίας του καπνίσματος. Υπολογίζεται ότι ο ετήσιος αριθμός θανάτων σε παγκόσμια κλίμακα εξαιτίας του καπνίσματος θα είναι το 2025 περίπου

11 11 Μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών, η Ελλάδα έχει το υψηλότερο ποσοστό καπνιστών στη Δυτική Ευρώπη και ένα από τα υψηλότερα ποσοστά στον κόσμο. Σύμφωνα με έρευνα του Ινστιτούτου Κοινωνικής και Προληπτικής το έτος 2006, το 40% των Ελλήνων ανδρών και γυναικών, είναι καπνιστές. Συγκεκριμένα, το Τμήμα Νοσηλευτικής, Τ.Ε.Ι. Κρήτης το 49,9% των ανδρών και το 30,8% των γυναικών άνω των 18 ετών καπνίζουν σε καθημερινή βάση. Για τις υπόλοιπες ηλικιακές ομάδες, τα ποσοστά ανέρχονται στο 44,3% των Ελλήνων για τ α έτη 18 έως 24, στο 50,8% των Ελλήνων για τα έτη 25 έως 34, στο53,9% για τα έτη 35-44, στο 47% για τα έτη 45 έως 54, στο34,7% για τα έτη55 έως64 καιστο16,5% για τα έτη65 και άνω. Ιδιαίτερη ανησυχητική είναι η εικόνα που παρουσιάζει η καπνιστική συμπεριφορά στα νεαρά άτομα, ιδίως στην εφηβική ηλικία. Σύμφωνα με στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας που αφορούν τη Χρονική περίοδο , ένα ποσοστό 13,5% των αγοριών και ένα ποσοστό14,1% των κοριτσιών ηλικίας 15 ετών καπνίζει, τουλάχιστον περιστασιακά. Όσον αφορά τη γεωγραφική εξάπλωση της καπνιστικής συμπεριφοράς στην Ελλάδα, μεγαλύτερο ποσοστό καθημερινών καπνιστών παρατηρείται στα αστικά κέντρα (42,5%) σε σύγκριση με τα αγροτικά κέντρα (32,5%).Όσον αφορά την οικογενειακή κατάσταση των καθημερινών καπνιστών το38,2% είναι έγγαμοι και το 50,8% άγαμοι. Σύμφωνα με στοιχεία που αφορούν την ημερήσια κατανάλωση καπνού των Ελλήνων, το 21,1% των καθημερινών καπνιστών καταναλώνει έως και 10 τσιγάρα την ημέρα, το 38,6% καταναλώνει τσιγάρα την ημέρα, ενώ το 40% καταναλώνει πάνω από 20 τσιγάρα ημερησίως (περίπου το 16% του πληθυσμού). Άρα 4 στους 10 καθημερινούς καπνιστές καπνίζουν πάνω από 20 τσιγάρα ημερησίως. Αξιολογώντας, τα ανωτέρω επιδημιολογικά στοιχεία καταλήγει κανείς αβίαστα

12 12 στο συμπέρασμα ότι το κάπνισμα είναι μια παγκόσμια ενδημική νόσος, με ιατρικές, κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις. -Πάνω από 1 δισεκατομμύριο άνθρωποι καπνίζουν 5 δισεκατομμύρια τσιγάρα το χρόνο. -Στους 100 θανάτους στον κόσμο έχουν σχέση με τον καπνό. -Στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ το 29% του συνόλου των θανάτων των ενηλίκων οφείλεται στο κάπνισμα. Στη χώρα μας το ποσοστό αυτό είναι 10%. -Ο αριθμός των καπνιστών στην Ελλάδα είναι ιδιαίτερα υψηλός 70% στις ηλικίες ετών. -Μεταξύ παιδιών ηλικίας ετών καπνίζει το 37% Επίδραση του Καπνίσματος στον οργανισμό μας "Δούρειος Ίππος" για το τσιγάρο είναι η νικοτίνη, μία ελαιώδης χημική ένωση που περιέχει άζωτο. Αν υποθέσουμε ότι ο καπνιστής τραβάει μόνο μία ρουφηξιά από το τσιγάρο του και στη συνέχεια το σβήνει, ο μηχανισμός που τίθεται σε λειτουργία αμέσως μετά είναι ο εξής: η νικοτίνη που εισπνευστικέ μπαίνει στην κυκλοφορία του αίματος και φτάνει παντού συμπεριλαμβανομένου του εγκεφάλου. Στον εγκέφαλο φτάνει μέσα σε 8 έως 18 δευτερόλεπτα. Εκεί διεγείρει τους νευρώνες και αυτομάτως στέλνονται διάφορα μηνύματα στα όργανα του καπνιστή: δίνεται η εντολή να εκκριθεί αδρεναλίνη, ειδοποιείται η καρδιά να αρχίσει να χτυπά πιο γρήγορα, τα αγγεία συσπώνται, απελευθερώνεται γλυκόζη. Η νικοτίνη σε μικρή ποσότητα διεγείρει, ενώ σε μεγάλη ναρκώνει και προκαλεί το θάνατο. Η περιεκτικότητα της στο αίμα πέφτει κατά 50% μισή ώρα μετά από μία ρουφηξιά και κατά 75% στα τρία τέταρτα της ώρας.

13 13 Η δράση των ορμονών που εκκρίθηκαν διαρκεί επίσης περίπου μίση ώρα. Από τη στιγμή που μειώνεται η περιεκτικότητα της νικοτίνης στο αίμα, ο καπνιστής νιώθει την ανάγκη να ανεβάσει εκ νέου τα επίπεδα της, γι' αυτό οι περισσότεροι καπνίζουν περίπου ένα πακέτο την ημέρα - δύο τσιγάρα την ώρα. Στους μανιώδεις καπνιστές η νικοτίνη σωρεύεται στον οργανισμό και αρκεί ακόμα και για τις ώρες του ύπνου. Επειδή πάντως, τα επίπεδα μειώνονται πολύ στη διάρκεια της νύχτας, το πρωινό τσιγάρο προκαλεί πάντα μία έντονη ευχαρίστηση - γεγονός που αποδίδεται στο ότι η νικοτίνη προκαλεί την έκκριση της ντοπαμίνης, μίας ουσίας που μοιάζει με ορμόνη, αλλά είναι νευροδιαβιβαστής. Η ντοπαμίνη συνδέεται με το αίσθημα της ικανοποίησης και της απόλαυσης του σεξ ή του καλού φαγητού. Τα επόμενα τσιγάρα πάντως ανάβονται μηχανικά, γιατί δεν προκαλούν το ίδιο αίσθημα ευχαρίστησης. Ο οργανισμός μένει σχετικά αδιάφορος, επειδή τα επίπεδα της νικοτίνης δεν προλαβαίνουν να πέσουν στο μηδέν, και έτσι οι νευρώνες δεν διεγείρονται όσο με το πρώτο τσιγάρο. Επιπλέον, με την πάροδο του χρόνου, η νικοτίνη -δυστυχώς- διεγείρει τα εγκεφαλικά κύτταρα, ώστε να δημιουργούν νέους νευρώνες για την υποδοχή της, με αποτέλεσμα, όσο περισσότερο καπνίζει ένα άτομο, τόσο περισσότερα τσιγάρα να ζητά. Οι νέοι νευρώνες απαιτούν τη δική τους δόση και το αίσθημα κορεσμού των εγκεφαλικών νευρώνων από νικοτίνη ικανοποιείται πλέον με όλο και μεγαλύτερο αριθμό τσιγάρων. Σύμφωνα με τη σχολή Ιατρικής του Πανεπιστημίου του Χιούστον, αυτοί οι επιπλέον νευρώνες που κάνουν τον άνθρωπο να αποζητά όλο και περισσότερη νικοτίνη αρχίζουν να ατροφούν και να εξαφανίζονται περίπου ενάμισι μήνα μετά το κόψιμο του τσιγάρου. Η ανάμνηση, όμως, της ευχαρίστησης που έφερνε κάποτε η

14 14 νικοτίνη, - προκαλώντας έκκριση ντοπαμίνης - διαρκεί, και έτσι ο πρώην καπνιστής μπορεί ανά πάσα στιγμή να παρεκτραπεί και να ξαναρχίσει το κάπνισμα. Το Μονοξείδιο του άνθρακα είναι ίδια δηλητηριώδη ουσία που εκπέμπεται από τα καυσαέρια των αυτοκινήτων. Ενώ η νικοτίνη κάνει την καρδιά να χτυπά πιο γρήγορα, το μονοξείδιο του άνθρακα της στερεί το έχτρα οξυγόνο που της χρειάζεται. Η αναπνοή γίνεται πιο γρήγορη και η θερμοκρασία του σώματος πέφτει κατά ένα - δύο δέκατα. Αυτή η κόντρα γίνεται αιτία για πολλές καρδιαγγειακές και αναπνευστικές παθήσεις. Ανάμεσα στις ουσίες που περιέχει το τσιγάρο, η πίσσα είναι από τις πλέον βλαβερές. Πρόκειται για ένωση πολλών και καρκινογόνων ουσιών, έχει σκούρο χρώμα και κολλώδη υφή. Επικάθεται στους βλεννογόνους τους στόματος, των πνευμόνων, του στομάχου και του εντέρου, συμβάλλοντας στην πρόκληση καρκίνου αυτών των περιοχών, αλλά και στην εκδήλωση εμφυσήματος, χρόνιων αναπνευστικών παθήσεων. Ο οργανισμός εν τω μεταξύ αναλώνει όλα τα αποθέματα της βιταμίνης C. (American Heart Association and Nicotine Addiction,2007) 1.4. Διάφοροι τύποι καπνιστών Γνώστες - γνωρίζουν σχετικά με το κάπνισμα αλλά δεν έχουν αποφασίσει αν θα το αρχίσουν ή όχι. Πειραματιζόμενοι - καπνίζουν σποραδικά, πιθανώς μόνο στα πάρτι, συχνά περνούν πολλοί μήνες χωρίς να έχουν καπνίσει. Τακτικοί - καπνίζουν τακτικά, π.χ. το σαββατοκύριακο ή τακτικά μέσα στην ημέρα Εθισμένοι - έχουν εθιστεί στη νικοτίνη και υποφέρουν από στερητικά συμπτώματα όταν δεν μπορούν να καπνίσουν. Έρευνα αποφαίνεται ότι μεσολαβούν περίπου 2

15 15 χρόνια για τη μετάβαση από την «κατηγορία» του γνώστη στον εθισμένο. ( ) Εικόνα Οι τρόποι που οι καπνιστές προσπαθούν να κόψουν το κάπνισμα ΨΥΧΟΛΟΓΟΙ Κάποιοι άνθρωποι για να κόψουν το τσιγάρο καταφεύγουν σε ψυχολόγους που ασκούν τη μέθοδο της ύπνωσης. Κατά τη διάρκεια της ύπνωσης ή της υποβολής, ο ειδικός περνάει στον εγκέφαλο του καπνιστή είτε αρνητικά μηνύματα για το τσιγάρο είτε θετικά μηνύματα για μια ζωή ελεύθερή από αυτό. Σε γενικές γραμμές η ψυχολογική υποστήριξη μπορεί να βοηθήσει, ανεξάρτητα από την άσκηση υποβολής, γιατί ο καπνιστής κουβεντιάζει το πρόβλημα του με έναν ειδικό, και έτσι μπορεί να εντοπίσει πιο εύκολα τα αίτια που τον κάνουν να ανάβει τσιγάρο και να βρει τρόπους να εξασφαλίσει τις καθημερινές ισορροπίες του χωρίς αυτό.

16 16 Η ψυχανάλυση και η ψυχοθεραπεία ασφαλώς και δεν ενέχουν άλλο κίνδυνο, πέραν από το ότι ο καπνιστής ίσως φέρει παρεμπιπτόντως στην επιφάνεια προβλήματα που δεν ήταν προετοιμασμένος να ανακαλύψει. Όσον αφορά ειδικά στην ύπνωση όμως, επειδή αφήνει το άτομο εκτεθειμένο στα μηνύματα του υπνωτιστή, καλό είναι να μην γίνεται προτού ο ενδιαφερόμενος βεβαιωθεί για τις σπουδές και το γενικό υπόβαθρο του επαγγελματία στον οποίο απευθύνεται. Θεωρείται γενικά αποτελεσματική, εφόσον όμως ο καπνιστής θέλει πραγματικά να απελευθερωθεί από το κάπνισμα και είναι ουσιαστικά ανοιχτός στο θεραπευτή. Εικόνα 2. ΒΕΛΟΝΙΣΜΟΣ Βασική αρχή του βελονισμού είναι ότι οι ακίδες της βελόνης επενεργούν σε συγκεκριμένα κέντρα του σώματος - κέντρα που ελέγχουν διάφορες δραστηριότητες. Οι βελόνες, στην προκειμένη περίπτωση, έχουν ως στόχο εκείνα τα κέντρα που αντενεργούν στη νικοτίνη και κάνουν τον καπνιστή να αηδιάζει πλέον κάθε φορά που

17 17 πάει να ρουφήξει τον καπνό. Ο βελονισμός αποσκοπεί - στη συγκεκριμένη περίπτωση - να ξανακάνει τον οργανισμό του καπνιστή παρθένο στη νικοτίνη και έτσι, την επόμενη φορά που θα πάει να καπνίσει, θα νιώθει ότι και όταν πρωτοκάπνισε: ναυτία, βήχα, τάση για εμετό. Με το βελονισμό ο ανθρώπινος οργανισμός ξαναζωντανεύει και βλέπει τη νικοτίνη σαν ξένο σώμα. Ο βελονισμός μπορεί να βοηθήσει και στο σύνδρομο στέρησης ή και στην τάση για πολυφαγία. Ο βελονισμός βοηθά όσους έχουν πραγματικά διάθεση να κόψουν το τσιγάρο και όχι όσους ουσιαστικά, έστω και υποσυνείδητα, ανταγωνίζονται τη μέθοδο και κατά βάθος δεν προτίθενται να αλλάξουν συνήθειες. Για να κοπεί το τσιγάρο με βελονισμό, χρειάζονται περίπου 3 έως 6 συνεδρίες, αλλά υπάρχουν άτομα που χρειάστηκαν μόνον μία, όπως και άτομα που χρειάστηκαν δέκα. Η επιτυχία και η ταχύτητα με την οποία θα επιτευχθεί ο στόχος εξαρτώνται τόσο από το υποκειμενικό στοιχείο του κατά πόσο είναι πραγματικά αποφασισμένος να το κόψει ο καπνιστής, όσο και από το αντικειμενικό στοιχείο του πόσο βεβαρημένος είναι με νικοτίνη. Οι βελόνες τοποθετούνται στα αυτιά, στα πόδια, στα χέρια και αλλού, ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες του κάθε καπνιστή και με το σύνδρομο στέρησης που αντιμετωπίζει - αν έχει πονοκεφάλους ή αϋπνίες, δυσκοιλιότητα, λόγω της έλλειψης νικοτίνης, η οποία κινητοποιεί το παχύ έντερο, αν παίρνει πολλά κιλά. Κάθε συνεδρία διαρκεί περίπου μισή ώρα.( ΣΠΡΕΙ ΝΙΚΟΤΙΝΗΣ Χορηγεί στον οργανισμό νικοτίνη με τρόπο που θυμίζει το κάπνισμα, δηλαδή ο καπνιστής κινεί το χέρι προς το πρόσωπο του. Η νικοτίνη που απελευθερώνεται

18 18 στον οργανισμό με 20 εισπνοές από το σπρέι (δηλαδή μια εισπνοή ανά 15 δευτερόλεπτα επί 5 λεπτά) ισοδυναμεί περίπου με ένα τσιγάρο - 10 mg νικοτίνης. Αυτό το σπρέι στις ΗΠΑ χορηγείται μόνον με ιατρική συνταγή και δεν πρέπει να χρησιμοποιείται για διάστημα μεγαλύτερο των 3 μηνών, επειδή προκαλεί εθισμό. Το περιορισμένο διάστημα χρήσης ισχύει για όλα τα υποκατάστατα. Μπορεί να προκαλέσει βήχα, ερεθισμό της μύτης, του στόματος και του λαιμού, αίσθημα καούρας στο στομάχι και ναυτία. Επίσης, δεν πρέπει να χρησιμοποιείται από άτομα που πάσχουν από ιγμορίτιδα, αλλεργίες, άσθμα ή άλλες ασθένειες του ανώτερου αναπνευστικού, καθώς και από άτομα που πάσχουν από υπέρταση, έλκος, θυρεοειδή, διαβήτη, νεφροπάθειες, ηπατοπάθειες. Δεν πρέπει, επίσης, να λαμβάνεται από νεαρά άτομα Από το 1996 κυκλοφορεί και ένα ρινικό σπρέι. Πρόκειται και πάλι για υποκατάστατο νικοτίνης, μόνον που εισπνέετε από τη μύτη. Η συσκευασία του σπρέι περιλαμβάνει ένα μπουκαλάκι που περιέχει νικοτίνη και φυσικά, μία αντλία. Ο καπνιστής κάνει χρήση του σκευάσματος κάθε φορά που νιώθει την ανάγκη να καπνίσει. Μελέτη του Αμερικανικού Οργανισμού Φαρμάκων και Τροφίμων έδειξε ότι με τον τρόπο αυτό κατάφεραν να κόψουν το κάπνισμα το 54% των καπνιστών που συμμετείχαν σε σχετικό πείραμα. Από εκείνους που συμμετείχαν στο πείραμα παίρνοντας εν αγνοία τους σπρέι placebo, δηλαδή εισέπνεαν αδρανείς ουσίες, έκοψαν το κάπνισμα μόνον το 27%. Και αυτή η μελέτη δείχνει ότι η χρήση του υποκατάστατου διπλασιάζει τις πιθανότητες απεξάρτησης - όπως ακριβώς συμβαίνει και με τα έμπλαστρα νικοτίνης. (

19 19 ΤΣΙΧΛΕΣ ΝΙΚΟΤΙΝΗΣ Η τσίχλα απελευθερώνει τη νικοτίνη στη στοματική κοιλότητα, για να απορροφηθεί από το βλεννογόνο. Κάθε τσίχλα ισοδυναμεί περίπου με ένα τσιγάρο και, όταν απελευθερώνει νικοτίνη, αφήνει μια έντονη γεύση ή προκαλεί κάτι σαν μικρό τσούξιμο. Τότε πρέπει να σταματάει το μάσημα και να συνεχίζεται αργότερα, όταν το μικρό μούδιασμα περάσει. Κάθε τσίχλα μπορεί να μασιέται περίπου για μισή ώρα. Κανένα υποκατάστατο νικοτίνης δεν πρέπει να λαμβάνεται χωρίς να προηγηθεί συζήτηση με ένα γιατρό, ο οποίος να γνωρίζει τόσο το ιστορικό του καπνιστή όσο και το προϊόν που αυτός προτίθεται να χρησιμοποιήσει. Η τσίχλα νικοτίνης καμία φορά προκαλεί προβλήματα στα δόντια ή πόνο στα σαγόνια (από το μάσημα), αλλεργικές αντιδράσεις, ερεθισμό του στόματος και του λαιμού, γαστρεντερικές διαταραχές, όπως λόξιγκα ή φούσκωμα. Προσοχή χρειάζεται και από όσους είναι καρδιοπαθείς, όπως και από όσες εγκυμονούν. Γενικά, οι ενδιαφερόμενοι πρέπει να διαβάσουν με ιδιαίτερη προσοχή το φύλλο οδηγιών και να συμβουλευθούν γιατρό. Έχουν τα ίδια ποσοστά επιτυχίας και αποτυχίας με τα επιθέματα νικοτίνης, αλλά προκαλούν πιο εύκολα εθισμό. ( ΑΥΤΟΚΟΛΛΗΤΑ ΝΙΚΟΤΙΝΗΣ Οι παρασκευαστές των επιθεμάτων δηλώνουν ότι αυτά απελευθερώνουν νικοτίνη στον ανθρώπινο οργανισμό σταδιακά και σε αδιάκοπη ροή. Έχουν 16ώρη

20 20 διάρκεια δράσης και τοποθετούνται στο δέρμα το πρωί, για να αποκολληθούν πριν από τον ύπνο. Στην αρχή επικολλούνται επιθέματα των 15 mg νικοτίνης και μετά, περίπου στους 2 μήνες, τοποθετούνται αυτοκόλλητα των 10 mg ή των 25 mg, για να γίνει ο «απογαλακτισμός». Τα επιθέματα πρέπει να κολλούν σε περιοχή δέρματος που να είναι καθαρή, στεγνή και άτριχη, όπως στο μπράτσο και στο γοφό. Σε γενικές γραμμές είναι γνωστό ότι μπορεί να προκαλέσουν ταχυπαλμία. Δεν πρέπει να τα χρησιμοποιούν εγκυμονούσες χωρίς συνεννόηση με το γιατρό. Επίσης, πρέπει να τα αποφεύγουν όσοι έχουν καρδιοπάθειες, νεφρική ανεπάρκεια, έλκος. Γενικά δεν πρέπει να λαμβάνονται χωρίς συνεννόηση με το γιατρό και όποιος τελικά αποφασίσει να κάνει χρήση θα πρέπει να αποφεύγει την παράλληλη χρήση παρόμοιων βοηθημάτων ή το κάπνισμα, γιατί υπάρχει κίνδυνος να πάρει υπερβολική δόση και να παρουσιάσει αϋπνίες και τάση εμετού ή να πάθει και σοβαρή δηλητηρίαση. Όλα αυτά τα υποκατάστατα είναι, τέλος, πάρα πολύ επικίνδυνα για τα παιδιά και μπορεί να προκαλέσουν θανατηφόρα δηλητηρίαση. Μία μελέτη που έγινε επί 240 καπνιστών, της τάξης του ενός πακέτου την ημέρα έδειξε ότι, το 27% εκείνων που χρησιμοποιούσαν συστηματικά τα αυτοκόλλητα επιθέματα νικοτίνης - δηλαδή έμπλαστρα διαποτισμένα με νικοτίνη - και που παράλληλα είχαν υποστήριξη από γιατρούς ή ψυχολόγους κατάφεραν να απαλλαγούν από το τσιγάρο μέσα σε διάστημα το πολύ ενός έτους. Ο ψυχολογικός παράγοντας όμως αποδείχτηκε ισχυρός και από μία άλλη παράμετρο της ίδιας μελέτης: το τσιγάρο έκοψαν επίσης και πολλοί από εκείνους που νόμιζαν ότι έκαναν χρήση εμπλάστρων νικοτίνης, ενώ στην πραγματικότητα τους τοποθετούσαν έμπλαστρα placebo, δηλαδή επιθέματα που οι χρήστες νόμιζαν ότι περιείχαν νικοτίνη, ενώ αυτά ήταν διαποτισμένα με αδρανείς ουσίες (νερό και ζάχαρη). Το ποσοστό εκείνων που έκοψαν το κάπνισμα, ενώ έκαναν χρήση ψεύτικων

21 21 επιθεμάτων ήταν 14%. Η στατιστική κατά συνέπεια δείχνει ότι ναι μεν ο ψυχολογικός παράγοντας είναι ισχυρός, αλλά η πρακτική βοήθεια στην απεξάρτηση με υποκατάστατα νικοτίνης διπλασιάζει τις πιθανότητες επιτυχίας. Η ίδια μελέτη δείχνει ότι οι πιθανότητες αυτές μειώνονται όταν ο καπνιστής παλεύει μόνος του, χωρίς την παρακολούθηση γιατρού, φαρμακοποιού, νοσοκόμου ή ψυχολόγου. Τα υποκατάστατα νικοτίνης, γενικά, βοηθούν επίσης τον καπνιστή να μην πάρει βάρος και να μη νιώθει την έλλειψη της νικοτίνης στον οργανισμό του. Δεν τον βοηθούν όμως να αντιμετωπίσει τη συναισθηματική ή μηχανική του εξάρτηση από της συνήθεια του καπνίσματος.( ΚΕΝΤΡΑ ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΔΙΑΒΙΩΣΗΣ Υπάρχουν μερικά κέντρα υγιεινού τρόπου ζωής, κάτι δηλαδή ανάμεσα σε ξενοδοχεία και πολυτελείς κλινικές, που έμμεσα λειτουργούν και για αποτοξίνωση από το τσιγάρο, με την έννοια ότι προσφέρουν έναν υγιεινό τρόπο ζωής και κάποιες ασκήσεις διαλογισμού και χαλάρωσης. Εκεί μπορείτε να βρείτε και ψυχολογική υποστήριξη για να κόψετε το τσιγάρο. Στην Ελλάδα δεν λειτουργούν και πολλά τέτοια κέντρα. Αυτά που υπάρχουν συμπεριλαμβάνουν στο πρόγραμμά τους τη χαλάρωση και τη γιόγκα. Τα κέντρα υγιεινής διαβίωσης και τα κέντρα που διδάσκουν τεχνικές χαλάρωσης ή γιόγκα, όχι. Υπάρχουν ομάδες που ασχολούνται με τον αποκρυφισμό και οδηγούν τους ανυποψίαστους σε άλλου είδους ψυχολογικές εξαρτήσεις, αλλά αυτοί ξεχωρίζουν εύκολα από το σύνολο των υγιών κέντρων γιόγκα ή χαλάρωσης. Σε χώρους ή ξενοδοχεία που ασχολούνται με τη γιόγκα ή σε χώρους που δεν ασπάζονται μεν το διαλογισμό, αλλά πιστεύουν στις δυνατότητες της χαλάρωσης,

22 22 των αντιστρές τεχνικών και της υγιεινής διατροφής - διαβίωσης.

23 23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΚΑΠΝΙΣΜΑΤΟΣ 2.1. Παθητικό Κάπνισμα Παθητικό κάπνισμα είναι όταν ο μη καπνιστής εισπνέει τον καπνό που προέρχεται από την καύση του τσιγάρου και τον καπνό που εκπνέεται από τον καπνιστή. Περισσότερες από 50 καρκινογόνες ουσίες έχουν ταυτοποιηθεί στον καπνό του τσιγάρου που απελευθερώνεται στον αέρα. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO, 2009), σε όλον τον κόσμο 1 στους 3 ενήλικες εκτίθενται στο παθητικό κάπνισμα. Ο Παγκόσμιος Άτλας (Eriksen M. et. al., 2012) αναφέρει ότι, το ένα τρίτο των ενηλίκων μη καπνιστών και το 40% των παιδιών εκτέθηκε στο παθητικό κάπνισμα το 2004 παγκοσμίως. Ο Δυτικός Ειρηνικός είχε το υψηλότερο ποσοστό με περισσότερο από το 50% των ανδρών, των γυναικών και των παιδιών να έχει εκτεθεί. Στην Ασία και στον Δυτικό Ειρηνικό, όπου ο επιπολασμός του καπνίσματος των ανδρών είναι πολύ αυξημένος έναντι των γυναικών, οι γυναίκες και τα παιδιά εκτίθενται στο παθητικό κάπνισμα εκτός από τον χώρο του σπιτιού, στο χώρο εργασίας, στο σχολείο και στα μέσα μαζικής μεταφοράς (Shafey O.et.al.,2009). Στην Ελλάδα, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Άτλα (Eriksen M.et.al., 2012)το 89,8%των παιδιών ηλικίας 13 έως 15 ετών εκτίθενται στο παθητικό κάπνισμα Το παθητικό κάπνισμα που οι περισσότεροι από μας θεωρούμε σχεδόν ανύπαρκτο ως πρόβλημα είναι 50 φορές πιο επικίνδυνο από το ενεργητικό κάπνισμα. Όπως αναφέρουν γνωστοί καθηγητές, η νιτροσαμίνη, η πιο καρκινογόνος ουσία που περιέχεται στο τσιγάρο, βρίσκεται σε 50 φορές μεγαλύτερη ποσότητα στον

24 24 καπνό που εισπνέει ακούσια ο παθητικός καπνιστής σε σύγκριση με τον καπνό που εισπνέει ο ενεργητικός καπνιστής. Και έχει τις εξής συνέπειες σε αυτούς πού τον εισπνέουν: δυσφορία, ερεθισμό στα μάτια, πονοκέφαλο, φτάρνισμα, βήχα, συνάχι, ξηρότητα στη μύτη, μπούκωμα, ναυτία, ζαλάδες, ερεθισμό στο λαιμό, συριγμό, βραχνάδα και αλλεργικές κρίσεις. Τα μεγαλύτερα θύματα του παθητικού καπνίσματος είναι τα παιδιά που όταν καπνίζει μόνο ο πατέρας τους είναι σαν να καπνίζουν ενάμισι πακέτο τον χρόνο, όταν καπνίζει η μητέρα είναι σαν δυόμισι πακέτα τον χρόνο και όταν καπνίζουν και οι δύο είναι σαν να καπνίζει ένα πακέτο κάθε τρεις μήνες. ( Συνέπειες καπνίσματος Η πλέον διαδεδομένη κατάχρηση ουσίας που γίνεται παγκοσμίως είναι η νικοτίνη. Σύμφωνα με στοιχεία της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας, 1,1 δισεκατομμύρια άτομα σε όλο τον κόσμο είναι καπνιστές, ενώ σχεδόν κάθε δευτερόλεπτο ένα νέο άτομο αρχίζει να εθίζεται στη νικοτίνη. Κάθε χρόνο άνθρωποι θα χάσουν τη ζωή τους από νοσήματα που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με την βλαπτική επίδραση του καπνίσματος, αναμένεται δε οι θάνατοι να φθάσουν τα το Τα τελευταία στατιστικά στοιχεία την Ελλάδα την κατατάσσουν 3η παγκοσμίως στην κατανάλωση καπνού μετά την Ουγγαρία και την Πολωνία. Το 44% του πληθυσμού είναι καπνιστές, οι θάνατοι δε, από νοσήματα που έχουν άμεση ή έμμεση σχέση με το κάπνισμα, φθάνουν τις ετησίως. Ανησυχητικά διαδεδομένη είναι η συνήθεια αυτή στις μικρές ηλικίες, τα στοιχεία αναφέρουν ότι περίπου οι μισοί μαθητές της Γ` λυκείου τουλάχιστον στα μεγάλα αστικά κέντρα

25 25 είναι καπνιστές. Επίσης τα τελευταία χρόνια έχει παρατηρηθεί στο γυναικείο πληθυσμό αυξημένη νοσηρότητα και θνησιμότητα από καρκίνο του πνεύμονα και έμφραγμα του μυοκαρδίου και αυτό οφείλεται στη μεγάλη αύξηση του ποσοστού καπνιστριών συγκριτικά με τα προηγούμενα χρόνια Οι σοβαρές παθήσεις που προκαλούνται από το κάπνισμα Παθήσεις: 1. της Καρδιάς 2. των Αγγείων (Αρτηριοπάθεια, Αγγειακό Εγκεφαλικό Επεισόδιο, Σεξουαλική δυσλειτουργία) 3. του Αναπνευστικού (ΧΑΠ) 4. του Δέρματος (ρυτίδες, πρόωρη γήρανση) 5. του Γαστρεντερικού Συστήματος (Γαστρικό Έλκος, Γαστρο-οισοφαγική Παλινδρόμηση) 6. Αποτελεί κύριο αιτιολογικό παράγοντα για ανάπτυξη Καρκίνου (στόματος, λάρυγγος, πνεύμονος, ουροδόχου κύστεως) 7. Ενοχοποιείται για πρόωρη εμμηνόπαυση, έχοντας η νικοτίνη μία αντιοιστρογονική δράση 8. Στις εγκυμονούσες: Γέννηση λιποβαρών νεογνών 9. Μεγάλο οικονομικό κόστος

26 Κύρια νοσήματα 1. Λοιμώξεις 2. Βρογχικό 'Άσθμα 3. Χρόνια Αποφρακτική Πνευμονοπάθεια (Χ.Α.Π.) 4. Αναπνευστική ανεπάρκεια 5. Καρκίνος πνεύμονος 6. Φυματίωση 7. Σύνδρομο της άπνοιας του ύπνου 8. Διάμεσες Πνευμονοπάθειες 9. Πλευρίτιδα (Καφάτος Α, Τσάτσος Α, και συνεργάτες 1990., Αντ. Κουτσελίνη,1986) 2.5. Κύρια συμπτώματα 1. Βήχας 2. Απόχρεμψη 3. Θωρακικός πόνος 4. Δύσπνοια 5. Αιμόπτυση (Καφάτος Α, Τσάτσος Α, και συνεργάτες, 1990., Αντ. Κουτσελίνη,1986)

27 Οικονομικές απώλειες καπνιστή Αλλά δεν είναι μόνο οι ζωές που χάνονται εξαιτίας του τσιγάρου, αλλά και η πρώιμη θνησιμότητα που παρατηρείται. Η ζωή ενός καπνιστή ελαττώνεται κατά 8-10 χρόνια από αυτήν του μη καπνιστή και ίσως με νέες έρευνες η απώλεια ζωής να ανέλθει στα 18 έτη, όταν μάλιστα η κατάχρηση καπνού είναι άνω της τάξεως των 3 πακέτων ημερησίως. Υπάρχει όμως και ένα μεγάλο οικονομικό κόστος. Μεγάλα ποσά ξοδεύονται για την θεραπευτική αντιμετώπιση των ασθενειών ενώ το έμμεσο κόστος που προκαλείται από την απώλεια παραγωγικότητας είναι ακόμη μεγαλύτερα. Στην Αμερική το συνολικό κόστος για το 1985 είναι 65 δισ. δολάρια. Δηλαδή το 12% περίπου του προϋπολογισμού, εξαιρουμένων των αμυντικών δαπανών. Στην Ελλάδα το 1978 το κόστος νοσοκομειακής περίθαλψης εξαιτίας του καπνίσματος ήταν 3,2 δισεκατομμύρια δραχμές ή το 6,6% των συνολικών δαπανών για την Υγεία. Στο δημοσιονομικό πρέπει να προστεθεί και η δαπάνη για ημεραργίες, αναπηρίες και πρόωρες συντάξεις. Οι οικονομικές επιπτώσεις από το κάπνισμα σε παγκόσμια κλίμακα ανέρχονται σε δαπάνες της τάξεως των 100 δισ. δολαρίων το χρόνο για γιατρούς, φάρμακα, επιδόματα ανεργίας λόγω νόσου και εγχειρήσεων. Το κάπνισμα είναι τόσο ζημιογόνο στην Εθνική Οικονομία, ώστε οι επιπτώσεις του ανέρχονται σε 10 τον αριθμό, δηλαδή: 1) Απώλεια ζωής πρόωρα. 2) Αυξημένη ζωής νοσηρότητα. 3) Άδεια λόγω νόσου. 4) Φάρμακα. 5) Τα ημερομίσθια σε συνδυασμό με μείωση παραγωγικότητας ανέρχονται στις ΗΠΑ