ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ, ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΑΝΑΠΗΡΙΑΣ

Transcript

1 1

2 ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ, ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΑΝΑΠΗΡΙΑΣ ΣΥΓΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΣ ΑΝΑΠΗΡΩΝ ΠΑΙ ΩΝ (ΕΛΕΠΑΠ) ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΚΑΚΑΡΟΥΧΑ ΣΥΓΓΡΑΦΗ: ΚΑΤΤΑΜΗ ΧΡΙΣΤΑΛΕΝΑ ΙΑΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ ΡΟΝΗ ΜΑΥΡΟΕΙ Η ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΚΟΥΤΣΟΥΛΕΛΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΕΚ ΟΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΕΥΗ ΧΑΤΖΗΒΑΡΝΑΒΑ ΚΑΙ ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΑΝ ΑΝΟΣ ΕΚ ΟΣΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗ: ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ (ΙΚΠΑ) ΕΠΟΠΤΕΙΑ ΕΚ ΟΣΗΣ: ΕΥΗ ΧΑΤΖΗΒΑΡΝΑΒΑ Το παρόν Εγχειρίδιο αποτελεί µέρος των ενεργειών του Σχεδίου ράσης µε θέµα «Η Ένταξη της ιάστασης της Αναπηρίας στις Πολιτικές και στις Πρακτικές», το οποίο εκπονήθηκε στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Έτους Ίσων Ευκαιριών για Όλους (2007). Το Σχέδιο ράσης υλοποιήθηκε από το Ινστιτούτο Κοινωνικής Προστασίας και Αλληλεγγύης και συγχρηµατοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Υπουργείο Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας. Το περιεχόµενο του εγχειριδίου αντανακλά την άποψη των συγγραφέων και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν είναι υπεύθυνη για τυχόν χρήση των στοιχείων που περιέχονται στο Εγχειρίδιο. 2

3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α: ΣΤΑΣΕΙΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΗΡΙΑ... 7 Ι. Στάσεις / προκαταλήψεις...7 Ι.1. Η Έννοια της προκατάληψης...7 Ι.2. ηµιουργία στερεοτύπων...8 Ι.3. ιαχρονικά στερεότυπα και προκαταλήψεις σε σχέση µε την αναπηρία...11 ΙΙ. Τέχνη και αναπηρία...11 ΙΙ.1. ιεθνής λογοτεχνία και αναπηρία...11 ΙΙ.2. ιεθνής κινηµατογράφος και αναπηρία...13 ΙΙΙ. Αναπηρία και ελληνική σκέψη...14 III.1. Αναπηρία και ελληνική τέχνη...14 ΙΙΙ.2. Λαογραφικές επισηµάνσεις και αναπηρία...15 IV. Νέα γενιά και αναπηρία...16 ΙV.1. Πόσο βαθιά είναι ριζωµένες οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα;...17 IV.2. Η επανεκπαίδευση των Ελλήνων µε αναπηρίες...18 V. Η έννοια της θετικής εικόνας...19 VI. Ο νέος λόγος...21 VII. Το µέλλον της Αναπηρίας...21 VIII. Οδηγίες άµεσης χρήσεως...22 IX. ΜΜΕ και Αναπηρία...25 IX.1. Καλές και κακές πρακτικές...25 IX.2. Τα ΜΜΕ είναι επιρρεπή στην παραγωγή αρνητικής εικόνας...27 IX.3. Ευρωπαϊκό Συνέδριο µε θέµα "ΜΜΕ και Αναπηρία" (13-14 Ιουνίου 2003)29 IX.4. Εξερευνώντας τις πηγές των αρνητικών στάσεων...32 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β: ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΤΟΜΑ ΜΕ ΑΝΑΠΗΡΙΑ I.ΟΗΕ στη διαµόρφωση κοινωνικής πολιτικής για Άτοµα µε αναπηρία...34 Ι.1. ΟΗΕ και άτοµα µε αναπηρία Ιστορική αναδροµή...34 Ι.2. Σύµβαση του ΟΗΕ για τα δικαιώµατα των ατόµων µε αναπηρία (2007)...35 ΙΙ. Ευρωπαϊκή Ένωση στη διαµόρφωση κοινωνικής πολιτικής...38 ΙΙ.1. Βασική φιλοσοφία της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσον αφορά στα ζητήµατα της αναπηρίας...38 ΙΙ.2. Η συνολική κοινοτική προσέγγιση: στόχοι και µέσα...39 ΙΙ.3. Ισχύουσα κατάσταση...40 ΙΙ.4. Κύρια επιτεύγµατα σε κοινοτικό επίπεδο...40 ΙΙΙ. Ευρωπαϊκό Σχέδιο ράσης για τα Άτοµα µε αναπηρία ΙΙΙ.1. Ευρωπαϊκό Έτος των Ατόµων µε Ειδικές Ανάγκες ΙΙΙ.2. Στρατηγικοί στόχοι...42 ΙΙΙ.3. Πρώτο στάδιο του σχεδίου δράσης ( )...43 ΙΙΙ.4. εύτερο στάδιο του σχεδίου δράσης ( )...47 IV. Τι ισχύει σε ευρωπαϊκό επίπεδο σήµερα...48 IV.1. Απασχόληση...48 IV.2. Αυτόνοµη ιαβίωση...49 IV.3. Προσβασιµότητα για όλους...49 IV.4. Κοινωνία της πληροφορίας και βοηθητική τεχνολογία...50 IV.5. Ενηµέρωση του πολίτη µε αναπηρία...50 V. Έλεγχος και διάρθρωση της παρακολούθησης...51 V.1. Βελτίωση της εκτελεστικής ικανότητας...51 V.2. Ενίσχυση της διακυβέρνησης

4 V.3. Έκθεση της Επιτροπής σχετικά µε την κατάσταση των ατόµων µε αναπηρία52 VI. Ελληνική πραγµατικότητα...52 VI.1. Νοµοθεσία σχετικά µε την απασχόληση...53 VI.2. Το θεσµικό πλαίσιο της ένταξης παιδιών µε αναπηρίες και παιδιών µε ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες στη γενική εκπαίδευση...54 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ: ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ & ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ Εισαγωγή...63 Ι. Ορισµός Συµβουλευτικής...63 Ι.1. Τι είναι Συµβουλευτική;...63 Ι.2. Αρχές της Συµβουλευτικής...64 ΙΙ. Ο ρόλος του Συµβούλου...66 ΙΙ.1. Χαρακτηριστικά αποτελεσµατικών συµβούλων...66 ΙΙΙ. Συµβουλευτική διαδικασία...68 ΙΙΙ.1 Προετοιµασία και καθορισµός ανάγκης για παρέµβαση...69 ΙΙΙ.2. Αρχική συνέντευξη...69 ΙΙΙ.3. Το χτίσιµο της σχέσης...70 ΙΙΙ.4. ιάγνωση αναγκών και οριοθέτηση στόχων...71 ΙΙΙ.5. Παραγωγή εναλλακτικών λύσεων...72 ΙΙΙ.6. Εφαρµογή του σχεδίου δράσης...73 ΙΙΙ.7. Αξιολόγηση...73 ΙV. Τεχνικές και δεξιότητες της συµβουλευτικής σχέσης...74 ΙV.1. Υποβολή Ερωτήσεων...74 ΙV.2. Ακρόαση...75 ΙV.3. ιατύπωση ερωτήσεων...75 ΙV. 4. Λεκτικές τεχνικές...75 ΙV.5. ιαχείριση της σιωπής Παύσεις...76 ΙV.6. Έκφραση αποδοχής...76 ΙV.7. Επιβεβαίωση ιαβεβαίωση - Καθησύχαση...77 ΙV.8. Ενθάρρυνση Στήριξη...78 ΙV.9. Παροχή συµβουλών ή οδηγιών Καθοδήγηση Πληροφόρηση...78 ΙV.10. Η εστίαση...79 ΙV.11. Χρήση προσωπικών βιωµάτων...80 ΙV.12. Άσκηση, Μεταβίβαση µάθησης, Εµπέδωση...80 ΙV.13. Μετα -παρακολούθηση...80 V. Συµβουλευτική και άτοµα µε αναπηρία...81 ΚΕΦΑΛΑΙΟ : ΚΑΛΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΗΣ ΕΝΤΑΞΗΣ ΤΗΣ ΙΑΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΑΝΑΠΗΡΙΑΣ Ι. Προσπελασιµότητα: Βασική προϋπόθεση ένταξης...85 ΙΙ. Αρχές φιλοσοφίας...89 ΙΙΙ. Πληροφόρηση και διασύνδεση µε διεθνείς και εθνικούς φορείς...91 ΙΙΙ.1 ιεθνείς Οργανώσεις...92 ΙΙΙ.2 Εθνικές Οργανώσεις...92 IV. Προβληµατισµοί για τις αρχές και πρακτικές χρηστής διοίκησης (Ηµιδοµηµένο ερωτηµατολόγιο «Για την αποτίµηση των πολιτικών και των πρακτικών για οικογένειες µε µικρά παιδιά σε σχέση µε την καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού», µε προσαρµογή στα άτοµα µε αναπηρία)...97 V. Μοντέλο συµµετοχής των ατόµων µε αναπηρία στο σύστηµα αντιπροσώπευσης 98 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το παρόν «Εκπαιδευτικό Εγχειρίδιο για την Πληροφόρηση, την Ευαισθητοποίηση και την Ενηµέρωση Επαγγελµατιών στα Θέµατα Αναπηρίας» αποτελεί µέρος ενός ευρύτερου Σχεδίου ράσης, το οποίο εκπονήθηκε στο πλαίσιο του έργου «Ευρωπαϊκό Έτος Ίσων Ευκαιριών για όλους (2007)». Το Σχέδιο ράσης µε γενικό τίτλο «Ένταξη της ιάστασης της Αναπηρίας στις Πολιτικές και Πρακτικές», που υλοποιήθηκε από το Ινστιτούτο Κοινωνικής Προστασίας και Αλληλεγγύης ( ιεύθυνση Έρευνας και Αξιολόγησης Θεµάτων Κοινωνικής Προστασίας και Αλληλεγγύης), αποσκοπούσε στον προσδιορισµό του βαθµού ένταξης της διάστασης της αναπηρίας στις πολιτικές και τις πρακτικές, αλλά και στην ενηµέρωση και την ευαισθητοποίηση όσων χαράσσουν και εφαρµόζουν πολιτικές που συνδέονται µε ζητήµατα αναπηρίας. Το εκπαιδευτικό υλικό δηµιουργήθηκε προκειµένου να εξυπηρετήσει τους προαναφερθέντες στόχους και έχοντας ενσωµατώσει τις βασικές αρχές εκπαίδευσης ενηλίκων (π.χ. σεβασµός στις προϋπάρχουσες εµπειρίες των εκπαιδευοµένων, κατανόηση της ανάγκης τους για ενεργητική συµµετοχή και συνεργασία, υποκίνηση για αναζήτηση περαιτέρω πηγών πληροφόρησης ανάλογα µε τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντά τους, εστίαση στις άµεσες επαγγελµατικές και κοινωνικές ανάγκες τους), δεδοµένου ότι οι αποδέκτες του είναι επαγγελµατίες του πεδίου της ψυχικής υγείας και αποκατάστασης ή γενικότερα εργαζόµενοι σε οργανισµούς µε τους οποίους συναλλάσσονται άτοµα µε αναπηρίες. Εξάλλου, το υλικό αυτό µπορεί να αποτελέσει ένα εύχρηστο εργαλείο για όσους ενδιαφέρονται να σχηµατίσουν µια σφαιρική εικόνα για την υφιστάµενη κατάσταση σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο αναφορικά µε θέµατα αναπηρίας, ακόµη και αν δεν έχουν συµµετάσχει στο αντίστοιχο εκπαιδευτικό σεµινάριο που περιλαµβάνεται στο ως άνω Σχέδιο ράσης. Το εκπαιδευτικό υλικό αποτελείται από τέσσερις ενότητες: 1. ΣΤΑΣΕΙΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΗΡΙΑ 2. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΤΟΜΑ ΜΕ ΑΝΑΠΗΡΙΑ 3. ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ & ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 4. ΚΑΛΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΗΣ ΕΝΤΑΞΗΣ ΤΗΣ ΙΑΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΑΝΑΠΗΡΙΑΣ 1. Η πρώτη ενότητα στοχεύει στην εξοικείωση των εκπαιδευοµένων µε την έννοια των στερεοτύπων και των προκαταλήψεων απέναντι στην αναπηρία, καθώς και στη συνειδητοποίηση εκ µέρους τους των τρόπων µε τους οποίους δηµιουργούνται και 5

6 εξελίσσονται διαχρονικά αυτές οι στάσεις. Ειδικές αναφορές γίνονται στη λογοτεχνία, τον κινηµατογράφο και την ελληνική λαογραφική παράδοση, ενώ έµφαση δίνεται στη συµβολή των µέσων µαζικής ενηµέρωσης στην αναπαραγωγή των αντιλήψεων που συνδέονται µε την αναπηρία. 2. Η δεύτερη ενότητα στοχεύει στην παρουσίαση αρχών, προσεγγίσεων και τεχνικών πληροφόρησης και συµβουλευτικής στήριξης, µέσω των οποίων οι εργαζόµενοι σε δοµές που εξυπηρετούν άτοµα µε αναπηρίες µπορούν να αυξήσουν την αποτελεσµατικότητα του έργου τους, αλλά και να συµβάλουν στην προώθηση της ισοτιµίας και της αξιοπρέπειας των ωφελουµένων. 3. Η τρίτη ενότητα στοχεύει στην ενηµέρωση των ενδιαφεροµένων σχετικά µε ευρωπαϊκές και εθνικές πολιτικές που άπτονται της αναπηρίας, καθώς και στην ανάδειξη πρωτοβουλιών που έχουν αναληφθεί για ζητήµατα απασχόλησης, αυτόνοµης διαβίωσης και προσβασιµότητας. 4. Τέλος, η τέταρτη ενότητα στοχεύει στην ενεργοποίηση των πολιτών, µε ή χωρίς αναπηρία, προς την κατεύθυνση του εκσυγχρονισµού των δοµών και των διαδικασιών που δυνητικά συντελούν στην ενσωµάτωση και την ίση µεταχείριση όλων. Με αυτό το σκεπτικό, αναλύεται ένα βιώσιµο µοντέλο για τη συµµετοχή πολιτών, το οποίο έχει αξιοποιηθεί κατά τη διαχείριση πλήθους εθνικών και πολιτισµικών συγκρούσεων µε ενθαρρυντικά αποτελέσµατα. 6

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α: ΣΤΑΣΕΙΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΗΡΙΑ Σκοπός του παρόντος κεφαλαίου είναι να εξοικειωθείτε µε την έννοια των στερεοτύπων και των προκαταλήψεων απέναντι στην αναπηρία και να αναγνωρίσετε τους τρόπους µε τους οποίους δηµιουργούνται και εξελίσσονται διαχρονικά, µέσω της λογοτεχνίας, του κινηµατογράφου και της λαογραφικής παράδοσης µιας κοινωνίας, µε ειδικές αναφορές στην ελληνική πραγµατικότητα. Επίσης, θα είσαστε σε θέση να διακρίνετε τη συµβολή των µέσων µαζικής ενηµέρωσης στην αναπαραγωγή των αντιλήψεων που συνδέονται µε την αναπηρία και να διαπιστώσετε ότι είναι δυνατόν να υιοθετηθεί µια θετική θεώρηση και να καθιερωθεί ένας ρεαλιστικός λόγος σχετικά µε τους πολίτες µε αναπηρία, για την καλλιέργεια των οποίων έχουν συντελέσει σηµαντικά οι ίδιοι. Ι. Στάσεις / προκαταλήψεις Λέξεις-Κλειδιά: Προκατάληψη Στερεότυπο Αναπηρία Ι.1. Η Έννοια της προκατάληψης ραστηριότητα 1 Προτού µελετήσετε το κείµενο που ακολουθεί, θα ήταν ενδιαφέρον να ορίσετε την έννοια της προκατάληψης, όπως την αντιλαµβάνεστε εσείς οι ίδιοι. Μπορείτε να καταγράψετε συγκεκριµένα παραδείγµατα και συµπεριφορές που πιθανόν εκφράζουν προκατάληψη, θετική ή αρνητική. Η λέξη προκατάληψη υποδηλώνει µια αρνητική έννοια και αντιδράσεις οι οποίες συνδέονται µε ένα αίσθηµα ανασφάλειας. Μέσα από αυτές τις αντιδράσεις διαφαίνονται φανατισµός, στενοκεφαλιά, φυλετισµός, φόβος και µίσος. 7

8 Η προκατάληψη υπάρχει ακόµα και όταν µια αντίδραση είναι θετική. Αυτό µπορεί να συµβεί όταν κοινά στοιχεία στη θρησκεία, το φύλο, την κοινωνικο-οικονοµική τάξη, την εθνικότητα ή κάτι άλλο συναφές δηµιουργούν σε ένα άτοµο θετική στάση απέναντι στον συνάνθρωπό του. Περιλαµβάνει τόσο πράξεις όσο και συναισθήµατα και ιδέες. Έχει χρησιµοποιηθεί ως δικαιολογία για διωγµούς και πολέµους. Η προκατάληψη ορίζεται ως µια κρίση που εκφράζεται πρόωρα ή ένα συµπέρασµα που εξάγεται χωρίς να ληφθούν υπόψη όλα τα στοιχεία. Η προκατάληψη εµπεριέχει γενικεύσεις που στηρίζονται σε ανεπαρκή στοιχεία και δεν αφήνουν περιθώρια για ατοµικές διαφορές (Ackerman & Jahoda, 1950). Άτοµα ή οµάδες προδικάζονται σε σχέση µε χαρακτηριστικά που τους αποδίδονται, όπως φυλή, φύλο, εθνικότητα, πολιτικοί και θρησκευτικοί δεσµοί, γλώσσα, εµφάνιση, αναπηρία και σεξουαλική προτίµηση. Άτοµο το οποίο έχει κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό το οποίο εµπίπτει στις παραπάνω κατηγορίες κρίνεται κυρίως από τη συµµετοχή του στην κατηγορία αυτή. Με βάση αυτή την πρόωρη κρίση, διαµορφώνεται ένα στερεότυπο, µια a priori εικόνα για το πώς θα πρέπει να είναι το µέλος µιας πληθυσµιακής κατηγορίας. Όταν χρησιµοποιούνται στερεότυπα, η πραγµατικότητα που βασίζεται σε υποκειµενικά στοιχεία έχει µικρή σηµασία. Ι.2. Δημιουργία στερεοτύπων ραστηριότητα 2 Όταν επικοινωνούµε µε άλλους ανθρώπους, επεξεργαζόµαστε δεδοµένα και µηνύµατα που εκείνοι εκπέµπουν. Η διαδικασία αυτή είναι κατά κανόνα εσωτερική και επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες. Μπορείτε να αναφέρετε µερικούς από αυτούς; Τη δική µας απάντηση θα βρείτε στο κείµενο που ακολουθεί. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος κατά τη διαδικασία της επικοινωνίας λειτουργεί σαν κινηµατογραφική µηχανή µε ηχοληψία. Προσλαµβάνουµε την εικόνα του άλλου, τον ήχο, τη µυρωδιά του και, αν υπάρχει επαφή, και την αφή του. Τα ερεθίσµατα αυτά µεταφέρονται στον εγκέφαλο δια µέσου των αισθητηρίων οργάνων και εκεί γίνεται η επεξεργασία. Η επεξεργασία αυτή της αντίληψης επηρεάζεται από τις παρελθοντικές εµπειρίες του ατόµου. Είναι µια διαδικασία που γίνεται σιωπηλά, εσωτερικά σε καθένα από τα άτοµα που συµµετέχουν στη 8

9 διαδικασία της επικοινωνίας. Η επεξεργασία αυτή των δεδοµένων του άλλου γίνεται µε την διεργασία της σκέψης, που ονοµάζεται σύµφωνα µε την Satir «εσωτερικός διάλογος». Καθένας από εµάς µπορεί να κάνει µονάχα υποθέσεις και να φαντάζεται το πώς αντιλαµβάνεται ο άλλος το µήνυµα που δίνουµε, αλλά και πώς φωτογραφίζει ολόκληρη τη στάση και συµπεριφορά µας. Αυτά που φανταζόµαστε αν δεν αποδειχθούν λαθεµένα, σχολιάζει η Satir, «µετατρέπονται σε αλήθειες, που συχνά οδηγούν σε κακή επικοινωνία και σε παγίδες». Σε αντίθεση µε το πώς κανείς αντιλαµβάνεται ένα αντικείµενο, το πώς αντιλαµβάνεται τους άλλους ανθρώπους δεν µπορεί να είναι κάτι στατικό. Ο άλλος αντιδρά στη συµπεριφορά µας, επηρεάζεται από αυτήν και διαφοροποιεί τη στάση του. Αυτή η αλληλεπίδραση µεταξύ ατόµων δίνει µια πολυπλοκότητα στην ερµηνεία των µηνυµάτων που παίρνουµε και δίνουµε. Η αντίληψη των ατόµων είναι µια δυναµική και συνεχώς εξελισσόµενη διαδικασία, ο δέκτης είναι µέρος αυτής της διαδικασίας, επηρεάζει και επηρεάζεται από τον άλλο. Η αντίληψή µας για τον άλλο επηρεάζεται επίσης και από το περιβάλλον στο οποίο βρισκόµαστε, το ρόλο που παίζουµε, τη θέση που έχουµε, το φύλο µας και το φύλο του άλλου, τη φυλή µας, την κοινωνική τάξη, την προσωπικότητά µας, τα ενδιαφέροντά µας, κάποιες παρελθοντικές µας εµπειρίες, κ.λπ. Σηµαντική δυσχέρεια στην αντίληψη και την επικοινωνία προκαλείται από µια σειρά από στάσεις που δείχνουν προκατάληψη. Τέτοιες δυσκολίες προκαλούνται από: Τη δηµιουργία στερεοτύπων, Την επίδραση του φωτοστέφανου, Την αντιληπτική άµυνα και Την προβολή. Ο άνθρωπος έχει τη τάση να γενικεύει και να κατηγοριοποιεί στάσεις και συµπεριφορές βασιζόµενος σε κάποιες οµοιότητες που ενδεχοµένως τις χαρακτηρίζουν. Η δηµιουργία στερεοτύπων αφορά σε αυτή τη γενίκευση και κριτική των άλλων, µε βάση το γεγονός ότι: Ανήκουν σε µία ιδιαίτερη οµάδα, φυλή ή εθνικότητα (βλ. π.χ. ανέκδοτα για Σκωτσέζους, ή Πόντιους) Έχουν µια συγκεκριµένη απασχόληση, ή ασκούν κάποιο επάγγελµα Βρίσκονται σε κάποια ηλικία (π.χ. όλοι οι νέοι είναι ανεύθυνοι, ή ότι οι ηλικιωµένοι δεν είναι ανοικτοί σε νέες ιδέες) Μοιάζουν φυσιογνωµικά, ή έχουν ένα ορισµένο χρώµα µαλλιών (βλ. π.χ. ανέκδοτα για ξανθές) 9

10 Έχουν ολοκληρώσει κάποια στάδια εκπαίδευσης (π.χ. όσοι έχουν τελειώσει πανεπιστηµιακές σχολές είναι έξυπνοι) Αντιµετωπίζουν κάποια κοινωνικά προβλήµατα (π.χ. όλοι οι άνεργοι είναι τεµπέληδες) Εκδηλώνουν πολιτικές ή κοµµατικές προτιµήσεις. Αυτή η γενίκευση των στερεοτύπων προκαταλήψεων οδηγεί στην υπόθεση ότι όλα τα άτοµα που ανήκουν σε µία οµάδα έχουν τα ίδια ακριβώς χαρακτηριστικά. Ο µεγαλύτερος κίνδυνος που προκύπτει από τη δηµιουργία κοινωνικών στερεοτύπων είναι ότι περιορίζεται η ακρίβεια αντίληψης, και αυτή η στάση µπορεί να οδηγήσει σε προκαταλήψεις και κοινωνικές διακρίσεις. Τα κοινωνικά στερεότυπα συνήθως λειτουργούν αρνητικά, αλλά είναι δυνατόν, υπό ορισµένες συνθήκες, να λειτουργήσουν και ευνοϊκά στην αντίληψή µας για κάποιον. Αν π.χ. ο υποψήφιος για µια θέση εργασίας παρουσιάζει οµοιότητα µε κάποιο άτοµο µε το οποίο ο εξεταστής/ συνεντευκτής συνδέεται µε ευχάριστες καταστάσεις, τότε είναι πιθανόν να υπερεκτιµηθούν οι ικανότητές του και να προτιµηθεί έναντι άλλων υποψηφίων. Η τάση των ανθρώπων να επανέρχονται σε στάσεις και συµπεριφορές όσο το δυνατό πιο «άνετες» για τον εαυτό µπορεί να συσχετιστεί άµεσα µε την οµαλή ψυχολογική κατάσταση: για παράδειγµα, αυτό που επηρεάζει τη συµπεριφορά βασίζεται στην άνεση ή στην έλλειψή της µε διερεύνηση και αποδοχή των διαφορών στους υπόλοιπους τοµείς της διαδικασίας ωρίµανσης. Έτσι µπορούµε να συµπεράνουµε ότι η έλλειψη άνεσης στην αντιµετώπιση της διαφοράς σχετίζεται µε ακαµψία και φόβο, αντιδράσεις οι οποίες τείνουν να δηµιουργήσουν µια διάθεση για χρήση κατηγοριοποίησης και στερεοτύπων. Τόσο η κατηγοριοποίηση όσο και τα στερεότυπα είναι στενά συνδεδεµένα µε την ψυχολογική ανάπτυξη: οι άνθρωποι αντιµετωπίζουν το διαφορετικό χρησιµοποιώντας κατηγοριοποιηµένη συµπεριφορά όπως την έµαθαν σε πολύ µικρή ηλικία. Αν και αυτός ο τρόπος είναι ένας άνετος και φειδωλός στη συµβολή του για την κατανόηση της διαφοράς, συνήθως αποτυγχάνει να επιβεβαιώσει την ακρίβεια αυτής της κατηγοριοποίησης. Εµπειρικές ενδείξεις ερευνών σε βρέφη και οι θεωρίες της ψυχολογικής ανάπτυξης (Bowen, 1978 Stern, 1985) υποδεικνύουν µια σχέση ανάµεσα στην ψυχολογική ωριµότητα και στο φαινόµενο της προκατάληψης. 10

11 Ι.3. Διαχρονικά στερεότυπα και προκαταλήψεις σε σχέση με την αναπηρία Εάν θελήσουµε µε µια µόνο λέξη να χαρακτηρίσουµε τη «µέση εικόνα» του ανθρώπου µε αναπηρία ανεξαρτήτως εξαιρέσεων που επιβεβαιώνουν τον κανόνα οφείλουµε να χρησιµοποιήσουµε τη λέξη «ψευδής». Ψευδής, υπό την έννοια ότι κινείται σε δύο αντιδιαµετρικά άκρα, εξαιρώντας το µέσο πολίτη µε αναπηρία που αποτελεί τη συντριπτική πλειοψηφία. Αυτό συµβαίνει γιατί άλλοτε εστιάζει αποκλειστικά και µόνο στην αναπηρία, ως αυτή καθαυτή να χαρακτηρίζει καθοριστικά τον άνθρωπο και άλλοτε προωθεί την ιδέα περί «ήρωα της ζωής που κατακτά τη µοίρα του», κάτι που στο παραµικρό δε χαρακτηρίζει την πραγµατικότητα της ζωής των ανθρώπων µε αναπηρία. Η ψευδής αυτή εικόνα των ΑµεΑ προβάλλεται και από τα ΜΜΕ, τα οποία είναι προεκτάσεις της κοινωνίας και σε σηµαντικό βαθµό αναπαράγουν χρόνια ριζωµένες κοινωνικές προκαταλήψεις και στερεότυπα. ΙΙ. Τέχνη και αναπηρία Λέξεις-Κλειδιά: ιεθνής λογοτεχνία και αναπηρία ιεθνής κινηµατογράφος και αναπηρία Καλλιτεχνική επικοινωνία Παραγόµενη εικόνα ραστηριότητα 3 Από την επαφή σας µε λογοτεχνικά κείµενα ή την παρακολούθηση κινηµατογραφικών ταινιών, µπορείτε να θυµηθείτε ήρωες που αντιµετώπιζαν κάποια αναπηρία; Αν ναι, µπορείτε να περιγράψετε τον τρόπο µε τον οποίο ο εκάστοτε δηµιουργός επέλεξε να αναδείξει τα χαρακτηριστικά (σωµατικά και ψυχολογικά) του ήρωά του; ΙΙ.1. Διεθνής λογοτεχνία και αναπηρία Το προσφερόµενο πεδίο έρευνας για το διαχρονικό τρόπο παρουσίασης του ανθρώπου µε αναπηρία βρίσκεται στη λογοτεχνία. Σειρά µελετών επί του θέµατος, τέλη δεκαετίας 70 και αρχές δεκαετίας 80, µας προσφέρουν συγκεκριµένα στοιχεία, που αξίζει να παραθέσουµε. 11

12 Αν µελετήσουµε λογοτεχνικούς χαρακτήρες µε κάποια αναπηρία την περίοδο , προκύπτουν κάποια στοιχεία, όπως αυτά παρατίθενται στον παρακάτω πίνακα (στον οποίο ωστόσο έχει συµπεριληφθεί και ο Έλληνας τραγωδός Ευριπίδης): Συγγραφέας Περίοδος Αναλογία Κάρολος Ντίκενς µ.χ. 87,5% Αιµίλιος Ζολά µ Χ. 50% Λέων Τολστόι µ.χ. 42,9% Ευριπίδης Περίπου π.χ. 31,3% Ουίλιαµ Σαίξπηρ µ.χ. 16,7% (Ο παραπάνω πίνακας δηµοσιεύεται στο βιβλίο «ικαίωµα στη διαφορά» του Παναγιώτη Κουρουµπλή εκδόσεις ΣΑΚΚΟΥΛΑ 2000). Εξαιρετικά χρήσιµα τα παραπάνω ποσοτικά στοιχεία, καθώς αποδεικνύουν ότι οι σχετιζόµενοι µε την αναπηρία χαρακτήρες συµπεριλαµβάνονταν σε σηµαντικά ποσοστά στη λογοτεχνική καλλιτεχνική επικοινωνία. Με αυτό το δεδοµένο, αποκτά ξεχωριστή σηµασία η ποιοτική αξιολόγηση της παραγόµενης εικόνας τους. Ας την προσεγγίσουµε µέσα από διάφορους λογοτεχνικούς χαρακτήρες µε αναπηρία: Στο έργο του Σαίξπηρ «Ο βασιλιάς Ριχάρδος ο Γ» που γράφτηκε το , ο Ριχάρδος Γ, ο οποίος είχε κυφοσκωλίωση και χωλότητα εξαιτίας ανισοσκελίας, παρουσιάζεται ως πανούργος και τελικά δολοφόνος. Στο έργο «Moby Dick» του H. Melyille ( ), ο ήρωας καπετάνιος Ahab µε ακρωτηριασµό ενός σκέλους που καταδίωκε τον Mobby Dick, περιγράφεται σαν ιδιαίτερα σκληρός αλλά και αρκετά «τρελός» καπετάνιος του πλοίου του. Στο έργο «Ο εραστής της Λαίδης Τσάτερλεϋ», ο D.H. Lawrence ( ) αναδεικνύει τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά της ηρωίδας του, µέσω του παραπληγικού συζύγου της. εν ήθελε να τον αγγίζει ούτε και να αγγιχτεί απ αυτόν, θεωρούσε ότι δεν έχει ψυχή. Χαρακτήρας της Γαλλίας του 15 ου αιώνα ο κλασσικός Κουασιµόδος, ήρωας του έργου «Η Παναγία των Παρισίων» του Β. Ουγκώ ( ), περιγράφεται ως καµπούρης, παραµορφωµένος, άσχηµος, φτωχός, περιφρονηµένος και θύµα βίας των άλλων, αλλά σε αντίθεση µε όλα αυτά, ιδιαίτερα καλός. 12

13 Ο Σώµερσετ Μωµ ( ) στο έργο του «Of human bondage», επινοεί τη στρεβλοποδία του Φιλίππου ως σύµβολο της πικρής, συγχυσµένης και διαστρεβλωµένης φύσης του. Εδώ πρέπει να τονίσουµε ότι οι τρόποι παρουσίασης των ατόµων µε αναπηρία στη λογοτεχνία κατά κανόνα αντανακλούν την κοινωνική στάση της εποχής απέναντί τους και δεν την παράγουν πρωτογενώς. Τι λένε ωστόσο τα παραπάνω παραδείγµατα; Λένε ότι το κλασσικό στερεοτυπικό σχήµα µε βάση το οποίο η αναπηρία καθορίζει τη συνολική ταυτότητα του ατόµου είναι υπαρκτό µε όλες τις εκδοχές του επί σειρά αιώνων. Σηµαντικοί ερευνητές, όπως ο αµερικάνος Elliot (1982), εκτιµούν ότι η λογοτεχνία υπήρξε διαχρονικά «προµαχώνας παραπληροφόρησης» αναφορικά µε την αληθινή εικόνα του ανθρώπου µε αναπηρία. Άρα, η απαλλαγή από προκαταλήψεις και στερεότυπα, που συνιστά πρόκληση για µας σήµερα, µόνο απλή υπόθεση δεν είναι. ΙΙ.2. Διεθνής κινηματογράφος και αναπηρία Στο βιβλίο «Ο Κινηµατογράφος της αποµόνωσης: Η ιστορία της σωµατικής αναπηρίας στον Κινηµατογράφο» ο Martin Norden εξετάζοντας 600 έργα µε χαρακτήρες ατόµων µε αναπηρία κατέληξε στο συµπέρασµα ότι δεν υπάρχει καµία οµοιότητα ανάµεσα στους χαρακτήρες των ατόµων µε αναπηρία και τα πραγµατικά άτοµα µε αναπηρία. Κατά συνέπεια δεν οδηγούµαστε στην ερώτηση ποιοι είναι αυτοί οι χαρακτήρες αλλά τι αντιπροσωπεύουν. Σύµφωνα µε τον Longmore, οι κινηµατογραφικοί χαρακτήρες παρουσιάζονται αρνητικά, όπως ο σακάτης εγκληµατίας ή το άτοµο που δεν µπορεί να προσαρµοστεί. Επιπλέον, οι εγκληµατίες µε αναπηρία συχνά παρουσιάζονται «πικρόχολοι» ως προς την κατάστασή τους και η αναπηρία τους παρουσιάζεται σαν τιµωρία για την κακία τους. Ο Longmore συνεχίζει υποστηρίζοντας ότι περισσότερο από τον «πικρόχολο ανάπηρο» επικρατεί η εικόνα του ατόµου µε αναπηρία που δεν µπορεί να προσαρµοστεί. Στη περίπτωση αυτή, η ενσωµάτωση στη κοινωνία και οι προσωπικές σχέσεις είναι αποκλειστικά ευθύνη του ατόµου µε αναπηρία, το οποίο πρέπει να αντιµετωπίσει την κατάστασή του και να την αποδεχτεί. Συνήθως, οι αρτιµελείς χαρακτήρες έχουν καλύτερη αντίληψη της κατάστασης από αυτούς µε αναπηρία και είναι αυτοί οι οποίοι παρέχουν και τη λύση. Παρόµοιους χαρακτήρες συναντάµε και στη τηλεόραση. Μπορούµε να διαγνώσουµε τρεις µεγάλες στερεοτυπικές κατηγορίες ατόµων µε αναπηρία που παρουσιάζονται στον κινηµατογράφο και τη τηλεόραση: αξιοθρήνητος ανάπηρος, πικρόχολος σακάτης, ήρωας. 13

14 Τα στερεότυπα αυτά τα οποία παρουσιάζονται από τα ΜΜΕ γενικά, ενδέχεται να έχουν κάποια πραγµατική βάση, σύµφωνα µε τον Chris Sheridan, αλλά στο µεγαλύτερο µέρος τους είναι ασύµβατα µε τις πραγµατικές εµπειρίες των ατόµων µε σωµατικές αναπηρίες. Επιπλέον, ο Chris Sheridan υποστηρίζει ότι οι εικόνες που δεν προβάλλονται από τα ΜΜΕ συµβάλλουν και επιβεβαιώνουν τις στερεοτυπικές αντιλήψεις για τα άτοµα µε αναπηρία. Ελάχιστοι χαρακτήρες σε αµαξίδιο παρουσιάζονται ως γονείς ή ακόµα και ως οδηγοί αυτοκινήτων. Παρόλα αυτά, στην πραγµατικότητα, οι περισσότεροι χρήστες αµαξιδίων οδηγούν και πολλοί είναι γονείς. Αυτό το κενό µιας ευρείας και σωστής παρουσίασης έχει ως αποτέλεσµα την έλλειψη γνώσης για τις ικανότητες των ατόµων που κινούνται µε αµαξίδιο και τη δυνατότητα να έχουν µια ποιοτική ζωή. Το κυριότερο παράδειγµα µη παρουσίασης των πιο θετικών περιπτώσεων επιτυχηµένων και ευτυχισµένων χρηστών αµαξιδίων προέρχεται από τον Φραγκλίνο Ρούσβελτ. Κατά τη διάρκεια της προεδρίας του, ο Φραγκλίνος Ρούσβελτ δεν άφηνε τους φωτογράφους να τον φωτογραφούν στο αναπηρικό του αµαξίδιο. Εξαιτίας της πολιοµυελίτιδας, µπορούσε µόνο να σταθεί όρθιος για µικρά χρονικά διαστήµατα χρησιµοποιώντας ορθοστάτη και περνούσε το µεγαλύτερο µέρος του χρόνου του σε αµαξίδιο. Ο κόσµος ολόκληρος, όµως, δε γνώριζε έτσι τον Φραγκλίνο Ρούσβελτ, τον άνθρωπο που «έβγαλε» την Αµερική από την οικονοµική ύφεση και την «έβαλε» στο Β Παγκόσµιο Πόλεµο. ΙΙΙ. Αναπηρία και ελληνική σκέψη Λέξεις-Κλειδιά: Αναπηρία και ελληνική λογοτεχνία Αναπηρία και ελληνική λαογραφική παράδοση III.1. Αναπηρία και ελληνική τέχνη Ο «Ζητιάνος» του Ανδρέα Καρκαβίτσα είναι ένας από τους πιο χαρακτηριστικούς ήρωες µε αναπηρία στην ελληνική λογοτεχνική πραγµατικότητα. Σκιαγραφείται ως άνθρωπος που ο ίδιος προκαλεί την αναπηρία του και την εκµεταλλεύεται για λόγους βιοποριστικούς. Παράλληλα περιπαίζεται από τον περίγυρο. Πολλά παραδείγµατα υπάρχουν και αποδεικνύουν πόσο παγιωµένη είναι αυτή η συµπεριφορά απέναντι στους ανθρώπους µε αναπηρία. Πιο ενδεικτικά όλων είναι τα δύο ακόλουθα: 14

15 Στην αρχαία ελληνική µυθολογία ο θεός της φωτιάς Ήφαιστος περιγράφεται να έχει «µαραµένα» κάτω άκρα και να αποτελεί αντικείµενο κοροϊδίας σε συµπόσιο των θεών στον Όλυµπο. Στο θέατρο σκιών «Καραγκιόζης», που διαδόθηκε ευρέως στην Ελλάδα από τα τέλη του 19 ου αιώνα, τα άτοµα µε αναπηρία περιπαίζονται µε διαρκή, µόνιµο τρόπο (βλ. βιβλίο Χρήστου Σκανδά «Τα καθυστερηµένα άτοµα στην ελληνική κοινωνία», 1980). Μπορούµε από τα παραπάνω παραδείγµατα να συµπεράνουµε πόσο και στην ελληνική πραγµατικότητα η αναπηρία στιγµατίζει την ταυτότητα του προσώπου. Ο Σοφοκλής αξιολογεί την τυφλότητα του Οιδίποδα ως τιµωρία για τις πράξεις του αιτιολογικά. Εξισώνει την ηθική µε τη φυσική τυφλότητα και εξηγεί πώς από τη πρώτη, αιτιολογικά, καταλήγουµε στη δεύτερη. Κατά συνέπεια η αναπηρία αποτελεί τιµωρία, ώστε να αποκατασταθεί το κακό (Νέµεσις). Από την άλλη, ο Όµηρος αποδίδει στον τυφλό άνθρωπο ειδικές ικανότητες µαντικής (ενόρασης) και έχει στα έργα του έναν τυφλό που ασκεί µαντικό ρόλο. Γενικότερα οι κύριοι µάντεις και ιέρειες της µαντικής είναι πρόσωπα µε τυφλότητα στην αρχαία ελληνική µυθολογία και ποίηση. Τόσο η αιτιολογική προσέγγιση του Σοφοκλή, όσο και η χαρακτηριστική προσέγγιση του Οµήρου, διαθέτουν έντονο το µεταφυσικό στοιχείο. Καταγράφουµε το δεδοµένο αυτό, όπως το παράγουν δυο εξαιρετικά µεγάλες φυσιογνωµίες των αρχαίων ελληνικών χρόνων, διότι απηχεί την ελληνική σκέψη για την αναπηρία και τον άνθρωπο µε αναπηρία, η οποία σκέψη διακρίνεται έντονα για τα µυθολογικά στοιχεία της. ΙΙΙ.2. Λαογραφικές επισημάνσεις και αναπηρία ραστηριότητα 4 Η ελληνική λαογραφική παράδοση βρίθει τελετών, εθίµων, ευχών, προλήψεων, κ.λπ., που σχετίζονται µε την πνευµατική και συναισθηµατική ακεραιότητα, την αρτιµέλεια και τη µελλοντική ευηµερία κάθε νέου µέλους µιας οικογένειας. Πολλά από τα παραδείγµατα που προσφέρει η λαογραφία του τόπου µας αντανακλούν τις στάσεις της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στη διαφορετικότητα, την απόκλιση από το «φυσιολογικό». Μπορείτε να αναφέρετε µερικά τέτοια παραδείγµατα από την ιδιαίτερη πατρίδα σας; 15

16 Ήδη από την τελετή της στεφανώσεως οι ευχές αποσκοπούν στην αρρενογονική πολυγονία, αλλά προπαντός στην ευγονία «γερό και ακουσούριαστο». Το παιδί σύµφωνα µε τα δεδοµένα και τις αισθητικές αντιλήψεις της παραδοσιακής κοινωνίας έπρεπε να είναι καλοσχηµατισµένο και αψεγάδιαστο, µε ισορροπηµένα χαρακτηριστικά, ροδαλά µάγουλα, παχουλό, µε ανοιχτόχρωµη επιδερµίδα, αλλιώς δηµιουργούσε αισθητικό πρόβληµα και ρατσιστική αντιµετώπιση. Ο τελετουργικός τρόπος του πρώτου λουσίµατος για τη σταθεροποίηση της υγείας και τη θωράκιση από την εύκολη προσβολή των ασθενειών, η διαδικασία του «φασκιώµατος» για σαράντα ηµέρες και η εφαρµογή του µπούστου σε παιδιά άνω των 5 ετών αποσκοπούσαν στη σωστή διαµόρφωση του σκελετού και τη συµµετρική φυσική διάπλαση των επιµέρους στοιχείων του σώµατος. Ο λαός πάντα απεχθανόταν τον καµπούρη, τον στραβοκάνη, τον κεφάλα κ.λπ. Ιδιαίτερη µέριµνα δινόταν στην προφύλαξη του κεφαλιού, µε τον αποτρεπτικό σταυρό, το κωσταντινάτο, τη γαλάζια πέτρα, αλλά και την προφύλαξη της εγκύου από τη βασκανία για την αποτροπή ψυχολογικών και νοητικών προβληµάτων. Ο λαός, µη µπορώντας να ερµηνεύσει εµφανείς ιδιαιτερότητες από το φυσιολογικό της ενδοµήτριας βλάβης, τις απέδιδε σε µεταφυσικές δυνάµεις ως απόρροια θεϊκής τιµωρίας, διότι η έγκυος δεν τήρησε τις ποικίλες επιβεβληµένες απαγορεύσεις ή δεν προέβη στις δέουσες αποτρεπτικές, φυλετικές ή εξευµενιστικές ενέργειες. Οι αποκλίσεις αυτές θεωρούντο ενδεικτικά για την µελλοντική ζωή και τον χαρακτήρα του. Η γέννηση ενός παιδιού µε ελαττωµένες πνευµατικές ικανότητες (χαζά, ζαβά, κ.λπ.) και συναισθηµατικές διαταραχές φόβιζε ιδιαίτερα την οικογένεια και την κοινότητα για τις δυσµενείς συνέπειες, στην αδύνατη µεταξύ τους επικοινωνία, αλλά και στην επιθετική έως και επικίνδυνη συµπεριφορά τους «Ο θεός να σε φυλάει απ άλαλα παιδιά κι από φτωχή γη». Στην λαογραφία και στις παραδόσεις, οι ιδιαιτερότητες είναι συνυφασµένες µε την κακοτυχία του ατόµου, αλλά και της οικογένειας. Ιδιαίτερη µέριµνα δίνεται στην προφύλαξη της εγκύου και του µικρού παιδιού, καθιστώντας κυρίως τη µητέρα υπεύθυνη για τη γέννηση παιδιού µε ειδικές ανάγκες Το στίγµα της αναπηρίας επηρέαζε τη θέση ολόκληρη της ευρείας οικογένειας στην κοινωνία. IV. Νέα γενιά και αναπηρία Λέξεις-Κλειδιά: Εκπαίδευση και αναπηρία Επαναπροσδιορισµός της έννοιας της αναπηρίας Νέα ορολογία 16

17 Αξιοπρεπής και ισότιµη αντιµετώπιση ατόµων µε αναπηρία ΙV.1. Πόσο βαθιά είναι ριζωμένες οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα; Για να εξαντλήσουµε τη διερεύνηση του ερωτήµατος «πόσο βαθιά είναι ριζωµένες οι σχετικές µε την αναπηρία προκαταλήψεις και στερεότυπα;» θα παραθέσουµε δυο ακόµα τεκµήρια ερευνών που καταδεικνύουν ότι οι νέοι άνθρωποι επηρεάζονται από στερεοτυπικές αντιλήψεις σχετικές µε τα ΑµεΑ. Οι επιλογές βιβλίων στις σχολικές βιβλιοθήκες µέσης εκπαίδευσης σύµφωνα µε έρευνες επιστηµόνων στη σχετικά κοινωνικά ευαισθητοποιηµένη σε θέµατα αναπηρίας Αµερική κατέδειξαν ότι η µεγάλη πλειονότητα των µυθιστορηµάτων που δίνονταν στους µαθητές παρήγαγαν ψευδή, στερεοτυπική εικόνα για τον άνθρωπο µε αναπηρία. Από την επιλογή των βιβλίων απουσίαζε πλήρως η πραγµατική γνώση για την αναπηρία, ακόµα και σε περιπτώσεις σχολείων που φιλοξενούσαν σηµαντικό αριθµό µαθητών µε αναπηρία. Τα κόµικς, που κατά τεκµήριο απευθύνονται στους νέους ανθρώπους, ξεκάθαρα ενισχύουν τη µεταφυσική αντίληψη ότι τα εξωτερικά χαρακτηριστικά ενός ανθρώπου τον χαρακτηρίζουν και ως προσωπικότητα. Σειρά ερευνών συγκλίνουν στη διαπίστωση ότι προβάλλεται µια στερεοτυπική εικόνα για τα ΑµεΑ στα κόµικς. Τα στοιχεία του παρακάτω πίνακα είναι αρκετά εύγλωττα: Ήρωες των κόµικς Ανάπηροι µε παραµορφώσεις άκρων Ανάπηροι µε φυσική αναπηρία Χωρίς παραµορφώσεις ή αναπηρία Καλοί Κακοί Ουδέτεροι 25% 75% 0% 43% 57% 0% 45% 20% 35% ύο είναι τα κύρια σηµεία του πίνακα. Αφενός, το ποσοστό κακών ανθρώπων µε αναπηρία είναι τριπλάσιο ή και τετραπλάσιο του αντίστοιχου των ανθρώπων χωρίς αναπηρία. Αφετέρου, κανένας άνθρωπος µε αναπηρία δεν παρουσιάζεται µε ουδέτερο τρόπο, ως ένας µέσος άνθρωπος. 17

18 Όλα όσα επιγραµµατικά παρατέθηκαν αποδεικνύουν ότι οι σχετικές µε την αναπηρία προκαταλήψεις και στερεότυπα έχουν βαθιές ρίζες. Αυτές απέχουν πολύ από µια σύγχρονη οπτική, η οποία προβάλλει τον άνθρωπο µε αναπηρία να διεκδικεί µια κοινωνική παρουσία απαλλαγµένη από στερεότυπα. IV.2. Η επανεκπαίδευση των Ελλήνων με αναπηρίες Καταρχήν πρέπει να επαναπροσδιορίσουµε την έννοια της αναπηρίας και την έννοια του αναπήρου. Ας µη διστάσουµε να προβούµε σε αποκλεισµούς. Ας µη διστάσουµε να παραδεχθούµε πως αυτοί που πληρούν τις προϋποθέσεις είναι οι άνθρωποι µε κακώσεις νωτιαίου µυελού, µε πολιοµυελίτιδα, µε ακρωτηριασµούς ή µε σκλήρυνση κατά πλάκας. Ας ασχοληθούµε µε αυτούς που είναι έτοιµοι και ας αφήσουµε τους άλλους για το µέλλον. Ο αρχικός πυρήνας των ενεργών αναπήρων δεν µπορεί να προκύψει από τις τάξεις των κηδεµονευοµένων µε αναπηρίες. Ας δηµιουργήσουµε τις προϋποθέσεις για την ποιοτική βελτίωση της κοινωνικής µειονότητας των ενεργών πολιτών µε αναπηρίες: Είναι εύκολη η δηµιουργία µικρών οµάδων αυτοβοήθειας για ζητήµατα που αφορούν καθηµερινές δραστηριότητες (διαχείριση οικιακής οικονοµίας, πρόληψη κατακλίσεων, συστήµατα ουροσυλλογής, εναλλακτικές θεραπείες, σεξουαλικότητα). Καλλιέργεια των διαπραγµατευτικών ικανοτήτων των ανθρώπων µε αναπηρίες, ιδιαιτέρως σε ό,τι αφορά τη διαπραγµάτευση των ασφαλιστικών δικαιωµάτων τους, αλλά και όλων των άλλων αστικών δικαιωµάτων που προκύπτουν από τη συναλλαγή τους µε τις ΕΚΟ και την τοπική αυτοδιοίκηση. ιαπραγµάτευση των ζητηµάτων που συνδέονται µε την αναπηρία, χωρίς προκαταλήψεις και χωρίς φραστικά εµπόδια. Στην ουσία πρέπει να µάθουµε να οµιλούµε χωρίς να πυροβολούµε και να προσβάλλουµε οτιδήποτε συνδέεται µε την ανθρώπινη αναπηρία. Χρήση όλων των νέων τεχνολογιών. Ανάπτυξη των επιδεξιοτήτων για τη διαχείριση των βοηθών και οργάνωση συστηµάτων βοήθειας στο σπίτι από επαγγελµατίες βοηθούς. ηµιουργία επιχειρήσεων. Αυτές σύµφωνα µε την διεθνή εµπειρία µπορούν να οργανωθούν και να λειτουργούν και µέσα από το σπίτι. Κάτι τέτοιο χρειάζεται τεχνογνωσία και πάνω από όλα αυτοπειθαρχία. Η δύναµη του λόγου: Ο λόγος είναι ένα ισχυρότατο εργαλείο που ρυθµίζει τις προσδοκίες που έχουµε από τον εαυτό µας, το κοινωνικό µας περιβάλλον και τον κόσµο που κληρονοµήσαµε. 18

19 Σε όλο τον κόσµο, οι µελετητές µε αναπηρίες έχουν αναγνωρίσει τη δύναµη που έχει ο λόγος και δηµιουργούν το νέο λόγο και το νέο πολιτισµό αναπηρίας, στα πλαίσια του οποίου η αναπηρία εκφράζεται µε έννοιες θετικές. Όλα τα σύγχρονα περιοδικά και οι εκδόσεις που δηµιουργούνται από ανθρώπους µε αναπηρίες γνωστοποιούν αυτό το νέο λεξικό αναπηρίας. ιεθνώς γίνονται προσπάθειες για να υιοθετηθεί αυτή η νέα ορολογία από τα ΜΜΕ και τους Image Makers που έχουν µαζικό ακροατήριο. Πολλά νέα περιοδικά έχουν δηµιουργηθεί τα τελευταία 15 χρόνια για να εισάγουν το νέο λόγο αναπηρίας. Σε αυτά τα περιοδικά γίνεται προσπάθεια για να αποφεύγονται συναισθηµατικές περιγραφές της αναπηρίας. Σε αυτές τις εκδόσεις αποφεύγεται η προσέγγιση των ανθρώπων µε αναπηρίες ως οµογενοποιηµένης οµάδας. Άρθρα που εγείρουν φόβο, ενοχή ή έλεος, απαγορεύονται. Κείµενα που προσεγγίζουν τους ανθρώπους µε αναπηρίες ως υπεράνθρωπους, δεν δηµοσιεύονται. Εικόνες που δείχνουν τους ανθρώπους µε αναπηρίες ως παθητικούς αποδέκτες κοινωνικών παροχών και υπηρεσιών, δεν επιτρέπονται. Το ίδιο σκίτσα και γελοιογραφίες που αναπαριστούν αρνητικά στερεότυπα αναπηρίας για να προκαλέσουν γέλιο, αποφεύγονται. Φωτογραφίες που µεγεθύνουν διαφορές µεταξύ αναπήρων και ικανών σωµατικά, απορρίπτονται. V. Η έννοια της θετικής εικόνας Λέξεις-Κλειδιά: Θετική εικόνα Θετική υπερβολή Σύγχρονο κοινωνικό µοντέλο Κοινωνική διάσταση θεµάτων αναπηρίας Στις ηµέρες µας γίνεται ιδιαίτερος λόγος και πολλές αναφορές σε εκδηλώσεις και συζητήσεις για την ανάγκη να προβάλλεται η θετική εικόνα του ατόµου µε αναπηρία. Αυτό σηµαίνει ότι πρέπει να προβάλλονται τα άτοµα µε αναπηρία µέσω των καθηµερινών διεκδικήσεών τους, µέσω της καθηµερινής συµµετοχής τους στην κοινωνική ζωή. Να προβάλλονται ως ενεργοί, διεκδικητικοί πολίτες και όχι ως αποδέκτες οίκτου. Πρέπει να αντιµετωπίζονται υποκείµενα δικαιωµάτων κατ αντανάκλαση του σύγχρονου κοινωνικού µοντέλου και όχι ως αντικείµενα φιλανθρωπίας. Η έννοια της θετικής εικόνας µπορεί για τους µυηµένους στα θέµατα αναπηρίας να είναι κατανοητή, το ίδιο όµως δεν συµβαίνει για όσους δεν παρακολουθούν από κοντά αυτά τα θέµατα. Οδηγούµαστε έτσι πολλές φορές, στο πλαίσιο της προσπάθειας προβολής θετικής 19

20 εικόνας, στη δηµιουργία µιας «θετικής υπερβολής» που τελικά λειτουργεί υπονοµευτικά στην ανάπτυξη µιας διευρυµένης κοινωνικής αντίληψης. Θα µπορούσαµε εύλογα να ισχυριστούµε ότι η «θετική υπερβολή» και η «αρνητική απεικόνιση» έλκουν περίπου το ίδιο τα ΜΜΕ και λειτουργούν συµπληρωµατικά σε αυτό που ονοµάσαµε στερεοτυπική αντίληψη στην παρουσίαση θεµάτων αναπηρίας. Η θετική εικόνα είναι αναγκαιότητα, δεν είναι αυτοσκοπός, εν νοείται θετική εικόνα όταν δεν είναι αληθής. Κατά κύριο λόγο τα άτοµα µε αναπηρία χαρακτηρίζονται από τη σκοπιά της «θετικής υπερβολής» ως άτοµα µε ειδικές ικανότητες. Πολλές φορές ο χαρακτηρισµός αυτός δεν συνοδεύει κάποιο επίτευγµά τους, αλλά µια απλή καταγραφή της καθηµερινότητάς τους. Αυτός ο χαρακτηρισµός είναι παράλογος και άκρως αρνητικός, διότι εξαιτίας της αλόγιστης χρήσης του παραπέµπει ευθέως στην αναπηρία και βάζει σε δεύτερη µοίρα τον άνθρωπο. Απορριπτέα ορολογία «θετικής υπερβολής» Άτοµα µε ειδικές ικανότητες Ήρωες / νικητές της ζωής Νικητές της αναπηρίας Με τα µάτια της ψυχής (αφορά άτοµα προβλήµατα όρασης) Κραυγή σιωπής (αφορά άτοµα προβλήµατα ακοής) Πρωταθλητές της θέλησης Άτοµα µε ειδικές αναπηρίες Άτοµα µε ειδικές δεξιότητες Ολυµπιονίκες της ζωής /της θέλησης Σαν τα παραπάνω χαρακτηριστικά παραδείγµατα υπάρχουν δεκάδες άλλα. Το ερώτηµα, κατά συνέπεια, είναι µε ποιο κριτήριο θα επιλέγονται οι σωστές και θα απορρίπτονται οι λανθασµένες εκφράσεις. Η απάντηση είναι απλή: Είναι απορριπτέοι όλοι οι υπερβολικοί χαρακτηρισµοί που παραπέµπουν γενικώς και αορίστως στον άνθρωπο µε αναπηρία, είτε στην αναπηρία, και στο ελάχιστο δεν συγκεκριµενοποιούν την ανθρώπινη διαφορετικότητα. Τα θέµατα αναπηρίας έχουν αρχή και τέλος. Έχουν δοµή και περιεχόµενο. Έχουν σηµείο αναφοράς και κοινωνική και όχι ατοµική διάσταση. Είτε πρόκειται για θέµατα προσβασιµότητας, είτε για θέµατα παιδείας και επαγγελµατικής κατάρτισης, αποκατάστασης, προνοιακής πολιτικής και επιδοµάτων, αθλητισµού και πολιτισµού. 20