ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Ελκυστικότητα Νησιών. Η περίπτωση των Κυκλάδων. Στέλλα Φ. Γρυλλάκη Επιβλέπων Καθηγητής: Γιάννης Σπιλάνης Μυτιλήνη Νοέμβριος, 2003

2 Ελκυστικότητα Νησιών. Η περίπτωση των Κυκλάδων. Στέλλα Φραγκιά Γρυλλάκη Διπλωματική Διατριβή Που υποβλήθηκε στο Διατμηματικό Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών Περιβαλλοντική Πολιτική και Διαχείριση του Τμήματος Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αιγαίου ως μέρος των απαιτήσεων για την απόκτηση Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης στην Περιβαλλοντική Πολιτική και Διαχείριση

3 ΕΓΚΡΙΣΗ ΜΕ ΥΠΟΓΡΑΦΕΣ Επιβλέπων Καθηγητής Διευθυντης Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών Γιάννης Σπιλάνης Επίκουρος Καθηγητής Μιχάλης Σκούρτος Καθηγητής

4 Αφιερώνεται στους γονείς και τα αδέλφια μου

5 Ευχαριστίες Η εκπόνηση της παρούσας πτυχιακής εργασίας αποτέλεσε το ερέθισμα διερεύνησης και εμβάθυνσης σε μια, έως πρότινος, επιστημονικά άγνωστη σε εμένα χωρική ενότητα, η οποία παρουσιάζει ιδιαίτερο και πολυποίκιλο ενδιαφέρον, το νησιωτικό χώρο. Για το λόγο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Γιάννη Σπιλάνη, Επίκουρο Καθηγητή του Τμήματος Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αιγαίου, για τις πολύτιμες συμβουλές και παρατηρήσεις του, τη συνεχή καθοδήγηση καθώς και για την ανάθεση της παρούσας μελέτης. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους κ. Ηλία Μπεριάτο, Αναπληρωτή Καθηγητή του Τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, και τον κ. Ηλία Κουρλιούρο, Αναπληρωτή Καθηγητή του Τμήματος Γεωγραφία του Πανεπιστημίου Αιγαίου, για την αποδοχή αξιολόγησης της παρούσας εργασίας. Επίσης, απευθύνω θερμές ευχαριστίες στην υποψήφια διδάκτορα του Τμήματος Περιβάλλοντος, κ. Ιουλία Κονδύλη, για τη σημαντική βοήθεια που μου παρείχε, τόσο για την κατανόηση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του νησιωτικού χώρου όσο και για την ολοκλήρωση της παρούσας μελέτης. Παράλληλα, πολύτιμη και ιδιαίτερα εποικοδομητική ήταν και η συνεργασία με τον κ. Θανάση Κίζο, εντεταλμένο διδασκαλίας στο Τμήμα Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Επιπρόσθετα, ευχαριστώ θερμά την κ. Γεωργία Γεωργούλα, Μηχανικό Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, για την ουσιαστική και πολύτιμη βοήθεια που μου παρείχε για την ολοκλήρωση της συγγραφής της παρούσας μελέτης, αλλά και για την αμέριστη συμπαράστασή της καθόλη τη διάρκεια του προγράμματος μεταπτυχιακών σπουδών. Παράλληλα, εκφράζω ευχαριστίες στους φίλους Μαρία, Γεωργία, Γιάννη, Ελένη, Τέτα, Τζένη και Χρήστο, οι οποίοι με στήριξαν σημαντικά κατά τη διάρκεια της παραμονής μου στο νησί της Λέσβου. Ταυτόχρονα, εκφράζω θερμές ευχαριστίες στην κ. Κατερίνα Γρυλλάκη, η βοήθεια, και η συμπαράσταση της οποίας ήταν καθοριστικής σημασίας. Ολοκληρώνοντας, ευχαριστώ ιδιαίτερα τους γονείς μου για την ηθική και οικονομική στήριξη που μου παρείχαν, καθώς και για την εμπιστοσύνη που μου έδειξαν κατά τη διάρκεια τόσο των προπτυχιακών όσο και των μεταπτυχιακών σπουδών μου. I

6 ΣΥΝΤΟΜΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Γεννήθηκε στα Χανιά της Κρήτης, το 1978, και ολοκλήρωσε τη δευτεροβάθμια εκπαίδευσή της στο Λύκειο Βάμου, το Σπούδασε στο Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, από όπου και απεφοίτησε το 2002, υποβάλλοντας τη διπλωματική της εργασία, με θέμα την Οικιστική αποκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα κατά τον 20 ο αιώνα. Διαχρονική Ανάλυση και Αξιολόγηση Πολιτικών. Στα πλαίσια της πρακτικής εξάσκησης, εργάστηκε στο Δήμο Χανίων (Ιούλιος 2000) και στη Διεύθυνση Χωροταξίας του Υπουργείου Χωροταξίας Περιβάλλοντος και Δημοσίων Έργων (Ιούλιος 2001). Κατά το ακαδημαϊκό έτος παρακολούθησε το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών Περιβαλλοντική Πολιτική και Διαχείριση, στα πλαίσια του οποίου εκπονήθηκε η πτυχιακή εργασία με θέμα Ελκυστικότητα Νησιών: Μια νέα προσέγγιση. Η περίπτωση των Κυκλάδων. II

7 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στέλλα Γρυλλάκη Ελκυστικότητα Νησιών. Η περίπτωση των Κυκλάδων Νοέμβριος, 2003 Ο χωρικός κατακερματισμός, η γεωγραφική ασυνέχεια, η πολυδιάσπαση, η απομόνωση και η αδυναμία επίτευξης οικονομιών κλίμακας αποτελούν τις γενεσιουργές αιτίες διαμόρφωσης μιας δυσμενούς κατάστασης στο νησιωτικό χώρο, με απότοκο την κοινωνική και επιχειρηματική απροθυμία κατοίκησης και δραστηριοποίησης αντίστοιχα, σε αυτόν. Η απροθυμία αυτή εκδηλώνεται μέσω πλήθους επιπτώσεων στο νησιωτικό χώρο και κυρίως με τη δημογραφική και οικονομική αποψίλωση του. Στόχος της παρούσας εργασίας αποτελεί καταρχήν, ο προσδιορισμός των παραγόντων που διαμορφώνουν την ελκυστικότητα ή μη μιας νησιωτικής ενότητας και έπειτα η ποσοτική εκτίμηση της για ένα συγκεκριμένο νησιωτικό σύμπλεγμα, τις Κυκλάδες. ABSTRACT Stella Gryllaki Attractiveness of Islands. The case of Cyclades. November, 2003 The islands spatial fragmentation, geographical discontinuity, isolation and failure to attain scale economies, are the main causes that form an adverse situation in the insular space, having as a result the social and business unwillingness to inhabit and enterprise to the insular space, respectively. This unwillingness is expressed through numerous impacts and mainly through the demographic and financial islands isolation. The main objective of this project is the determination of the factors that form the islands attractiveness and the quantitative appraisal of a particular complex of islands, Cyclades. III

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ 5 Α ΜΕΡΟΣ 6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 7 Μειονεκτικές Περιοχές 7 1.1Εισαγωγικά στοιχεία Περιφερειακές ανισότητες Θεωρίες περιφερειακής ανάπτυξης Μορφές περιφερειακών ανισοτήτων Λιγότερο Ευνοημένες Περιοχές Βιώσιμη ανάπτυξη 13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 20 Νησιωτικός Χώρος Ορισμός των νησιών Η έννοια της νησιωτικότητας Ιδιαίτερη περίπτωση μελέτης - Τα μικρά νησιά Αιτίες περιθωριοποίησης και προοπτικές ανάπτυξης των μικρών νησιών Συστημική Προσέγγιση 29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 31 Ελκυστικότητα Η έννοια της ελκυστικότητας Τομεακή ελκυστικότητα Χωρική ελκυστικότητα Προσδιορισμός ελκυστικότητας περιοχών για μόνιμη κατοικία Προσδιορισμός ελκυστικότητας περιοχών για εγκατάσταση επιχειρήσεων Αναπροσδιορίζοντας την ελκυστικότητα περιοχών Προσδιορισμός της ελκυστικότητας Χαρακτηριστικά των δεικτών Ελκυστικότητα νησιών Γενικά στοιχεία Παράγοντες ελκυστικότητας 46 1

9 B ΜΕΡΟΣ 50 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 51 Μελέτη Νήσων Κυκλάδων Γενικά στοιχεία Ιστορικά στοιχεία Τοπογραφικά στοιχεία Διοικητική διάρθρωση 53 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 54 Ελκυστικότητα Νήσων Κυκλάδων Γενικά στοιχεία Δείκτες ελκυστικότητας νήσων Κυκλάδων Προσδιορισμός ελκυστικότητας νήσων Κυκλάδων Μελέτη των νησιών των Κυκλάδων ανά κατηγορία ελκυστικότητας Ανάλυση των νήσων Κυκλάδων ανά παράγοντα ελκυστικότητας Συσχετίσεις παραγόντων ελκυστικότητας Συμπεράσματα 81 Αντί Επιλόγου 84 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 90 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 95 2

10 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1: Τα νησιά των Κυκλάδων 52 Πίνακας 2: Τιμές Δείκτη Επιχειρήσεων 56 Πίνακας 3:Τιμές Δείκτη Πληθυσμού 57 Πίνακας 4: Τιμές Δείκτη Προσπελασιμότητας 58 Πίνακας 5: Τιμές Δείκτη Υποδομών 61 Πίνακας 6: Τιμές Δείκτη Ποιότητας Υπηρεσιών 62 Πίνακας 7: Τιμές Δείκτη Περιβάλλοντος και Ασφάλειας 62 Πίνακας 8: Τιμές βαρύτητας παραγόντων ελκυστικότητας 63 Πίνακας 9: Υπολογισμός Δείκτη Ελκυστικότητας των νησιών των Κυκλάδων 64 Πίνακας 10: Συσχετίσεις Παραγόντων Ελκυστικότητας 77 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ Διάγραμμα 1: Η ομόκεντρη απεικόνιση των όρων μεγέθυνση, οικονομική ανάπτυξη και ολοκληρωμένη ανάπτυξη 15 Διάγραμμα 2: Το τρίγωνο της αειφορίας των Hinterberger & Luks 17 Διάγραμμα 3: Οι τρεις κύκλοι της βιώσιμης ανάπτυξης 17 Διάγραμμα 4: Σχηματική αναπαράσταση της αειφορίας κατά Τσαντίλη 18 Διάγραμμα 5: Ελκυστικότητα νησιών Κυκλάδων 65 Διάγραμμα 6: Απεικόνιση Ελκυστικότητας και Πληθυσμού 66 Διάγραμμα 7: Συχνότητα νησιών ανά ομάδα κατηγοριών 67 Διάγραμμα 8: Ελάχιστα- Λίγο ελκυστικά νησιά 69 Διάγραμμα 9: Αρκετά ελκυστικά νησιά 70 Διάγραμμα 10: Πολύ ελκυστικά νησιά 70 Διάγραμμα 11: Πάρα πολύ ελκυστικά νησιά 71 Διάγραμμα 12: Δείκτης Επιχειρήσεων ανά νησί και κατηγορία νησιών 72 Διάγραμμα 13: Δείκτης Πληθυσμού ανά νησί και κατηγορία νησιών 73 Διάγραμμα 14: Δείκτης Προσπελασιμότητας ανά νησί και κατηγορία νησιών 74 Διάγραμμα 15: Δείκτης Υποδομών ανά νησί και κατηγορία νησιών 75 Διάγραμμα 16: Δείκτης Ποιότητα Υπηρεσιών ανά νησί και κατηγορία νησιών 76 Διάγραμμα 17:Συσχέτιση Πληθυσμού-Προσπελασιμότητας 78 Διάγραμμα 18: Συσχέτιση Πληθυσμού-Υποδομών 78 Διάγραμμα 19: Συσχέτιση Πληθυσμού-Ποιότητας Υπηρεσιών 79 Διάγραμμα 20: Συσχέτιση Υποδομών -Προσπελασιμότητας 80 Διάγραμμα 21: Συσχέτιση Υποδομών Ποιότητας Υπηρεσιών 80 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΧΑΡΤΩΝ Χάρτης 1: Κατηγορίες ελκυστικότητας νησιών Κυκλάδων 67 3

11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι μειονεκτικές περιοχές, οι οποίες χαρακτηρίζονται, μεταξύ άλλων, από προβλήματα οικονομικής αποψίλωσης και πληθυσμιακής αποσταθεροποίησης, συγκαταλέγονται στις μη ελκυστικές περιοχές για εγκατάσταση ανθρώπων και χωροθέτηση επιχειρήσεων. Μια υποκατηγορία των περιοχών αυτών που αποτελούν τα νησιά αποτελεί αντικείμενο της παρούσας μελέτης. Στόχος της μελέτης αυτής αποτελεί η προσπάθεια μιας πρώτης προσέγγισης, θεωρητικής και πρακτικής, της ελκυστικότητας του νησιωτικού χώρου, και δη των Κυκλάδων. Η προσπάθεια αυτή χαρακτηρίζεται από δυσκολίες, οι οποίες εστιάζονται τόσο στον περιορισμένο αριθμό ανάλογων διεθνών προσεγγίσεων, όσο και στις ιδιομορφίες που παρουσιάζει η μελέτη του νησιωτικού χώρου. Όσον αφορά στα νησιωτικά χαρακτηριστικά είναι ευρέως γνωστό ότι ο χωρικός κατακερματισμός, η πολυδιάσπαση, η γεωγραφική διασπορά, οι περιορισμένοι φυσικοί πόροι και η ευαισθησία των νησιωτικών οικοσυστημάτων, σε συνδυασμό με την απομόνωση από τα μεγάλα οικονομικά κέντρα και τις κύριες αγορές προϊόντων και η αδυναμία επίτευξης οικονομιών κλίμακας, αποτελούν τα κύρια χαρακτηριστικά που διέπουν τα νησιά. Αυτά τα χαρακτηριστικά της νησιωτικότητας είναι εκείνα τα οποία προσδίδουν μία ιδιαίτερη ταυτότητα σε κάθε νησί, καθιστώντας το μια ξεχωριστή οντότητα, χρήζουσας ιδιαίτερης αντιμετώπισης. Η ιδιαίτερη αντιμετώπιση που χρήζουν τα νησιά υπογραμμίζεται από το αναπτυξιακό αδιέξοδο, στο οποίο αυτά έχουν περιέλθει και το οποίο τα καθιστά λιγότερο ελκυστικά, ως τόπους διαβίωσης και επιχειρηματικής δραστηριοποίησης. Το αναπτυξιακό αυτό αδιέξοδο, στο οποίο έχει εγκλωβιστεί ο νησιωτικός χώρος, δεν αποτελεί πάγιο γνώρισμα του. Αντιθέτως, παράγοντες που σχετίζονται με τη μείωση του ρόλου των θαλάσσιων μεταφορών στο εμπόριο, τις τεχνολογικές καινοτομίες στην παραγωγή και τις μεταφορές, την επικράτηση του μοντέλου μαζικής και ομοιόμορφης παραγωγής, τις γεωπολιτικές ανακατατάξεις και τις εντάσεις στον ευρύτερο χώρο του Αιγαίου, αποψίλωσαν την πληθυσμιακή αλλά και την επιχειρηματική βάση των νησιών, προδιαγράφοντας την πορεία τους προς την αναπτυξιακή στασιμότητα ή υστέρηση. Στα πλαίσια, λοιπόν, της ανάγκης διερεύνησης των παραγόντων που διαμορφώνουν τις ιδιαιτερότητες, τις αδυναμίες αλλά και τις δυνατότητες ανάπτυξης του νησιωτικού χώρου -εντός των πλαισίων και των περιορισμών που απαιτεί η βιώσιμη ανάπτυξηεπιδιώκεται, με την παρούσα μελέτη, ο προσδιορισμός των σημαντικότερων παραμέτρων, και συγκεκριμένα εκείνων που διαδραματίζουν, σύμφωνα με τους μόνιμους κάτοικους και τους επιχειρηματίες, πρωτεύοντα ρόλο στη διαμόρφωση της ελκυστικότητας των νησιών, μίας έννοιας που θα αποτελέσει το επίκεντρο του ενδιαφέροντος, για την ολοκληρωμένη ανάπτυξή τους, στο άμεσο μέλλον. 4

12 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στο Α Μέρος της παρούσας μελέτης εξετάζεται το ευρύτερο πλαίσιο όπου εντάσσεται ο νησιωτικός χώρος και κυρίως οι παράγοντες, οι οποίοι διαμορφώνουν την ελκυστικότητα του. Συγκεκριμένα, στο πρώτο κεφάλαιο εξετάζονται οι μειονεκτικές περιοχές και οι ανισότητες που τις χαρακτηρίζουν. Στο δεύτερο κεφάλαιο, η μελέτη εστιάζεται σε μία συγκεκριμένη κατηγορία των μειονεκτικών περιοχών, τα νησιά και επιχειρείται μία συνολική θεώρηση των χαρακτηριστικών και των ιδιομορφιών καθώς και των αιτιών που οδήγησαν στην περιθωριοποίησή τους. Το πρώτο μέρος ολοκληρώνεται αρχικά, με τη διερεύνηση της διεθνούς βιβλιογραφίας για τους παράγοντες που προσδιορίζουν την ελκυστικότητα για την εγκατάσταση ανθρώπων και τη χωροθέτηση επιχειρήσεων και έπειτα με την υιοθέτηση συγκεκριμένων παραγόντων που επηρεάζουν το νησιωτικό χώρο. Το Β Μέρος της εργασίας εστιάζεται στη μελέτη της ελκυστικότητας ενός συγκεκριμένου νησιωτικού συμπλέγματος, των Κυκλάδων. Καταρχήν, το τέταρτο κεφάλαιο επικεντρώνεται σε περιγραφικά στοιχεία (ιστορικά, τοπογραφικά κλπ.) των νησιών των Κυκλάδων, ενώ στο πέμπτο κεφάλαιο, που ακολουθεί, υιοθετούνται συγκεκριμένοι δείκτες και προσδιορίζεται η ελκυστικότητα κάθε νησιού. Τέλος, η εργασία ολοκληρώνεται με την εξαγωγή συμπερασμάτων. 5

13 Α ΜΕΡΟΣ 6

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Μειονεκτικές Περιοχές 1.1Εισαγωγικά στοιχεία Στο πλαίσιο της ενότητας που ακολουθεί θα εξεταστούν, αρχικά, οι παράγοντες που επηρεάζουν τις περιφερειακές ανισότητες και στη συνέχεια θα παρουσιαστούν, συνοπτικά, τα βασικά χαρακτηριστικά των κυριότερων θεωριών περιφερειακής ανάπτυξης. Ιδιαίτερη έμφαση θα δοθεί στις συνθήκες που ανέδειξαν την αναγκαιότητα και οδήγησαν την Ευρωπαϊκή Ένωση να θεσμοθετήσει τις λιγότερο ευνοημένες περιοχές, ως περιοχές που χρήζουν ειδικής αντιμετώπισης, αναγκαιότητα η οποία επιτείνεται ενόψει των αλλαγών που συντελούνται στα πλαίσια της οικονομικής και νομισματικής ολοκλήρωσης. Η ένταξη των νησιωτικών περιοχών σ αυτές φανερώνει τα έντονα διαρθρωτικά προβλήματα που τις χαρακτηρίζουν και επιβεβαιώνει την ανάγκη λήψης μέτρων και πρωτοβουλιών προκειμένου να ανακοπεί η, ως επί το πλείστον, πτωτική αναπτυξιακή πορεία τους. Υπό το πρίσμα αυτό, καθίσταται επιτακτική η εφαρμογή μιας διαφορετικής προσέγγισης, η οποία δεν θα επιδιώκει την ανάπτυξη με στενά οικονομικούς όρους αλλά θα λαμβάνει υπόψη της και άλλες ποιοτικότερες παραμέτρους, όπως την προστασία των ανθρωπογενών και φυσικών πόρων. Η επίτευξη του στόχου της βιώσιμης ανάπτυξης, όπως αυτή ονομάστηκε, αποτελεί μονόδρομο για την ολοκληρωμένη ανάπτυξη σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο. 1.2 Περιφερειακές ανισότητες Θεωρίες περιφερειακής ανάπτυξης Από τα κύρια ζητήματα που απασχολούν επιστήμονες, και μη, στις μέρες μας είναι η διαμόρφωση και η εξέλιξη των περιφερειακών ανισοτήτων, δηλαδή σε ποιους μηχανισμούς και διαδικασίες οφείλονται και με ποιους τρόπους εμφανίζονται και μεγεθύνονται. Το βασικό ζητούμενο, όμως, είναι με ποιους τρόπους μειώνονται, πως δηλαδή είναι δυνατό να επιτευχθεί ομοιόμορφη χωρική κατανομή του πλούτου. Καταρχήν, πρέπει να εξεταστεί σε τι αναφέρεται ο όρος περιφερειακές ανισότητες. Ως τέτοιες, νοούνται οι διαφορές μεταξύ των περιφερειών, στο παραγόμενο προϊόν, στην παραγωγικότητα της εργασίας, την ανεργία, τον ενεργό πληθυσμό κλπ. Σύμφωνα με τον Κόνσολα (1997: 53-59), η μορφή και το ύψος των περιφερειακών ανισοτήτων επηρεάζονται από τις εξής κατηγορίες παραγόντων: α) γεωγραφικοί, β) δομή της οικονομίας, γ) χαμηλή σχετική κινητικότητα εργασίας και κεφαλαίου, δ) θεσμικοί, ε) πολιτικοί, στ) πολιτιστικοί, ζ) περιβαλλοντικοί, η) εξωτερικές οικονομίες, θ) εξωτερικό έλεγχο, ι) έλλειψη διάχυσης καινοτομικών δραστηριοτήτων και ια) περιορισμένη 7

15 επιχειρηματική πρωτοβουλία. Οι παραπάνω παράγοντες 1 συμβάλλουν, με διαφορετικό τρόπο και σε διαφορετικό βαθμό ο καθένας, στην ενίσχυση και την ένταση των ανισοτήτων. Οι διαφορές και οι ανισότητες που παρατηρούνται στις παραγωγικές δομές των περιφερειών οφείλονται, κυρίως, στις διαφορετικές δυνατότητες ανάπτυξης που έχει μία χωρική ενότητα. Τίθενται, όμως, ερωτήματα, σχετικά με το πώς δημιουργείται η ανάπτυξη σε μια περιοχή; γιατί εμφανίζονται ανισότητες ανάμεσα στις περιφέρειες; γιατί άλλες περιοχές αναπτύσσονται και συγκεντρώνουν πληθυσμό και δραστηριότητες ενώ άλλες παραμένουν στάσιμες ή φθίνουσες αναπτυξιακά; Απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα προσπαθούν να δώσουν οι θεωρίες περιφερειακής ανάπτυξης, οι οποίες και καλούνται να ερμηνεύσουν τις περιφερειακές ανισότητες και να προβλέψουν τη μακροχρόνια εξέλιξη τους. Οι θεωρίες που έχουν διατυπωθεί έως σήμερα διακρίνονται σε δύο βασικές ομάδες, των μοντέλων ισορροπίας και των μοντέλων ανισορροπίας (Ανδρικοπούλου, 2003: 14). Σύμφωνα με το μοντέλο της ισορροπίας, οι περιφερειακές ανισότητες τείνουν μακροπρόθεσμα να μειώνονται, όταν οι μηχανισμοί της αγοράς λειτουργούν ελεύθερα. Η παραπάνω άποψη αποτελεί και τη βασική θέση της νεοκλασικής οικονομικής θεωρίας, η οποία, συγκεκριμένα, υποστηρίζει ότι οι μηχανισμοί της ελεύθερης αγοράς οδηγούν αυτόματα το όλο οικονομικό σύστημα σε κατάσταση ισορροπίας. Οι νεοκλασικοί ισχυρίζονται ότι οι περιφερειακές ανισότητες θα υφίστανται διαρκώς, λόγω της διαφορετικής κατανομής στο χώρο των βασικών συντελεστών παραγωγής (κεφαλαίου και εργασίας) και ότι αυτή η άνιση χωρική εξειδίκευση είναι εκείνη, που κινητοποιεί τη διαδικασία της ανάπτυξης, που στην περίπτωση αυτή ταυτίζεται με τη μεγέθυνση μέσω της διάχυσής της. Επομένως, θεωρείται ότι η ύπαρξη οποιασδήποτε παρεμβατικής πολιτικής όχι μόνο δεν είναι αναγκαία, αλλά αντιτίθεται στην περιφερειακή ολοκλήρωση και στη βέλτιστη αξιοποίηση των παραγωγικών συντελεστών (Ανδρικοπούλου, 2003: 15). Αντιδιαμετρικά αντίθετες με τις παραπάνω απόψεις είναι οι θεωρίες των μοντέλων ανισορροπίας, σύμφωνα με τις οποίες οι μηχανισμοί της ελεύθερης αγοράς όχι μόνο δεν εξομαλύνουν τις χωρικές διαφορές, αλλά τις επιτείνουν, καθιστώντας απαραίτητη, αν όχι άκρως αναγκαία, την άσκηση παρεμβατικής πολιτικής (Ανδρικοπούλου, 2003: 16). Ο Mydral και ο Perroux, από τους σημαντικότερους εκφραστές αυτής της ομάδας σκέψης, υποστηρίζουν ότι ούτε υφίσταται τέλειος ανταγωνισμός, ούτε είναι αυτονόητη η κινητικότητα των συντελεστών παραγωγής στο χώρο (και ιδιαίτερα του κεφαλαίου προς τις λιγότερο αναπτυγμένες περιοχές) δεδομένων των περιορισμών που θέτουν οι ιδιομορφίες του. Ειδοποιός διαφορά με τις προηγούμενες θεωρίες είναι ότι η ανάπτυξη δεν νοείται με στενά οικονομικούς όρους, δηλαδή ως μεγέθυνση, αλλά και ως ποιοτική αλλαγή της εσωτερικής οργάνωσης των παραγωγικών δομών, με την εμφάνιση νέων θεσμών, τεχνολογιών και μορφών οργάνωσης της παραγωγής. Μια διαφορετική κατάταξη, η οποία υιοθετείται από τον Holland (1976), διαχωρίζει τις θεωρίες περιφερειακής ανάπτυξης στις ομάδες: α) της αυτοεξισορρόπησηςανάπτυξης, όπου ο μηχανισμός της ελεύθερης αγοράς τείνει να προκαλέσει εξισορρόπηση και μείωση των ανισοτήτων στο χώρο και β) της ανισορροπίαςυποανάπτυξης, όπου θεωρείται ότι οι περιφερειακές ανισότητες διευρύνονται με την απελευθέρωση της αγοράς. Οι σημαντικότερες θεωρίες που εντάσσονται στην πρώτη ομάδα είναι: των σταδίων ανάπτυξης, του διαπεριφερειακού εμπορίου, της εξαγωγικής/οικονομικής βάσης, της έλλειψης/αφθονίας πόρων, του δυϊσμού και της 1 Κατά τους Πετράκο και Rodriguez-Pose (2002: 90) οι παράγοντες αυτοί σχετίζονται με τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά -ανάγλυφο εδάφους, κλίμα-, το υπάρχον επίπεδο ανάπτυξης, τις υποδομές, την παραγωγική δομή και το μέγεθος των αγορών. 8

16 τομεακής διάρθρωσης, ενώ στη δεύτερη: της σωρευτικής αιτιότητας, των πόλων ανάπτυξης, της εσωτερικής αποικίας, των φαύλων κύκλων, της εξάρτησης και της συνάρθρωσης των τρόπων παραγωγής (Λαμπριανίδης, 2001: 249). Ανεξάρτητα από τα θετικά ή αρνητικά σημεία των θεωριών αυτών, εκείνο που καθίσταται άμεσα αντιληπτό είναι ότι το χάσμα μεταξύ αναπτυγμένων και υπανάπτυκτων περιοχών στην Ευρώπη διευρύνεται. Οι ενδείξεις απόκλισης μεταξύ των ευρωπαϊκών περιφερειών, στο τέλος της δεκαετίας του 70, έδειξαν αφενός, ότι η κινητικότητα των συντελεστών παραγωγής δεν είναι αυτονόητη και ομοιόμορφη προς όλες τις κατευθύνσεις και, αφετέρου ότι παρά την άσκηση παρεμβατικής πολιτικής σε εθνικό και κοινοτικό επίπεδο οι ανισότητες δεν μειώθηκαν. Ανέκυψε, λοιπόν, η ανάγκη αναθεώρησης, σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο, της υφιστάμενης προσέγγισης του χώρου. Χαρακτηριστικά της νέας προσέγγισης, θα πρέπει να είναι, η επίτευξη ισορροπίας μεταξύ οικονομίας, κοινωνίας και περιβάλλοντος, μέσω της κινητοποίησης των εσωτερικών μηχανισμών, καθώς και, η ενσωμάτωση των ιδιαιτεροτήτων και ιδιομορφιών, των πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων, και η αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού κάθε χωρικής ενότητας για την εξασφάλιση μιας αναπτυξιακής πορείας. Το κατά πόσο, οι παραπάνω έννοιες υιοθετήθηκαν ή θα υιοθετηθούν στην πράξη θα φανεί στο μέλλον Μορφές περιφερειακών ανισοτήτων Οι περιφερειακές ανισότητες, οι διαφορές που, όπως ήδη αναφέρθηκε, παρατηρούνται στις παραγωγικές δομές των περιφερειών, δεν έχουν την ίδια μορφή σε κάθε χρονική περίοδο, αλλά μεταβάλλονται και μετασχηματίζονται δημιουργώντας νέες μορφές ανισοτήτων. Παραδείγματος χάριν, κατά τις δύο πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, ως ανεπτυγμένες θεωρούνταν οι εκβιομηχανισμένες περιφέρειες, αυτές δηλαδή που είχαν υιοθετήσει το πρότυπο μαζικής παραγωγής και κατανάλωσης αντίθετα, ως υποανάπτυκτες θεωρούνταν οι περιοχές που είχαν δεν είχαν υιοθετήσει πλήρως) το φορντικό μοντέλο. Στις μέρες μας, με την εμφάνιση νέων μορφών οργάνωσης της οικονομίας τα χαρακτηριστικά ανάπτυξης-υπανάπτυξης έχουν αλλάξει, οι μεν αναπτυγμένες κοινωνίες χαρακτηρίζονται από ευέλικτη συσσώρευση, οι δε προβληματικές περιφέρειες από έντονα διαρθρωτικά προβλήματα, συμπεριλαμβάνοντας μεταξύ τους ακόμη και πρώην βιομηχανικά αναπτυγμένες, που παρουσιάζουν τάσεις απόβιομηχανοποίησης και υψηλά ποσοστά ανεργίας, καθώς και αναπτυγμένες περιφέρειες που αδυνατούν να προσαρμοστούν στις σύγχρονες τεχνολογικές μεταβολές (Κουρλιούρος, 2002: 24). Επιπρόσθετα, οι περιφερειακές ανισότητες, δεν αποδίδονται, αποκλειστικά και μόνο, στους διαφορετικούς ρυθμούς ανάπτυξης και στην αναπτυξιακή πορεία που ακολούθησε ή ακολουθεί μια περιφέρεια, αλλά οφείλονται και στο διαφορετικό σημείο εκκίνησης της αναπτυξιακής διαδικασίας σε κάθε χωρική ενότητα. Καθίσταται, λοιπόν, σαφές ότι ακόμη και αν δύο χωρικές οντότητες προσανατολίστηκαν προς την ίδια αναπτυξιακή κατεύθυνση και επέτυχαν ίδιους ρυθμούς ανάπτυξης το τελικό αναπτυξιακό τους επίπεδο θα διαφέρει, λόγω των φυσικών, γεωγραφικών, κοινωνικών, πολιτιστικών και πολιτικών χαρακτηριστικών που τις διαφοροποιούν. Ταυτόχρονα, η ανάπτυξη ή μη μιας περιοχής δεν αποδεικνύεται μόνο από το ύψος των βασικών οικονομικών δεικτών (ΑΕΠ/κεφαλή, ποσοστό ανεργίας κ.α.) αλλά και από την ύπαρξη όλων εκείνων των χαρακτηριστικών που την καθιστούν ανταγωνιστική και ευέλικτη στις μεταβαλλόμενες εξωτερικές συνθήκες (Σπιλάνης, 2000: 175). 9

17 Επίσης, θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι μια περιοχή που θεωρείται σήμερα ως ανεπτυγμένη δεν συνεπάγεται ότι θα εξακολουθεί να συγκαταλέγεται στις ανεπτυγμένες και στο μέλλον. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι η οικονομική ανάπτυξη και κοινωνική ευημερία δεν είναι δεδομένη μια για πάντα, ούτε είναι αμετακίνητη στο χώρο και το χρόνο 2 (Κουρλιούρος 2001: 39). Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι, ο διαχωρισμός των περιφερειών σε αναπτυγμένες και αναπτυσσόμενες αφενός, θα πρέπει να ορίζεται βάσει της χρονικής περιόδου αναφοράς και, αφετέρου δεδομένου ότι το αξιακό πλαίσιο ορισμού της είναι μεταβαλλόμενο θα πρέπει να λαμβάνονται κάθε φορά διαφορετικές μεταβλητές, επομένως και δείκτες για τον υπολογισμό της. 1.3 Λιγότερο Ευνοημένες Περιοχές Τις δύο τελευταίες δεκαετίες η κοινοτική και εθνική περιφερειακή πολιτική εστίασε το ενδιαφέρον της στις περιοχές που αντιμετωπίζουν αδυναμίες ανάπτυξης οι οποίες οφείλονται στα φυσικά χαρακτηριστικά τους, δηλαδή στις λιγότερο ευνοημένες περιοχές. Πριν επικεντρωθεί η μελέτη στην εξέταση των περιοχών αυτών κρίνεται απαραίτητο, προκειμένου να αποφευχθούν πιθανές συγχύσεις με τις προβληματικές περιοχές να επισημανθούν οι διαφορές τους. Βασικό γνώρισμα και των δύο περιοχών είναι ότι, αντιμετωπίζουν δυσκολίες οι οποίες επιβραδύνουν ή και αναιρούν την ανάπτυξη τους. Ειδοποιός, όμως, διαφορά ανάμεσα σ αυτές τις δύο κατηγορίες περιοχών είναι ότι οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι λιγότερο ευνοημένες περιοχές οφείλονται στα εν γένει χαρακτηριστικά τους σ αντίθεση με τις προβληματικές, οι δυσκολίες των οποίων οφείλονται στην αδυναμία προσαρμογής τους στις νέες οικονομικές συνθήκες (πχ. περιοχές σε αποβιομηχάνιση). Στα τέλη της δεκαετίας του 70 και κυρίως κατά τη δεκαετία του 80 η παγκόσμια κοινότητα, και κατά συνέπεια και η ευρωπαϊκή, γνώρισαν σημαντικές αλλαγές στην κοινωνικο-οικονομική τους δομή. Η αδυναμία διατήρησης και αύξησης της ανταγωνιστικότητας πολλών περιοχών είχε ως αποτέλεσμα την αποψίλωση του ανθρώπινου δυναμικού -εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση- και την υποβάθμιση του περιβάλλοντος, λόγω της αλόγιστης χρήσης των φυσικών αποθεμάτων. Οι περιοχές που επλήγησαν περισσότερο από αυτές τις ανακατατάξεις ήταν αυτές που αδυνατούσαν να προσαρμοστούν στις εξελίξεις. Από την άλλη πλευρά υπήρξαν περιοχές που ούτε την περίοδο της ταχείας οικονομικής ανάπτυξης, που προηγήθηκε, κατάφεραν να επωφεληθούν, γνωρίζοντας συνεχή συρρίκνωση της παραγωγικής τους βάσης. Οι περιοχές αυτές λόγω της απομόνωσης και της ασυνέχειας του χώρου -ανάμεσα σε αυτές ήταν οι ορεινές και οι νησιωτικές- δεν μπόρεσαν να είναι ανταγωνιστικές. Οι εξελίξεις αυτές είχαν ως επακόλουθο την αύξηση των περιφερειακών ανισοτήτων, θέτοντας, έτσι, σε κίνδυνο την επίτευξη του στόχου της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής στην Κοινότητα. Τα παραπάνω αποτέλεσαν έναυσμα για την ενασχόληση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας με την κατάσταση των λιγότερο ευνοημένων περιοχών. Η πρώτη ενασχόληση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας με τις μειονεκτικές περιοχές ήταν με την Οδηγία 75/268/ΕΟΚ περί ορεινής γεωργίας και ημιορεινής γεωργίας και της γεωργίας σε ολιγότερο ευνοημένες περιοχές, με την οποία προβλεπόταν ειδικό Σχέδιο 2 Άποψη που συμμερίζεται και ο Λαμπριανίδης (2001: ), ισχυριζόμενος ότι η θέση την οποία κατέχει μια περιοχή στο συνεχές της ανάπτυξης (από πολύ υπανάπτυκτη έως πολύ αναπτυγμένη) δεν είναι κάτι δεδομένο ή σταθερό αλλά μεταβάλλεται στο πέρασμα του χρόνου. 10

18 για τις Λιγότερο Ευνοημένες Περιοχές (Less Favored Areas), το οποίο παρείχε οικονομικές ενισχύσεις προκειμένου να αντισταθμιστούν τα μόνιμα φυσικά μειονεκτήματα, γεωγραφικής ή οικονομικής φύσης, των περιοχών αυτών (Vakoufaris et al, 2003: 3, Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, 1993: 8). Η Οδηγία προέβλεπε ότι στο καθεστώς των μειονεκτικών περιοχών εντάσσονται τριών ειδών περιοχές, οι ορεινές, οι περιοχές που απειλούνται με εγκατάλειψη και οι περιοχές με ειδικά φυσικά μειονεκτήματα. Η Οδηγία 75/268 παρέμεινε ενεργή ως το 1997, οπότε και αντικαταστάθηκε από τον κανονισμό 950/97, ο οποίος μείωσε τις κατηγορίες των λιγότερο ευνοημένων περιοχών σε δύο. Σήμερα, οι διατάξεις που αφορούν στις λιγότερο ευνοημένες περιοχές ρυθμίζονται βάσει του Κανονισμού 1257/99, σύμφωνα με τον οποίο υφίστανται τρεις ομάδες μειονεκτικών περιοχών, οι ορεινές, οι άλλες μειονεκτικές και αυτές που επηρεάζονται από άλλα ειδικά μειονεκτήματα (Vakoufaris et al., 2003: 3). Συγκεκριμένα, ως ορεινές 3 ορίστηκαν οι περιοχές βάσει των δυσκολιών που αντιμετωπίζουν κατά την άσκηση της αγροτικής δραστηριότητας εξαιτίας (Άρθρο 3 παράγραφος 3 της υπ αριθμόν Οδηγίας 75/268, Vakoufaris et al., 2003: 4): α) των δυσμενών κλιματικών συνθηκών λόγω του υψηλού υψομέτρου στο οποίο βρίσκονται, β) των έντονων κλίσεων του εδάφους που αφενός περιορίζουν τη συνολική καλλιεργούμενη έκταση και αφετέρου καθιστούν αδύνατη τη χρήση σύγχρονων αγροτικών μηχανημάτων με αποτέλεσμα η αγροτική παραγωγή να χαρακτηρίζεται οικονομικά μη αποδοτική. Ως άλλες μειονεκτικές περιοχές 4 ορίστηκαν οι περιοχές που απειλούνται από εγκατάλειψη των χρήσεων γης τους και συγκεκριμένα έχουν (Άρθρο 3 παράγραφος 4 της υπ αριθμόν Οδηγίας 75/268, Vakoufaris et al., 2003: 4): α) εδάφη με χαμηλή παραγωγικότητα, τα οποία χρησιμοποιούνται κυρίως για τις ανάγκες της εκτατικής κτηνοτροφίας, β) μικρή οικονομική αποδοτικότητα, λόγω της χαμηλής παραγωγικότητας του εδάφους και γ) χαμηλή πληθυσμιακή πυκνότητα με τάση μείωσης του πληθυσμού, του οποίου η κύρια δραστηριότητα είναι η γεωργία. Τέλος, ως περιοχές με άλλα ειδικά μειονεκτήματα ορίζονται οι περιοχές στις οποίες η διατήρηση της γεωργικής δραστηριότητας είναι κρίσιμης σημασίας για τη διατήρηση του φυσικού χώρου, και την προστασία του περιβάλλοντος καθώς και οι παράκτιες περιοχές και τα νησιά (Άρθρο 3 παράγραφος 3 της υπ αριθμόν 75/268 Οδηγίας, Vakoufaris et al., 2003: 4). Οι παραπάνω γενικές προϋποθέσεις καθορισμού μιας περιοχής ως μειονεκτικής είναι κοινές για το σύνολο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στην πραγματικότητα, όμως, υπάρχει διαφοροποίηση μεταξύ των χωρών, η οποία έγκειται στη βάση των διαφορετικών κατωφλίων καθορισμού της μειονεκτικότητας. Όσον αφορά στην Ελλάδα, με την Οδηγία 81/645/ΕΟΚ της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η οποία εκδόθηκε μετά την ένταξη της χώρας στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ), οριοθετήθηκαν οι ελληνικές μειονεκτικές περιοχές, όχι μόνο βάσει κριτηρίων αγροτικής παραγωγής, αλλά συνυπολογίζοντας και άλλα χαρακτηριστικά. Συγκεκριμένα, οι λιγότερο ευνοημένες περιοχές χαρακτηρίζονται από την ύπαρξη δυσμενών φυσικών χαρακτηριστικών που έχουν σαν αποτέλεσμα χαμηλά επίπεδα 3 Ως ορεινές χαρακτηρίζονται οι χωρικές ενότητες οι οποίες έχουν ελάχιστο υψόμετρο μ. ή μέση κλίση 20% ή περιοχές με συνδυασμό των δύο πρώτων παραγόντων (Άρθρο 3 παράγραφος 3 της υπ αριθμόν 75/268 Οδηγίας, Vakoufaris et al., 2003: 4). 4 Σε αυτές περιλαμβάνονται οι χωρικές ενότητες με χαμηλή παραγωγικότητα ή μικρή πληθυσμιακή πυκνότητα. Συγκεκριμένα, ορίζεται ότι η πληθυσμιακή πυκνότητα πρέπει να είναι μικρότερη των 45κατοίκων/χλμ. 2 ή η ετήσια μείωση του πληθυσμού να είναι τουλάχιστον 2% και επιπλέον το συνολικό ποσοστό του πληθυσμού που ασχολείται με τη γεωργία να είναι τουλάχιστον το ήμισυ του συνολικού (Vakoufaris et al., 2003: 4). 11

19 αποδόσεων και εισοδημάτων καθώς και περιορισμών που προκύπτουν από το μεθοριακό ή νησιωτικό χαρακτήρα (Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, 1993: 87, Κίζος, 2002: 114). Αναφορικά με τα νησιά, η αναγνώριση της προβληματικότητας του νησιωτικού χώρου, έγινε με την Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη 5, όπου συγκεκριμένα αναφέρεται ότι για να προαχθεί η αρμονική ανάπτυξη του συνόλου της Κοινότητας, η Κοινότητα αναπτύσσει και εξακολουθεί τη δράση της με σκοπό την ενίσχυση της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής. Η Κοινότητα αποσκοπεί ιδιαίτερα στη μείωση του χάσματος μεταξύ των διάφορων περιοχών και στη μείωση της καθυστέρησης των πλέον μειονεκτικών περιοχών ή νήσων (Ανδρικοπούλου, 2000: ). Οι δυσκολίες ανάπτυξης που αντιμετωπίζουν τα νησιά συνεχίζουν να συγκαταλέγονται ανάμεσα στα θέματα που απασχολούν την ευρωπαϊκή κοινότητα. Στο Συμβούλιο Κορυφής της Ρόδου, το 1988, κατόπιν ελληνικής πρωτοβουλίας αναγνωρίζονται τα ιδιαίτερα κοινωνικο-οικονομικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν ορισμένες νησιωτικές περιοχές της Κοινότητας (Παπάντου, 2000: 22). Ο νησιωτικός χαρακτήρας και οι περιορισμοί που προκύπτουν από αυτόν αποτυπώνονται και στη Συνθήκη του Άμστερνταμ (1997), όπου περιλαμβάνεται ειδική δήλωση για τις νησιωτικές περιοχές, σύμφωνα με την οποία «..η Διάσκεψη αναγνωρίζει ότι οι νησιωτικές περιοχές αντιμετωπίζουν διαρθρωτικά προβλήματα οφειλόμενα στο νησιωτικό τους χαρακτήρα, τα οποία, επειδή είναι μόνιμα, εμποδίζουν την οικονομική και κοινωνική τους ανάπτυξη» και «..η Διάσκεψη αναγνωρίζει αντιστοίχως ότι η κοινοτική νομοθεσία πρέπει να λαμβάνει υπόψη τα προβλήματα αυτά και ότι εφόσον υπάρχει ανάγκη, μπορούν να λαμβάνονται ειδικά μέτρα υπέρ των περιοχών αυτών για την καλύτερη ένταξη τους στην εσωτερική αγορά με δίκαιους όρους...» (Κοκκώσης, 2000α: 436). Ακολούθησαν και άλλες αναφορές στο μειονεκτικό χαρακτήρα των νησιωτικών μονάδων, με σημαντικότερες τη 2 η έκθεση σχετικά με τη συνοχή, όπου τα νησιά μαζί με τις παράκτιες, τις αραιοκατοικημένες και τις ορεινές περιοχές κατατάσσονται μεταξύ των περιοχών με ειδικά γεωγραφικά χαρακτηριστικά, για τις οποίες η Ένωση καλείται να συνεχίσει τις πολιτικές προώθησης της ανάπτυξης εφαρμόζοντας εξειδικευμένα μέτρα (Ε.Ε., 2001: 33-34), και την 1 η έκθεση προόδου, όπου χαρακτηρίζονται ως περιοχές που μπορεί να συνδυάζουν περισσότερα από ένα σημαντικά φυσικά ή γεωγραφικά μειονεκτήματα, όπως ορεινό έδαφος, χαμηλή πληθυσμιακή πυκνότητα, χωρική ασυνέχεια, απομόνωση κ.α. (CEC, 2002). Όπως φάνηκε από την ανάλυση που προηγήθηκε, υπάρχει πλήθος αναφορών στην πρόσφατη ευρωπαϊκή νομοθεσία για τα προβλήματα που υφίστανται οι χωρικές ενότητες των νησιών. Τι γίνεται όμως σε επίπεδο πολιτικής 6 ; Έχει σχεδιαστεί ειδική πολιτική για τα νησιά; Προφανώς η απάντηση είναι αρνητική. Ο νησιωτικός χώρος και 5 Η Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη εγκρίθηκε το Δεκέμβριο του 1985 και ετέθη σε ισχύ τον Ιούλιο του 1987 προσθέτοντας στη συνθήκη της Ε.Ε. τρία νέα άρθρα (130Π, 130Ρ, 130Σ) που συνιστούν το ιδιαίτερο θεμέλιο της περιβαλλοντικής πολιτικής της (Μπεριάτος, 2001α: 36). Η διεύρυνση της ΕΟΚ, αρχικά με την Ελλάδα (1981) και έπειτα με την Ισπανία και την Πορτογαλία (1986) επέτεινε το χάσμα των ανισοτήτων στον ευρωπαϊκό χώρο και κατέστησε επιβεβλημένη τη θέσπιση Ευρωπαϊκής Περιφερειακής Πολιτικής η οποία νομιμοποιήθηκε μέσω της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης- ενόψει, μάλιστα, και της επερχόμενης ολοκλήρωσης της εσωτερικής αγοράς. Σημαντικό στοιχείο της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης είναι ότι τίθεται, πλέον, σε προτεραιότητα η επίτευξη του στόχου της συνοχής, ο οποίος προϋποθέτει τη μείωση των ανισοτήτων. Επίσης, με το άρθρο 130Β καθιστά σαφές ότι ο στόχος της συνοχής πρέπει να ενσωματώνεται σε κάθε πολιτική της Κοινότητας, ώστε οι επιμέρους δράσεις να έχουν θετικά πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα (Ανδρικοπούλου, 2000: ). 6 Παρόλο που δεν αποτελεί αντικείμενο της παρούσας εργασίας, κρίνεται σκόπιμη μια σύντομη αναφορά στην αναγκαιότητα ή μη ύπαρξης της. 12

20 τα προβλήματα που τον χαρακτηρίζουν αντιμετωπίστηκαν, χωρίς ιδιαίτερη προσέγγιση, στα πλαίσια τομεακών πολιτικών, με πολλές φορές αντίθετα, από τα επιθυμητά, αποτελέσματα. Οι πρωτοβουλίες και τα μέτρα που εφαρμόστηκαν στα νησιά απευθύνονταν σε χωρικές ενότητες που στο σύνολο τους συγκαταλέγονται στις λιγότερο ευνοημένες περιοχές, δίχως να λαμβάνονται υπόψη οι ιδιομορφίες και οι ιδιαιτερότητες κάθε μίας εξ αυτών (ορεινών, μειονεκτικών, νησιωτικών). Έτσι, παρά την αναγνώριση της διαφορετικότητας του νησιωτικού χώρου από όλα τα επίπεδα και τους φορείς της Ένωσης έως σήμερα, δεν έχει εφαρμοστεί ουσιαστική πολιτική ολοκληρωμένου χαρακτήρα για αυτά. Κατά πόσο όμως μπορεί να αποβεί εποικοδομητική μια ενιαία πολιτική για τον νησιωτικό χώρο. Οι διαφορές στα γεωγραφικά χαρακτηριστικά και στις κοινωνικοοικονομικές δομές κάθε νησιωτικής οντότητας δεν επιτρέπουν την ουσιαστική επίλυση των προβλημάτων τους μέσω μιας ενιαίας νησιωτικής πολιτικής. Όπως επισημαίνει και ο Romano Mambrini, πρόεδρος του δικτύου των Νησιωτικών Επιμελητηρίων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, «δεν υπάρχει μια μοναδική συνταγή που να ισχύει για όλες τις νησιωτικές περιοχές» ( Αυτό δεν συνεπάγεται ότι η εφαρμογή μιας νησιωτικής πολιτικής είναι άκαιρη αλλά ότι θα πρέπει να είναι ευέλικτη και να ενσωματώνει τις, κατά τόπου, ιδιομορφίες (Σπιλάνης, 1994: 41). 1.4 Βιώσιμη ανάπτυξη Η περιβαλλοντική παράμετρος, ως βασική συνιστώσα της ανάπτυξης, άρχισε να λαμβάνεται υπόψη μόλις τις δύο τελευταίες δεκαετίες. Η πορεία ως την καθιέρωση της βιώσιμης ανάπτυξης στη διεθνή σκηνή δεν πραγματοποιήθηκε εν μία νυκτί, αντιθέτως η σχέση ανθρώπου και περιβάλλοντος διαμορφώθηκε, σύμφωνα με τον Λαμπριανίδη (2001: 206), μέσα από τρία στάδια ανάπτυξης, τα εξής: - Στο πρώτο στάδιο, κυρίαρχη επιδίωξη ήταν η επίτευξη όσο το δυνατόν υψηλότερου βαθμού οικονομικής ανάπτυξης (με την έννοια της μεγέθυνσης). Τα ζητήματα του περιβάλλοντος έως τότε δεν απασχολούσαν την κοινωνία. - Στο δεύτερο στάδιο, αρχίζει να γίνεται αντιληπτό ότι δεν είναι δυνατή η επίτευξη ανάπτυξης ες αεί, με την ισχύουσα μορφή. Οι πρώτες ενδείξεις ανεπάρκειας βασικών φυσικών πόρων, εξαιτίας της αλόγιστης χρήσης τους, θέτουν σε ομηρία τη διαδικασία της ανάπτυξης-μεγέθυνσης, δεδομένης της πεπερασιμότητας τους. Τίθενται, επομένως, όρια στην ανάπτυξη. Το στάδιο της σύζευξης, όπως ονομάστηκε, χαρακτηρίζεται και από κάποιες, αν και περιορισμένες, προσπάθειες ανάσχεσης της περιβαλλοντικής υποβάθμισης (αναδασώσεις κλπ.). - Στο τρίτο στάδιο, το στάδιο της αειφορίας επιδιώκεται η οικονομική ανάπτυξη με ταυτόχρονη ικανοποίηση των περιβαλλοντικών και κοινωνικών αναγκών. Μια διαφορετική προσέγγιση της σχέσης μεταξύ ανάπτυξης και περιβάλλοντος μπορεί να τη διακρίνει σε τέσσερα στάδια. Κατά το πρώτο στάδιο, της μεγέθυνσης, το περιβάλλον δε λαμβάνεται υπόψη για την επίτευξη της ανάπτυξης, αντιθέτως η ανάπτυξη προσδιορίζεται με στενά οικονομικά κριτήρια. Κατά το δεύτερο στάδιο η ανάπτυξη χαρακτηρίζεται από τα πρώτα δείγματα προβληματισμού πάνω σε θέματα περιβάλλοντος. Οι πρωτοβουλίες που εντάσσονται σ αυτό χαρακτηρίζονται από εκ των υστέρων μέτρα αποκατάστασης (end of pipe policies). Η κυρίαρχη λογική ήταν ότι η 13

21 πολιτεία πρέπει να επεμβαίνει αφότου γίνει κάποια υποβάθμιση ή καταστροφή του περιβάλλοντος, προσπαθώντας να περιορίσει τις αρνητικές επιπτώσεις. Η μετατόπιση του κέντρου βάρους από τις εκ των υστέρων σε εκ των προτέρων πολιτικές (ex-ante policies) αποτέλεσε κύριο χαρακτηριστικό του τρίτου σταδίου όπου στόχος αποτελεί η λήψη μέτρων προκειμένου να προληφθεί η υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Το τέταρτο, και τελευταίο, στάδιο χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια ταυτόχρονης ικανοποίησης των οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών αναγκών, δηλαδή από την προσπάθεια επίτευξης της αειφορίας. Ακολουθώντας τις πορείες προσέγγισης της ανάπτυξης, που παρουσιάστηκαν παραπάνω και εξετάζοντας κάθε έννοιά της, βάσει του χρονικο-ιστορικού και κοινωνικού πλαισίου στο οποίο εντάσσεται, μπορούν να εξαχθούν χρήσιμα συμπεράσματα. Αρχικά, ο όρος ανάπτυξη συνδέθηκε με καθαρά οικονομικά χαρακτηριστικά και συγκεκριμένα με την ικανότητα μιας οικονομίας να παράγει ένα διαρκώς αυξανόμενο όγκο αγαθών και υπηρεσιών. Έμφαση δινόταν στην επίτευξη υψηλών οικονομικών επιδόσεων, οι οποίες έπρεπε να επαληθεύονται μέσω των βασικών οικονομικών δεικτών, όπως του κατά κεφαλήν ΑΕΠ, του ύψους των επενδύσεων, του ύψους των εξαγωγών, του βιομηχανικού προϊόντος κλπ. Προτεραιότητα, επομένως, δινόταν στην αποτελεσματικότητα μιας οικονομίας, δηλαδή στην ικανότητά της να παράγει ολοένα και περισσότερο πλούτο 7 με άλλα λόγια η ανάπτυξη και η μεγέθυνση αποτελούσαν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Βασιζόμενος σ αυτή την προσέγγιση, ο Αθανάσιος Κανελλόπουλος ορίζει ότι η ανάπτυξη θα πρέπει να εξασφαλίζει (Κουρλιούρος, 2002: 10): α) αύξηση της παραγωγικής ικανότητας της οικονομίας, και β) διαρθρωτικές μεταβολές στην οικονομία, οι οποίες θα επιφέρουν συνεχή αύξηση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ, δεδομένης της αύξησης του πληθυσμού. Η ανάπτυξη, με την παραπάνω μορφή της, θεωρούνταν ο από μηχανής θεός για τον περιορισμό των κοινωνικών και οικονομικών προβλημάτων απανταχού στον πλανήτη. Κάθε πρόβλημα της σύγχρονης κοινωνίας οφειλόταν στην αδυναμία της να επιτύχει υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης. Η φτώχεια, η ανεργία, η έλλειψη στέγης, η μετανάστευση, οι περιορισμένοι φυσικοί πόροι, η υποβάθμιση του φυσικού και αστικού περιβάλλοντος, θεωρούνται μερικά από τα πολλά αρνητικά αποτελέσματα που χαρακτηρίζουν, επί το πλείστον, τις υποανάπτυκτες οικονομίες. Μοναδική διέξοδος από αυτή την κατάσταση πιστευόταν ότι είναι η οικονομική μεγέθυνση, ανεξαρτήτως του κόστους -κοινωνικού και περιβαλλοντικού- που αυτή συνεπάγεται. Η ανάπτυξη επικράτησε ως έννοια που μπορεί να δώσει λύσεις σε κάθε πρόβλημα της κοινωνίας, ως το ενδεικνυόμενο φάρμακο πάσας «αρρώστιας». Όλες οι κοινωνίες ακολουθούν την ίδια αναπτυξιακή πορεία, ενώ οι διαφορές που παρατηρούνται στα διαφορετικά επίπεδα ανάπτυξής τους, οφείλονται στην υψηλή ή μη, θέση τους στην «αναπτυξιακή σκάλα». Ο δρόμος, λοιπόν, ήταν προδιαγεγραμμένος και το μόνο που έμενε να γίνει ήταν, η ανάβαση σε συνεχώς υψηλότερα αναπτυξιακά σκαλοπάτια. Το ελλιπές μεθοδολογικό πλαίσιο ανάπτυξης-υπανάπτυξης παρουσιάζεται με εξαιρετικό τρόπο από τους Kindleberger και Herrick, οι οποίοι υποστηρίζουν ότι εάν θεωρούμε ότι η ανάπτυξη επιτυγχάνεται μέσω της αύξησης των τιμών των οικονομικών δεικτών είναι σαν να πιστεύουμε ότι η σωματική ανάπτυξη ενός ατόμου συνεπάγεται, εξ ορισμού, και τη νοητική εξέλιξη του (Κουρλιούρος 2002: 11). Πολλοί, επίσης, ήταν αυτοί που διατηρούσαν ενστάσεις εάν αυτή η μορφή ανάπτυξης μπορεί να συνεχιστεί αδιάκοπα, αναγνωρίζοντας τα όρια της. 7 Θιασώτες αυτής της προσέγγισης ήταν ο πατέρας της Πολιτικής Οικονομίας, Adam Smith καθώς και ο Karl Marx. 14

22 Αντιλαμβανόμενος ότι η ανάπτυξη με την έννοια της μεγέθυνσης έχει όρια, και προσπαθώντας, επίσης, να απεικονίσει γραφικά τις αλλαγές του εννοιολογικού περιεχομένού της ο Ρέππας (1991: 31-34) προτείνει ένα διάγραμμα με τρεις ομόκεντρους κύκλους (βλέπε διάγραμμα 1). Το περίγραμμα κάθε κύκλου δείχνει τα όρια της επέκτασης της οικονομίας που αντιμετωπίζουν οι διαφορετικές προσεγγίσεις της έννοιας της ανάπτυξης. Συγκεκριμένα μεγέθυνση δηλαδή αύξηση του προϊόντος μπορούμε να επιτύχουμε ως ένα σημείο πχ. α. Οποιαδήποτε, όμως, προσπάθεια περαιτέρω αύξησης του προϊόντος απαιτεί αλλαγές στη τεχνολογία παραγωγής του και στο θεσμικό πλαίσιο που το προσδιορίζει. Αναμένεται, λοιπόν, ότι οι αλλαγές αυτές θα επιφέρουν οικονομική ανάπτυξη πχ. κατά α-β. Προκειμένου να προχωρήσουμε πέρα από αυτό το επίπεδο ανάπτυξης, πχ. κατά γ-δ, θα πρέπει να συμπεριληφθούν και άλλες παράμετροι οι οποίες να εξασφαλίζουν μια γενικότερη ανάπτυξη του συνόλου. Οι παράμετροι αυτές αφορούν την κοινωνία και το περιβάλλον. Παραδείγματος χάριν, η χωρίς περιορισμούς οικονομική ανάπτυξη θα είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος (πχ. πρώτες ύλες, φυσικό τοπίο κλπ.) με άμεσες, μη αντιστρεπτές, αρνητικές συνέπειες στη ζωή των ανθρώπων. α-β Μεγέθυνση γ-δ Οικονομική ανάπτυξη Ολοκληρωμένη ανάπτυξη Διάγραμμα 1: Η ομόκεντρη απεικόνιση των όρων μεγέθυνση, οικονομική ανάπτυξη και ολοκληρωμένη ανάπτυξη Αποτέλεσμα των εννοιολογικών, και όχι μόνο, κενών του ορισμού της ανάπτυξης αποτέλεσε η διαφοροποίηση του περιεχομένου της. Στην πραγματικότητα, πραγματοποιήθηκε μετατόπιση του κέντρου ενδιαφέροντος, από τα αυστηρά οικονομικά μεγέθη στον άνθρωπο και την ικανοποίηση των αναγκών του. Η οικονομική διάσταση της ανάπτυξης δεν απορρίπτεται αλλά συνυπάρχει και αλληλοσυμπληρώνεται με την κοινωνική και την περιβαλλοντική. Έμφαση δίνεται στην ισότιμη σημαντικότητα κάθε παράγοντα -οικονομίας, κοινωνίας και περιβάλλοντος- για την επίτευξη ικανοποιητικών επιπέδων διαβίωσης στον πλανήτη. Ο όρος βιώσιμη ανάπτυξη, με τη συγκεκριμένη σαφής διατύπωση, αποτελεί έναν από τους πλέον νεοεμφανιζόμενους όρους και παρά, τη πολύ μικρή διάρκεια ζωής του - δεν έχει ακόμη συμπληρώσει δυο δεκαετίες- αποτελεί ένα από τα βασικά θέματα της ημερήσιας διάταξης στο σύνολο του πλανήτη. Η πρώτη διεθνής αναφορά στη δυσμενή κατάσταση του περιβάλλοντος έγινε το 1972, από μια ομάδα επιστημόνων και βιομηχάνων, γνωστή και ως Ομάδα της Ρώμης, η οποία στην αναφορά της Τα όρια της Μεγέθυνσης τόνιζε ότι η δυνατότητα της Γης να καλύψει τις ανθρώπινες ανάγκες είναι πλέον περιορισμένη. Συγκεκριμένα, υποστήριζαν ότι, δεδομένης της συνεχώς εντεινόμενης αύξησης του συνολικού πληθυσμού και ταυτόχρονα της αλόγιστης χρήσης των φυσικών πόρων, λόγω της 15

23 βιομηχανικής υπερεκμετάλλευσης, αναμένεται ότι η περιβαλλοντική υποβάθμιση που θα προκληθεί θα είναι τέτοιου μεγέθους, ώστε να απειλεί την ίδια την ανθρώπινη ύπαρξη στον πλανήτη (Λαμπριανίδης, 2001: 210). Το Συνέδριο των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον στη Στοκχόλμη, το ίδιο έτος, αν και δεν συνέδεσε άμεσα την οικονομική ανάπτυξη με την περιβαλλοντική διάσταση και την ανάγκη αλλαγής της υφιστάμενης προσέγγισης, εισήγαγε δύο νέες έννοιες: της περιβαλλοντικής διαχείρισης και της περιβαλλοντικής εκτίμησης. Η επόμενη αναφορά σε θέματα περιβάλλοντος που αποτέλεσε και σταθμό στη σύγχρονη ιστορία έγινε με την έκθεση Brundtland, σύμφωνα με την οποία η βιώσιμη ανάπτυξη ορίζεται ως «η ανάπτυξη που ικανοποιεί τις ανάγκες του παρόντος χωρίς να υποσκάπτει την ικανότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες» (WCED, 1987: 43). Έπειτα από την έκθεση Brundtland, η οποία έθεσε τις βάσεις της βιωσιμότητας ή αειφορίας, ακολούθησαν και άλλες διεθνείς διασκέψεις, με σημαντικότερες αυτές στο Ρίο ντε Τζανέιρο (1992), στο Κιότο (1998) και στο Γιοχάνεσμπουργκ (2002). Η Διεθνής Διάσκεψη του Ρίο ντε Τζανέιρο, που θεωρήθηκε ότι σηματοδότησε την αρχή του τέλους της «εποχής της ανάπτυξης» 8, υπήρξε μείζονος σημασίας, λόγω της αναγνώρισης, από τις κυβερνήσεις που συμμετείχαν, των υφιστάμενων στενών σχέσεων μεταξύ οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών στόχων και της δέσμευσης τους για την προστασία των οικοσυστημάτων. Τα σημαντικότερα κείμενα στα οποία συνοψίστηκαν οι αποφάσεις της Διάσκεψης ήταν το Κείμενο της Διακήρυξης του Ρίο και η Agenda 21. Πιο συγκεκριμένα, στη Διακήρυξη του Ρίο ορίστηκαν τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις των πολιτών, όσον αφορά στην προστασία του περιβάλλοντος, ενώ η Agenda 21 περιέλαβε Οδηγίες για την προώθηση διαδικασιών λήψης αποφάσεων σε θέματα οικονομίας, κοινωνίας και περιβάλλοντος, ώστε να επιτευχθεί ο στόχος της βιωσιμότητας. Πέραν των παραπάνω, έγιναν ορισμένες διακηρύξεις για την απερήμωση, τη βιοποικιλότητα και την κλιματική αλλαγή, η οποία και αποτέλεσε το κεντρικό θέμα της Διεθνούς Διάσκεψης του Κιότο. Από το 1992 έως σήμερα έχουν διατυπωθεί πολλοί εναλλακτικοί ορισμοί περί βιώσιμης ή αειφόρου ή αυτοσυντηρούμενης ή αξιοβίωτης ανάπτυξης, όπως συχνά συναντάται στη βιβλιογραφία. Καθένας εξ αυτών επιδιώκει, βάσει του ιδεολογικού του πλαισίου να αποδώσει μια ερμηνεία στον ορισμό της oμάδας Brundtland. Ετσι, συχνά, συναντώνται στη βιβλιογραφία φράσεις όπως «ισορροπία φύσης ανθρώπου», «λελογισμένη χρήση των φυσικών πόρων», «σεβασμός της φέρουσας ικανότητας των οικοσυστημάτων» κτλ., οι οποίες προσπαθούν να ανιχνεύσουν τους βασικούς στόχους και προτεραιότητες που θέτει η βιώσιμη ανάπτυξη. Μελετώντας τον ορισμό Brundtlund, διαπιστώνεται ότι χαρακτηρίζεται από δύο βασικές έννοιες: α) των αναγκών και β) των ορίων της ανάπτυξης. Όσον αφορά στην πρώτη, έμφαση δίνεται στην ικανοποίηση των αναγκών με κοινωνικά δίκαιο τρόπο. Τονίζεται ότι στόχο αποτελεί η ισότιμη ικανοποίηση των αναγκών, δηλαδή ότι η ικανοποίηση των αναγκών της παρούσας γενιάς δεν θα πρέπει να αποκλείει και τις επόμενες γενεές από την ικανοποίηση του ίδιου επιπέδου αναγκών. Εισάγονται λοιπόν, οι έννοιες της διαγενεακής και ενδογενεακής ισότητας. Σύμφωνα με την πρώτη, θα πρέπει να υπάρχει λελογισμένη χρήση των φυσικών πόρων (πρώτη διάσταση της αειφορίας), ώστε να εξασφαλίζεται ικανοποιητικό επίπεδο διαβίωσης και για την επόμενη γενεά. Το γεγονός αυτό, όμως, προϋποθέτει ανάπτυξη υπό περιορισμούς, επομένως τίθενται όρια στην ανάπτυξη (δεύτερη διάσταση της αειφορίας). Η ενδογενεακή ισότητα, δίνει έμφαση στην κατανομή των οφελών που προκύπτουν από 8 Όπως χαρακτηριστικά ονομάζει ο Μοδινός (2003: 19) την εποχή που προηγήθηκε της καθιέρωσης της βιώσιμης ανάπτυξης στη διεθνή σκηνή. 16

24 τη χρήση των πόρων, τα οποία θα πρέπει να εδράζονται στον ίδιο βαθμό από το σύνολο της ανθρωπότητας, δίνει δηλαδή έμφαση στην κοινωνικά δίκαιη κατανομή του πλούτου (τρίτη διάσταση της αειφορίας). Καθίστανται, λοιπόν, σαφείς οι τρεις διαστάσεις της ανάπτυξης ή οι τρεις πυλώνες, όπως χαρακτηρίζονται από τον Μοδινό (2003: 20). Οι Hinterberger & Luks, αποτυπώνοντας γραφικά τη βιώσιμη ανάπτυξη την περιγράφουν ως ένα τρίγωνο στις κορυφές του οποίου βρίσκεται κάθε μία από τις διαστάσεις της, ενώ οι πλευρές του τριγώνου φανερώνουν τη σύνδεση μεταξύ των διαστάσεων ενώ τα βέλη τη φορά των αλληλοεπιδράσεων (Τσαντίλης, 2003: 48). Βάσει μιας άλλης απεικόνισης, η βιώσιμη ανάπτυξη παρουσιάζεται ως το σημείο τομής τριών κύκλων καθένας από τους οποίους αναπαριστά και μια διάσταση της βιωσιμότητας (Forum for economics and environment). Οικολογία Οικονομία Κοινωνία Περιβάλλον Κοινωνία Οικονομία Διάγραμμα 2: Το τρίγωνο της αειφορίας των Hinterberger & Luks Διάγραμμα 3: Οι τρεις κύκλοι της βιώσιμης ανάπτυξης (Forum for economics and environment 2003) Πριν μελετηθεί καθένας από τους τρεις αναφερόμενους πυλώνες της βιώσιμης ανάπτυξης, αξίζει να σχολιαστούν τα κενά που εντοπίζονται στον ορισμό και συγκεκριμένα, όσον αφορά στις λέξεις «ανάγκες», «παρόν» και «μέλλον». Ποιές είναι οι ανάγκες του παρόντος και, ποιός ο χρονικός ορίζοντας ικανοποίησης τους; Ποιός και με βάσει ποιά κριτήρια τις καθορίζει; Ακόμα και αν μπορούσαν να δοθούν πειστικές απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα, είναι αδύνατον να γίνουν προβλέψεις για τις ανάγκες των μελλοντικών γενεών. Οι παραπάνω ασάφειες του ορισμού υπονομεύουν την έννοια της βιωσιμότητας και κυρίως επιτρέπουν ποικίλες, κατά το δοκούν, ερμηνείες της. Σύμφωνα με την οικονομική διάσταση της βιώσιμης ανάπτυξης, αυτή οφείλει να λαμβάνει υπόψη της τους περιορισμούς που τίθενται από το περιβάλλον. Η αύξηση του παραγόμενου προϊόντος εξακολουθεί να αποτελεί στόχο, όχι όμως πλεόν εις βάρος του περιβάλλοντος και της κοινωνίας. Κατά την κοινωνική της συνιστώσα η αειφόρος ανάπτυξη οφείλει να ικανοποιεί το ίδιο επίπεδο αναγκών για το σύνολο των ανθρώπων. Σύμφωνα μ αυτήν, η καταπολέμηση της φτώχειας, η εξασφάλιση των βασικών ειδών επιβίωσης (στέγαση, τροφή, νερό) και η μείωση της ανεργίας αποτελούν τους κύριους τομείς στους οποίους πρέπει να δοθεί ιδιαίτερο βάρος. Η συνεισφορά της περιβαλλοντικής διάστασης έγκειται στον καθορισμό των ορίων που πρέπει να έχουν οι δύο άλλες διαστάσεις. Αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της οικονομικής ανάπτυξης και της κοινωνικής δικαιοσύνης, διευκρινίζοντας, παράλληλα, ότι αυτές δεν πρέπει να επιδιώκονται εις βάρος της μοναδικής πηγής ζωής, του περιβάλλοντος. 17

25 Μπορούν, όμως, η οικονομία, η κοινωνία και το περιβάλλον (οικολογία), δεδομένων των διαφορών και των ιδιομορφιών που τις χαρακτηρίζουν, να συνδυαστούν και να παράγουν ένα πλήρες και ομοιογενές προϊόν-αποτέλεσμα; Ο Τσαντίλης (2003: 58) υποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατή η αυτόματη αλληλοσυμπλήρωση των διαστάσεων, αλλά ότι απαιτείται κάποιος συνδετικός κρίκος, κάποιο κοινό σημείο αναφοράς και δράσης. Το ρόλο αυτό καλούνται να αναλάβουν οι θεσμοί, στο πλαίσιο των οποίων θα διαμορφώνεται, θα αποφασίζεται και θα αξιολογείται κάθε αλληλεπίδρασή των υπολοίπων τριών διαστάσεων. Επομένως, στους τρεις πυλώνες της αειφορίας προστίθεται ένας τέταρτος, εξίσου ισοδύναμος, οι θεσμοί, μετασχηματίζοντας το τρίγωνο των Hinterberger & Luks σε πυραμίδα, στην κορυφή της οποίας βρίσκονται οι τελευταίοι. Η σημαντικότητα της τελευταίας αυτής διάστασης έχει επισημανθεί και από την επιτροπή για την αειφόρο ανάπτυξη του ΟΗΕ, η οποία και πρότεινε τη θέσπιση θεσμικών δεικτών, παράλληλα με τους οικονομικούς, τους κοινωνικούς και τους οικολογικούς. Θεσμοί Οικολογία Οικονομία Κοινωνία Διάγραμμα 4: Σχηματική αναπαράσταση της αειφορίας κατά Τσαντίλη (Πηγή: Τσαντίλης, 2003: 59) Επομένως, η επίτευξη του στόχου της βιωσιμότητας προϋποθέτει αλλαγή του υφιστάμενου τρόπου αντίληψης της ανάπτυξης, καθώς και επαναπροσδιορισμό των στόχων της κοινωνίας, δηλαδή αλλαγή της υφιστάμενης στρατηγικής ανάπτυξης. Προς αυτήν την κατεύθυνση η Κοινότητα, το 1993, μέσω του 5 ου Προγράμματος Δράσης, με τίτλο Στόχος η Αειφορία, αναγνωρίζει την ανάγκη συνύπαρξης της κοινωνικής ευημερίας με αυτή της περιβαλλοντικής προστασίας, τονίζοντας ταυτόχρονα ότι η υλοποίηση των δύο βασικών της στόχων, της συνοχής και της οικονομικής ολοκλήρωσης, δεν είναι εφικτή εάν δεν ληφθούν υπόψη οι περιορισμοί που θέτει η περιορισμένη φέρουσα ικανότητα του περιβάλλοντος (Παπάντου, 2000: 6). Στα πλαίσια εφαρμογής μιας στρατηγικής βιώσιμης ανάπτυξης, καθορίζονται δύο βασικές αρχές: α) της ενσωμάτωσης και β) της προληπτικής δράσης. Σύμφωνα με την πρώτη, κάθε τομεακή πολιτική της Κοινότητας θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη της τους περιορισμούς που θέτει το περιβάλλον και, ταυτόχρονα, να προωθεί δράσεις για την προστασία του. Επίσης, μέσω των μη-περιβαλλοντικών πολιτικών και των πολλαπλασιαστικών επιπτώσεων που προκύπτουν από τις επιμέρους δράσεις τους είναι δυνατόν να πραγματοποιηθούν ταχύτερα βήματα προς την επίτευξη της βιωσιμότητας στην κοινωνία. Παράλληλα, η αρχή της πρόληψης μετατοπίζει το πεδίο δράσης για θέματα περιβάλλοντος από την καταστολή στην πρόληψη. Τα μέτρα ανάσχεσης ή επαναφοράς μιας περιοχής στα πρότερα επίπεδα περιβάλλοντος είναι ιδιαίτερα περιορισμένα σ αντίθεση με τις δυνατότητες προληπτικής δράσης που υπάρχουν. 18