ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Transcript

1 Τ.Ε.Ι. ΗΠΕΙΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «ΤΟΠΙΚΑ, ΕΘΝΙΚΑ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΗ ΔΗΜΟΣΙΑ ΑΓΑΘΑ. ΠΟΙΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΧΟΥΝ ΑΥΤΑ ΣΤΗΝ ΚΡΑΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΜΕΓΑΛΗΣ ΧΩΡΑΣ ΕΝΑΝΤΙ ΜΙΑΣ ΜΙΚΡΗΣ;» ΣΠΟΥΔΑΣΤΕΣ: ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ΣΤΑΤΕΡΑΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΖΩΗ ΠΡΕΒΕΖΑ 2006

2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΣΕΛ Κεφάλαιο 1: ΘΕΩΡΙΑ ΠΕΡΙ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΑΓΑΘΩΝ 5 1 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑΣ ΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΑΓΟΡΑΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩN ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΥΠΕΡΠΑΡΑΓΩΓΗ ΕΝΟΣ ΠΡΟΪΟΝΤΟΣ ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΥΠΟΠΑΡΑΓΩΓΗ ΕΝΟΣ ΠΡΟΪΟΝΤΟΣ 9 2 Η ΟΥΣΙΑ ΤΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΑΓΑΘΩΝ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΝΟΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΑΓΑΘΟΥ Η ΖΗΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΑ ΔΗΜΟΣΙΑ ΑΓΑΘΑ ΤΟ ΒΕΛΤΙΣΤΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΑΓΑΘΩΝ Ο ΤΡΟΠΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ 24 3 Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΑΓΑΘΩΝ ΓΝΗΣΙΑ ΔΗΜΟΣΙΑ ΑΓΑΘΑ ΜΗ-ΓΝΗΣΙΑ ΔΗΜΟΣΙΑ ΑΓΑΘΑ ΤΑ ΣΥΛΛΟΓΙΚΑ ΑΓΑΘΑ 26 4 ΔΗΜΟΣΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗ: Η ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΑΓΑΘΩΝ Η ΦΟΡΟΛΟΓΗΣΗ ΒΑΣΕΙ ΤΗΣ ΛΑΜΒΑΝΟΜΕΝΗΣ ΩΦΕΛΕΙΑΣ Η ΦΟΡΟΛΟΓΗΣΗ ΒΑΣΕΙ ΤΗΣ ΦΟΡΟΔΟΤΙΚΗΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΔΙΕΘΝΗ ΔΗΜΟΣΙΑ ΑΓΑΘΑ 32 1 ΔΙΕΘΝΗ ΔΗΜΟΣΙΑ ΑΓΑΘΑ ΔΙΑΣΥΝΟΡΙΑΚΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΣΥΝΟΡΙΑΚΩΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΩΝ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΔΙΕΘΝΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΑΓΑΘΩΝ 35 2 ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΔΙΕΘΝΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΑΓΑΘΩΝ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΑ ΟΦΕΛΗ ΠΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥΝ ΔΙΕΘΝΗ ΔΗΜΟΣΙΑ ΑΓΑΘΑ ΠΟΥ ΜΕΙΩΝΟΥΝ ΤΟΝ ΚΙΝΔΥΝΟ ΔΙΕΘΝΗ ΔΗΜΟΣΙΑ ΑΓΑΘΑ ΠΟΥ ΒΕΛΤΙΩΝΟΥΝ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ 40 2

3 2.3 ΔΙΕΘΝΗ ΔΗΜΟΣΙΑ ΑΓΑΘΑ ΠΟΥ ΠΑΡΕΧΟΥΝ ΑΜΕΣΗ ΧΡΗΣΙΜΟΤΗΤΑ 41 3 ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΔΙΕΘΝΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΑΓΑΘΩΝ ΑΝΑ ΤΟΜΕΑ ΒΑΣΙΚΕΣ ΚΑΙ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΔΙΕΘΝΗ ΔΗΜΟΣΙΑ ΑΓΑΘΑ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΟΙ ΤΟΜΕΙΣ ΣΥΝΟΨΗ 46 4 Η «ΣΥΝΑΡΤΗΣΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ» ΤΩΝ ΔΙΕΘΝΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΑΓΑΘΩΝ Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΘΡΟΙΣΗΣ Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΑΔΥΝΑΜΟΥ ΚΡΙΚΟΥ Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΚΑΛΥΤΕΡΗΣ ΔΥΝΑΤΗΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑΣ 51 5 Η ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΔΙΕΘΝΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΑΓΑΘΩΝ ΤΟ ΚΟΣΤΟΣ ΠΑΡΟΧΗΣ ΔΙΕΘΝΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΑΓΑΘΩΝ Η ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΔΙΕΘΝΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΑΓΑΘΩΝ Η ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΒΟΗΘΕΙΑΣ ΩΣ ΤΡΟΠΟΣ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗΣ ΤΩΝ ΔΔΑ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΜΕΝΕΣ ΧΩΡΕΣ 51 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΟΙ ΚΑΘΟΡΙΣΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΔΕΙΚΤΕΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ Ο ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ Η ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΙΜΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΕΡΙΘΩΡΙΑ ΚΕΡΔΟΥΣ ΣΤΟΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΤΟΜΕΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ Η ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΙΜΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΚΟΣΤΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΗΣ ΔΙΑΡΘΡΩΤΙΚΗΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣ: ΚΑΤΕΥΘΥΝΤΗΡΙΕΣ ΓΡΑΜΜΕΣ 77 ΑΝΑΦΟΡΕΣ 93 3

4 ΠΙΝΑΚΕΣ ΣΕΛ Πίνακας 1: Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΑΓΑΘΩΝ 13 Πίνακας 2: Η ΖΗΤΗΣΗ ΓΙΑ ΕΜΒΟΛΙΑΣΜΟΥΣ ΑΠΟ ΤΡΕΙΣ ΗΛΙΚΙΑΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ 18 Πίνακας 3: Η ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΖΗΤΗΣΗ ΓΙΑ ΕΜΒΟΛΙΑΣΜΟΥΣ 22 Πίνακας 4: ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΔΙΕΘΝΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΑΓΑΘΩΝ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΑ ΠΡΟΣΦΕΡΟΜΕΝΑ ΟΦΕΛΗ 37 Πίνακας 5: ΚΑΤΑΝΟΜΗ $50 ΔΙΣΕΚΑΤΟΜΜΥΡΙΩΝ ΒΑΣΕΙ ΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΜΗΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ Πίνακας 6: ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΑΓΑΘΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΜΕΑ 46 Πίνακας 7: ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΥΞΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣ- ΚΑΤΕΥΘΥΝΤΗΡΙΕΣ ΓΡΑΜΜΕΣ 69 ΣΧΗΜΑΤΑ Σχήμα 1: ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 6 Σχήμα 2: ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΥΠΕΡΠΑΡΑΓΩΓΗ ΑΓΑΘΩΝ 8 Σχήμα 3: ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΥΠΟΠΑΡΑΓΩΓΗ ΑΓΑΘΩΝ Η ΠΛΕΥΡΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣΦΟΡΑΣ 10 Σχήμα 4: ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΥΠΟΠΑΡΑΓΩΓΗ ΑΓΑΘΩΝ Η ΠΛΕΥΡΑ ΤΗΣ ΖΗΤΗΣΗΣ 11 Σχήμα 5: Η ΖΗΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΑ ΔΗΜΟΣΙΑ ΑΓΑΘΑ 17 Σχήμα 6: Η ΚΑΜΠΥΛΗ ΖΗΤΗΣΗΣ ΓΙΑ ΕΜΒΟΛΙΑΣΜΟΥΣ, ΤΡΕΙΣ ΗΛΙΚΙΑΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ 19 Σχήμα 7: ΤΟ ΑΡΙΣΤΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΕΝΟΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΑΓΑΘΟΥ 20 Σχήμα 8: ΤΟ ΚΟΣΤΟΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΕΝΟΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΑΓΑΘΟΥ 21 Σχήμα 9: Ο ΕΠΙΜΕΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΟΣΤΟΥΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΑΓΑΘΟΥ 21 Σχήμα 10: ΤΟ ΑΡΙΣΤΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΤΩΝ ΕΜΒΟΛΙΑΣΜΩΝ 23 Σχήμα 11: ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΦΟΡΟΛΟΓΗΣΗΣ ΒΑΣΕΙ ΤΗΣ ΛΑΜΒΑΝΟΜΕΝΗΣ ΩΦΕΛΕΙΑΣ 29 Σχήμα 12: ΦΟΡΟΛΟΓΗΣΗ ΒΑΣΕΙ ΤΗΣ ΦΟΡΟΔΟΤΙΚΗΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 30 Σχήμα 13: Η ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΗΣ ΑΠΟΣΤΕΛΛΟΜΕΝΗΣ ΒΟΗΘΕΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΔΙΕΘΝΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΑΓΑΘΩΝ 58 Σχήμα 14: ΑΝΟΙΓΜΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΠΡΟΣ ΕΕ Σχήμα 15: ΕΞΑΓΩΓΕΣ ΠΡΟΣ ΕΕ Σχήμα 16: ΔΙΕΙΣΔΥΣΗ ΕΙΣΑΓΩΓΩΝ ΑΠΟ ΕΕ Σχήμα 17: ΛΟΓΟΣ ΕΞΑΓΩΓΩΝ-ΕΙΣΑΓΩΓΩΝ ΜΕ ΤΗΝ ΕΕ Σχήμα 18: ΜΕΡΙΔΙΟ ΣΤΗΝ ΑΓΟΡΑ ΤΗΣ ΕΕ Σχήμα 19: ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΕΛΛΕΙΜΜΑ ΜΕ ΤΗΝ ΕΕ Σχήμα 20: ΔΙΑΦΟΡΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΕΠΙΤΟΚΙΩΝ ΚΑΙ ΡΥΘΜΟΥ ΜΕΤΑΒΟΛΗΣ ΑΕΠ 67 Σχήμα 21: ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΙΜΗΣ ΕΞΑΓΩΓΗΣ ΑΓΑΘΩΝ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ 71 Σχήμα 22: ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΙΜΗΣ ΕΞΑΓΩΓΩΝ-ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΠΕΡΙΘΩΡΙΩΝ ΚΕΡΔΟΥΣ 74 Σχήμα 23: ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΙΜΗΣ ΕΞΑΓΩΓΩΝ-ΚΟΣΤΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 75 Σχήμα 24: ΣΩΡΕΥΤΙΚΗ ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΚΟΣΤΟΥΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΘΩΡΙΩΝ ΣΤΗΝ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΙΜΗΣ ΤΩΝ ΕΞΑΓΩΓΩΝ 76 4

5 Κεεφάλαιο 1:: ΘΕΩΡΙΙΑ ΠΕΡΙΙ ΔΗΜΟΣΙΙΩΝ ΑΓΑΘΩΝ Υπάρχουν πέντε δραστηριότητες που συνιστούν τις οικονομικές λειτουργίες ενός κράτος. Οι εν λόγω δραστηριότητες είναι οι εξής (McConnell and Brue 1991, σελ ) 1. Παροχή Νομοθετικού Πλαισίου 2. Διατήρηση του Επιπέδου Ανταγωνισμού 3. Αναδιανομή του Εισοδήματος και του Πλούτου 4. Ανακατανομή των Παραγωγικών Πόρων 5. Σταθεροποίηση της Οικονομίας Οι δυο πρώτες δραστηριότητες συμβάλουν στην ενδυνάμωση της λειτουργίας του συστήματος της αγοράς, ενώ οι υπόλοιπες τρεις συμπληρώνουν την λειτουργία του εν λόγω συστήματος. 5

6 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ Α. ΕΝΔΥΝΑΜΩΣΗ ΤΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΑΓΟΡΑΙΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ Β. ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΗ ΤΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΑΓΟΡΑΙΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ Α1. Παροχή Νομοθετικού Πλαισίου Β1.Αναδιανομή Εισοδήματος Σχήμα 1: ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ Σε αυτό το κεφάλαιο θα ασχοληθούμε με τον ρόλο του κράτους στην ανακατανομή Α2. Διατήρηση του Επιπέδου του Ανταγωνισμού των παραγωγικών πόρων μιας κοινωνίας και την συμβολή του στην παραγωγή των δημοσίων αγαθών. Συγκεκριμένα, το κράτος επηρεάζει την κατανομή των πόρων σε οικονομία καθώς δύναται να αποφασίζει Β2.Ανακατανομή Παραγωγικών Πόρων Β2.Σταθεροποίηση της Οικονομίας Για το τι θα παραχθεί (το κράτος αποφασίζει για ποια, και σε τι ποσότητες, δημόσια αγαθά, όπως η εθνική άμυνα και η παιδεία, θα παραχθούν) Για το πώς θα παραχθεί (το κράτος επιλέγει τον τρόπο παραγωγής των δημοσίων αγαθών δια των διαφόρων ρυθμίσεων που είναι εις θέση να επιβάλλει) Για ποιόν θα παραχθεί (το κράτος έχει την δυνατότητα δια της αναδιανομής εισοδήματος μέσω φορολογίας και μεταβιβάσεων να αποφασίσει ποιος θα χρηματοδοτήσει την παραγωγή ενός δημόσιου αγαθού και ποιος θα ευεργετηθεί τα μέγιστα από την παροχή του εν λόγω αγαθού). 6

7 1 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑΣ ΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΑΓΟΡΑΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Η ανεπάρκεια του συστήματος αγοράς (market failure), στην ανακατανομή των παραγωγικών πόρων, εντοπίζεται σε δυο σημεία. Πρώτον, το σύστημα της αγοράς ενδεχομένως να παραγάγει μια «λανθασμένη» ποσότητα αγαθών και υπηρεσιών. Δεύτερον, σε αρκετές περιπτώσεις είναι πιθανόν το σύστημα αγοράς να μην αφιερώσει καν παραγωγικούς πόρους για την παραγωγή ορισμένων αγαθών (και υπηρεσιών) που δημιουργούν θετικές εξωτερικότητες για το κοινωνικό σύνολο (τέτοια αγαθά είναι όπως θα δούμε στη συνέχεια τα δημόσια αγαθά). Αμφότερα τα παραπάνω φαινόμενα δημιουργούν το πρόβλημα της υποπαραγωγής (underallocation of resources). Συνεπώς το κράτος δια του ρόλου που διαδραματίζει στην ανακατανομή των παραγωγικών πόρων δύναται να αποφασίζει για το ποιο δημόσιο αγαθό θα παραχθεί (άμυνα, παιδεία, κλπ) πως θα παραχθεί (ρυθμίσεις, κλπ) και πως θα χρηματοδοτηθεί η παραγωγή του (κατανομή των φορολογικών βαρών) Γενικά, μια εξωτερική οικονομία προκύπτει όταν μέρος του κόστους παραγωγής ενός προϊόντος της ή ωφέλειας από την κατανάλωση διασπείρεται προς τρίτους, οι οποίοι δεν έχουν σχέση με τους αντισυμβαλλόμενα μέρη της συναλλαγής δηλαδή τον πωλητή και τον αγοραστή του προϊόντος, και παράλληλα δεν υφίσταται καμία μέριμνα για την ενσωμάτωση της παραπάνω εξωτερικότητας στην τιμή του προϊόντος (McConnell and Brue 1991, σελ ). 1.1 Αρνητικές Εξωτερικότητες και Υπερπαραγωγή ενός Προϊόντος Όταν η παραγωγή ή η κατανάλωση ενός προϊόντος προξενεί κάποια ζημία (χρηματική ή μη) σε τρίτους χωρίς την αποζημίωση του ζημιωθέντος τότε λέμε ότι η εν λόγω παραγωγή ή κατανάλωση παρουσιάζει μια αρνητική εξωτερικότητα (McConnell and Brue 1991, σελ. 91). Για παράδειγμα, όταν ένα εργοστάσιο παραγωγής χημικών προϊόντων μολύνει με τα απόβλητα τον ευρύτερο περιβάλλοντα χώρο τότε το κόστος παραγωγής των χημικών διαχέεται και προς τους κατοίκους των γύρω περιοχών, οι οποίοι θα είναι πλέον 7

8 αναγκασμένοι να διαβιούν μη αποζημιωμένοι σε ένα περιβάλλον με μεγαλύτερο επίπεδο μόλυνσης (ήτοι αναγκάζονται να «καταναλώσουν» ένα περιβάλλον χαμηλότερης ποιότητας). Έτσι η εταιρία παραγωγής χημικών ρυπαίνοντας το περιβάλλον άνευ της υποχρεώσεως για καταβολή αποζημίωσης δεν υποχρεούται να επωμιστεί το κόστος της ρύπανσης με αποτέλεσμα η κοινωνία να αφιερώνει περισσότερους πόρους στην παραγωγή των χημικών από όσους θα δικαιολογούσε μια παραγωγή που ενσωμάτωνε και το κόστος ρύπανσης. Επίσης όταν ένα άτομα καπνίζει σε μη προβλεπόμενο χώρο, τότε η κατανάλωση του βλάπτει και τους γύρω του, οι οποίοι καθίστανται παθητικοί καπνιστές. Το αποτέλεσμα μια αρνητικής εξωτερικότητας είναι οι αγορές να παράγουν μεγαλύτερη ποσότητα από την κοινωνικά βέλτιστη ποσότητα. Στο παρακάτω σχήμα παρουσιάζουμε τον τρόπο δια του οποίου μια αρνητική εξωτερικότητα στην παραγωγή ενός προϊόντος οδηγεί σε υπερπαραγωγή του. Τιμή S O (ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΟΣΤΟΣ= ΙΔΙΩΤΙΚΟ ΚΟΣΤΟΣ+ ΚΟΣΤΟΣ ΣΕ ΤΡΙΤΟΥΣ) S (ΙΔΙΩΤΙΚΟ ΚΟΣΤΟΣ) Σχήμα 2: ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΥΠΕΡΠΑΡΑΓΩΓΗ ΑΓΑΘΩΝ D Στο παραπάνω σχήμα η καμπύλη προσφορά S αντιπροσωπεύει το ιδιωτικό κόστος παραγωγής της εταιρίας και Q με δεδομένη την ζήτηση D το άριστο επίπεδο O Q e Ποσότητα παραγωγής, από την πλευρά της επιχείρησης, είναι στο Q. Ωστόσο εάν λάβουμε υπ όψιν το κοινωνικό κόστος παραγωγής, το οποίο περιλαμβάνει και το ιδιωτικό κόστος αλλά και το κόστος που επιβάλει η αρνητική εξωτερικότητα σε τρίτους, τότε η νέα καμπύλη προσφοράς είναι η το άριστο επίπεδο παραγωγής βρίσκεται στα e S O. Και με βάση αυτή την νέα καμπύλη προσφοράς Q O. 8

9 Συνεπώς, η αρνητική εξωτερικότητα οδηγεί το σύστημα της αγοράς σε μια μηαποτελεσματική κατανομή των πόρων της κοινωνίας προς ένα προϊόν, το οποίο υπερπαράγεται κατά Qe Q O μονάδες. 1.2 Θετικές Εξωτερικότητες και Υποπαραγωγής ενός Προϊόντος Όταν η κατανάλωση ή η παραγωγή ενός προϊόντος αποφέρει κάποια ωφέλεια (χρηματική ή μη) σε τρίτους χωρίς την συνεισφορά αυτών είτε στο κόστος παραγωγής του προϊόντος είτε στην κατανάλωση του τότε λέμε ότι η εν λόγω παραγωγή ή κατανάλωση παρουσιάζει μια θετική εξωτερικότητα (McConnell and Brue 1991, σελ. 92). Για παράδειγμα η «κατανάλωση» ενός εμβολίου κατά μιας μεταδοτικής ασθένειας δεν αποφέρει οφέλη (τα οποία συνίστανται στην αποτροπή μια ασθένειας σχετιζόμενη με τον ιό κατά του οποίου διενεργήθηκε ο εμβολιασμός) μόνο στον εμβολιαζόμενο αλλά ωφελεί και το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο μειώνοντας τις πιθανές εστίες για τη μετάδοση μια μεταδοτικής ασθένειας. Ένα άλλο, πολλάκις αναφερόμενο στο πλαίσιο της επεξήγησης της όρου της θετικής εξωτερικότητας, παράδειγμα κατανάλωσης ενός αγαθού που δημιουργεί θετική εξωτερικότητα είναι η παιδεία (παρεχόμενη από το δευτεροβάθμιο επίπεδο ενός συστήματος παιδείας) και η εκπαίδευση (παρεχόμενη τόσο σε δευτεροβάθμιο αλλά κυρίως σε τριτοβάθμιο επίπεδο παιδείας). Όταν δηλαδή η κοινωνία και η οικονομία έχουν στη διάθεση τους ένα σύνολο πολιτών με υψηλό μορφωτικό και εκπαιδευτικό επίπεδο τότε δημιουργούνται οι κατάλληλες συνθήκες για την αύξηση της παραγωγικότητας και κατ επέκταση την μεγέθυνση της οικονομίας και συνακόλουθα την αύξηση της υλικής ευημερίας γενικά. Ωστόσο υπάρχει μια μικρή επιφύλαξη αναφορικά με την επιδότηση της εκπαίδευσης και της απόκτησης επαγγελματικής γνώσης καθώς τα οφέλη που απορρέουν εξ αυτών αφορούν τις χρηματικές απολαβές των αποκτησάντων την επαγγελματική γνώση και εκπαίδευση καθώς, σε πρώτη φάση τουλάχιστον, δεν παράγονται οφέλη για το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο (Μπήτρος 2000). Αυτό σημαίνει ότι το κοινωνικό κράτος δεν θα πρέπει να χρηματοδοτεί ούτε πανεπιστήμια ούτε άλλες σχολές μεταλυκειακής κατάρτισης ούτε οποιαδήποτε ανώτερα και ανώτατα επαγγελματικά ιδρύματα για τη συμβολή τους στην εκπαίδευση. Θα πρέπει όμως να τα χρηματοδοτεί στον βαθμό που συνεισφέρουν στη βασική έρευνα. 9

10 Το αποτέλεσμα μια θετικής εξωτερικότητας είναι ότι οι αγορές να παράγουν μικρότερη ποσότητα από την κοινωνικά βέλτιστη ποσότητα. Στο παρακάτω σχήμα παρουσιάζουμε τον τρόπο δια του οποίου μια θετική εξωτερικότητα στην παραγωγή ενός προϊόντος οδηγεί σε υποπαραγωγή του. Τιμή S (ΙΔΙΩΤΙΚΟ ΚΟΣΤΟΣ) S O (ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΟΣΤΟΣ= ΙΔΙΩΤΙΚΟ ΚΟΣΤΟΣ-ΟΦΕΛΗ ΠΡΟΣ ΤΡΙΤΟΥΣ) Σχήμα 3: ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΥΠΟΠΑΡΑΓΩΓΗ ΑΓΑΘΩΝ- Η ΠΛΕΥΡΑ D ΤΗΣ ΠΡΟΣΦΟΡΑΣ Ποσότητα Στο παραπάνω σχήμα η καμπύλη προσφορά S αντιπροσωπεύει το ιδιωτικό κόστος παραγωγής της εταιρίας και με δεδομένη την ζήτηση D το άριστο επίπεδο παραγωγής, από την πλευρά της επιχείρησης, είναι στο Qe Q e. Ωστόσο εάν λάβουμε υπ όψιν το κοινωνικό κόστος παραγωγής, το οποίο περιλαμβάνει το ιδιωτικό κόστος παραγωγής μειωμένο κατά το όφελος που απορρέει προς τρίτους (δηλαδή μέλη της κοινωνίας τα οποία δεν συμμετέχουν στην συναλλαγή) λόγω της θετικής εξωτερικότητας, τότε η νέα καμπύλη προσφοράς είναι η S O. Και με βάση αυτή την νέα καμπύλη προσφοράς το άριστο επίπεδο παραγωγής βρίσκεται στα Q O Q O. Συνεπώς, η θετική εξωτερικότητα οδηγεί το σύστημα της αγοράς σε μια μηαποτελεσματική κατανομή των πόρων της κοινωνίας προς ένα προϊόν, το οποίο υποπαράγεται κατά QO Qe μονάδες. Στο ίδιο συμπέρασμα θα οδηγηθούμε εάν 10

11 εξετάσουμε το θέμα των θετικών εξωτερικοτήτων από πλευράς ζήτησης, όπως φαίνεται στο ακόλουθο σχήμα. Τιμή S (ΙΔΙΩΤΙΚΟ ΚΟΣΤΟΣ) D O (ΣΥΝΟΛΙΚΑ ΟΦΕΛΗ= ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΟΦΕΛΗ + ΟΦΕΛΗ ΠΡΟΣ ΤΡΙΤΟΥΣ) Σχήμα 4: ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΥΠΟΠΑΡΑΓΩΓΗ ΑΓΑΘΩΝ- Η ΠΛΕΥΡΑ ΤΗΣ ΖΗΤΗΣΗΣ D (ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΟΦΕΛΗ) Ποσότητα Με βάση λοιπόν τα ιδιωτικά οφέλη D και το ιδιωτικό κόστος παραγωγής S το άριστο επίπεδο παραγωγής, από την πλευρά της επιχείρησης, είναι στο Q e. Ωστόσο εάν λάβουμε υπ όψιν το συνολικά οφέλη από την κατανάλωση του προϊόντος, στα οποία περιλαμβάνει τόσο τα ιδιωτικά οφέλη όσο και τα οφέλη που απορρέει προς τρίτους (ένας μορφωμένος άνθρωπος δεν ωφελεί μόνο το λόγω της θετικής εξωτερικότητας, τότε η νέα καμπύλη ζήτησης είναι η καμπύλη ζήτησης το άριστο επίπεδο παραγωγής βρίσκεται στα υποπαραγωγή στην οικονομία είναι της τάξεως των QO Qe D O. Και με βάση αυτή την νέα Q O. Και πάλι λοιπόν η Σε αυτή την περίπτωση όπου η κατανάλωση ορισμένων αγαθών ή υπηρεσιών δημιουργεί θετική εξωτερικότητα θα πρέπει η κατανάλωση του εν λόγω αγαθού ή υπηρεσίας να επιδοτείται από το κράτος στο πλαίσιο άσκησης κοινωνικής πολιτικής. Το αποτέλεσμα αυτής της επιδότησης θα είναι η προς τα άνω μετατόπιση της ζήτησης από το D στο Q O Q. e Qe Q O DO με αποτέλεσμα την εξάλειψη της υποπαραγωγής της τάξεως των 11

12 2 Η ΟΥΣΙΑ ΤΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΑΓΑΘΩΝ Σε αυτή την ενότητα θα εξετάσουμε τα χαρακτηριστικά ενός δημοσίου αγαθού, καθώς και τον τρόπο προσδιορισμού του αρίστου επιπέδου της παραγωγής των. Τέλος θα αναφερθούμε επιγραμματικά και στον τρόπο δια του οποίου προσδιορίζεται η παραγόμενη ποσότητα ενός ιδιωτικού αγαθού μέσω της λειτουργίας του συστήματος της αγοράς. 2.1 Τα Χαρακτηριστικά Ενός Δημόσιου Αγαθού Τα δυο βασικά χαρακτηριστικά ενός δημόσιου αγαθού είναι: (α) η μησυναγωνιστικότητα ή ανταγωνιστικά ως προς την κατανάλωση (non-rivalry), και (β) η μη-αποκλειστικότητα (non-excludability). Στο παρακάτω σχήμα παρουσιάζουμε μια ταξινόμηση των αγαθών σύμφωνα με τα παραπάνω δυο χαρακτηριστικά Πίνακας 1: Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΑΓΑΘΩΝ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΑΤΑ ΝΑΙ ΝΑΙ Ιδιωτικά Αγαθά Η Ακρόαση Συναυλίας Δορυφ ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΧΡΗΣΗ ΟΧΙ Κοινόκτητοι Πόροι Περιοχές Αλιείας Δημ Ε 12

13 Τα παραπάνω δυο χαρακτηριστικά ενός δημόσιου αγαθού δημιουργούν το πρόβλημα του ελεύθερου καβαλάρη (free rider), το οποίο συνίσταται στο ότι όλοι έχουν το κίνητρο να καταναλώσουν το δημόσιο αγαθό, χωρίς όμως να επιθυμούν να συνεισφέρουν στην χρηματοδότηση της παραγωγής τους(mcconnell and Brue 1991, σελ. 93). Δέον να σημειωθεί ότι το πρόβλημα του ελεύθερου καβαλάρη υφίσταται ακόμη και στην περίπτωση που μια επιχείρηση προσπαθήσει να κάνει τα άτομα να αποκαλύψουν την αληθή προτίμηση του για το δημόσιο αγαθό. Το πρόβλημα του ελεύθερου καβαλάρη με τη σειρά του οδηγεί στην υποπαραγωγή από το σύστημα αγοράς του εν λόγω δημόσιου αγαθού, καθώς υπάρχει ένα προϊόν με οφέλη για την κοινωνία, για την παραγωγή του οποίου όμως ουδείς επιθυμεί να συνεισφέρει και ως τούτου οι επιχειρήσεις δεν είναι διατεθειμένες να προσλάβουν έναντι του αναλόγου τιμήματος και να αφιερώσουν παραγωγικούς συντελεστές της κοινωνίας για την παραγωγή του. Η Μη-Συναγωνιστικότητα ενός Δημόσιου Αγαθού Η μη-συναγωνιστικότητα ενός δημόσιου αγαθού επιτρέπει την κατανάλωση του και από άτομα εκτός συναλλαγής. Για παράδειγμα, τα ιδιωτικά αγαθά ή υπηρεσίες (όπως η παρακολούθηση και ακρόαση μιας συναυλίας) είναι ανταγωνιστικά ως προς την κατανάλωσή τους, καθώς μια μονάδα της παραγωγής τους (μια συναυλία) καταναλώνεται μόνο από όσους έχουν καταβάλλει το ανάλογο τίμημα για την αγορά (το εισιτήριο της συναυλίας), ενώ αποκλείονται από την κατανάλωση του οι μη-διατεθειμένοι και οι μη-δυνάμενοι να πληρώσουν το απαιτούμενο για την κατανάλωση του αντίτιμο. Επίσης, η προσθήκη ενός ακόμα καταναλωτή του δημόσιου αγαθού ούτε ελαττώνει την υπολειπόμενη ποσότητα ούτε μειώνει την ποιότητα αυτής για τους μελλοντικούς καταναλωτές, ούτε αυξάνει το κόστος παραγωγής του εν λόγω αγαθού για τον παραγωγό. Επομένως, κρίνεται αναποτελεσματικό από οικονομική άποψη να εμποδιστεί ο επιπρόσθετος καταναλωτής από το να προσπορισθεί τα οφέλη ενός δημόσιου αγαθού με το χαρακτηριστικό της μη-συναγωνιστικότητας. 13

14 Η Μη-Αποκλειστικότητα ενός Δημόσιου Αγαθού Η μη-αποκλειστικότητα ενός δημόσιου αγαθού αφορά τη μη-ύπαρξη δυνατότητας αποκλεισμού κάποιο ατόμου που δεν έχει καταβάλει το απαιτούμενο αντίτιμο από χρήση του εν λόγω αγαθού. Για παράδειγμα, το κράτος δεν έχει τη δυνατότητα να απαγορεύσει στους κατοίκους της Αττικής, οι οποίοι δεν έχουν λάβει φορολογική ενημερότητα, λόγω της μη εξυπηρέτησης των χρεών τους προς το Δημόσιο, από το να απολαύσουν τα οφέλη της πιο ασφαλούς αστυνόμευσης της Αττικής.. Παρόμοια, εάν ένας ιδιώτης αποφασίσει να προβεί «πρασινίσει» τον χέρσο κήπο με γκαζόν και λουλούδια, τότε αφ ενός μεν θα ωφελήσει εαυτόν και την οικογένεια του, αφ ετέρου δε θα βελτιώσει και επίπεδο διαβίωσης των γειτόνων του, οι οποίοι θα ζουν σε ένα περιβάλλοντα χώρο αποτελούμενο από περισσότερο πράσινο καθώς δεν είναι εφικτό να αποκλειστούν από την «κατανάλωση» ενός πιο γοητευτικού περιβάλλοντος χώρου. Τελικά και Ενδιάμεσα Δημόσια Αγαθά Ακριβώς όπως τα ιδιωτικά αγαθά, έτσι και τα δημόσια αγαθά μπορούν να διαφοροποιηθούν σύμφωνα με το στάδιό τους στη διαδικασία παραγωγής αυτών των αγαθών. Έτσι έχουμε τα τελικά δημόσια αγαθά 1, τα οποία αφορούν αποκλειστικά και μόνο την κατανάλωση. Κλασικά παραδείγματα τελικών δημοσίων αγαθών είναι ο καθαρός αέρας οι υγιείς συνθήκες διαβίωσης οι αποδοτικές αγορές η ειρήνη και ασφάλεια Προκειμένου όμως να παραχθούν τα τελικά δημόσια αγαθά απαιτείται συχνά η παραγωγή άλλων δημοσίων, αλλά και ιδιωτικών, αγαθών. Τα δημόσια αγαθά που απαιτούνται για την παραγωγή τελικών δημόσιων αγαθών καλούνται ενδιάμεσα δημόσια αγαθά 2. Για παράδειγμα, προκειμένου να παραχθεί το δημόσιο αγαθά που ονομάζεται «καθαρός αέρας» είναι απαραίτητο να επιτευχθούν οι διάφορες διεθνείς συμφωνίες, όπως το πρωτόκολλο του Κιότο, ή σε εθνικό επίπεδο, να υπάρξει κάποιο

15 θεσμικό πλαίσιο για τη βιώσιμη ενέργεια. Ενίοτε, ένα δημόσιο αγαθό μπορεί να θεωρηθεί και ως τελικό αλλά και ως ενδιάμεσο αγαθό. Η γνώση αποτελεί μια τέτοια περίπτωση, καθώς αφ ενός μεν επιθυμούμε την γνώση για την γνώση αυτή καθαυτή, αφ ετέρου δε χρειαζόμαστε την γνώση για την παραγωγή άλλων δημοσίων αγαθών. Για παράδειγμα, η ιατρική γνώση απαιτείται για παραγωγή των εμβολίων ή φαρμάκων (αμφότερα αποτελούν ένα ιδιωτικό αγαθό) προκειμένου να παραχθεί το δημόσιο προϊόν «υγιείς συνθήκες διαβίωσης». 2.2 Η Ζήτηση για Δημόσια Αγαθά Η κοινωνία (όπως και η επιχείρηση) δεν έχει την κατάλληλη πληροφόρηση, σχετικά με την διάθεση των υποψηφίων αγοραστών ενός δημοσίου αγαθού, διότι ωφελούμαστε από το δημόσιο αγαθό είτε συνεισφέρουμε στο κόστος παραγωγής του είτε όχι. Συνεπώς, δεν έχουμε κίνητρο να αποκαλύψουμε τις πραγματικές μας προτιμήσεις για το συγκεκριμένο το αγαθό. Αυτή η κατάσταση δημιουργεί δυο προβλήματα: πρώτον, η κυβέρνηση δεν μπορεί να υπολογίσει το άριστο επίπεδο παραγωγής 3 του δημοσίου αγαθού (με αποτέλεσμα να καταλήξουμε είτε με υπο-κατανομή ή υπέρ-κατανομή πόρων στην παραγωγή του συγκεκριμένου δημοσίου αγαθού), και δεύτερον, αν η παραγωγή του αγαθού χρηματοδοτηθεί δια της φορολόγησης, τότε ενδεχομένως άλλους να ευνοήσει (αν οι φορολογούμενοι είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν περισσότερα για το δημόσιο αγαθό) και άλλους να θίξει (αν οι φορολογούμενοι είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν λιγότερα για το δημόσιο αγαθό) Θα πρέπει λοιπόν να εξετάσουμε τον τρόπο δια του οποίου προσδιορίζεται το βέλτιστο από κοινωνικής απόψεως επίπεδο παραγωγής των δημοσίων αγαθών. Ξεκινάμε λοιπόν την ανάλυση μας αναφερόμενοι στην καμπύλη ζήτησης για δημόσια αγαθά, και στην επόμενη ενότητα θα κάνουμε λόγο για τον τρόπο προσδιορισμού του αρίστου επιπέδου παραγωγής ενός δημοσίου αγαθού. Η καμπύλη ζήτηση για ένα δημόσιο αγαθό προκύπτει από την κάθετη πρόσθεση των καμπυλών ζήτησης των ενδιαφερομένων για την κατανάλωση του δημοσίου αγαθού ατόμων. Στο παρακάτω σχήμα παρουσιάζουμε την ζήτηση, από δυο ομάδες του πληθυσμού Α και Β, για ένα δημόσιο αγαθό 3 Το επίπεδο εκείνο όπου το οριακό κόστος παραγωγής του αγαθού είναι ίσο προς το οριακό όφελος του 15

16 Τιμή P = P + P A B B P 0 D (ΣΥΝΟΛΙΚΑ ΟΦΕΛΗ= ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΟΦΕΛΗ Α+ ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΟΦΕΛΗ Β) A P 0 D B (ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΟΦΕΛΗ ΟΜΑΔΑΣ Β ) Σχήμα 5: Η ΖΗΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΑ ΔΗΜΟΣΙΑ ΑΓΑΘΑ Στο παραπάνω διάγραμμα Q παρατηρούμε ότι στο επίπεδο παραγωγής Q0 οι 0 Ποσότητα A B πληθυσμιακές ομάδες Α και Β προτίθενται να καταβάλουν P0 και P 0, αντίστοιχα. Συνεπώς το σύνολο της κοινωνία προτίθεται να καταβάλει τίμημα ύψους P = P + P προκειμένου να εξασφαλίσει παραγωγή ύψους Q 0 για το δημόσιο αγαθό. A B Ας εξετάσουμε όμως ένα συγκεκριμένο αριθμητικό παράδειγμα προσδιορισμού της συνολικής ζήτησης ενός δημοσίου αγαθού. Υποθέτουμε ότι σε μια κοινωνία υπάρχουν τρεις ηλικιακές ομάδες- οι ομάδες Α, Β και Γ, των οποίων η ζήτηση για εμβολιασμούς έχει ως εξής: D A (ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΟΦΕΛΗ ΟΜΑΔΑΣ Α ) PA = 400 Q 1. PB = 200 0,50Q 2. PΓ = 100 0, 25Q 3. Βάσει των παραπάνω ατομικών συναρτήσεων ζήτησης καταρτίζουμε τον παρακάτω πίνακα, ο οποίος περιέχει την προθυμία πληρωμής εκάστης ηλικιακής ομάδας για τον εμβολιασμό, σε διαφορετικά επίπεδα εμβολιασμού 16

17 Πίνακας 2: Η ΖΗΤΗΣΗ ΓΙΑ ΕΜΒΟΛΙΑΣΜΟΥΣ ΑΠΟ ΤΡΕΙΣ ΗΛΙΚΙΑΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ Ποσότητα Προθυμία Πληρωμής Ομάδας Α Προθυμία Πληρωμής Ομάδας Β Προθυμία Πληρωμής Ομάδας Γ 0,00 400,00 200,00 100,00 50,00 350,00 175,00 87,50 100,00 300,00 150,00 75,00 150,00 250,00 125,00 62,50 200,00 200,00 100,00 50,00 250,00 150,00 75,00 37,50 300,00 100,00 50,00 25,00 331,43 68,57 34,29 17,14 Χρησιμοποιώντας λοιπόν τα στοιχεία του παραπάνω πίνακα, στο διάγραμμα που ακολουθεί παρουσιάζουμε τις καμπύλες ζήτησης για ένα δημόσιο αγαθό, όπως είναι οι εμβολιασμοί, για κάθε μια από τρεις επιμέρους ηλικιακές ομάδες του πληθυσμού μιας χώρας ΖΗΤΗΣΗ ΓΙΑ ΕΜΒΟΛΙΑΣΜΟΥΣ 450,00 400,00 350,00 300,00 Ζήτηση για Εμβολιασμούς Ομάδας Α Ζήτηση για Εμβολιασμούς Ομάδας Β Ζήτηση για Εμβολιασμούς Ομάδας Γ Τιμή 250,00 200,00 150,00 100,00 50,00 0,00 0,00 50,00 100,00 150,00 200,00 250,00 300,00 350,00 Ποσότητα 17

18 Σχήμα 6: Η ΚΑΜΠΥΛΗ ΖΗΤΗΣΗΣ ΓΙΑ ΕΜΒΟΛΙΑΣΜΟΥΣ, ΤΡΕΙΣ ΗΛΙΚΙΑΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ Εκ του ανωτέρω διαγράμματος καθίσταται προφανές ότι η ηλικιακή ομάδα Α έχει τη μεγαλύτερη επιθυμία για εμβολιασμούς καθώς για κάθε επίπεδο παραγόμενης ποσότητας του δημοσίου αγαθού η προθυμία καταβολής αντιτίμου είναι μεγαλύτερη από την αντίστοιχη προθυμία των υπολοίπων ηλικιακών ομάδων. 2.3 Βέλτιστο Επίπεδο Παραγωγής Δημόσιων Αγαθών Έχοντας δει λοιπόν με πιο τρόπο συγκροτείται η συνολική ζήτηση για ένα δημόσιο αγαθό, απομένει στην συνέχεια να εξετάσουμε τον προσδιορισμού του βέλτιστου επιπέδου παραγωγής του. Όπως και με τα ιδιωτικά αγαθά έτσι και με τα δημόσια αγαθά το άριστο, από πλευράς κοινωνικού κόστους και οφέλους, επίπεδο παραγωγής είναι εκείνο στο οποίο το οριακό όφελος ισούται με το οριακό κόστος. Στο παρακάτω σχήμα παρουσιάζουμε το άριστο επίπεδο παραγωγής για ένα δημόσιο αγαθό Τιμή P = P + P A B S P OP MC 0 D (ΣΥΝΟΛΙΚΑ ΟΦΕΛΗ= ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΟΦΕΛΗ Α+ ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΟΦΕΛΗ Β) Σχήμα 7: ΤΟ ΑΡΙΣΤΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΕΝΟΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΑΓΑΘΟΥ Q 0 Q OP Ποσότητα Στο παραπάνω σχήμα παρατηρούμε ότι η καμπύλη προσφοράς S του δημόσιου αγαθού σε συνδυασμό με την καμπύλη ζήτησης προσδιορίζουν το άριστο επίπεδο παραγωγής του εν λόγω αγαθού στις αποφασίσει ότι αντί για QOP μονάδες. Εάν η όμως η κυβέρνηση QOP μονάδες θα πρέπει να παραχθούν μόνο Q0 μονάδες του 18

19 δημόσιου αγαθού, τότε το οριακό όφελος, όπως αυτό αποτυπώνεται από την προθυμία της κοινωνίας να καταβάλει το τίμημα P = P + P για το επίπεδο A B παραγωγής Q 0, ξεπερνά το οριακό κόστος, MC 0, του αυτού επιπέδου παραγωγής. Συνεπώς, στο επίπεδο παραγωγής Q 0 απαντά μια κατάσταση υποπαραγωγής του δημόσιου αγαθού. Το συνολικό κόστος παραγωγής του δημόσιου αγαθού προκύπτει από το γινόμενο της ποσότητας ισορροπίας ( Q φαίνεται στο παρακάτω σχήμα. Τιμή OP ) και της τιμής ισορροπίας ( P OP ), όπως Κόστος Παραγωγής Δημοσίου Αγαθού S P OP D (ΣΥΝΟΛΙΚΑ ΟΦΕΛΗ= ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΟΦΕΛΗ Α+ ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΟΦΕΛΗ Β) Σχήμα 8: ΤΟ ΚΟΣΤΟΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΕΝΟΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΑΓΑΘΟΥ Αυτό το κόστος παραγωγής θα πρέπει Q καταμεριστεί, υπό μορφή φορολογίας, μεταξύ OP Ποσότητα των δυο ομάδων του πληθυσμού Τιμή D (ΣΥΝΟΛΙΚΑ ΟΦΕΛΗ= ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΟΦΕΛΗ Α+ ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΟΦΕΛΗ Β) B P OP A P OP D B (ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΟΦΕΛΗ ΟΜΑΔΑΣ Β ) D A (ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΟΦΕΛΗ ΟΜΑΔΑΣ Α ) Q 19 OP Ποσότητα

20 Σχήμα 9: Ο ΕΠΙΜΕΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΟΣΤΟΥΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΑΓΑΘΟΥ Από τις καμπύλες ζήτησης των Ομάδων Α και Β παρατηρούμε ότι στο βέλτιστο επίπεδο παραγωγής QOP η Ομάδα Α προτίθεται να καταβάλει A P OP, ενώ η Ομάδα Β B P OP. Συνεπώς το συνολικό κόστος παραγωγής QOP POP επιμερίζεται υπό μορφή φορολογίας ως εξής: Q OP P η Ομάδα Α, και A OP Q OP P η Ομάδα Β. B OP Αναφορικά λοιπόν με το προαναφερθέν παράδειγμα των εμβολιασμών, προκειμένου να βρούμε το άριστο επίπεδο εμβολιασμού στην οικονομία θα πρέπει να προσθέσουμε κάθετα τις συναρτήσεις ζήτησης όλων των ηλικιακών ομάδων και εν συνεχεία να βρούμε το σημείο τομής των καμπύλης ζήτησης που θα προκύψει με το οριακό κόστος παραγωγής εμβολίων, το οποίο υποθέτουμε ότι είναι σταθερό και ίσο με 120. Διενεργώντας λοιπόν την ως άνω αναφερθείσα πρόσθεση των καμπυλών ζήτησης του δημοσίου αγαθού προκύπτει ότι η συνολική ζήτηση για εμβολιασμούς έχει ως εξής. P = 700 1, 25Q 4. Και με βάση την συνολική συνάρτηση ζήτησης καταρτίζουμε τον παρακάτω πίνακα, ο οποίος περιέχει την προθυμία πληρωμής όλου του πληθυσμού για τον εμβολιασμό, σε διαφορετικά επίπεδα εμβολιασμού Πίνακας 3: Η ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΖΗΤΗΣΗ ΓΙΑ ΕΜΒΟΛΙΑΣΜΟΥΣ Ποσότητα Συνολική Προθυμία Πληρωμής 0,00 700,00 50,00 612,50 100,00 525,00 150,00 437,50 200,00 350,00 250,00 262,50 20

21 300,00 175,00 331,43 120,00 Τα στοιχεία του παραπάνω πίνακα σε συνδυασμό με το οριακό κόστος παραγωγής δύνανται να προσδιορίσουν το άριστο επίπεδο εμβολιασμού για μια συγκεκριμένη οικονομία. ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΑΡΙΣΤΟΥ ΕΠΙΠΕΔΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ 800,00 700,00 600,00 500,00 Ζήτηση Ομάδας Α Ζήτηση Ομάδας Β Ζήτηση Ομάδος Γ Οριακό Κόστος Παραγωγής Συνολική Ζήτηση Τιμή 400,00 300,00 200,00 100,00 0,00 0,00 50,00 100,00 150,00 200,00 250,00 300,00 350,00 Ποσότητα Σχήμα 10: ΤΟ ΑΡΙΣΤΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΤΩΝ ΕΜΒΟΛΙΑΣΜΩΝ Από το ανωτέρω διάγραμμα παρατηρούμε ότι το σημείο τομής της συνολικής ζήτησης και του οριακού κόστους παραγωγής βρίσκεται επίπεδο ποσότητας της τάξεως του 331,43. Το άριστο επίπεδο παραγωγής συνδέεται με τιμή ισορροπίας ύψους 120. Εάν λοιπόν κάθε ομάδα καταναλωτών ενεργούσε ανεξάρτητα, τότε το επιθυμητό επίπεδο εμβολιασμού για κάθε ηλικιακή ομάδα δύναται να προσδιοριστεί από την συνάρτηση ζήτησης εκάστης. Συνεπώς, το επιθυμητό επίπεδο εμβολιασμού για τις ηλικιακές ομάδες Α, Β, και Γ έχουν αντίστοιχα ως εξής: 280, 160, και 0. Το συνολικό κόστος παραγωγής των εμβολίων προκύπτει από το γινόμενο της ποσότητας ισορροπίας (331,43) και της τιμής ισορροπίας (120) και είναι ,43. 21

22 Αυτό το κόστος παραγωγής θα κατανεμηθεί μεταξύ των τριών ομάδων καταναλωτών υπό τη μορφή φορολογίας ως εξής: Α ,16, Β ,08 και Γ , Ο Τρόπος Λειτουργίας του Συστήματος της Αγοράς Σε ένα σύστημα αγοράς οι καταναλωτές είναι αυτοί που, μέσω των «χρηματικών ψήφων» τους αποφασίζουν για την ποσότητα και την ποιότητα των παραγόμενων προϊόντων, καθώς σε περίπτωση κατά την οποία τα παραχθέντα προϊόντα δεν της αρεσκείας των καταναλωτών ή η ποιότητα τους διαχρονικά ελαττώνεται, τότε ο καταναλωτής δια της εξόδου του από την συγκεκριμένη αγορά θα δώσει το μήνυμα του στο παραγωγό. Αυτή η διαδικασία συνεχούς αξιολόγησης της ποιότητας των παραχθέντων προϊόντων ενισχύει την αποτελεσματικότητα στη κατανομή των παραγωγικών συντελεστών μεταξύ των εναλλακτικών τους χρήσεων. Για παράδειγμα, εάν η ζήτηση για ένα προϊόν ενός κλάδου (ας πούμε τα καταθετικά προϊόντα του τραπεζικού κλάδου) μειωθεί σημαντικά υπέρ ενός άλλου (ας πούμε τα συνταξιοδοτικά-επενδυτικά προγράμματα) τότε η επιχείρηση θα πρέπει να διαφοροποιήσει την παραγωγή της διότι σε διαφορετική περίπτωση ενδέχεται να αντιμετωπίσει προβλήματα βιωσιμότητας. Συνεπώς, η αγορά παρέχει στους παραγωγούς τα απαραίτητα σήματα προκειμένου να έχει η κοινωνία στη διάθεση της τα προϊόντα που επιθυμεί, καθώς σε διαφορετική περίπτωση οι παραγωγοί θα τιμωρηθούν οδηγούμενοι εκ των εξελίξεων εκτός αγοράς. Βεβαίως, η ταχύτητα των ως άνω αναφερθέντων αλλαγών επηρεάζεται από τον βαθμό ανταγωνιστικότητας των αγορών προϊόντων. Εάν δηλαδή ουδεμία επιχείρηση ή ουδείς καταναλωτής δύναται να επηρεάσει την αγορά προς ίδιον όφελος, τότε το κίνητρο του κέρδους ή/και ο φόβος της ζημίας οδηγεί τους παραγωγούς στο να ικανοποιούν πλήρως τις απαιτήσεις της κοινωνία, 22

23 3 Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΑΓΑΘΩΝ Υπάρχουν τρεις βασικές κατηγορίες δημόσιων αγαθών, τις οποίες θα εξετάσουμε παρακάτω. 3.1 Γνήσια Δημόσια Αγαθά Εάν τα οφέλη ενός αγαθού είναι μη-συναγωνιστικά και μη-αποκλειστικά, τότε το εν λόγω αγαθό καλείται γνήσιο δημόσιο αγαθό. Παραδείγματος χάριν, η μείωση των CFC βοηθά στην αγώνα κατά της μείωσης του στρώματος όζοντος, ειδάλλως η υπερθέρμανση της ατμόσφαιρας θα έχει επιπτώσεις σε όλα τα έθνη. Έτσι έθνη συμμέτοχα στην προσπάθεια μείωσης των CFC δεν έχουν την δυνατότητα να αρνηθούν στα άλλα έθνη την αποκόμιση οφελών που δημιουργούν οι πράξεις των πρώτων. Κατά συνέπεια, η συγκράτηση της παγκόσμιας αύξησης της θερμοκρασίας λόγω του φαινομένου του θερμοκηπίου και η βελτίωση της προστατευτικής στρατοσφαιρικής ασπίδας όζοντος αποτελούν γνήσια δημόσια αγαθά. Ένα άλλο παράδειγμα γνήσιου δημόσιου αγαθού, σε υπερεθνικό επίπεδο, αποτελεί η λήψη μέτρων για τον περιορισμό της εξάπλωσης των μεταδοτικών ασθενειών. Ο περιορισμός της διάδοσης μιας μεταδοτικής ασθένειας ωφελεί όλους εκείνους που κινδυνεύουν από την εν λόγω ασθένεια ανεξάρτητα από εάν οι κυβερνήσεις των χωρών τους υποστήριξαν ή όχι το πρόγραμμα περιορισμού. Μόλις τα συμπεράσματα της βασικής έρευνας έρθουν στο φως της δημοσιότητα θα διαχυθούν γρήγορα μεταξύ εκείνων που έχουν την ικανότητα να τα κατανοήσουν. Τα συγκεκριμένα συμπεράσματα όντα μη-συναγωνιστικά μπορούν να χρησιμοποιηθούν προς ίδιον όφελος από αμέτρητες ομάδες ερευνητών χωρίς μειωθούν τα οφέλη τους. Παραδείγματος χάριν, η ανακάλυψη του διαφορικού λογισμού έδωσε ένα μαθηματικό εργαλείο στην επιστημονική κοινότητα, το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τον κάθε ερευνητή χωρίς να περιορίζονται τα διαθέσιμα οφέλη του προς έτερους χρήστες. 3.2 Μη-Γνήσια Δημόσια Αγαθά Όταν τα δημόσια αγαθά παρέχουν οφέλη που είναι είτε μερικώς μη-συναγωνιστικά είτε μερικώς μη-αποκλειστικά, τότε αυτά θεωρούνται μη-γνήσια δημόσια αγαθά. Τέτοια αγαθά περιλαμβάνουν την ωκεάνια αλιεία όπου τα δικαιώματα ιδιοκτησίας είναι δύσκολο να θεμελιωθούν και ως εκ τούτου υφίσταται ένα ισχυρό στοιχείο την μη- 23

24 αποκλειστικότητας. Ωστόσο ο συναγωνισμός ισχύει επειδή οι αυξανόμενες αλιευτικές προσπάθειες περιορίζουν τις διαθέσιμες ποσότητες αλιευμάτων για τους έτερους αλιείς Δηλαδή κάθε αλιευτικό σκάφος πρέπει να καταβάλει μεγαλύτερη προσπάθεια για το ίδιο ύψος παραγωγής όταν οι προσπάθειες άλλες αυξάνουν. Οι προσπάθειες για την καταπολέμηση του οργανωμένου εγκλήματος σε μια περιοχή ενδέχεται να εκτοπίσει την εγκληματική δραστηριότητα σε μια λιγότερο προστατευμένη περιοχή, έτσι ώστε τα οφέλη από την κατανάλωση του δημοσίου αγαθού που λέγεται «μείωση της εγκληματικής δραστηριότητας» είναι συναγωνιστικά.. Οι προσπάθειες ενός έθνους να ελέγξει τις εκπομπές θείου περιορίζουν πρώτιστα την όξινη βροχή πάνω από το έδαφός της, τότε εξ αιτίας ενός χωρικού συναγωνισμού (ήτοι κάθε τόνος μείωσης εκπομπών αερίου αφορά μόνο μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή και καμία άλλη), είναι δυνατόν να αναπτυχθεί εθελοντική δράση μπορεί (Murdoch et al, 1997). 3.3 Τα Συλλογικά Αγαθά Τα συλλογικά αγαθά (club goods) είναι δημόσια αγαθά που χαρακτηρίζονται από αποκλειστικότητα αλλά μη-συναγωνιστικότητα στην χρήση τους. Για παράδειγμα, η καλωδιακή τηλεόραση ή η πρόσβασή σε έργα που κατοχυρώνονται με δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας αποκλείει από τους μη έχοντας καταβάλει το ανάλογο αντίτιμο να αποκομίσουν οφέλη από το συλλογικό αγαθό που λέγεται «καλωδιακή τηλεόραση», χωρίς ωστόσο να μειώνεται η διαθέσιμη προς ανάλωση ποσότητα του εν λόγω αγαθού λόγω της παράλληλης χρήσης του και από άλλους συνδρομητές. 24

25 4 ΔΗΜΟΣΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗ: Η ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΑΓΑΘΩΝ Στις σύγχρονες μικτές οικονομίες, η παραγωγή των δημόσιων αγαθών αποτελεί το πεδίο ευθύνης πολλών παραγόντων συμπεριλαμβανομένου και του κράτους βεβαίως, το οποίο κατά τις προηγούμενες δεκαετίες ήταν αποκλειστικά υπεύθυνο για την παροχή δημοσίων αγαθών. Αυτή η αλλαγή έχει επηρεάσει και το χρηματοδοτικό σχήμα των δημόσιων αγαθών, με αποτέλεσμα η χρηματοδότηση των εν λόγω αγαθών να εξαρτάται πλέον από την δημόσια αλλά και ιδιωτική πρωτοβουλία. Πιο συγκεκριμένα, η βασική πρόκληση αναφορικά με την χρηματοδότηση ενός δημόσιου αγαθού αφορά στην εξασφάλιση μιας επαρκούς κατανομής των πόρων σε ένα συγκεκριμένο αγαθό. Έτσι τα απαιτούμενα δημόσια μέτρα χρηματοδότησης μπορεί να είναι δύο μορφών: α) οι εκ των δημοσίων εσόδων χρηματοδοτούμενες δημόσιες δαπάνες προκειμένου να αναληφθεί το άμεσο κόστος παραγωγής ενός τελικού ή ενδιάμεσου δημόσιου αγαθού, και (β) φορολογικά κίνητρα (π.χ. φόροι ή επιχορηγήσεις) προκειμένου να παρακινηθεί ο ιδιωτικός τομέας έτσι ώστε να συμβάλλει στην επίτευξη των κοινωνικών σκοπών και στόχων της πολιτείας. Κατά την περίοδο το επίπεδο φορολόγησης σε όλα τα δυτικά κράτη ήταν πολύ υψηλό σε σχέση με την παροχή των δημοσίων αγαθών, με αποτέλεσμα αυξανόμενη δυσαρέσκεια, αναποτελεσματικότητα στην είσπραξη των φόρων, αλλά και έμμεση αντίσταση των πολιτών (Κυριαζής 2006). Οι εξελίξεις έφεραν επί τάπητος το θέμα της μείωσης της φορολογίας και φυσικά και της συμμετοχής του κράτους στην οικονομία. Aποτέλεσμα ήταν κάποιες χώρες, κυρίως του αγγλοσαξονικού κόσμου, όπως η M. Βρετανία, Ιρλανδία, HΠA, και N. Zηλανδία, να προχωρήσουν πρώτες στην «απορρύθμιση» και μείωση του κράτους με ανάλογες γενναίες μειώσεις των φορολογικών συντελεστών των επιχειρήσεων και των ατόμων. Ο δημόσιος τομέας καταπιάνεται με δύο ουσιαστικές δραστηριότητες: (α) τη παροχή δημόσιων αγαθών, και (β) την ανακατανομή του εισοδήματος με στόχο την επίτευξη ενός δικαίου επιπέδου εισοδηματικών ανισοτήτων (Bruce 1998). Οι παραπάνω δραστηριότητες του δημοσίου είναι αλληλένδετες, καθώς ο τρόπος με τον οποίο ένα δημόσιο αγαθό παρέχεται στην κοινωνία έχει σαφείς συνέπειες επί της διανομής του εισοδήματος, ενώ οι αλλαγές στην υφιστάμενη εισοδηματική διανομή ενδέχεται να αποτελούν αυτές καθαυτές δημόσιο αγαθό. 25

26 Η υπό του κράτους παροχή ενός δημοσίου αγαθού απαιτεί την χρηματοδότηση του εκ των φορολογικών εσόδων του πρώτου. Συνεπώς, η χρηματοδότηση των δημόσιων αγαθών σε εθνικό επίπεδο στηρίζεται επί δυο γενικών αρχών φορολογίας (McConnell and Brue 1992, σελ ), οι οποίες βεβαίως δύνανται να εφαρμοστούν και υπερεθνικό επίπεδο αναφορικά με τη χρηματοδότηση των διεθνών δημοσίων αγαθών. 4.1 Η Φορολόγηση Βάσει της Λαμβανόμενης Ωφέλειας Η φορολόγηση βάσει της λαμβανόμενης ωφέλειας προϋποθέτει ότι οι άμεσα ωφελημένοι από την παροχή ενός δημόσιου αγαθού πρέπει να συμβάλουν και στην χρηματοδότηση του πληρώνουν. Για παράδειγμα, οι φόροι καυσίμων θα πρέπει να προορίζονται αποκλειστικά και μόνο στην χρηματοδότηση κατασκευής αυτοκινητοδρόμων, ώστε οι χρήστες (οι αυτοκινητιστές) του δημοσίου αγαθού που λέγεται «αυτοκινητόδρομος» να καταβάλλουν και το ανάλογο τίμημα (φόροι καυσίμων) για την χρήση του. Από τεχνικής άποψης, εάν ο κάθε καταναλωτής είναι διατεθειμένος να καταβάλει κάποιο τίμημα ίσο με την οριακή προθυμία του να πληρώσει (marginal willingness to pay, MWTP) και αν το άθροισμα των MWTP των διαφόρων καταναλωτών εξισωθεί με το οριακό κόστος παραγωγής του δημόσιου αγαθού, τότε θα παραχθεί ένα βέλτιστο επίπεδο καθαρού δημόσιου αγαθού. Ωστόσο, για ένα γνήσιο δημόσιο αγαθό τα οφέλη μη-συναγωνιστικά και μηαποκλειστικά του δημιουργούν διστακτικότητα στους πολίτες δεν αποκαλύψουν την πραγματική του προθυμία για το εν λόγω δημόσιο αγαθό έτσι ώστε η ως άνω αναφερθείσα φορολογική αρχή χρηματοδότησης των δημοσίων αγαθών μπορεί να αποδειχθεί μη πρακτική και εφαρμόσιμη. Στο παρακάτω σχήμα έχουμε απεικονίσει τις καμπύλες ζήτησης των Ομάδων Α και Β για ένα δημόσιο αγαθό, και παρατηρούμε ότι το βέλτιστο επίπεδο παραγωγής του εν λόγω αγαθού είναι Q OP. 26

27 Τιμή B P OP S A P OP Σχήμα 11: ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΦΟΡΟΛΟΓΗΣΗΣ D (ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΒΑΣΕΙ ΟΦΕΛΗ ΤΗΣ ΟΜΑΔΑΣ ΛΑΜΒΑΝΟΜΕΝΗΣ Β ) ΩΦΕΛΕΙΑΣ Εάν τώρα για κάποιο λόγο η Ομάδα Β καταφέρει και αποκρύψει τα οφέλη που αποκομίζει από την παραγωγή του δημοσίου αγαθού, τότε η συνολική ζήτηση του εν λόγω αγαθού θα είναι αυτή της Ομάδας Β οπότε η άριστη ποσότητα παραγωγής του δημοσίου αγαθού είναι. Q B Q OP B OP Q OP. Το συνολικό κόστος παραγωγής B D (ΣΥΝΟΛΙΚΑ ΟΦΕΛΗ= ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΟΦΕΛΗ Α+ ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΟΦΕΛΗ Β) D A (ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΟΦΕΛΗ ΟΜΑΔΑΣ Α ) Q B OP Ποσότητα P το επωμίζεται B OP εξ ολοκλήρου η Ομάδα Β, ενώ η Ομάδα Α αποκομίζει οφέλη ύψους Q B OP P χωρίς να A OP συνεισφέρει στο κόστος παραγωγής του δημοσίου αγαθού 4.2 Η Φορολόγηση Βάσει της Φοροδοτικής Ικανότητας Ένας δεύτερος τρόπος για την για χρηματοδότηση ενός δημόσιου αγαθού (όταν βεβαίως η ιδιωτική πρωτοβουλία δεν αποτελεί εναλλακτική λύση) είναι η επιβολή φορολογίας βάσει της φοροδοτικής ικανότητας ενός εκάστου εκ των πολιτών, όπως αυτή προσμετρείται βάσει του εισοδήματος ή του πλούτου τους. Η λογική του παραπάνω τρόπου χρηματοδότησης των δημοσίων αγαθών είναι η ακόλουθη. Η οριακή χρησιμότητα ενός πρόσθετου ευρώ που κερδίζει ένα νοικοκυριό χαμηλού εισοδήματος είναι υψηλότερη από την αντίστοιχη χρησιμότητα ενός πρόσθετου ευρώ που κερδίζει ένα νοικοκυριό υψηλού εισοδήματος. Συνεπώς, το ύψος της θυσίας, συνεπεία της αφαίρεσης ενός ευρώ, στην οποία υποβάλλεται ένας φορολογούμενος χαμηλού εισοδήματος είναι σαφώς υψηλότερο από την θυσία, για τον αντίστοιχο λόγο, ενός φορολογούμενου με αρκετά υψηλό εισόδημα. Τα παραπάνω γίνονται πιο κατανοητά με την βοήθεια του παρακάτω σχήματος. 27

28 Χρησιμότητα Σχήμα 12: ΦΟΡΟΛΟΓΗΣΗ ΒΑΣΕΙ ΤΗΣ ΦΟΡΟΔΟΤΙΚΗΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ A Y t Εισόδημα Βλέπουμε λοιπόν ότι οριακή χρησιμότητα ενός πρόσθετου ευρώ που κερδίζει το Νοικοκυριό Β, ένα νοικοκυριό χαμηλού εισοδήματος, είναι υψηλότερη από την αντίστοιχη απώλειας χρησιμότητας συνεπεία της αφαίρεση ενός ευρώ από το Νοικοκυριό Β, ένα νοικοκυριό υψηλού εισοδήματος. Συνεπώς, με την αφαίρεση ενός ευρώ από τους «πλούσιους» και την ακόλουθη παροχή του στους «φτωχούς» η κοινωνία, ως σύνολο, ωφελείται καθώς το οριακό κέρδος (ήτοι η οριακή χρησιμότητα που κερδίζουν τα φτωχότερα οικονομικά στρώματα) είναι υψηλότερο από το οριακό κόστος (ήτοι η οριακή χρησιμότητα που θα απολέσουν τα πιο οικονομικώς εύρωστα στρώματα) B Y t Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να επισημάνουμε ότι η φορολόγηση βάσει της φοροδοτικής ικανότητας στηρίζεται σε κάποια μορφή δικαιοσύνης. Υπάρχουν δύο διαφορετικές έννοιες δικαιοσύνης. (α) η οριζόντια δικαιοσύνη (horizontal equity), σύμφωνα με την οποία απαιτείται όμοια μεταχείριση όμοιων ατόμων π.χ. Αποκλεισμός διακρίσεων στην αγορά εργασίας, και (β) η κάθετη δικαιοσύνη (vertical equity) σύμφωνα με την οποία απαιτείται διαφορετική μεταχείριση διαφορετικών ατόμων με στόχο τον περιορισμό των συνεπειών των «έμφυτων» διαφορών τους π.χ. Μεταφορά 28

29 πόρων από αρτιμελείς σε ανάπηρους ή από πλούσιους σε φτωχούς Έτσι λοιπόν βάσει της ιδέας της οριζόντιας δικαιοσύνης οι άνθρωποι με το αυτό εισόδημα ή πλούτο θα πρέπει επωμίζονται εξ ίσου το φορολογικό βάρος που δημιουργεί η χρηματοδότηση ενός δημόσιου αγαθού. Κατόπιν, βάσει της ιδέας της κάθετης δικαιοσύνης, τα υψηλότερα εισοδήματα θα πρέπει να χρηματοδοτήσουν, μέσω των καταβαλλόμενων φόρων, ένα μεγαλύτερο μέρος του κόστους παραγωγής ενός δημόσιου αγαθού 29

30 Κεεφάλαιο 2:: ΔΙΙΕΘΝΗ ΔΗΜΟΣΙΙΑ ΑΓΑΘΑ Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για τα διεθνή δημόσια αγαθά (ΔΔΑ) και για τα διασυνοριακά οφέλη που προκύπτουν από την παρουσία των πρώτων. Τέτοια αγαθά συνήθως αφορούν την παγκόσμια υγεία (π.χ., την καταπολέμηση της εξάπλωσης των μεταδοτικών ασθενειών), την ατμόσφαιρα (π.χ., τη μείωση στην αύξηση της θερμοκρασίας της γης λόγω του φαινομένου του θερμοκηπίου, την μείωση της όξινης βροχή), τον κυβερνοχώρο (π.χ., ιοί υπολογιστών), και την ασφάλεια (π.χ., μείωση διεθνούς τρομοκρατίας, και περιορισμός της διάδοσης των πυρηνικών όπλων). Η αυξανόμενη εξάπλωση των ΔΔΑ μπορεί να ανιχνευτεί στον αντίκτυπο των νέων τεχνολογιών, στην ενισχυμένη δυνατότητας ελέγχου του πλανήτη, και στην ολοένα και διογκωμένη πίεση που ασκεί ο πληθυσμός της γης στην ικανότητα αυτής να τον συντηρεί. Η πρόσφατη πρόοδος στην θεωρία της ιδιωτικής παροχής δημόσιων αγαθών και της δυνατότητας ή μη των εθνών από μόνα τους να παρέχουν τα διεθνή δημόσια αγαθά βοηθούν στην κατανόηση του τρόπου επίτευξης επιμεριστικής αποδοτικότητας (Bergstrom et al., 1986 ). Η δομή του παρόντος κεφαλαίου είναι η εξής. Ξεκινώντας με την Ενότητα 1 κάνουμε τις απαραίτητες εννοιολογικές αναλύσεις για την κατανόηση της ουσίας των διεθνών δημοσίων αγαθών. Κατόπιν, στην Ενότητα 2 εξηγούμε για ποιους λόγους είναι αναγκαία η παραγωγή διεθνών δημοσίων αγαθών. Εν συνεχεία, στην Ενότητα 3 αναφέρουμε σε ποιους τομείς της οικονομικής δραστηριότητας μιας χώρας είναι πιθανόν να δημιουργηθούν/παραχθούν τα διεθνή δημόσια αγαθά, ενώ στην Ενότητα 4 παρουσιάζουμε τους μηχανισμούς παραγωγής των διεθνών δημοσίων αγαθών. Τέλος στην Ενότητα 5 αναφερόμαστε σε θέματα που αφορούν την χρηματοδότηση των διεθνών δημοσίων αγαθών. 30

31 1. ΔΙΕΘΝΗ ΔΗΜΟΣΙΑ ΑΓΑΘΑ Γενικώς ειπείν, το θέμα των διεθνών δημοσίων αγαθών, αφ ενός μεν είναι σημαντικό για τη διεθνή κοινότητα, αφ ετέρου δε δεν δύναται να εξεταστεί ή δεν θα εξετασθεί κατάλληλα από μεμονωμένες χώρες. Επομένως, το θέμα των διεθνών δημοσίων αγαθών πρέπει να προσεγγίζεται σε συλλογικό επίπεδο και σε πολυμερή βάση, τόσο από τις αναπτυγμένες όσο και από τις αναπτυσσόμενες χώρες. Επίσης, όπως τα εθνικά δημόσια αγαθά είναι αγαθά με μεγάλες θετικές εξωτερικότητες, έτσι και τα διεθνή δημόσια αγαθά είναι αγαθά με σημαντικές εξωτερικότητες, οι οποίες εντοπίζονται σε τόσο σε εθνικό όσο και διασυνοριακό επίπεδο. Στην παρούσα λοιπόν ενότητα θα εξετάσουμε το θέμα των διασυνοριακών εξωτερικοτήτων και τα χαρακτηριστικά ενός διεθνούς δημοσίου αγαθού. 1.1 Διασυνοριακές Εξωτερικότητες Μια διασυνοριακή εξωτερικότητα αναφύεται όταν οι ενέργειες μιας χώρας έχουν επιπτώσεις στην ευημερία της άλλης (Kanbur 2001). Αναλόγως δε αυτών των επιπτώσεων μπορούμε να διακρίνουμε μεταξύ θετικών και αρνητικών εξωτερικοτήτων. Κλασσικά παραδείγματα αρνητικών διασυνοριακών εξωτερικοτήτων είναι τα ακόλουθα: ατμοσφαιρική ρύπανση μετάδοση μιας οικονομικής κρίσης, τα αποτελέσματα ενός εμφύλιου πολέμου. Τα διεθνή δημόσια αγαθά ως αγαθά με μεγάλες θετικές διασυνοριακές εξωτερικότητες δημιουργούν οφέλη τα οποία, κατ αντιδιαστολή με την εντός των συνόρων της επικρατείας εμβέλεια των ωφελειών που απορρέουν από τα εθνικά δημόσια αγαθά, εκτείνονται διασυνοριακά και επηρεάζουν διαφορετικές γενεές και ομάδες πληθυσμών (Kaul 2000). Παραδείγματος χάριν, η καταπολέμηση μιας μεταδοτικής νόσου, όπως είναι η ευλογιά, αποτελεί ένα διεθνές δημόσιο αγαθό, τα οφέλη του οποίου καρπούνται πολλές χώρες σε όλα τα μέρη της γης, πολλοί άνθρωποι διαφορετικής κοινωνικής και 31

32 εισοδηματικής προέλευσης καθώς επίσης και οι μελλοντικές γενιές. Ομοίως, η δημιουργία των προϋποθέσεων για την εξασφάλιση της ειρήνης σε παγκόσμιο επίπεδο αποτελεί ένα διεθνές δημόσιο αγαθό το οποίο απολαμβάνει σύμπας ο κόσμος. Στο προηγούμενο κεφάλαιο είδαμε ότι σε εθνικό επίπεδο το κράτος πρέπει επεμβαίνει στα της οικονομίας προκειμένου να αποτρέψει την υποπαραγωγή των δημόσιων αγαθών. Διεθνώς, ωστόσο δεν υπάρχει κάποιο θεσμός για την προώθηση της παραγωγής των διεθνών δημοσίων αγαθών. Βέβαια εάν η παραγωγή ενός διεθνούς δημόσιου αγαθού εξυπηρετεί τις εθνικές ανάγκες ορισμένων κρατών τότε αυτά κατορθώνουν να επιτύχουν τη συμφωνία για συντονισμένη δράση προκειμένου να παραχθεί το εν λόγω αγαθό. Η διεθνής συνεργασία προϋποθέτει όλο και περισσότερο αμοιβαία παραχώρηση σε παγκόσμιο επίπεδο, και επομένως συνεπάγεται μια σκληρότερη συμφωνία από προηγουμένως. 1.2 Η Διαχείριση των Διασυνοριακών Εξωτερικοτήτων Το βασικό χαρακτηριστικό μιας διασυνοριακής εξωτερικότητας είναι ο αριθμός συνόρων που μεσολαβούν κατά την εξάπλωση αυτής. Κατά συνέπεια ο μηχανισμός για τη διαχείριση μιας διασυνοριακής εξωτερικότητας εξαρτάται από τη φύση και την διάδοση της εξωτερικότητας. Εννοιολογικά, μπορούμε να διακρίνουμε μεταξύ δύο επιπέδων διάδοσης (Kanbur 2001): (α) δια μέσου των φτωχών χωρών μόνο, και (β) δια μέσου των φτωχών και πλουσίων χωρών. Για παράδειγμα μια εξωτερικότητα όπως η χρήση ύδατος δύναται να περιοριστεί σε έναν δεδομένο αριθμό φτωχών χωρών Η διαχείριση μιας εξωτερικότητας απαιτεί τουλάχιστον τρεις αλληλένδετες ενέργειες (Kanbur 2001). Πρώτον, θα πρέπει οι εμπλεκόμενες χώρες να συζητήσουν και να συμφωνήσουν σχετικά με το πρόβλημα που τις απασχολεί και τον συντονισμό των ενεργειών που αναληφθούν προκειμένου να αντιμετωπιστεί το συγκεκριμένο πρόβλημα. Οι εξωτερικότητες δημιουργούν ένα πρόβλημα συντονισμού, καθώς η κάθε χώρα επιδιώκουσα το ίδιον συμφέρον είναι δυνατόν να προβεί σε ενέργειες επιζήμιες για τις γειτονικές της χώρες. Για παράδειγμα, δυο ή περισσότερες (αγροτικές χώρες) μπορεί να συμφωνήσουν περί ανάληψη από κοινού πρωτοβουλιών περιορισμού της κατανάλωσης ύδατος προκειμένου να γίνει οικονομία σε αυτό το πολύτιμο αγαθό. 32

33 Δεύτερο, θα πρέπει να υπάρξει η κατάλληλη εποπτεία για την σωστή διενέργεια των συμφωνηθεισών συντονισμένων ενεργειών. Τρίτον, θα πρέπει να σχηματιστεί κάποιο αποθεματικό για την αποζημίωση λόγω της επέλευσης ενός βραχυπρόθεσμου κόστους που θα προκύψει από τις συντονισμένες ενέργειες των χωρών. Η δε συγκέντρωση και εν συνεχεία η άμεση καταβολή των απαιτούμενων, για την αντιστάθμιση του κόστους, το οποίο δημιουργεί βραχυπρόθεσμα η τήρηση της συμφωνίας, οικονομικών πόρων αποτελεί το κλειδί της επιτυχίας. Για παράδειγμα, οι, συνεπεία μιας πολυκρατικής συμφωνίας περί της συντήρησης ύδατος, κοινωνικοπολιτικές επιπτώσεις του περιορισμού της προσφοράς ύδατος είναι δυνατόν να δημιουργήσουν ένα μεγάλο αναβρασμό στις κατά τόπους κοινωνίες με αποτέλεσμα την ανάγκη καταβολής αποζημίωσης στους άμεσα θιγόμενους από τα νέα μέτρα. Έτσι εάν δεν υπάρχουν οι πόροι για την άμεση καταβολή της αποζημίωσης πιθανώς δεν θα υπάρξει και συμφωνία. 1.3 Τα Χαρακτηριστικά των Διεθνών Δημόσιων Αγαθών Το αμιγώς διεθνές δημόσιο αγαθό αποτελεί ένα αγαθό του οποίου τα οφέλη είναι μη-συναγωνιστικά και μη-αποκλειστικά. Από τη μια, η μη-συναγωνιστικότητα ενός διεθνούς δημοσίου αγαθού σημαίνει όταν μια χώρα δρέπει τα οφέλη από το εν λόγω αγαθό δεν αποκλείεται και κάποια άλλη χώρα να πράξει το ίδιο με την πρώτη. Από την άλλη, η μη-αποκλειστικότητα ενός δημοσίου αγαθού σημαίνει ότι καμία χώρα δεν μπορεί στην πραγματικότητα να αποκλειστεί από το να ωφεληθεί από αυτό το αγαθό. Τα περισσότερα διεθνή δημόσια αγαθά δεν είναι αμιγή, ωστόσο όλα έχουν σημαντικά στοιχεία του μη-ανταγωνισμού και του της μη-αποκλειστικότητας. Βασικά υπάρχουν τρεις τύποι διεθνών δημόσιων αγαθών (Kanbur 2001). Κατ αρχάς η οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας αποτελεί ένα διεθνές δημόσιο αγαθό για την συγκεκριμένη χώρα, καθώς η μείωση της φτώχειας και η βελτίωση των κοινωνικών δεικτών μετριάζει τις αρνητικές διασυνοριακές εξωτερικότητες. Δεύτερον, οι διακρατικοί μηχανισμοί για τον έλεγχο των διασυνοριακών αρνητικών εξωτερικοτήτων (όπως είναι για παράδειγμα ένας διεθνής δανειστής εσχάτης ανάγκης) αποτελούν ένα διεθνές δημόσιο αγαθό. Τρίτον, οι επενδύσεις στην επιστημονική έρευνα για την ανάπτυξη ενός εμβολίου κατά του AIDS. 33

34 Ένα βασικό θέμα που θίγεται είναι ότι ενώ η ιδιότητα της μη-συναγωνιστικότητας μπορεί να καθοριστεί τεχνολογικά, ενώ η ιδιότητα του μη-αποκλειστικού καθορίζεται από την τεχνολογία και από την πολιτική επιλογή. Για παράδειγμα, τα πορίσματα μιας γενετικής έρευνας είναι δυνατόν να ωφελήσουν πολλούς ταυτόχρονα (η αρχή της μησυναγωνιστικότητας ισχύει), αλλά το κατά πόσον αυτά θα τεθούν στην πραγματικότητα στην διάθεση πολλών συνιστά θέμα πολιτικής επιλογής. Ένα άλλο παράδειγμα είναι η διεθνής βοήθεια, η οποία αποτελεί μια μονόπλευρη, άνευ τινός ανταποδοτικότητας, μεταφορά πόρων από μια πλούσια χώρα σε μια φτωχή. 34

35 2. ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΔΙΕΘΝΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΑΓΑΘΩΝ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΑ ΟΦΕΛΗ ΠΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥΝ Γενικά, θα πρέπει να συντρέχει ένας ή παραπάνω λόγοι για την παραγωγή ενός αγαθού. Στην de περίπτωση των διεθνών δημόσιων αγαθών υπάρχουν τρεις τύποι οφελών που δημιουργούν την ανάγκη για την παραγωγή τους. Οι εν λόγω ωφέλειες είναι οι εξής (Morrisey et al. 2002): (1) η μείωση κινδύνου, (2) η βελτίωση της παραγωγικής δυνατότητας της οικονομίας, και (3) η άμεση παροχή χρησιμότητας. Στον Πίνακα 4 παρουσιάζουμε παραδείγματα διεθνών δημόσιων αγαθών μαζί με το είδος της ωφέλειας που προκύπτει από την παραγωγή τους. Πίνακας 4: ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΔΙΕΘΝΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΑΓΑΘΩΝ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΑ ΠΡΟΣΦΕΡΟΜΕΝΑ ΟΦΕΛΗ ΕΙΔΟΣ ΟΦΕΛΟΥΣ Εύρος Διασποράς του Οφέλους Μείωση του Κινδύνου Ενίσχυση Παραγωγικής Δυνατότητας Παροχή Χρησιμότητας Διασυνοριακό Μείωση του Κλιματικού Κινδύνου Διεθνείς Θεσμοί Διακυβέρνησης Διατήρηση Βιοποικιλότητας Εθνικό Μείωση της Όξινης Βροχής Εθνικοί Θεσμοί Διακυβέρνησης Προστασία Δασών ή Λιμνών Οφέλη προς Άπαντες Μείωση Κινδύνου Ασθενείας Παγκόσμια Παραγωγή Γνώσης Η Γνώση ότι η Φτώχεια έχει Μειωθεί Περιορισμένα Οφέλη Μείωση της Έκτασης μιας Ασθένειας Η Γνώση ότι Μια Ασθένεια είναι Λιγότερο Διαδεδομένη Παροχή Χρησιμότητας Αποτροπή Ειρήνη και στο Κοινό Συγκρούσεων Ασφάλεια 35