ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΚΡΗΤΗΣ ΕΝΔΙΑΜΕΣΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΗ ΑΡΧΗ

Transcript

1 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΚΡΗΤΗΣ ΕΝΔΙΑΜΕΣΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΗ ΑΡΧΗ ΕΡΓΟ «Σύμβουλος Υποστήριξης της Περιφέρειας Κρήτης για την εκπόνηση της Περιφερειακής Στρατηγικής Καταπολέμησης της Φτώχειας και Κοινωνικής Ένταξης» ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ Π1Α «Το Εσωτερικό Περιβάλλον της Περιφερειακής Στρατηγικής» Αθήνα, Φεβρουάριος 2015

2 Η παρούσα Έκθεση έχει εκπονηθεί και υποβάλλεται από την «ΣΥΓΚΛΙΣΙΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑΣ ΕΠΕ» στο πλαίσιο υλοποίησης του Έργου με τίτλο «Σύμβουλος Υποστήριξης της Περιφέρειας Κρήτης για την εκπόνηση της Περιφερειακής Στρατηγικής Καταπολέμησης της Φτώχειας και Κοινωνικής Ένταξης» ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΟΝΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟΥ Δρ. Γαβριήλ Αμίτσης, Αναπληρωτής Καθηγητής Δικαίου Κοινωνικής Ασφάλειας - Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων ΑΤΕΙ Αθήνας (Επιστημονικός Υπεύθυνος) Δρ. Γιώργος Πιερράκος, Αναπληρωτής Καθηγητής Οργάνωσης και Διοίκησης Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας του Τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων ΤΕΙ Αθήνας Γεώργιος Αντάρας, Οικονομολόγος, Εμπειρογνώμονας Φωτεινή Μαρίνη, Νομικός - DEA Κοινωνικού Δικαίου, Εμπειρογνώμονας 2

3 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αντικείμενο και μεθοδολογικό πλαίσιο της Έκθεσης Η διάρθρωση της Έκθεσης... 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α. Τα κοινωνικο-οικονομικά χαρακτηριστικά της Περιφέρειας Κρήτης Το δημογραφικό προφίλ της Περιφέρειας Οικονομικά χαρακτηριστικά της Περιφέρειας Κρήτης Κρίσιμοι δείκτες ανά Περιφερειακή Ενότητα Ενδοπεριφερειακές διαφοροποιήσεις Περιφέρειας Κρήτης Η αγορά εργασίας Η αποτύπωση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού Η Έρευνα Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης των Νοικοκυριών ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β. Το πλαίσιο των αποκεντρωμένων πολιτικών καταπολέμησης της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού στην Περιφέρεια Κρήτης Οι παρεμβάσεις της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Κρήτης Οι παρεμβάσεις της Περιφέρειας Κρήτης Η Κεντρική Υπηρεσία της Περιφέρειας Τα Συμβουλευτικά Όργανα και Σώματα Οι Αποκεντρωμένες Υπηρεσίες Αντιπροσωπευτικά προγράμματα κοινωνικής ένταξης Οι ανθρώπινοι πόροι Οι παρεμβάσεις των Δήμων Αντιπροσωπευτικά προγράμματα κοινωνικής ένταξης Οι παρεμβάσεις του Κέντρου Κοινωνικής Πρόνοιας Περιφέρειας Κρήτης ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ. Ομάδες στόχου των αποκεντρωμένων δημόσιων πολιτικών καταπολέμησης της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού στην Περιφέρεια Κρήτης Η θεσμική οριοθέτηση των ομάδων στόχου Η επιχειρησιακή οριοθέτηση των ομάδων στόχου

4 2.1. Περιφερειακή Ενότητα Ηρακλείου Περιφερειακή Ενότητα Χανίων Περιφερειακή Ενότητα Ρεθύμνου Περιφερειακή Ενότητα Λασιθίου ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1. Αντιπροσωπευτικά προγράμματα κοινωνικής ένταξης της Περιφέρειας Κρήτης ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2. Αντιπροσωπευτική δράση κοινωνικής φροντίδας της Περιφέρειας Κρήτης ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3. Αντιπροσωπευτική δράση πρόληψης της σχολικής διαρροής της Περιφέρειας Κρήτης ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4. Αντιπροσωπευτικές δομές και προγράμματα κοινωνικής ένταξης των Δήμων της Περιφέρειας Κρήτης ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 5. Στατιστικά δεδομένα για τις ομάδες στόχου των προγραμμάτων κοινωνικής ένταξης της Περιφέρειας Κρήτης

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα Έκθεση αποτελεί το Πρώτο Τεύχος του Πρώτου Παραδοτέου (Π1Α) του Έργου με τίτλο «Σύμβουλος Υποστήριξης της Περιφέρειας Κρήτης για την εκπόνηση της Περιφερειακής Στρατηγικής Καταπολέμησης της Φτώχειας και Κοινωνικής Ένταξης», που υλοποιείται με στόχο την οριοθέτηση και τεκμηρίωση των στρατηγικών επιλογών της Περιφέρειας Κρήτης για την ανάπτυξη μίας ολοκληρωμένης πολιτικής πρόληψης και καταπολέμησης του εργασιακού και κοινωνικού αποκλεισμού ευπαθών ομάδων του πληθυσμού. Η σκοπιμότητα εκπόνησης της Περιφερειακής Στρατηγικής αιτιολογείται πλήρως με βάση την υφιστάμενη συγκυρία. Τα δημογραφικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού της Περιφέρειας Κρήτης (υψηλοί δείκτες γήρανσης και εξάρτησης) 1 σε συνδυασμό με την οικονομική κρίση, τη δημοσιονομική ύφεση και την ραγδαία αύξηση της ανεργίας 2 επιδρούν καταλυτικά στην αύξηση της φτώχειας 3 και στη δημιουργία θυλάκων κοινωνικού αποκλεισμού 4 ανάμεσα στους κατοίκους της. Αντικείμενο του Συμβούλου αποτελεί η ολοκληρωμένη υποστήριξη της ΕΔΑ Περιφέρειας Κρήτης για την εξειδίκευση των δράσεων της Περιφερειακής Στρατηγικής Κοινωνικής Ένταξης που θα χρηματοδοτηθούν από εθνικούς και υπερεθνικούς πόρους (ιδίως το ΠΕΠ 1 Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της απογραφής του 2011, η Περιφέρεια Κρήτης παρουσίασε αύξηση πληθυσμού σε ποσοστό 3,36% την περίοδο Ο πληθυσμός της υπολογίζεται σε κατοίκους (άρρενες και θήλεις ), με πυκνότητα μόνιμου πληθυσμού ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο ίση με 74,54. Αντιπροσωπεύει το 5,76% του πληθυσμού της επικράτειας και κατατάσσεται πέμπτη μεταξύ των Ελληνικών Περιφερειών. 2 Η Ελληνική Στατιστική Αρχή υπολογίζει ότι το ποσοστό ανεργίας στην Περιφέρεια υπερβαίνει το 23,5% (Δεκέμβριος 2014). 3 Το όριο της φτώχειας στην Ελλάδα ορίζεται ως το 60% της διάμεσου του ισοδύναμου του συνολικού διαθέσιμου εισοδήματος σύμφωνα με τη δειγματοληπτική Έρευνα Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης των Νοικοκυριών (European Union - Statistics on Income and Living Conditions) που διενεργείται από την ΕΛ.ΣΤΑΤ. Σύμφωνα με την σχετική ανακοίνωση της ΕΛ.ΣΤΑΤ για τα πορίσματα της δειγματοληπτικής Έρευνας Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης των Νοικοκυριών έτους 2013 (Δεκέμβριος 2014), το χρηματικό όριο της φτώχειας για τα εισοδήματα του 2012 ανερχόταν στο ετήσιο ποσό των ευρώ ανά άτομο και των ευρώ για νοικοκυριά με δύο ενήλικες και δύο εξαρτώμενα παιδιά ηλικίας κάτω των 14 ετών. 4 Η κατηγορία αυτή αφορά άτομα, τα οποία α) είτε θεωρούνται φτωχοί (δηλαδή το διαθέσιμο εισόδημα τους δεν υπερβαίνει το 60% του μέσου εθνικού εισοδήματος, β) είτε ζουν σε κατάσταση στέρησης (δηλαδή στερούνται βασικά καταναλωτικά αγαθά ή αδυνατούν να αντεπεξέλθουν σε στοιχειώδεις υποχρεώσεις), γ) είτε ζουν σε νοικοκυριά με πολύ χαμηλή ένταση εργασίας. 5

6 Κρήτης ). Ειδικότερα, η παροχή υπηρεσιών τεχνικής υποστήριξης αφορά τα ακόλουθα πεδία: Αποτύπωση των παρεμβάσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την καταπολέμηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού Αποτύπωση των αρχών και αξόνων της Εθνικής Στρατηγικής Κοινωνικής Ένταξης Αποτύπωση - καταγραφή της υφιστάμενης κατάστασης στην Περιφέρεια Κρήτης στον τομέα της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού Αποτύπωση των ομάδων στόχου (λαμβάνοντας υπόψη και τα στοιχεία της έρευνας πεδίου που διεξήγαγε η ΕΔΑ το δεύτερο εξάμηνο του 2014) Διατύπωση των πυλώνων της Περιφερειακής Στρατηγικής (εξειδίκευση προτεραιοτήτων, οριοθέτηση των παρεμβάσεων, χρονοδιάγραμμα υλοποίησης, πηγές χρηματοδότησης) Οριοθέτηση και τεκμηρίωση των στρατηγικών επιλογών της Περιφέρειας Κρήτης για την ανάπτυξη ολοκληρωμένων δράσεων κοινωνικής ένταξης που θα συγχρηματοδοτηθούν από το ΠΕΠ Κρήτης κατά τη Προγραμματική Περίοδο Στο πλαίσιο αυτό, η μεθοδολογία εκπόνησης του Έργου περιλαμβάνει τις ακόλουθες τεχνικές: έρευνα γραφείου με αντικείμενο τη διαγνωστική ανάλυση του προφίλ της Περιφέρειας Κρήτης στο πεδίο της κοινωνικής ένταξης έρευνα γραφείου με αντικείμενο την ανάλυση πηγών και δεδομένων για το θεσμικό, επιχειρησιακό και χρηματοδοτικό υπόβαθρο των παρεμβάσεων της Περιφέρειας Κρήτης στο πεδίο της κοινωνικής ένταξης συγκριτική έρευνα γραφείου με αντικείμενο την καταγραφή διεθνών καλών πρακτικών για την ανάπτυξη βιώσιμων Περιφερειακών Στρατηγικών Κοινωνικής Ένταξης έρευνα γραφείου με αντικείμενο την ανάλυση πηγών και δεδομένων για το θεσμικό, επιχειρησιακό και χρηματοδοτικό υπόβαθρο των παρεμβάσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε σχέση με την υποστήριξη των πολιτικών κοινωνικής ένταξης ανάπτυξη και τεκμηρίωση μοντέλων για τις προτεραιότητες της Περιφερειακής Στρατηγικής Κοινωνικής Ένταξης και την εξειδίκευση των σχετικών αξόνων δράσης. 6

7 1. Αντικείμενο και μεθοδολογικό πλαίσιο της Έκθεσης Αντικείμενο της Έκθεσης είναι η παρουσίαση των αποτελεσμάτων του Θεματικού Άξονα της Μελέτης σε σχέση με το εσωτερικό περιβάλλον της Στρατηγικής Κοινωνικής Ένταξης της Περιφέρειας Κρήτης, όπως προκύπτουν από διεπιστημονικές τεχνικές συλλογής, επεξεργασίας και ανάλυσης δεδομένων, που περιλάμβαναν: τυποποίηση των βασικών αξόνων του εσωτερικού περιβάλλοντος διαμόρφωσης της Στρατηγικής Κοινωνικής Ένταξης της Περιφέρειας Κρήτης μέσω της ανάλυσης PESTLE {(P(olitical) E(conomic) S(ocio-cultural) T(echnological) L(egislative) E(nvironmental) trend analysis} 5 έρευνα γραφείου με αντικείμενο την ανάλυση πηγών και δεδομένων για το θεσμικό, επιχειρησιακό και οργανωτικό υπόβαθρο άσκησης δημόσιων πολιτικών καταπολέμησης της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού στην Περιφέρεια Κρήτης, ανάλυση των ερωτηματολογίων που συμπληρώθηκαν από τους Δήμους της Περιφέρειας Κρήτης κατά τη διάρκεια έρευνας πεδίου το πρώτο εξάμηνο του Η εφαρμογή της ανάλυσης PESTLE οδήγησε στην ανάδειξη των ακόλουθων βασικών αξόνων του εσωτερικού περιβάλλοντος διαμόρφωσης της Στρατηγικής Κοινωνικής Ένταξης της Περιφέρειας Κρήτης: α) Ο πρώτος άξονας αντιστοιχεί στα υφιστάμενα κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά της Περιφέρειας Κρήτης: δημογραφικό προφίλ μακροοικονομικές συνθήκες αγορά εργασίας συνθήκες φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού. β) Ο δεύτερος άξονας αντιστοιχεί στο πλαίσιο ανάπτυξης των αποκεντρωμένων δημόσιων πολιτικών καταπολέμησης της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού στην Περιφέρεια Κρήτης, οι οποίες σχεδιάζονται και ασκούνται σύμφωνα με το 5 Για τις βασικές διαστάσεις της ανάλυσης PESTLE βλ. _pestle.htm. 6 Η έρευνα συντονίσθηκε από την ΕΔΑ της Περιφέρειας Κρήτης με βάση ερωτηματολόγια που εκπονήθηκαν από το Υπουργείο Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Πρόνοιας. 7

8 υφιστάμενο θεσμικό πλαίσιο από τους δημόσιους οργανισμούς χωρικής αρμοδιότητας, που περιλαμβάνουν: την Αποκεντρωμένη Διοίκηση Κρήτης την Περιφέρεια Κρήτης (αυτοδιοικούμενο κατά τόπο Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου που αποτελεί τον δεύτερο βαθμό τοπικής αυτοδιοίκησης) τους Δήμους της Περιφέρειας Κρήτης (αυτοδιοικούμενα κατά τόπο Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου που αποτελούν τον πρώτο βαθμό τοπικής αυτοδιοίκησης) το Κέντρο Κοινωνικής Πρόνοιας Περιφέρειας Κρήτης (Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου υπό την εποπτεία του Υπουργείου Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Πρόνοιας). γ) Ο τρίτος άξονας αντιστοιχεί στο πλαίσιο τυποποίησης των ομάδων στόχου των πολιτικών καταπολέμησης της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού στην Περιφέρεια, που οριοθετούνται με δύο κριτήρια: κατηγορίες που επιλέγονται ως δικαιούχοι προγραμμάτων κοινωνικής ένταξης σύμφωνα με προϋποθέσεις διατάξεων νόμων και κανονιστικών πράξεων της διοίκησης (θεσμικό κριτήριο) κατηγορίες που καταγράφονται από τους δημόσιους οργανισμούς στο πλαίσιο ερευνών πεδίου (επιχειρησιακό κριτήριο). 2. Η διάρθρωση της Έκθεσης Η Έκθεση διαρθρώνεται σε τρία Θεματικά Κεφάλαια που συμπυκνώνουν τα βασικά πορίσματα των σχετικών μελετητικών πεδίων. Το Κεφάλαιο Α επικεντρώνεται στην παρουσίαση των κοινωνικοοικονομικών χαρακτηριστικών της Περιφέρειας Κρήτης, που αποτελεί την περίοδο αυτή τον πλέον κρίσιμο επιχειρησιακό άξονα του εσωτερικού περιβάλλοντος διαμόρφωσης της Στρατηγικής Κοινωνικής Ένταξης της Περιφέρειας. Το Κεφάλαιο Β επικεντρώνεται στην παρουσίαση του πλαισίου ανάπτυξης των αποκεντρωμένων δημόσιων πολιτικών καταπολέμησης της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού στην Περιφέρεια Κρήτης, που αποτελεί την περίοδο αυτή τον πλέον κρίσιμο κανονιστικό άξονα του εσωτερικού περιβάλλοντος διαμόρφωσης της Στρατηγικής Κοινωνικής Ένταξης της Περιφέρειας. Το Κεφάλαιο Γ επικεντρώνεται στην ανάλυση του πλαισίου τυποποίησης των ομάδων στόχου, που αποτελεί την περίοδο αυτή τον πλέον κρίσιμο κοινωνικοπολιτικό άξονα του εσωτερικού περιβάλλοντος διαμόρφωσης της Στρατηγικής Κοινωνικής Ένταξης της Περιφέρειας. 8

9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α. Τα κοινωνικο-οικονομικά χαρακτηριστικά της Περιφέρειας Κρήτης Η Κρήτη είναι το μεγαλύτερο νησί της Ελλάδας και το πέμπτο σε έκταση της Μεσογείου. Αποτελεί τη νοτιότερη περιφέρεια της χώρας και περιλαμβάνει τις Περιφερειακές Ενότητες Ηρακλείου, Λασιθίου, Ρεθύμνης και Χανίων. Προς το βορρά συνορεύει με τη νησιωτική περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, προς τα δυτικά βρέχεται από το Μυρτώο Πέλαγος, προς τα ανατολικά από το Καρπάθιο, ενώ στο νότο από το Λιβυκό. Η Περιφέρεια περιλαμβάνει περισσότερα από 70 μικρά νησάκια (Γαύδος, Γαυδοπούλα, Σπιναλόγκα, Κουφονήσι, Χρυσή κ.λπ.), ενώ ο βασικός κορμός χαρακτηρίζεται από έντονο ανάγλυφο με συχνή εναλλαγή γεωμορφολογικών σχηματισμών. Η συνολική της έκταση ανέρχεται σε 8.313,0 τ.χλμ. και αποτελεί το 6,3% της συνολικής επιφάνειας της χώρας (9η μεγαλύτερη περιφέρεια της χώρας). Απέχει από την ηπειρωτική χώρα περίπου 160 χλμ., ενώ το μήκος του νησιού είναι 256 χλμ. με αξιοσημείωτη ακτογραμμή (άνω των χλμ.). Οι ορεινές εκτάσεις αποτελούν το 49% της περιφέρειας, οι ημιορεινές το 12% και οι πεδινές το 39%. Η Περιφέρεια Κρήτης απαρτίζεται κατά κύριο λόγο από γεωργικές περιοχές (αρόσιμη γη, μόνιμες καλλιέργειες, βοσκότοπους κ.λπ.), δάση και ημιφυσικές εκτάσεις (θαμνώδεις εκτάσεις, ποώδη βλάστηση κ.λπ.), ενώ οι τεχνητές περιοχές (αστική οικοδόμηση, βιομηχανία και εμπορικές ζώνες, δίκτυα συγκοινωνιών κ.λπ.) είναι αρκετά περιορισμένες. Γράφημα 1. Γεωγραφική κατανομή της Περιφέρειας Κρήτης ανά βασικές κατηγορίες χρήσης/ κάλυψης γης Πηγή: ΕΛΣΑΤ 9

10 1. Το δημογραφικό προφίλ της Περιφέρειας Σύμφωνα με την Απογραφή του 2011, ο πραγματικός πληθυσμός της Περιφέρειας Κρήτης παρουσιάζει ανοδικές τιμές σε σχέση με την απογραφή του 2001, και αντιστοιχεί στο 6,2% του συνολικού πραγματικού πληθυσμού της χώρας. Η Περιφερειακή Ενότητα του Ηρακλείου, η οποία αποτελεί και την έδρα της περιφέρειας, συγκεντρώνει σχεδόν το μισό πληθυσμό του νησιού (49,5%), ενώ η πληθυσμιακή πυκνότητα σε ολόκληρο το νησί διαμορφώθηκε σε 82,2 άτομα ανά τ.χλμ., οριακά χαμηλότερη σε σχέση με το σύνολο της χώρας, η οποία ανέρχεται σε 82,9 άτομα ανά τ.χλμ. Πίνακας 1. Δημογραφικά στοιχεία Περιφέρειας Κρήτης Σωρευτική μεταβολή 2011/2001 Πραγματικός πληθυσμός* ,6% Συμμετοχή στο συνολικό 5,5% 6,2% - πληθυσμό της χώρας * Πραγματικός (De Facto) πληθυσμός είναι ο αριθμός των ατόμων που βρέθηκαν παρόντα κατά την ημέρα της απογραφής σε κάθε περιφέρεια. Από το 2011 αποκαλείται De Facto πληθυσμός, σε αντικατάσταση του πραγματικού. Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ Από το 2001 έως και το 2011 το μέγεθος του συνολικού πληθυσμού της χώρας μειώθηκε ελαφρά. Αντιθέτως, ο πληθυσμός της Κρήτης αυξήθηκε κατά 4,8%, με πιο σημαντική την αύξηση για τις γυναίκες 6,9%. Πίνακας 2. Εξέλιξη συνολικού πληθυσμού σε επίπεδο Χώρας και Περιφέρειας Κρήτης ( ) ΑΠΟΓΡΑΦΗ- ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΚΡΗΤΗΣ Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Μεταβολή (%) -1,1-2,0-0,1 4,8 2,8 6,9 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ 10

11 Ο πληθυσμός της Κρήτης παρουσιάζει μία δημογραφική φυσιογνωμία νεανικότερη, σε σύγκριση με τον εθνικό μέσο όρο και ειδικότερα στη «διαδικασία» γήρανσης βρίσκεται σε υστέρηση σε σύγκριση με την Ελλάδα. Γράφημα 2. Ηλικιακή πυραμίδα Ελλάδας ( ) Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ Γράφημα 3. Ηλικιακή πυραμίδα Περιφέρειας Κρήτης ( ) Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ Η ηλικιακή διάρθρωση του πληθυσμού της Περιφέρειας Κρήτης, δεν εμφανίζει πολλές ομοιότητες με την αντίστοιχη διάρθρωση του συνόλου της Χώρας, γεγονός που συνεπάγεται ότι η Περιφέρεια Κρήτης δεν αντιμετωπίζει το πρόβλημα της πληθυσμιακής γήρανσης στο βαθμό που αντιμετωπίζεται στο σύνολο της Χώρας. 11

12 Γράφημα 4. Ηλικιακή σύνθεση πληθυσμού στην Ελλάδα και την Περιφέρεια Κρήτης (2011) Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ Βέβαια, η ηλικιακή διάρθρωση του μόνιμου πληθυσμού στην Κρήτη προκαλεί ανησυχία καθώς το 2001 ο μόνιμος πληθυσμός κάτω των 40 ετών αποτελούσε το 55,3% του συνολικού πληθυσμού της Περιφέρειας, ενώ το 2011 το αντίστοιχο ποσοστό ανήλθε σε ποσοστό 51,1% (μεταβολή -4,2%). Παρά τη επιδείνωση αυτή, η συγκέντρωση των ατόμων ηλικίας έως 40 ετών το 2011 ήταν υψηλότερη στην Περιφέρεια Κρήτης συγκριτικά με το σύνολο της χώρας (47,2%). Πίνακας 3. Δημογραφικοί δείκτες στο σύνολο της χώρας και στην Περιφέρεια Κρήτης (2011) ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ 2011 ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΚΡΗΤΗΣ 2011 Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Διάμεσος Ηλικία 41,8 40,5 43,1 39,3 33,4 40,2 Αναλογία φύλων 96,2 98,2 Δείκτης 51,5 48,5 54,5 52,2 49,9 54,6 Εξάρτησης Δείκτης Γήρανσης 19,5 17,5 21,4 17,6 16,0 19,2 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ 12

13 Ο δείκτης εξάρτησης 7 στην Περιφέρεια Κρήτης ανέρχεται σε 52,2% και είναι ελαφρώς αυξημένος σε σχέση με τον αντίστοιχο δείκτη στο σύνολο της χώρας. Επιπλέον, εάν και η Ελλάδα «γερνάει» και δεν ανανεώνει τον πληθυσμό της με βάση το φυσικό ισοζύγιο, ο δείκτης γήρανσης 8 στην Περιφέρεια Κρήτης είναι χαμηλότερος από το μέσο όρο της χώρας, με πλέον «νεανικές» πόλεις το Ρέθυμνο 9 και το Ηράκλειο. Από τη μελέτη των αποτελεσμάτων ανά περιφερειακή ενότητα προκύπτει ότι η μέση ηλικία στην Περιφέρεια Κρήτης ανέρχεται στα 40 έτη, σημαντικά χαμηλότερη από το μέσο όρο της χώρας (41,9 έτη). Γράφημα 5. Μέση ηλικία Μόνιμου πληθυσμού κατά Περιφέρεια Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ Περαιτέρω, εξετάζοντας τον πληθυσμό της Περιφέρειας Κρήτης κατά αστικότητα, διαπιστώνεται ότι η Κρήτη παρουσιάζει τη μικρότερη μέση ηλικία στις αστικές περιοχές στην χώρα (μέση ηλικία 37,8 έτη) και τη δεύτερη μικρότερη μέση ηλικία στις αγροτικές περιοχές (μέση ηλικία 43,9 έτη), μετά από τη Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου (μέση ηλικία 42,2 έτη). 7 Αντιστοιχεί στην αναλογία του αριθμού ατόμων των ηλικιακών ομάδων 0-14 ετών και 65 και άνω, ως προς 100 άτομα ηλικίας ετών. 8 Ο δείκτης γήρανσης είναι ο αναλογούν αριθμός ατόμων άνω των 65 ετών ως προς 100 άτομα ηλικίας 0-14 ετών. 9 Επισημαίνεται ότι ο Δήμος Ρεθύμνης, σύμφωνα με την απογραφή του 2011, ήταν ο τέταρτος Δήμος με τη μικρότερη μέση ηλικία στην Ελλάδα, και συγκεκριμένα με μέση ηλικία τα 36,2 έτη. 13

14 Γράφημα 6. Μέση ηλικία κατά αστικότητα Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ Στην Περιφέρεια Κρήτης, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της απογραφής του 2011, ο αλλοδαπός πληθυσμός ανέρχεται σε άτομα (10% του συνολικού πληθυσμού). Το ποσοστό των αλλοδαπών είναι υψηλότερο στην Κρήτη σε σύγκριση με το σύνολο της χώρας. Πίνακας 4. Πληθυσμός Περιφέρειας Κρήτης (Ημεδαποί - Αλλοδαποί 2011) Σύνολο Σύνολο % Πληθυσμός Κρήτης Ημεδαποί Αλλοδαποί Αλλοδαποί από χώρες της Ε.Ε. Αλλοδαποί από χώρες εκτός Ε.Ε Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ Σύνολο Αλλοδαπών Αλλοδαποί από χώρες της Ε.Ε. Αλλοδαποί από χώρες εκτός Ε.Ε Η διαφορά αυτή οφείλεται σε σημαντικό βαθμό στην διαμονή πολιτών Κρατών Μελών της Ε.Ε., που διακρίνονται σε δύο κύριες κατηγορίες: συνταξιούχοι από χώρες της Β.Δ. Ευρώπης που εγκαθίστανται στην Κρήτη λόγω των φυσικών και κλιματολογικών συνθηκών διακινούμενοι εργαζόμενοι (κυρίως Βούλγαροι και Ρουμάνοι). 14

15 2. Οικονομικά χαρακτηριστικά της Περιφέρειας Κρήτης Η επισκόπηση της εξέλιξης του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) στην Περιφέρεια Κρήτης παρουσιάζει σημαντικό ενδιαφέρον, καθώς η ανάλυση των διαθέσιμων δεδομένων της ΕΛΣΤΑΤ επιβεβαιώνει τις έντονες συνέπειες της οικονομικής ύφεσης την περίοδο Μέχρι το 2010, το ΑΕΠ στην Περιφέρεια ακολουθούσε τις εξελίξεις στο σύνολο της επικράτειας. Την περίοδο ο μέσος ετήσιος ρυθμός μεγέθυνσης του ΑΕΠ στην Κρήτη διαμορφώθηκε σε 5,6%, χαμηλότερα του εθνικού μέσου όρου (6,5%). Αλλά και κατά τη διάρκεια της ύφεσης ( ) ο μέσος ετήσιος ρυθμός συρρίκνωσης στην περιφέρεια ήταν ελάχιστα μεγαλύτερος συγκριτικά με το σύνολο της χώρας (-3,8% έναντι -3,6%). Πίνακας 5. Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) στην Περιφέρεια Κρήτης και στο σύνολο της χώρας (σε εκατ. ευρώ και μεταβολές σε %) Έτη Χωρική μονάδα Περιφέρεια Κρήτης Ετήσια μεταβολή Σύνολο Χώρας Ετήσια μεταβολή Συμμετοχή Περιφέρειας στο προϊόν της χώρας Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ Σωρευτική μεταβολή 2011/ ,4% 4,7% 4,6% -0,6% -4,6% -6,2% -11,1% ,1% 7,0% 4,5% -0,9% -3,9% -6,1% -10,6% 3,3% 3,3% 3,3% 3,4% 3,4% 3,4% 3,4% - Μέχρι το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης, το κατά κεφαλή Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν της Κρήτης 10 ανερχόταν στο επίπεδο της χώρας. Ειδικότερα κατά το έτος 2008 διαμορφώθηκε στο ποσό των ευρώ, συμβαδίζοντας με το αντίστοιχο μέγεθος του συνόλου των Περιφερειών της χώρας ( ευρώ). Το κατά κεφαλή ΑΕΠ της Κρήτης παρουσίασε σταθερή ανοδική πορεία κατά το χρονικό διάστημα , με συνολική ποσοστιαία αύξηση 70,98%. 10 Ορίζεται ως το ΑΕΠ της Περιφέρειας σε μία συγκεκριμένη χρονική περίοδο διαιρούμενο με τον αριθμό των κατοίκων της, όπως αποτυπώνεται στην γενική απογραφή πληθυσμού. 15

16 Σύμφωνα με το Γράφημα 7, υψηλότερες τιμές παρουσίασαν οι Περιφερειακές Ενότητες Ηρακλείου και Λασιθίου, και ακολούθησαν οι Περιφερειακές Ενότητες Χανίων και Ρεθύμνου. Οι υψηλότερες ποσοστιαίες αυξήσεις την περίοδο εντοπίζονται στην Περιφερειακή Ενότητα Λασιθίου με 77,51%, και ακολούθησαν οι Περιφερειακές Ενότητες Ηρακλείου με 74,45%, Χανίων με 73,49% και Ρεθύμνου με 47,91%. Γράφημα 7. Κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Περιφέρειας Κρήτης ( ) Πηγή: Περιφέρεια Κρήτης Όμως, παρατηρούνται σημαντικές ενδοπεριφερειακές ανισότητες στην ένταση της παραγωγικής δραστηριότητας κάθε Περιφερειακής Ενότητας, αφού στην Περιφερειακή Ενότητα Ηρακλείου παράγεται το 49,1% του περιφερειακού προϊόντος, ενώ στην Περιφερειακή Ενότητα Λασιθίου μόλις το 12,2% (στοιχεία 2011). Διαφορές παρατηρούνται και στη δυναμική κάθε Περιφερειακής Ενότητας, καθώς σε εκείνη των Χανίων η ύφεση φαίνεται να επιταχύνεται, στην Περιφερειακή Ενότητα Ρεθύμνου να επιβραδύνεται και στις υπόλοιπες δύο παρουσιάζει μεικτές τάσεις. 16

17 Γράφημα 8. Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν της Περιφέρειας Κρήτης ( ) Πηγή: Περιφέρεια Κρήτης Η ανάλυση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Περιφέρειας επιβεβαιώνει την επιδείνωση της οικονομικής της επίδοσης, καθώς η απόκλιση από τον εθνικό μέσο όρο διευρύνεται τόσο κατά την περίοδο της οικονομικής ευημερίας, όσο και κατά την περίοδο της οικονομικής ύφεσης. Συγκεκριμένα, το 2005 το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Περιφέρειας ανερχόταν στο 92,1% του εθνικού μέσου όρου, το 2008 στο 88,4%, ενώ το 2011 μόλις στο 86,5%. Η εξέλιξη αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι ο μέσος ετήσιος ρυθμός μεγέθυνσης του κατά κεφαλήν ΑΕΠ την περίοδο ανήλθε στην Περιφέρεια σε 4,8%, ενώ στη χώρα σε 6,2%. Επίσης, κατά τη διάρκεια της ύφεσης ο μέσος ετήσιος ρυθμός συρρίκνωσης διαμορφώθηκε για την Περιφέρεια σε -4,1%, ενώ για το σύνολο της χώρας σε -3,5%. Πίνακας 6. Κατά κεφαλήν ΑΕΠ στην Περιφέρεια Κρήτης και στο σύνολο της χώρας (σε εκατ. ευρώ και μεταβολές σε %) Έτη Χωρική μονάδα Περιφέρεια Κρήτης Ετήσια μεταβολή Σύνολο Χώρας Ετήσια μεταβολή Σωρευτική μεταβολή 2011/ ,5% 3,9% 3,9% -1,2% -4,8% -6,4% -12,0% ,7% 6,6% 4,3% -0,9% -3,6% -5,9% -10,1% Πηγή: Ινστιτούτο Εμπορίου και Μεταφορών 17

18 Η συρρίκνωση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Περιφέρειας Κρήτης αυξήθηκε την περίοδο Συγκεκριμένα, το κατά κεφαλήν Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) στο σύνολο της χώρας μειώθηκε κατά ευρώ (6,3%) το 2012, σε σύγκριση με το 2011, ενώ το αντίστοιχο ποσό της Περιφέρειας Κρήτης το 2012 παρουσιάζεται μειωμένο κατά ευρώ (7,9%) σε σύγκριση με το Πίνακας 7. Κατά κεφαλή Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν ανά Περιφέρεια (σε τρέχουσες τιμές, σε ευρώ) Περιφέρειες Έτη 2011* 2012* Μεταβολή (%) Σύνολο Ελλάδος ,3% Ανατ. Μακεδονία - Θράκη ,0% Κεντρική Μακεδονία ,6% Δυτική Μακεδονία ,0% Θεσσαλία ,0% Ήπειρος ,3% Ιόνια Νησιά ,1% Δυτική Ελλάς ,1% Στερεά Ελλάς ,5% Πελοπόννησος ,1% Αττική 25.48C ,4% Βόρειο Αιγαίο ,6% Νότιο Αιγαίο 19.34C ,6% Κρήτη ,9% * Προσωρινά στοιχεία. Αναθεωρημένος Υπολογιζόμενος Πληθυσμός στο μέσο του έτους 2012, βάση της απογραφής πληθυσμού Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ Συμπερασματικά, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ το 2012 συμπιέσθηκε και στις 13 Περιφέρειες της Ελλάδας, με τις μεγαλύτερες απώλειες να καταγράφονται στην Ήπειρο (-8,3%), η οποία αναδεικνύεται η φτωχότερη Περιφέρεια, στην Ανατολική Μακεδονία-Θράκη (-7,9%) και στην Κρήτη (-7,9%), ενώ η Κρήτη κατατάσσεται στην όγδοη θέση. Στο ίδιο πλαίσιο κυμάνθηκαν οι εξελίξεις της Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας (ΑΠΑ) στην Περιφέρεια Κρήτης, καθώς την περίοδο η αξία αναπτυσσόταν με ελαφρώς μικρότερο μέσο ετήσιο ρυθμό στην περιφέρεια συγκριτικά με τη χώρα (3,9% έναντι 4,5%). Στη συνέχεια ( ), η ΑΠΑ στην περιφέρεια συρρικνωνόταν με ελαφρώς ταχύτερο μέσο ρυθμό απ' ό,τι στο σύνολο της Ελλάδας (-6.1% έναντι -5,7%). 11 Βλ. το δελτίο τύπου της ΕΛΣΤΑΤ «Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία για το έτος 2012 και αναθεωρημένα στοιχεία για τα έτη », Αθήνα,

19 Επίσης, με βάση την ΑΠΑ, η συμμετοχή του πρωτογενούς τομέα της περιφέρειας στην παραγωγική διαδικασία είναι μεγαλύτερη του εθνικού μέσου όρου (5,7% έναντι 3,4%), γεγονός που συνεπάγεται την ένταση της πρωτογενούς παραγωγής στην περιφέρεια Κρήτης και ιδίως στις αγροτικές και κτηνοτροφικές δραστηριότητες. Ο δευτερογενής τομέας συνεισφέρει το 12,6% της ακαθάριστης αξίας έναντι 15,8% στο σύνολο της χώρας. Τέλος, ο τριτογενής τομέας στην Περιφέρεια Κρήτης παράγει το 81,7% της ΑΠΑ, σχεδόν όσο παράγει ο τομέας των υπηρεσιών στο σύνολο της χώρας (80,7%). Έτη Χωρική μονάδα Περιφέρει α Κρήτης Ετήσια μεταβολή Σύνολο Χώρας Ετήσια μεταβολή Πίνακας 8. Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία (ΑΠΑ) στην Περιφέρεια Κρήτης και στο σύνολο της χώρας ( ) *Προσωρινά στοιχεία Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ Σωρευτική μεταβολή 2011/ * - 5,8% 4,3% 5,5% 0,7% -5,9% -6,3% -12,0% * - 6,4% 6,5% 4,8% 0,4% -5,2% -6,2% -6,9% 2.1. Κρίσιμοι δείκτες ανά Περιφερειακή Ενότητα Η Περιφερειακή Ενότητα Ηρακλείου έχει έκταση τ.χιλ. και πληθυσμό κατοίκους. Το κατά κεφαλή ΑΕΠ για το 2010 ανήλθε σε και η συμμετοχή της περιφερειακής ενότητας στο ΑΕΠ της χώρας σε ποσοστό 2,4%. Κατά το ίδιο έτος ο πρωτογενής τομέας αντιστοιχούσε στο 5,7%, της οικονομικής δραστηριότητας της περιφερειακής ενότητας, ο δευτερογενής τομέας στο 14,1% και ο τριτογενής τομέας στο 80,3%. Η Περιφερειακή Ενότητα Ρεθύμνης έχει έκταση τ.χλμ. και πληθυσμό κατοίκους. Το κατά κεφαλή ΑΕΠ για το 2010 ανήλθε σε και η συμμετοχή της περιφερειακής ενότητας στο ΑΕΠ της χώρας σε ποσοστό 0,6%. Κατά το ίδιο έτος ο πρωτογενής τομέας αντιστοιχούσε στο 5,5% της οικονομικής δραστηριότητας της περιφερειακής ενότητας, ο δευτερογενής τομέας στο 12,4% και ο τριτογενής τομέας στο 82,1%. Η Περιφερειακή Ενότητα Χανίων έχει έκταση τ.χλμ. και πληθυσμό κατοίκους. Το κατά κεφαλή ΑΕΠ για το 2010 ανήλθε σε και η συμμετοχή της περιφερειακής ενότητας στο 19

20 ΑΕΠ της χώρας σε ποσοστό 1,2%. Κατά το ίδιο έτος ο πρωτογενής τομέας αντιστοιχούσε στο 4,5% της οικονομικής δραστηριότητας της περιφερειακής ενότητας, ο δευτερογενής τομέας στο 16,3% και ο τριτογενής τομέας στο 79,2%. Η Περιφερειακή Ενότητα Λασιθίου έχει έκταση τ.χλμ. και πληθυσμό κατοίκους. Το κατά κεφαλή ΑΕΠ για το 2010 ανήλθε σε και η συμμετοχή της περιφερειακής ενότητας στο ΑΕΠ της χώρας σε ποσοστό 0,6%. Κατά το ίδιο έτος ο πρωτογενής τομέας αντιστοιχούσε στο 14,7% της οικονομικής δραστηριότητας της περιφερειακής ενότητας, ο δευτερογενής τομέας στο 14,8% και ο τριτογενής τομέας στο 70,5%. Στην Περιφέρεια Κρήτης εντοπίζονται πέντε αστικά κέντρα, ισάριθμων διευρυμένων αστικών ζωνών, με παραμέτρους την οικονομική λειτουργία τους (χαρακτηριστικά αστικής οικονομίας), το ρόλο τους (διοικητικά και οικονομικά κέντρα σε διευρυμένες ζώνες), τα χαρακτηριστικά του δομημένου περιβάλλοντος και το συγκριτικό (στο πλαίσιο της Περιφέρειας) πληθυσμιακό τους μέγεθος, που αντιστοιχούν στις ακόλουθες πόλεις: Ηρακλείου, που συγκεντρώνει το 44% του πληθυσμού της ομώνυμης περιφερειακής ενότητας ( κάτοικοι στην απογραφή 1991 και με την απογραφή του 2011) ενώ το 1971 το αντίστοιχο ποσοστό ήταν μόνο 37%. Λειτουργεί ως Περιφερειακό Διοικητικό κέντρο και εξυπηρετεί σε επίπεδο αστικών λειτουργιών το 60% του πληθυσμού της περιφερειακής ενότητας Ηρακλείου. Χανίων, που συγκεντρώνει το 37,5% του πληθυσμού της ομώνυμης περιφερειακής ενότητας ( κάτοικοι στην απογραφή 1991) ενώ το 1971 το αντίστοιχο ποσοστό ήταν μόνο 33%. Λειτουργεί ως Διοικητικό Κέντρο και εξυπηρετεί σε επίπεδο αστικών λειτουργιών το 56% του πληθυσμού της περιφερειακής ενότητας Χανίων. Ρεθύμνου, που συγκεντρώνει το 34% του πληθυσμού της ομώνυμης περιφερειακής ενότητας ( κάτοικοι στην απογραφή 1991) ενώ το 1971 το αντίστοιχο ποσοστό ήταν μόνο 24%. Λειτουργεί ως Διοικητικό Κέντρο και εξυπηρετεί σε επίπεδο αστικών λειτουργιών το 40% του πληθυσμού της περιφερειακής ενότητας Ρεθύμνης. Αγίου Νικολάου, που συγκεντρώνει το 12% του πληθυσμού της περιφερειακής ενότητας Λασιθίου (8.574 κάτοικοι στην απογραφή 1991) ενώ το 1971 το αντίστοιχο ποσοστό ήταν μόνο 7,5%. Λειτουργεί ως Διοικητικό Κέντρο και εξυπηρετεί σε επίπεδο 20

21 αστικών λειτουργιών το 20% του πληθυσμού της περιφερειακής ενότητας Λασιθίου. Ιεράπετρας, που συγκεντρώνει το 17,5% της περιφερειακής ενότητας Λασιθίου ( κάτοικοι στην απογραφή 1991) ενώ το 1971 το αντίστοιχο ποσοστό ήταν μόνο 12%. Λειτουργεί ως το μοναδικό αστικό κέντρο στη νότια ζώνη της Περιφέρειας και εξυπηρετεί σε επίπεδο αστικών λειτουργιών το 35% μιας διευρυμένης ζώνης στα νότια της περιφερειακής ενότητας Λασιθίου Ενδοπεριφερειακές διαφοροποιήσεις Περιφέρειας Κρήτης Σε ένα πρώτο επίπεδο, η κλαδική εξειδίκευση της Κρήτης σε δυο ισχυρούς τομείς (αγροτική παραγωγή και τουρισμός) αποτυπώνεται σε μια χωρική εξειδίκευση μεταξύ του βόρειου παράκτιου και του νότιου παράκτιου τμήματος της Περιφέρειας. Η βόρεια παράκτια ζώνη εμφανίζει χωρική συνέχεια με μια εναλλαγή μεγάλων αστικών συγκεντρώσεων και ανεπτυγμένων τουριστικά περιοχών, σε αντίθεση με την νότια παράκτια ζώνη, όπου καταγράφονται θύλακες αστικών συγκεντρώσεων μεσαίου μεγέθους σημαντικές ζώνες παραγωγής κηπευτικών και σημειακές τουριστικές αναπτύξεις, ενώ μεσολαβεί η ενδοχώρα με μία ποικιλία οικιστικών αναπτύξεων και οικονομική δραστηριότητα σε παραδοσιακές καλλιέργειες και την κτηνοτροφία. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, εντοπίζονται ενδοπεριφερειακές διαφοροποιήσεις ως προς τον τομέα του περιβάλλοντος. Ο εντατικός τουρισμός και οι μεγάλες πληθυσμιακές πυκνότητες στις αστικές συγκεντρώσεις του βόρειου τμήματος, δημιουργούν την απαίτηση για βιώσιμη ανάπτυξη με αιχμές στην βιοκλιματική αναβάθμιση του περιβάλλοντος στις αστικές και τουριστικές περιοχές καθώς και στην αντιμετώπιση των εποχικών διακυμάνσεων της ενεργειακής ζήτησης. Σε ένα τρίτο επίπεδο, διαφοροποιημένες χωρικά είναι και οι απαιτήσεις σε υποδομές. Διαφορετικός είναι ο σχεδιασμός για τις υποδομές περιβάλλοντος στη βόρεια πυκνοκατοικημένη ζώνη λόγω της χωρικής συνέχειας με τη δυνατότητα κατασκευής και λειτουργίας υποδομών με οικονομίες κλίμακας, σε αντίθεση με την ανάγκη για μικρότερης κλίμακας υποδομές διάσπαρτες στο υπόλοιπο τμήμα της περιφέρειας. Σε ένα τέταρτο επίπεδο, χωρικές διαφοροποιήσεις καταγράφονται και σε ότι αφορά τον σχεδιασμό για την κοινωνική συνοχή, την προώθηση της απασχόλησης και την βελτίωση της κινητικότητας του εργατικού δυναμικού. Σημαντική συγκέντρωση πόλων καινοτομίας αλλά και επιστημονικού δυναμικού εντοπίζεται 21