ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΠΙΟΥ ΚΑΙ ΔΙΚΤΥΑ ΠΡΑΣΙΝΟΥ ΣΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ: ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗ: Το παράδειγμα της Λάρισας

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΟΠΩΡΟΚΗΠΕΥΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΜΠΕΛΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΠΙΟΥ ΚΑΙ ΔΙΚΤΥΑ ΠΡΑΣΙΝΟΥ ΣΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ: ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗ: Το παράδειγμα της Λάρισας ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΜΑΡΙΑ Δ. ΛΙΟΝΑΤΟΥ Πτυχιούχος Γεωπόνος, Αρχιτέκτων Τοπίου MLΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: Ι.Α.ΤΣΑΛΙΚΙΔΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΟΠΩΡΟΚΗΠΕΥΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΜΠΕΛΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΠΙΟΥ ΚΑΙ ΔΙΚΤΥΑ ΠΡΑΣΙΝΟΥ ΣΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ: ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗ: Το παράδειγμα της Λάρισας ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΜΑΡΙΑ Δ. ΛΙΟΝΑΤΟΥ Πτυχιούχος Γεωπόνος, Αρχιτέκτων Τοπίου MLΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: Ι.Α.ΤΣΑΛΙΚΙΔΗΣ, Καθηγητής ΑΠΘ Εξεταστική Επιτροπή Α. Γοσποδίνη, Αν.Καθηγήτρια Παν.Θεσσαλίας Σ. Κοκκίνη-Γκουζκούνη, Καθηγήτρια ΑΠΘ Μ. Ανανιάδου-Τζημοπούλου, Καθηγήτρια ΑΠΘ Θ. Ζάγκας, Αν.Καθηγητής ΑΠΘ Κ.Καλμπουρτζή-Γκαϊδατζή, Καθηγήτρια ΑΠΘ Α. Οικονόμου, Καθηγητής ΑΠΘ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

3 Μαρία Δ. Λιονάτου Α.Π.Θ. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΠΙΟΥ ΚΑΙ ΔΙΚΤΥΑ ΠΡΑΣΙΝΟΥ ΣΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ: ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗ: ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΛΑΡΙΣΑΣ ISBN «Η έγκριση της παρούσης Διδακτορικής Διατριβής από την Σχολή Γεωπονίας, Τμήμα Γεωπονίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών της συγγραφέως» (Ν. 5343/1932, άρθρο 202, παρ. 2)

4 Στην Άννα μου

5 Ευχαριστίες Η εκπόνηση της διδακτορικής διατριβής έγινε στο Εργαστήριο Ανθοκομίας και Αρχιτεκτονικής Τοπίου της Σχολής Γεωπονίας, υπό την επίβλεψη του καθηγητή Ι.Α.Τσαλικίδη. Οι συνεχείς επιστημονικές προκλήσεις μέσα από ερευνητικά προγράμματα και επιστημονικές μελέτες, η δημιουργική καθοδήγηση, η εποικοδομητική αυστηρότητα στις διορθώσεις, αλλά και εμπιστοσύνη καθ όλη την πορεία της εκπόνησης της διατριβής είναι μόνο μερικοί από τους σημαντικούς λόγους για τους οποίους θερμά ευχαριστώ τον επιβλέποντα καθηγητή μου κ.ι.α.τσαλικίδη. Έπαιξε το ρόλο συμβούλου, καθοδηγητή και δασκάλου στην Τέχνη και Επιστήμη της Αρχιτεκτονικής Τοπίου. Ευχαριστώ θερμά, Την αν.καθηγήτρια κ.α.γοσποδίνη, για τις καθοδηγητικές συζητήσεις που είχα μαζί της, τις δημιουργικές υποδείξεις σε πεδία άγνωστα για μένα, την ενθάρρυνσή της και τον προσωπικό χρόνο που μου αφιέρωσε. Την καθηγήτρια κ.μ.ανανιάδου-τζημοπούλου για τις υποδείξεις της και τις γνώσεις που μου μετέφερε σε θέματα ανάλυσης και αξιολόγησης του αστικού τοπίου και τη βοήθεια που μου παρείχε στην εύρεση επιστημονικών άρθρων, ερευνητικών προγραμμάτων και μελετών. Την καθηγήτρια κ.σ.κοκκίνη-γκουζκούνη, για τις υποδείξεις και την αυστηρή κρίση της καθ όλη τη διάρκεια συγγραφής της διατριβής. Τον αν.καθηγητή κ.θ.ζάγκα, για τις εποικοδομητικές επιστημονικές συζητήσεις και τη σημαντική βιβλιογραφική βοήθεια πάνω σε θέματα αστικού πρασίνου. Επίσης ευχαριστώ την καθηγήτρια κ.κ.καλμπουρτζή και τον καθηγητή κ.α.οικονόμου, για τις διορθώσεις και παρατηρήσεις τους και την τιμή που μου έκαναν να είναι μέλη της επταμελούς εξεταστικής επιτροπής.

6 Ευχαριστίες Μία μεγάλη ομάδα ανθρώπων βοήθησε στην ολοκλήρωση της διατριβής μου, με διαφορετικό ο καθένας τρόπο. Η βοήθειά τους ήταν πολύτιμη και τους ευχαριστώ ειλικρινά Το δήμαρχο Λάρισας κ.τζανακούλη, τον διευθυντή Γεωτεχνικών Υπηρεσιών του δήμου κ.δεληγιάννη και τους υπαλλήλους της υπηρεσίας πρασίνου και της τοπογραφικής υπηρεσίας, για την διάθεση σημαντικών αρχείων, στοιχείων και χαρτών και για τις καίριες υποδείξεις τους σε θέματα γεωγραφικών συστημάτων πληροφόρησης. Τον κ.κ.νικολάου, δρ.χημικό-περιβαντολόγο, για τις εποικοδομητικές συζητήσεις μας και τον κ.γ.σελιτσανιώτη, γεωπόνο, για τις πολύτιμες πληροφορίες του και το βιβλιογραφικό υλικό που μου παρείχε για την πόλη της Λάρισας. Τον κ.θ.τακούδη, μαθηματικό-μετεωρολόγο, για τις πολύτιμες πληροφορίες και γνώσεις που μου μετέφερε σχετικά με μετεωρολογικά στοιχεία και στατιστικά της περιοχής της Λάρισας. Την κ.μ.λιονάτου-μαρκάτου, φιλόλογο, για τη φιλολογική επιμέλεια του κειμένου. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω να εκφράσω στα στελέχη της Διεύθυνσης Γεωργικής Ανάπτυξης της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας, για την εκπαιδευτική άδεια που μου χορήγησαν, στον κ.π.βουλγαρόπουλο, φυσικό, για τη βοήθεια που μου παρείχε σε θέματα υπολογιστών, στον κ.φ.παπαπέτρου, αρχιτέκτονα μηχανικό-αρχιτ.τοπίου για τις υποδείξεις του σε γραφιστικά και χαρτογραφικά θέματα και στους συναδέλφους και φίλους για την ψυχολογική ενθάρρυνση. Τέλος, ευχαριστώ με όλη μου την καρδιά τους γονείς μου για την ηθική συμπαράσταση, ψυχολογική παρότρυνση και ακούραστη πρακτική βοήθειά τους, καθώς και το σύζυγό μου Κυριάκο, για την πολύτιμη βοήθεια που μου προσέφερε σε τεχνικά και χαρτογραφικά θέματα, τις καίριες γλωσσικές υποδείξεις του και την υπομονή του κατά τη διάρκεια εκπόνησης της διατριβής. 2 Σ ελίδα

7 Πίνακας περιεχομένων ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο :Αστικό Τοπίο και Πράσινο Το τοπίο και οι πόλεις μέσα από τη σύνθετη έννοια του αστικού συστήματος Η δομή και εξέλιξη του αστικού περιβάλλοντος και τοπίου Αστικό τοπίο και Αρχιτεκτονική Τοπίου Οι αρνητικές επιπτώσεις της ανάπτυξης των πόλεων στο αστικό τοπίο Αστικοί Υπαίθριοι Χώροι Ορισμοί και έννοιες Εννοιολογικός διαχωρισμός αστικών υπαίθριων χώρων και χώρων πρασίνου στις σύγχρονες πόλεις Η εξέλιξη των αστικών υπαίθριων χώρων και χώρων πρασίνου Η δομή των χώρων πρασίνου στους αστικούς υπαίθριους χώρους Κατατάξεις και ταξινόμηση των χώρων πρασίνου διεθνώς Βασικοί Τύποι Χώρων Πράσινου Συμπεράσματα και πρόταση μοντέλου ταξινόμησης προσαρμοσμένο στα ελληνικά πρότυπα Δείκτες Επιλογή δεικτών Σύγχρονες πόλεις και αστικοί περιβαλλοντικοί δείκτες Αστικοί περιβαλλοντικοί δείκτες που συμβάλλουν στην αειφορία της πόλης... 59

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2o: Δίκτυα Πρασίνου Εισαγωγικά Είδη Δικτύων Αστικού Χώρου Οικολογικά Δίκτυα Δίκτυα αναψυχής Δίκτυα πολιτισμού και ιστορικής μνήμης Δίκτυα αειφορικής μετακίνησης και πολεοδομικά δίκτυα Εννοιολογική Ανάλυση Δικτύου Πρασίνου Η επίδραση των δικτύων πρασίνου στο αστικό περιβάλλον Δομικά στοιχεία δικτύου πρασίνου Οι Διάδρομοι πρασίνου (Greenways) και η διαφοροποίησή τους από τα δίκτυα πρασίνου Χαρακτηριστικά των διαδρόμων πρασίνου Μέθοδοι σχηματισμού δικτύων πρασίνου: τάσεις και εφαρμογές Συμπεράσματα Πρόταση μεθοδολογικής προσέγγισης σχεδιασμού ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3o: Πρόταση μεθοδολογικής προσέγγισης σχεδιασμού δικτύων πρασίνου Εισαγωγικά Αειφόρος διάσταση του σχεδιασμού Βασικές Αρχές Αειφορικού Σχεδιασμού Δικτύων Πρασίνου Ανάλυση μεθοδολογικής προσέγγισης Προτεινόμενη δομή δικτύου πρασίνου Στάδια μεθοδολογικής προσέγγισης Κριτήρια επιλογής και σύνδεσης δομικών στοιχείων δικτύου Καταγραφή και Ανάλυση φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων Προτάσεις επεξεργασίας και σύνθεσης δικτύων πρασίνου

9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4o: Πιλοτική εφαρμογή δικτύου πρασίνου στην πόλη της Λάρισας Εισαγωγικά Ορισμός περιοχής μελέτης Ιστορική ανασκόπηση Καταγραφή φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων και ανάλυση του αστικού περιβάλλοντος Φυσικοί παράγοντες Ανθρωπογενείς παράγοντες Τάσεις μεταβολής χρήσεων γης και αξιολόγηση υπάρχουσας κατάστασης Συνδυασμός και πράξεις μεταξύ χαρτών καταλληλότητας Σύνθεση τελικών χαρτών δικτύου πρασίνου Συμπεράσματα ως προς το προτεινόμενο δίκτυο πρασίνου της Λάρισας Περίληψη Abstract ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ237

10

11 A Ρ Κ Τ Ι Κ Ο Λ Ε Ξ Α ΕΛΛΗΝΙΚΑ DTLG EC ECNC EEA GIS GPS OECD Department for Transport Local Government- European Commission European Center for Nature Conservation European Environment Agency Geographic Information Systems Geographic Positioning System Organisation for economic co-operation and development ΞΕΝΑ ΕΕΚ ΓΥΣ ΓΠΣ ΕΓΣΑ OOΣΑ Επιτροπή ευρωπαϊκών Κοινοτήτων Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού Γεωφραφικά Πληροφορικά Συστήματα Ελληνικό Γεωδετικό Σύστημα Αναφοράς Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης

12

13 Εισαγωγή Η έντονη αστικοποίηση και η άναρχη δόμηση του 20 ου και 21 ου αιώνα έχουν συντελέσει στην αισθητή μείωση του ανοικτού αστικού χώρου. Πάνω από το 50% του πληθυσμού της γης συγκεντρώνεται στα αστικά κέντρα, ενώ η ταχεία ανάπτυξη της τεχνολογίας και η διστακτική αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών προβλημάτων, επηρεάζουν έντονα το σχεδιασμό των πόλεων και των χρήσεων γης. Οι αδόμητοι χώροι που προορίζονται για τη χάραξη δρόμων και την αναβάθμιση κτιριακής υποδομής, μειώνονται συνεχώς σε βάρος των πάρκων και των ελεύθερων αστικών χώρων. Οι υπάρχοντες χώροι πρασίνου είναι κατακερματισμένοι και ασύνδετοι, τόσο μεταξύ τους όσο και με τον αστικό ιστό, ενώ η λειτουργική τους αξία και ο ρόλος τους ως υποδομή και χωρικός-αισθητικός σκελετός της πόλης (Reiß-Schmidt 1993), εξασθενίζει καθημερινά. Η διεθνής σκηνή αποτυπώνει διαφορετικές τάσεις εξέλιξης των αστικών ελεύθερων χώρων και χώρων πρασίνου, τόσο λόγω των ιδιαίτερων κλιματολογικών και τοπογραφικών συνθηκών όσο και της πολιτισμικής-ιστορικής εξέλιξης. Καθημερινά, οι επιπτώσεις της έλλειψης οργανωμένων και συνδεδεμένων χώρων πρασίνου αντανακλώνται εξίσου στο περιβάλλον, την κοινωνία και την οικονομία, τα τρία αλληλένδετα συστατικά κάθε σύγχρονης πόλης. Tα προβλήματα που εντοπίζονται στις αστικές περιοχές και αφορούν στο πράσινο εξετάζονται από ένα σύνολο διαφορετικών επιστημών όπως η Πολεοδομία, η Οικολογία, η Κοινωνιολογία, η Αρχιτεκτονική Τοπίου. Κάθε μία από αυτές έχει διαφορετική προσέγγιση για τη διαχείριση του αστικού πρασίνου, καθώς η μελέτη και αντίληψη του αστικού ιστού, της βλάστησης και της κίνησης και συμπεριφοράς των χρηστών μέσα σε αυτό, γίνεται από διαφορετική επιστημονική σκοπιά. Στην παρούσα διατριβή επιχειρείται η προσέγγιση της έννοιας και λειτουργίας των δικτύων πρασίνου στα αστικά κέντρα, μέσω της μελέτης και διερεύνησης των δομικών μορφών τους και των παραγόντων που επηρεάζουν και διαμορφώνουν τους αστικούς χώρους.

14 Εισαγωγή Η ενοποίηση του αστικού πρασίνου και η δημιουργία δικτύου συμβάλλει στη διατήρηση και προστασία των αυτοχθόνων ενδιαιτημάτων στον αστικό ιστό, επισημαίνει την ιδιαίτερη παρουσία των ζωνών προστασίας της φύσης μέσα στην πόλη και εστιάζει στις χρήσεις γης, προβάλλοντας την ανάγκη αποκατάστασης και ανάπλασης υποβαθμισμένων τοπίων. Συγχρόνως δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την άνετη, ευχάριστη και αειφορική κίνηση των πολιτών και τη σύνδεση ιδιαίτερων πόλων έλξης και προορισμών. Επιπλέον τα σύγχρονα δίκτυα πρασίνου ακολουθούν την πορεία των πόλεων μέσα στην ιστορία και ενισχύουν την πολιτιστική συνέχεια, εντοπίζοντας και συνδέοντας αρχαιολογικούς χώρους, σημαντικά μνημεία και θέσεις, χώρους πολιτισμού και θεάματος με τις νέες αστικές συνθέσεις. Σκοπός της διδακτορικής διατριβής είναι η διερεύνηση της σχέσης του αστικού ιστού με τους χώρους πρασίνου, η επισήμανση των προβλημάτων που παρουσιάζονται κατά τη διαχείρισή τους, καθώς και οι δυνατότητες σύνδεσής τους και δημιουργίας ενός δικτύου πρασίνου, που θα συνδέεται με όλες τις λειτουργίες της πόλης. Κατά την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας μελετώνται, αναλύονται και συμπληρώνονται διεθνείς τυπολογίες και ταξινομήσεις χώρων πρασίνου και δικτύων, καθώς και πιλοτικών εφαρμογών δημιουργίας δικτύων πρασίνου, με στόχο τη διερεύνηση των ιδιαιτεροτήτων νέων τάσεων διαμόρφωσης δικτύων και την τελική διατύπωση της μεθοδολογίας. Αυτή διαχωρίζεται σε τέσσερα συνδεόμενα στάδια και αποσκοπεί στην τελική δημιουργία και οργάνωση ενός δικτύου πρασίνου, ως αποτέλεσμα εφαρμογής συνθετικών κριτηρίων και δεικτών αξιολόγησης κατά την ανάλυση και επιλογή των δομικών μορφών του. Η πολυμορφικότητα του αστικού τοπίου σε συνδυασμό με την αλληλεξάρτηση των βασικών συστατικών του, υποχρεώνει σε μία ειδική, ολοκληρωμένη καταγραφή των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του και αποτύπωση των φυσικών και ανθρωπογενών διαμορφώσεών του. Οι αστικοί χώροι εξετάζονται ως τμήματα του τοπίου και του περιβάλλοντος και όχι ως μεμονωμένοι χώροι αστικών συναθροίσεων. Έτσι λαμβάνονται υπόψη τόσο οι 4 Σ ελίδα

15 Εισαγωγή ανθρωπογενείς όσο και οι φυσικοί παράγοντες που επηρεάζουν τη διαμόρφωση του αστικού χώρου, η αλληλεπίδραση του ανθρώπου με το περιβάλλον και η σύγκρουση του φυσικού τοπίου με το αστικό. Η διατριβή μέσω της καταγραφής και ανάλυσης του αστικού πρασίνου διερευνά το ρόλο ενός ενιαίου δικτύου πρασίνου, τη σχέση του με τις λειτουργίες της πόλης και τις δυνατότητες σύνδεσής του με πολιτιστικούς, ιστορικούς και κοινωνικούς πόλους έλξης. Οι στόχοι της διατριβής εντοπίζονται στο δίπολο περιβάλλονκοινωνία και διακρίνονται σε τρεις άξονες: Βελτίωση των οικολογικών και περιβαλλοντικών συνθηκών του αστικού χώρου: Αύξηση της κάλυψης πρασίνου στον αστικό ιστό, προστασία και αύξηση της βιοποικιλότητας, προστασία των ενδιαιτημάτων και οικοτόπων, διαφύλαξη των υδρολογικών τοπιακών δομών, βελτίωση του μικροκλίματος κλπ Αναβάθμιση της πολεοδομικής λειτουργίας των χώρων πρασίνου και της ποιότητας ζωής: επικοινωνία και σύνδεση των χώρων πρασίνου μέσω αξόνων και διαδρομών αειφορικής μετακίνησης, λειτουργία τους ως χώρων κοινωνικής συνεύρεσης, υπαίθριας αναψυχής και πολλαπλών δραστηριοτήτων Ισοκατανομή χώρων πρασίνου και εξισορρόπηση ανισοτήτων: προσβασιμότητα στους χώρους πρασίνου, δυνατότητα προσέγγισης μέσω διαδρομών πρασίνου και αειφορικών αξόνων Η διατριβή διακρίνεται σε τρία μέρη. Το πρώτο μέρος είναι αφιερωμένο στην ανασκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας, με στόχο την ερμηνεία και κατανόηση της ορολογίας που χρησιμοποιείται καθώς και τη διερεύνηση των μεθοδολογιών που έχουν χρησιμοποιηθεί για τη δημιουργία δικτύων πρασίνου τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς. Η ερμηνεία του αστικού τοπίου και η εξέλιξή των αστικών χώρων μέσα από την αρχιτεκτονική τοπίου αποτελεί ένα σημαντικό τμήμα του πρώτου κεφαλαίου, στη συνέχεια του οποίου γίνεται σαφής διάκριση, εννοιολογικός διαχωρισμός και συστηματική κατάταξη των 5 Σ ελίδα

16 Εισαγωγή χώρων πρασίνου. Επίσης εξετάζεται ο πολύπλευρος ρόλος και η εφαρμογή των αστικών περιβαλλοντικών δεικτών στην αειφορία των σύγχρονων πόλεων. Στο δεύτερο κεφάλαιο αρχικά γίνεται ανάλυση και διάκριση των δικτύων του αστικού χώρου με βάση διαφορετικά κριτήρια ταξινόμησης, ενώ ακολουθεί ανάλυση και διαχωρισμός σύγχρονων τάσεων και μεθοδολογιών στο σχηματισμό δικτύων πρασίνου όπου παραθέτονται αντίστοιχα παραδείγματα εφαρμογών. Το δεύτερο μέρος της διατριβής (τρίτο κεφάλαιο) παρουσιάζει την οργάνωση μιας νέας συνθετικής μεθοδολογίας στο σχηματισμό δικτύων πρασίνου ως αποτέλεσμα της συγκριτικής ανάλυσης και επεξεργασίας των μεθοδολογιών και εφαρμογών του δεύτερου κεφαλαίου και της γενικότερης ανασκόπησης της βιβλιογραφίας. Παρουσιάζονται οι αρχές πάνω στις οποίες βασίστηκε η μεθοδολογική προσέγγιση, αναλύονται τα στάδιά της, ενώ ορίζεται ο τρόπος και η σειρά καταγραφής και ανάλυσης των φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων. Επιπλέον ορίζονται τα κριτήρια επιλογής και σύνδεσης των δομικών στοιχείων του δικτύου, ενώ προτείνονται διαφορετικές προτάσεις επεξεργασίας και σχηματισμού δικτύων πρασίνου. Στο τρίτο μέρος της διατριβής (τέταρτο κεφάλαιο) παρουσιάζεται η εφαρμογή της μεθοδολογικής προσέγγισης στην πόλη της Λάρισας. Περιγράφεται ο τρόπος καταγραφής των ανθρωπογενών και φυσικών παραγόντων, με στόχο την ανάλυση του αστικού περιβάλλοντος, ενώ σημαντικό κομμάτι είναι η επιλογή και καταγραφή των κριτηρίων επιλογής για την τελική σύνθεση του δικτύου πρασίνου της πόλης. Τέλος αναλύονται τα συμπεράσματα της διατριβής για το προτεινόμενο δίκτυο πρασίνου της Λάρισας και προτείνεται η χάραξη ιδιαίτερου σχεδίου διαχείρισης με διαχωρισμό του επιχειρησιακού και στρατηγικού σχεδιασμού. 6 Σ ελίδα

17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο Αστικό Τοπίο και Πράσινο

18 Κεφάλαιο 1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο : Αστικό Τοπίο και Πράσινο 1. Το τοπίο και οι πόλεις μέσα από τη σύνθετη έννοια του αστικού συστήματος Από την αρχαιότητα μέχρι και την σύγχρονη εποχή, η οικονομική, πολιτιστική και κοινωνική πρόοδος των χωρών, στηρίχθηκε κυρίως στις πόλεις. Έχοντας ως αφετηρία την αρχαία Αθήνα και τη Ρώμη και την ανεκτίμητη συνεισφορά τους στην τέχνη, την επιστήμη και το εμπόριο, συνεχίζοντας στο Μεσαίωνα με τις πόλεις κρατίδια και πρωτεύουσες πριγκιπάτα και καταλήγοντας στον 21ο αιώνα με τις μεγαλουπόλεις και τις μεγαπόλεις, οδηγούμαστε στη δημιουργία ενός πολυσύνθετου δικτύου αστικών περιοχών ή οικισμών, όπως διαπιστώνουν οι εμπειρογνώμονες του ΟΑΣΑ (Επιτροπή Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων-ΕΕΚ 1990). Στην αρχή του 21 ου αιώνα η έννοια της πόλης μεταλλάσσεται και ο όρος «πόλη» γίνεται ευρύτερος και αποκτά νέες έννοιες. Περιγράφει ένα σύγχρονο φαινόμενο σύμφωνα με το οποίο ένα ιστορικό κέντρο, που το ίδιο έχει υποστεί μεγάλες αλλαγές, περιβάλλεται από μία περιφέρεια πολυώροφων κτιρίων ή κατοικιών (ΕΕΚ 1990). Η πόλη διαιρείται σε ένα σύνολο αστικών περιοχών που συνδέονται μ ένα επικοινωνιακό, οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο, το οποίο υποστηρίζει τη συνεχή κίνηση προσώπων και αγαθών (European Commission-EC 1999). Ως αποτέλεσμα της ραγδαίας εξάπλωσης των περιφερειακών τμημάτων της πόλης παρατηρείται η έλλειψη σαφών ορίων και δομών, ο κατακερματισμός των ανοιχτών χώρων και η αποσύνδεση από τη φύση. Η δημιουργία μίας πόλης, έχει ως αποτέλεσμα τη διαμόρφωση βασικών λειτουργιών 1, που εξελίσσονται ως βασικοί παράγοντες για την επιβίωση και το ρόλο του οικισμού, με βασικότερες την κατοικία, την 1 Λειτουργίες της πόλης: βλέπε παράρτημα 8 Σ ελίδα

19 Κεφάλαιο 1 ο εργασία, την αναψυχή, και την κυκλοφορία. Η καταγραφή και ανάλυση αυτών των λειτουργιών, επηρεάζει άμεσα τον τρόπο σχεδιασμού των πόλεων, ενώ η κατανόηση των παραγόμενων σχέσεων είναι απαραίτητη προϋπόθεση για τη βελτιστοποίηση της ωφέλειας των χωρικών παρεμβάσεων στον αστικό ιστό (Καρβούνης και Γεωργακέλλος 2003). Μία πόλη δεν είναι ένα μεμονωμένο σύνολο κτιρίων και δρόμων, αλλά ένα πολύπλοκο σύστημα το οποίο επηρεάζει και επηρεάζεται από τις γειτονικές περιοχές γιατί π.χ. εισάγει ενέργεια, νερό και οξυγόνο και εξάγει προϊόντα και υλικά, στερεά, αέρια και υγρά απόβλητα. Στη συλλογιστική των οικοσυστημάτων η πόλη εκλαμβάνεται ως ένα σύνθετο σύστημα, το οποίο χαρακτηρίζεται από συνεχείς διεργασίες μεταβολής και εξέλιξης. Πρόκειται για διεργασίες που εμφανίζονται ως ροές ή αλυσίδες και αφορούν την ενέργεια, την παραγωγή αποβλήτων, τους φυσικούς πόρους (ΕΕΚ 2004). Το σύστημα του αστικού περιβάλλοντος είναι κάτι πολύ περισσότερο από μία συλλογή κτιρίων. Αποτελεί ένα σύνολο θεσμών, λειτουργιών και στοιχείων και ερμηνεύεται ως φυσικό αποτέλεσμα των επιδράσεων του περιβάλλοντος, της κοινωνίας και της οικονομίας στις μοντέρνες πόλεις (Smith et al. 1998). Η σύνδεση των τριών παραπάνω κύριων παραγόντων έχει ως αποτέλεσμα τη σύνθεση ενός ζωντανού οργανισμού (σχήμα 1.1), της πόλης (Lionatou 1999) και διενεργείται μέσω ενός πολύπλοκου δικτύου υποδομών (μεταφορά, τεχνολογία, ενέργεια κλπ), με τελικό αποτέλεσμα ένα σύνολο σχέσεων και αλληλεπιδράσεων (σχήμα 1.2). Η πολυπλοκότητα του αστικού συστήματος που περιγράφεται εδώ, αποτελεί και μία εξήγηση της αδυναμίας να δοθούν άμεσες και δραστικές λύσεις στα προβλήματα του αστικού χώρου, καθώς οι λύσεις σε ένα πρόβλημα αποτελούν γενεσιουργό αιτία ενός άλλου. 9 Σ ελίδα

20 Κεφάλαιο 1 ο Περιβάλλον Αστικός ιστός Ενέργεια και πρώτες ύλες Δίκτυα πρασίνου Χρήσεις γης Βιοποικιλότητα και Ανοιχτοί χώροι Ασφάλεια Ταυτότητα Προσβασιμότητα Βασικές Ανάγκες Κοινωνία Οικονομία Εισόδημα Παραγωγή και διακίνηση αγαθών Αγορά αξιών Επενδύσεις Σχήμα 1.1 Το συνθετικό πλαίσιο των σύγχρονων πόλεων (Πηγή: τροποποιημένο από Lionatou 1999) Σχήμα 1.2 Σχέσεις εντός του Αστικού συστήματος (Πηγή: Καρβούνης και Γεωργακέλλος 2003) 10 Σ ελίδα

21 Κεφάλαιο 1 ο Έτσι η αύξηση των κατοικιών προκαλεί κατασκευή περισσότερων υποδομών, όπως δρόμων, νέων δικτύων μεταφοράς ενέργειας, μείωση των ανοιχτών χώρων, με στόχο να αντιμετωπισθεί η πληθυσμιακή αύξηση. Η αναζήτηση καλύτερων συνθηκών ζωής οδηγούν σε περισσότερη κατανάλωση, πρόσθετες αγορές αυτοκινήτων ιδιωτικής χρήσης, ανάγκη για περισσότερους δρόμους, μείωση των αδόμητων χώρων, ρύπους, θόρυβο και δυσάρεστες συνθήκες στα αστικά κέντρα. Διαφαίνεται λοιπόν ότι μελετώντας συγκεκριμένα προβλήματα μιας περιοχής, όπως την έλλειψη χώρων πρασίνου, την αυξανόμενη ατμοσφαιρική ρύπανση, την έλλειψη στέγης, είναι σημαντικό να λαμβάνονται υπόψη όλα τα αλληλένδετα μέρη του αστικού συστήματος, το δομημένο περιβάλλον, η φύση και η αστική μόλυνση. Η αποτελεσματική διαχείριση του αστικού περιβάλλοντος είναι δυνατόν να προέλθει από μία συστηματική μελέτη του αστικού συστήματος, ανάλυση των συνολικών προβλημάτων όλων των πεδίων και εφαρμογή στρατηγικών και επιχειρησιακών πλάνων δράσης (ΕΕΚ 2006). Η ορθή καταγραφή και διαφύλαξη των δομικών στοιχείων του συστήματος και η κατανόηση και ερμηνεία εννοιών, όπως αστικό περιβάλλον, δομημένο και αδόμητο περιβάλλον, αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για τη στρατηγική και επιχειρησιακή επέμβαση που προτάσσει η βιώσιμη ανάπτυξη. Οι ανάγκες του παρόντος πρέπει να εκπληρώνονται χωρίς να διακυβεύεται η ικανότητα των επόμενων γενεών να εξυπηρετήσουν τις δικές τους ανάγκες (United Nations 1987). 11 Σ ελίδα

22 12 Σ ελίδα Κεφάλαιο 1 ο 1.1 Η δομή και εξέλιξη του αστικού περιβάλλοντος και τοπίου Αστικό περιβάλλον ονομάζεται τόσο το φυσικό περιβάλλον που περικλείεται στα όρια μίας πόλης, όσο και το δομημένο περιβάλλον (ΕΕΚ 1990, Καρβούνης και Γεωργακέλλος 2003). Ο ΟΟΣΑ κάνει το σαφή διαχωρισμό του αστικού περιβάλλοντος σε δομημένο, φυσικό, οικονομικό, κοινωνικό και πολιτιστικό, αποδίδοντας σε κάθε τομέα τις αντίστοιχες διαστάσεις και προεκτάσεις (Organisation for Economic Co-operation and Development- OECD 1990). Η δημιουργία βιώσιμων πόλεων είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την προστασία του περιβάλλοντος και τις σχέσεις που δημιουργούνται, όταν αυτό διαχωρίζεται σε δομημένο και αδόμητο. Σ αυτό το πλαίσιο αναλύεται και το φυσικό περιβάλλον, το οποίο ορίζεται ως το σύνολο των φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων και στοιχείων που βρίσκονται σε αλληλεπίδραση και επηρεάζουν την οικολογική ισορροπία, την ποιότητα της ζωής, την υγεία των κατοίκων, την ιστορική και πολιτιστική παράδοση και τις αισθητικές αξίες (Hough 2004, Dunnett et al. 2002). Το δομημένο περιβάλλον κάθε πόλης είναι μοναδικό, καθώς συνίσταται από ένα μοναδικό και διαφορετικό για κάθε πόλη συνδυασμό κτιρίων, ιστορικών μνημείων, δρόμων και άλλων δομημένων αστικών περιοχών (Dunnett et al. 2002). Η ταυτότητα των παραπάνω στοιχείων εξαρτάται από την ιστορική συνέχεια του τόπου και του τοπίου, επηρεάζεται από την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική της περιοχής και το περιβάλλον, συμμετέχει στην αίσθηση του χώρου και συντελεί στη διάκριση κάθε διαφορετικού τμήματος της πόλης (SandstrÖm 2002). Δημιουργείται έτσι ένα σύνολο αντιθέσεων μεταξύ δομημένων και αδόμητων περιοχών, κτιρίων και δένδρων, δρόμωνχώρων στάθμευσης και χώρων πρασίνου. Το αδόμητο περιβάλλον είναι αυτό που αποτελεί το συνδετικό ιστό των δομημένων χώρων, γιατί παίζει το ρόλο δομικού ιστού για τα κτίρια και πεδίο

23 Κεφάλαιο 1 ο κίνησης για τους χρήστες. Επιτρέπει την επέκταση της πόλης, χωρίς να διαταράσσονται οι εσωτερικές λειτουργίες και να διακόπτεται η επικοινωνία των χρηστών (Pyrgiotis 1991). Οι πόλεις του 21 ου αιώνα αντιμετωπίζουν καθημερινά τις επιπτώσεις της αστικής ανάπτυξης, η οποία έχει ως αποτέλεσμα την καταπάτηση και οικοπεδοποίηση των αδόμητων χώρων και το σταδιακό περιορισμό και κατακερματισμό των χώρων πρασίνου. Νέα κτίρια ανεγείρονται σφραγίζοντας με σκυρόδεμα αδόμητους χώρους, δρόμοι, γραμμές μεταφοράς και άλλα έργα υποδομής εισέρχονται στους υπαίθριους χώρους, μεταβάλλοντας το αστικό τοπίο (ΕΕΚ 1990, OECD 1990, OECD 2000). Ρέματα και ιστορικές διαδρομές μπαζώνονται και εξαφανίζονται από τους νέους πολεοδομικούς χάρτες. Ο διαχωρισμός των χρήσεων γης κατά ζώνες (zoning) σύμφωνα με τη Χάρτα της Αθήνας, δίνει τη θέση του στη μίξη της κατοικίας με το εμπόριο, τον πολιτισμό, τις υπηρεσίες και την αναψυχή, ως αποτέλεσμα σκληρής κριτικής των μεταμοντέρνων θεωριών της αρχιτεκτονικής κατά τη δεκαετία του 80 (Γοσποδίνη και Μπεριάτος 2006). Η δημιουργία «εντοπισμένων» και «επιλεκτικών χωρικών συγκεντρώσεων, θυλάκων (clusters) μέσα στον αστικό ιστό» αποτελεί το νεώτερο χαρακτηριστικό του αστικού τοπίου της μεταβιομηχανικής πόλης (Γοσποδίνη 2006). Οι θύλακες αυτοί παίζουν το ρόλο «επικέντρων», με ιδιαίτερο χαρακτήρα, μοναδική ταυτότητα και χαρακτηριστικό ρόλο μέσα στο αστικό περιβάλλον. Διακρίνονται δύο μεγάλες κατηγορίες θυλάκων: α) θύλακες που συγκεντρώνουν οικονομικές δραστηριότητες και σημαντικές θερμοκοιτίδες εταιριών υψηλής τεχνολογίας, στοιχεία καίρια για την ανάπτυξη και εξέλιξη της πόλης β) θύλακες που συγκεντρώνουν «πολιτιστικά κέντρα υψηλής τέχνης» και «δημοφιλούς ψυχαγωγίας» Οι παραπάνω σύγχρονες τάσεις συμβάλλουν στο μετασχηματισμό του αστικού περιβάλλοντος, στη μεταβολή των κέντρων ενδιαφέροντος για το χρήστη και την αλλαγή ρόλου και χρήσης του αστικού χώρου. Οι νέες αστικές 13 Σελίδα

24 Κεφάλαιο 1 ο κοινωνίες γίνονται μάρτυρες οικονομικών, κοινωνικών και χωρικών φαινομένων άρρηκτα συνδεδεμένων μεταξύ τους, και ασκούν μεγάλη επίδραση στη δομή και εξέλιξη της αστικής ανάπλασης, την ενδυνάμωση ή και εξαφάνιση του φυσικού περιβάλλοντος από το αστικό τοπίο. Έτσι εισάγονται νέες χωροταξικές και περιβαλλοντικές πολιτικές, οι οποίες έχοντας ως εργαλείο το τοπίο, καταγράφουν, εξετάζουν και αναλύουν οικολογικές συνιστώσες και κοινωνικές προσδοκίες διευκολύνοντας τη λήψη αποφάσεων (Σιόλιου- Καλουδοπούλου και Ισπικούδης 2003). 1.2 Αστικό τοπίο και Αρχιτεκτονική Τοπίου Το τοπίο είναι μία πολύπλοκη συλλογή τμημάτων και διαμορφώσεων που συνθέτουν το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζούμε. Αποτελείται από μονάδες που γεννιούνται, εξελίσσονται και λειτουργούν ως ζωντανοί οργανισμοί μέσα σε μια σύνθετη διαδικασία, στην οποία ρόλο διευθυντή ορχήστρας παίζει ο άνθρωπος. Η πορεία του ανθρώπου μέσα στην ιστορία, η εξέλιξή του τεχνολογικού κόσμου, η πολιτιστική του δράση και οι κοινωνικοοικονομικές του διαδρομές αποτελούν μικρότερους ή μεγαλύτερους ρυθμιστές του περιβάλλοντος και της μετάλλαξης του τοπίου. Το τοπίο αποτελεί πεδίο σύγκλισης και σύγκρουσης απόψεων για διαφορετικές επιστημονικές κοινότητες, καθώς αναφερόμαστε στο αρχαιολογικό, πολιτισμικό, καλλιτεχνικό, κοινωνικό, οικολογικό, αστικό τοπίο κλπ. Ως όρος και αντικείμενο μελέτης, συναντάται αρχικά στην επιστήμη της γεωγραφίας, όπου χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά οι όροι «landschaft» και «lantscap», που μεταφράζονται ως «μορφή της γης», αντίστοιχα στην Γερμανία και Δανία του 19ου αιώνα (Makzoumi & Pungetti 1999). Κατά τη μελέτη της μορφολογίας του τοπίου, εισήχθησαν συστηματικές επιστημονικές θεωρίες για την αλληλεπίδραση των κοινωνιών με το φυσικό τους περιβάλλον και συγκεκριμένα, το συσχετισμό του φυσικού με το κοινωνικό, οικονομικό, αισθητικό, πολιτικό, ιστορικό και πολιτισμικό περιβάλλον μιας περιοχής 14 Σ ελίδα

25 Κεφάλαιο 1 ο (Terkenli et al. 2001). Οικολογικά ορίζεται ως «κάθε δυναμικό σύνολο βιοτικών και μη βιοτικών παραγόντων και στοιχείων του περιβάλλοντος που μεμονωμένα ή αλληλοεπιδρώντας σε συγκεκριμένο χώρο συνθέτουν μια οπτική εμπειρία» (Makzoumi & Pungetti 1999). Οι χαρακτηρισμοί που αποδόθηκαν στο τοπίο μέσα από δεκαετίες μελέτης, εξέλιξης και έρευνας εκφράζουν την πολύ-λειτουργικότητα και δυνατότητα μετάλλαξής του, την συνθετότητα της έννοιας του και ποικίλλουν ανάλογα με τα χαρακτηριστικά και τη διάσταση που εξετάζεται κάθε φορά. Φυσικό ή τεχνητό και εγκιβωτισμένο, αστικό-περιαστικό-αγροτικό, δομημένο ή αδόμητο, πολιτιστικό και ιστορικό, σε όλα αναγνωρίζεται ο πρωταγωνιστικός ρόλος της σχέσης του δράστη με το περιβάλλον, του εκφραστή των ανθρωπογενών δραστηριοτήτων μέσα στο τοπίο (Κοζυράκη 2006). Για την ορθή ερμηνεία του αστικού τοπίου είναι απαραίτητο να διακρίνουμε τις διαφορετικές επιστημονικές προσεγγίσεις, καθώς κάθε μία από αυτές αντιμετωπίζει το αστικό τοπίο από άλλη οπτική σκοπιά και δίνει διαφορετική βαρύτητα στη διαδρομή και εξέλιξή του, τα βιοτικά και αβιοτικά δομικά συστατικά του, τις λειτουργίες και το ρόλο του στις κοινωνικές σχέσεις όπως εξελίσσονται στο χώρο: η προσέγγιση των κοινωνιολογικών-ανθρωπολογικών επιστημών η οποία αναφέρεται στο αστικό τοπίο, ως χώρο κοινωνικής συναναστροφής, δραστηριοτήτων και ανταλλαγής ιδεών. Αυτή η αντιμετώπιση του αστικού τοπίου δίνει προτεραιότητα στην κοινωνική του διάσταση, τη διερεύνηση της κατανομής και εξέλιξης των κοινωνικών δραστηριοτήτων και τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος διαχειρίζεται την κοινωνικότητα και τις εμπειρίες του μέσα σ αυτό (Taylor 1999, Κοζυράκη 2006). η προσέγγιση της Αστικής Οικολογίας, η οποία επικεντρώνεται στη σχέση των αστικών οικοσυστημάτων με τον αστικό ιστό και τη διατήρησή τους ως οάσεις φυσικών χώρων. Διαχειρίζεται τη φύση 15 Σ ελίδα

26 Κεφάλαιο 1 ο ως στοιχείο υποδομής των σύγχρονων πόλεων (Hough 2004) και αναπτύσσει πρότυπα ανάλυσης της αλληλεπίδρασης των αστικών χρήσεων γης με τα φυσικά οικοσυστήματα (Σωτηριάδου 2003) η προσέγγιση της σύγχρονης Πολεοδομικής Σύνθεσης που μελετά και αναλύει το αστικό τοπίο στα κυρίαρχα δομικά συστατικά του πολεοδομικού ιστού, εξετάζει την αστική μορφολογία και πυκνότητα του αστικού χώρου, ταξινομεί και ερμηνεύει τις σύγχρονες χρήσεις γης και τους αστικούς μετασχηματισμούς (Γοσποδίνη 2006), ως αποτέλεσμα «νέων αλληλοεξαρτώμενων οικονομικο-κοινωνικών και χωρικών φαινομένων» όπως αναφέρουν οι Γοσποδίνη και Μπεριάτος (2006). η προσέγγιση της Αρχιτεκτονικής Τοπίου, η οποία ως επιστήμη πολυσυλλεκτική (Τσαλικίδης 2002), περιλαμβάνει τόσο το σχεδιασμό όσο και τη διαχείριση του αστικού τοπίου, αντιμετωπίζοντάς το συνθετικά, καθώς περικλείει φυσικά, γεωμορφολογικά, ιστορικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά, άρρηκτα συνυφασμένα μεταξύ τους, ως ενιαίο και μοναδικό σύνολο. Η ιδιαιτερότητα αυτής της προσέγγισης έγκειται στο γεγονός ότι το αστικό τοπίο αντιμετωπίζεται ως μία δυναμική εξελικτική διαδικασία και λαμβάνεται ως το αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης αβιοτικών, βιοτικών και ανθρωπογενών παραγόντων μέσα στο χρόνο και το χώρο. Σύμφωνα με μια σύγχρονη άποψη της Αρχιτεκτονικής Τοπίου, το τοπίο είναι το δυναμικό αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης του φυσικού αρχικού χώρου, της βιολογικής εγκατάστασης και της ανθρώπινης δραστηριότητας στο σημείο που αυτό το αποτέλεσμα γίνεται αντιληπτό από τον άνθρωπο (Dolveck 1979, αναφορά στην Ανανιάδου -Τζημοπούλου 1982) ως χώρος που βιώνεται και ως τόπος κοινωνικής πρακτικής (Dauvergne 1977, αναφορά στην Ανανιάδου-Τζημοπούλου 1982). Με σκοπό την διατήρηση της πολυ- 16 Σ ελίδα

27 Κεφάλαιο 1 ο λειτουργικότητας και παραγωγικότητας τους, η διαχείριση των σύγχρονων αστικών τοπίων οφείλει να ερμηνεύσει, να κατανοήσει και να σεβαστεί το αστικό τοπίο ως ένα σύνολο, ως συγχώνευση φύσης και πολιτισμού, ως προϊόν ανθρώπινων δραστηριοτήτων και επιστημονικών ανακαλύψεων. Η μελέτη του αστικού τοπίου που θα ακολουθήσει στη συνέχεια της παρούσας έρευνας ακολουθεί την προσέγγιση της Αρχιτεκτονικής Τοπίου, και θα επιχειρήσει την ανάγνωσή του, εκλαμβάνοντας το αστικό τοπίο ως πεδίο πολιτισμικής επικοινωνίας, κοινωνικών δραστηριοτήτων και οικονομικών διεργασιών και το αστικό περιβάλλον ως οικοσύστημα, ως «ενδιαίτημα» του ανθρώπου, ως τρόπο ζωής για τους πολίτες. Όλα τα παραπάνω λαμβάνουν χώρα μέσα στο φυσικό τους υπόβαθρο, καθιστώντας το αστικό τοπίο χώρο «οικειοποιημένο, κωδικοποιημένο» (Ανανιάδου-Τζημοπούλου 1992), που κατακλύζεται από χρήσεις και λειτουργίες. Η μορφή και εξέλιξη κάθε πόλης, η μεταμόρφωσή της μέσα στο χρόνο αντανακλάται στο αστικό τοπίο, αποδίδοντας σ αυτό καθοριστικό ρόλο. Τα διαφορετικά και πολυμορφικά τμήματα του αστικού τοπίου, οι δομημένες και αδόμητες περιοχές, οι πλατείες και τα πάρκα, τα εμπορικά κέντρα και τα τεχνολογικά πάρκα, οι πυκνοδομημένες γειτονιές και τα αραιοκατοικημένα προάστια, τα ρέματα και οι εγκαταλελειμμένοι-ανεκμετάλλευτοι χώροι συνθέτουν το σύγχρονο αστικό τοπίο που έχει αποκτήσει τις δικές του συνήθειες και χρήσεις, εκφράζει την ταυτότητα της πόλης και αποτυπώνει την εξελικτική της πορεία. Αυτό που διαφέρει σε κάθε περιοχή της γης και περίοδο της ιστορίας είναι ο τρόπος σχεδιασμού των αστικών περιοχών, και της διαχείρισης του αστικού περιβάλλοντος. Η μελέτη και ανάλυση του αστικού τοπίου και των παραπάνω σχέσεων είναι απαραίτητη για την ορθή κατανόηση της λειτουργίας και της συσχέτισης των δομικών μονάδων του (Dramstad et al. 1986). Παραδείγματος χάριν κατά την προσθήκη σε ένα αστικό τοπίο ενός φυτικού φράκτη, μίας λίμνης και ενός δρόμου διαταράσσονται οι σχέσεις ισορροπίας του τοπίου, καθώς ο φυτικός φράκτης αποκόπτει ή περιορίζει την κίνηση των φυτικών και ζωικών 17 Σ ελίδα

28 Κεφάλαιο 1 ο οργανισμών, η λίμνη μεταβάλλει την υπάρχουσα χλωρίδα και πανίδα, ενώ ο δρόμος εισάγει ξενικά για την περιοχή είδη και αποτελεί ένα επιπλέον εμπόδιο κίνησης των οργανισμών. Για πολλές δεκαετίες ο σχεδιασμός του τοπίου αποσκοπούσε στην εύρεση των ιδανικότερων συνθηκών από πλευράς συνύπαρξης των αβιοτικών και βιοτικών παραγόντων με τις δημιουργούμενες ανάγκες των ανθρώπων που διαβιούν, εργάζονται και κινούνται καθημερινά σε αυτό. Από τον Patrick Geddes και τις αρχικές μελέτες των αρχιτεκτόνων τοπίου για την πλήρη κατανόηση τόσο των φυσικών, όσο και των κοινωνικών (ιστορικώνπολιτιστικών) παραγόντων που επηρεάζουν το σχεδιασμό του τοπίου (Thomspon & Steiner 1997), μέχρι τον McHarg και την εφαρμογή των χαρτών καταλληλότητας (McHarg 1969) κοινό χαρακτηριστικό των στοιχείων που συνθέτουν το τοπίο και το σχεδιασμό του, ήταν πάντα οι αλληλένδετες σχέσεις μεταξύ χώρου, κοινωνίας και εργασίας. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μία στροφή προς την προστασία και διατήρηση των πολύτιμων πηγών φυσικού πλούτου (Little 1990, Fabos 1995) και σ ένα διάλογο με αντικρουόμενες απόψεις για το σχεδιασμό του τοπίου (ανάλυση, αξιολόγηση, προτάσεις) και τις κοινωνικές αξίες (Ribeiro 1998). Στρατηγικές και χωρικές μελέτες για διαδρόμους πρασίνου (Ahern 1995, Fabos 1995), συγκεντρώσεις σημαντικών τοπιακών στοιχείων (Dawson 1995), οικολογικά δίκτυα (Jongman & Pungetti 2004) και δίκτυα χώρων πρασίνου(sandström 2002), αποδεικνύουν ότι επιτελούνται σημαντικές αλλαγές στο χειρισμό του τοπίου. Νέες απόψεις και μελέτες, ενθαρρύνουν τη διατήρηση και προστασία του περιβάλλοντος, προβάλλουν την αναβάθμιση της ιστορίας και του πολιτισμού μέσα από τη συμμετοχή των χρηστών και την προώθηση πρωτοβουλιών (Benoy et al. 2004). Επιπλέον διαπιστώνεται ότι η δομή, το σχήμα και η εξέλιξη των πόλεων και έμμεσα του αστικού τοπίου επηρεάζονται τόσο από την ιστορία και τον πολιτισμό των λαών, όσο και από την κοινωνική δομή των κοινωνιών (Moughtin 1996). Σε αυτό συμφωνεί και οι Haughton και Hunter (1994), οι 18 Σ ελίδα

29 Κεφάλαιο 1 ο οποίοι συμπληρώνουν ότι ποτέ μία πόλη δεν μένει στάσιμη αλλά συνεχώς μεταβάλλεται και εξελίσσεται. Η εξελικτική πορεία των πόλεων έχει να επιδείξει σημαντικά παραδείγματα πολεοδομικής διάταξης, όπου το αστικό τοπίο με πρωταγωνιστές τους υπαίθριους αστικούς χώρους, διαμορφώνει τα κύρια στοιχεία οργάνωσης της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτιστικής ζωής: της αρχαίας αθηναϊκής πόλης και της διάταξης γύρω από την αγορά (αποτελεί τον πρώτο ολοκληρωμένο τύπο που ο υπαίθριος δημόσιος χώρος αποτελεί κεντρικό σημείο οργάνωσης της πόλης) (Αραβαντινός και Κοσμάκη 1988) των ρωμαϊκών πόλεων και των εξειδικευμένων διοικητικών, θρησκευτικών και εμπορικών κέντρων (fora) (Moughtin 1996) των κλειστών πόλεων του μεσαίωνα με κεντρικό στοιχείο της πόλης την πλατεία (Zucker 1966, αναφορά στον Αραβαντινό 1988) των κηπουπόλεων του Ebenezer Howard και των αμερικάνικων πόλεων των αρχών του 20 ου αιώνα που κυριαρχούν τα μεγάλα αστικά πάρκα του Frederick Law Olmstead (Wilson 1989, Καυκούλα 2007) των πυκνοδομημένων ασιατικών πόλεων με τους στενούς δρόμους και την περιορισμένη παρουσία υπαίθριων χώρων (Jim & Chen 2003) σύγχρονων πόλεων του 21 ου αιώνα, όπου δίκτυα πρασίνου και ελεύθερων χώρων θα συνυφαίνονται με τον αστικό ιστό και θα αποτελούν μέσο αναδιοργάνωσης και αναβίωσης της πόλης (προτάσεις ανασύστασης του αστικού τοπίου και αναζωογόνησης του αστικού ιστού: Seattle 2010, Ottawa 2020, Singapore 2000) 19 Σ ελίδα

30 20 Σ ελίδα Κεφάλαιο 1 ο 1.3 Οι επιπτώσεις της ανάπτυξης των πόλεων στο αστικό τοπίο Τα προβλήματα των πόλεων του 21 ου αιώνα αποτελούν ένα προειδοποιητικό σήμα μιας βαθύτερης κρίσης που καθιστά αναγκαία την επανεξέταση των μοντέλων οργάνωσης και αστικής ανάπτυξης που ισχύουν σήμερα. Η γεωγραφική θέση, η οικονομική κατάσταση, η πληθυσμιακή σύνθεση και ένας μεγάλος αριθμός άλλων παραγόντων επηρεάζουν έντονα τη σημασία και κρισιμότητα αυτών των προβλημάτων, τα οποία στη βάση τους παραμένουν άλυτα. Θύμα στη συνεχή ανάπτυξη και εξέλιξη των πόλεων είναι το αστικό περιβάλλον. Η αστική ρύπανση, η καταστροφή της φύσης και η αλλοίωση της ποιότητας του δομημένου περιβάλλοντος αποτελούν τις τρεις βασικές οικογένειες προβλημάτων (ΕΚΚ 1990). Άτυχοι αποδέκτες του αρνητικού κλίματος και των προβλημάτων είναι οι αστικοί χώροι, όπου καθημερινά παρατηρείται: Αλλοίωση των φυσικών χαρακτηριστικών του τοπίου: μπαζωμένα ρέματα, ισοπέδωση των φυσικών κλίσεων, αλλαγή της φυσικής ροής των υδάτων, αποψίλωση δασικών περιοχών κ.ά. Αυξημένη πυκνότητα δόμησης: οι αστικοί χώροι συρρικνώνονται, ο συντελεστής δόμησης αυξάνεται, και η διεθνώς αποδεκτή αναλογία των 10τμ πρασίνου/κάτοικο εξανεμίζεται Συρρίκνωση και ανεπάρκεια εκτάσεων: η ανεπάρκεια υπαίθριων χώρων έχει ως αποτέλεσμα την αδυναμία να καλυφθούν οι απαιτούμενες ανάγκες. «Σημειώνεται ότι στο λεκανοπέδιο Αττικής αντιστοιχούν 3τ.μ. κοινόχρηστων χώρων ανά κάτοικο, όταν από τη διεθνή εμπειρία απαιτούνται τ.μ. καλά κατανεμημένου χώρου πρασίνου. Αντίστοιχα για αθλητικές εγκαταστάσεις απαιτούνται 5 τ.μ. ανά κάτοικο, ενώ στις ελληνικές πόλεις το υλοποιημένο πρότυπο δεν ξεπερνά το 1 τ.μ./κάτοικο» (Αραβαντινός και Κοσμάκη 1988). Τα αδόμητα οικόπεδα είναι λίγα, η έκταση τους είναι περιορισμένη, οι

31 Κεφάλαιο 1 ο απαλλοτριώσεις έχουν κοινωνικό/πολιτικό κόστος, ενώ η απόκτηση γης κοστίζει Άνιση κατανομή: η μέση απόσταση των υπαίθριων χώρων από τις κατοικίες υπερβαίνει τον δείκτη ποιοτικής κατανομής των 500μ (Stanners & Bourdeau 1991) (αντίστοιχα το εύρος διάχυσης των ωφελειών των υπαίθριων χώρων είναι περιορισμένο) Εδαφοκάλυψη με μη υδροπερατά υλικά: Κάλυψη των ελεύθερων επιφανειών με σκληρές αδιαπέραστες επιφάνειες με αποτέλεσμα την διακοπή του κύκλου του νερού, τη μείωση της απορρόφησής του από το έδαφος, την αύξηση του όγκου των απορροών των όμβριων και την αύξηση της πιθανότητας πλημμύρων. «Ενώ σε μία περιοχή που δε φέρει κτίσματα (ύπαιθρο) κατά κανόνα απορρέουν επιφανειακά μόνο το 10 15% των νερών της βροχής, στις πόλεις απορρέει επιφανειακά το 20 90%, ανάλογα με την υφή και την κατανομή των βροχοπτώσεων» (Ντάφης 2001). Υποβάθμιση τις ποιότητας: Έλλειψη αειφορικού σχεδιασμού, κακή υλοποίηση των μελετών και διαχείριση των υπαίθριων χώρων, ανεπαρκής συντήρηση και απουσία κανονισμών λειτουργίας αποτελούν συχνό φαινόμενο. Υποβάθμιση του ρόλου τους: Οι δρόμοι, οι πλατείες, τα πάρκα έχουν χάσει τη λειτουργία τους ως δημόσιοι χώροι συνάντησης, ενημέρωσης και επικοινωνίας. Περιορισμένη δυνατότητα προσπέλασης: Πολλοί από τους κοινόχρηστους χώρους είναι απομακρυσμένοι, απομονωμένοι ή ελλιπώς συνδεδεμένοι με τις περιοχές κατοικίας και τα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς, με αποτέλεσμα να έχουν περιορισμένη πρόσβαση και κατ επέκταση να μην είναι διαθέσιμοι στους χρήστες. 21 Σ ελίδα

32 Κεφάλαιο 1 ο Περιορισμένη σύνδεση μεταξύ των ανοιχτών χώρων: οι ανοιχτοί χώροι είναι κατακερματισμένοι και ασύνδετοι μεταξύ τους και με τον αστικό ιστό, με αποτέλεσμα να διακόπτεται η κίνηση των χρηστών και η επικοινωνία των αστικών οικοσυστημάτων Η καταγραφή των παραπάνω θέσεων και δεδομένων θα αποτελέσει καθοριστικό στάδιο για τη διαμόρφωση της μεθοδολογίας, καθώς η ανάλυση και αξιολόγηση του αστικού πρασίνου που θα ακολουθήσει, έχει ως στόχο τη δημιουργία ενός μοντέλου δικτύου πρασίνου το οποίο: 1. θα συνδέει τους αστικούς χώρους επιτρέποντας την μετακίνηση βιοτικών και αβιοτικών παραγόντων 2. θα αυξήσει το ποσοστό του αστικού πρασίνου 3. θα επιτρέπει τη δυνατότητα πρόσβασης σ αυτό και θα διευκολύνει τους χρήστες 4. θα εξωραΐζει το αστικό τοπίο 22 Σ ελίδα

33 Κεφάλαιο 1 ο 2. Αστικοί Υπαίθριοι Χώροι 1986) «Open space is a public living room for the locality» (Council of Europe, 2.1 Ορισμοί και έννοιες Οι αστικοί υπαίθριοι χώροι ως βασικά τμήματα του αστικού ιστού με πολύ-λειτουργικό ρόλο, υιοθέτησαν ποικίλους χαρακτηρισμούς και ιδιότητες στην εξελικτική τους πορεία. Ανοικτοί, ελεύθεροι, υπαίθριοι, πράσινοι χώροι σε αντίθεση με τους κλειστούς, κτισμένους, στεγασμένους, είναι μερικοί από τους επικρατέστερους όρους που δόθηκαν στα τμήματα της πόλης που εξελίσσεται καθημερινά η αστική υπαίθρια διαβίωση, η πολιτιστική και κοινωνική ζωή, η εξερεύνηση και ένα πλήθος δραστηριοτήτων για τους πολίτες (Ανανιάδου- Τζημοπούλου 1992). Όπως προαναφέρθηκε, οι υπαίθριοι αστικοί χώροι πάντοτε αποτελούσαν σημαντικά κέντρα ενδιαφέροντος, συνεύρεσης των πολιτών, κοινωνικών και οικονομικών επαφών και δραστηριοτήτων (Archibugi 1997).Σήμερα αποτελούν αναπόσπαστα τμήματα του αστικού ιστού, καθώς διαμορφώνουν την ταυτότητα του αστικού τοπίου, συνδέουν το δομημένο περιβάλλον και παίζουν το ρόλο διόδου μετακίνησης και διαβίωσης για τους πολίτες. Μία πόλη με μικρό ποσοστό δημόσιων χώρων χάνει την έννοια της πόλης με βάση τον αρχικό ορισμό της, καθώς η πόλη ορίζεται και χαρακτηρίζεται συγχρόνως από αυτούς τους χώρους (Αραβαντινός και Κοσμάκη 1988). Ο χαρακτήρας των πόλεων, οι λειτουργίες τους και το κοινωνικο-πολιτιστικό πλαίσιο που διαμορφώνουν σχετίζεται άμεσα με τη λειτουργία και τη μορφολογική δομή των αστικών υπαίθριων χώρων, καθώς αποτελούν λειτουργική και κοινωνική αναγκαιότητα σε ένα ενσωματωμένο στις πόλεις αλληλένδετο φυσικό σύστημα (Τσαλικίδης 1993). 23 Σ ελίδα

34 Κεφάλαιο 1 ο Η διαδικασία της τροποποίησης των αστικών χώρων, είναι αποτέλεσμα των διαφορετικών αναγκών, κοινωνικών αντιλήψεων και πολιτικών συμφερόντων, προτύπων πολεοδομικής οργάνωσης που επικρατούν σε κάθε ιστορική εποχή (Αραβαντινός και Βλαστός 1997, Freestone 2000). Οι αστικοί χώροι αποτελούσαν πάντοτε ένα πεδίο αντικρουόμενων απόψεων, όπου ερμηνείες περιβαλλοντολόγων και πολεοδόμων ερχόταν σε αντίθεση μεταξύ τους. Οι διαφορές πηγάζουν από το ερώτημα αν οι υπαίθριοι αστικοί χώροι έχουν ή όχι πράσινο, αν είναι θεσμοθετημένοι, εάν θεωρούνται ελεύθεροι ή όχι και ποια είναι η χρήση τους. Ο Gold (1980) κάνοντας σαφή το διαχωρισμό του φυσικού από το δομημένο περιβάλλον χαρακτηρίζει τους αστικούς χώρους ως: «Γη και νερό σε μία αστική περιοχή, που δεν είναι καλυμμένη από αυτοκίνητα και κτίρια ή κάθε μη αναπτυγμένη διαμορφωμένη αστική περιοχή». Βέβαια ο Tankel (1968) μερικές δεκαετίες νωρίτερα είχε εισάγει και την έννοια της ατμόσφαιρας στον ορισμό του, λέγοντας ότι: «...δεν είναι μόνο η γη και το νερό που δεν καλύπτονται από κτίρια αλλά ο χώρος και το φως πάνω από τη γη». Από την άλλη πλευρά και έχοντας ως προτεραιότητα την εκμετάλλευση των πλεονεκτημάτων του αστικού χώρου στην καθημερινή ζωή, ο Gehl περιγράφει τους ανοιχτούς χώρους από την πλευρά των χρηστών, επισημαίνοντας ότι «...είναι μία αρένα, αυτή που επιτρέπει τη διεξαγωγή διαφόρων δραστηριοτήτων, υποχρεωτικών, προαιρετικών και κοινωνικών» (Gehl 1987). Τη συμπεριφορά των χρηστών μέσα στο χώρο και ειδικότερα την εξέλιξη των δραστηριοτήτων τους στους ανοιχτούς χώρους αναφέρει και ο Lynch(1972), ονομάζοντας υπαίθριους «τους χώρους που είναι ανοικτοί στις ελεύθερα διαλεγμένες και αυθόρμητες δραστηριότητες, τις μετακινήσεις, ή ακόμη την οπτική εξερεύνηση για ένα σημαντικό αριθμό ανθρώπων της πόλης» (Lynch 1972, αναφορά στην Ανανιάδου-Τζημοπούλου 1992). 24 Σ ελίδα

35 Κεφάλαιο 1 ο Αναλύοντας την παραπάνω προσέγγιση, η Ανανιάδου-Τζημοπούλου παρουσιάζει την κοινωνική χρησιμότητά τους στην πόλη ανεξαρτήτως παρουσίας πρασίνου σε αυτούς και τους χαρακτηρίζει χώρους συλλογικούς, δημόσιας δραστηριότητας και επικοινωνίας. Επιπλέον σχολιάζει την επαφή των κατοίκων της πόλης με τη φύση και το περιβάλλον, και την ιδιαίτερη σημασία τους για τη διατήρηση και εξυγίανση του περιβάλλοντος (Ανανιάδου- Τζημοπούλου 1992). Δίνοντας έμφαση στο ρόλο των αστικών χώρων τόσο στη δομή όσο και στο ιστορικό παρελθόν μίας πόλης ο Ζήβας (2003) τους χαρακτηρίζει ως «..το στημόνι πάνω στο οποίο υφαίνεται η μορφή, η ζωή και η ιστορία της πόλης» και καταλήγει ονομάζοντάς τους χώρους «συλλογικής μνήμης της πόλης και των πολιτών». Στον ορισμό του Συμβουλίου της Ευρώπης (Council of Europe 1986) για τους ανοιχτούς χώρους, εντοπίζονται όλα τα παραπάνω στοιχεία, γιατί αναφέρονται τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά τους αλλά και επισημαίνεται ο ρόλος που διαδραματίζουν μέσα στην πόλη: «Ο ανοιχτός χώρος είναι βασικό τμήμα της αστικής κληρονομιάς, δομικό στοιχείο της αισθητικής και αρχιτεκτονικής μορφής μίας πόλης, παίζει σημαντικό εκπαιδευτικό ρόλο, είναι οικολογικά αξιόλογος-σημαντικός, είναι σημαντικός για την κοινωνική αλληλεπίδραση και την ενίσχυση της κοινωνικής ανάπτυξης, στηρίζει οικονομικούς στόχους και δραστηριότητες. Πιο συγκεκριμένα βοηθάει στην μείωση εγγενών εντάσεων και συγκρούσεων σε υποβαθμισμένες αστικές περιοχές της Ευρώπης. Ο ρόλος του είναι πολύ σημαντικός συνεισφέροντας στις ανάγκες αναψυχής και ελεύθερου χρόνου της κοινωνίας και έχοντας οικονομική αξία στην ενίσχυση του περιβάλλοντος» 25 Σ ελίδα

36 Κεφάλαιο 1 ο 2.2 Εννοιολογικός διαχωρισμός αστικών υπαίθριων χώρων και χώρων πρασίνου στις σύγχρονες πόλεις Η ερμηνεία και ο διαχωρισμός των εννοιών αστικό πράσινο και αστικός υπαίθριος χώρος αποτελούσε πάντοτε σημείο αντιπαράθεσης, καθώς οι αστικοί χώροι ως βασικό συστατικό του αστικού ιστού αποτελούν πεδίο διεκδίκησης πολλών μελετητών. Διεθνώς ως χώρους πρασίνου στην πόλη, ονομάζουμε τα πάρκα, τους κήπους μικρής και μεγάλης κλίμακας που διαχειρίζεται η πολιτεία ή οι ιδιώτες, τα τμήματα που δημιουργούνται ως υπολειμματικοί μη αδόμητοι χώροι, και άλλους μη διαμορφωμένους χώρους, που έχουν εποικιστεί από χλωρίδα και πανίδα (Harrison et al. 1995, Nicol & Blake 2000). Συνιστούν χώρους που λειτουργούν ως υπαίθριες εγκαταστάσεις στη διάθεση του αστικού πληθυσμού, και βρίσκονται μέσα ή σε άμεση επαφή με τη φύση (Ανανιάδου-Τζημοπούλου και Ζαχαριάδου-Τσόκου 1979). Στην ελληνική νομοθεσία διακρίνουμε την έννοια των κοινόχρηστων χώρων ως «...κάθε είδους δρόμους, πλατείες, άλση και γενικά προορισμένους για κοινή χρήση ελεύθερους χώρους που καθορίζονται από το εγκεκριμένο ρυμοτομικό σχέδιο του οικισμού...» (Ανδρεοπούλου 2004, Ν.1577/85 Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός), αλλά παρατηρούμε έλλειψη διάκρισης της έννοιας «αστικό πράσινο» και απουσία νομοθετικού πλαισίου για την ανάπτυξη, διεύρυνση και προστασία του. Η ερμηνεία και ανάλυση των δικτύων πρασίνου προϋποθέτει την κατανόηση και αναλυτική ερμηνεία αρχικά του όρου του αστικού πρασίνου. Η διάκρισή τους από το σύνολο των ανοιχτών χώρων του αστικού συγκροτήματος κρίνεται απαραίτητη, καθώς η δομή και οι συγκεκριμένες ιδιότητές τους επηρεάζουν τη λειτουργία και τον τρόπο σύνδεσής τους μεταξύ τους και με τον αστικό ιστό. Ο συγκερασμός και η επεξεργασία αποδεκτών επιστημονικών απόψεων μελετητών, ιδρυμάτων και διεθνών ομάδων αστικού και περιβαλλοντικού 26 Σ ελίδα

37 Κεφάλαιο 1 ο σχεδιασμού, οδήγησε στο συμπέρασμα ότι ένα βασικό στοιχείο διάκρισης των δύο κατηγοριών είναι το κύριο υλικό επικάλυψης των χώρων, ενώ και οι δύο εξυπηρετούν βασικές αναψυχικές, κοινωνικές και πολιτιστικές ανάγκες στις σύγχρονες πόλεις. Λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι οι χώροι πρασίνου είναι υποσύνολο ενός μεγαλύτερου συνόλου, των αστικών υπαίθριων χώρων η μελέτη θα υιοθετήσει έναν αναλυτικό ορισμό αντίστοιχα για κάθε έννοια (Τσαλικίδης 1982, Council of Europe 1986, Ανανιάδου-Τζημοπούλου 1992, Birgersson et al. 2001, Dunnett et al. 2002, Κανταρτζής και Πετρόπουλος 2005). Αστικούς (urban spaces) ονομάζουμε τους υπαίθριους χώρους με σκληρές και μαλακές επιφάνειες που έχουν ως κοινό γνώρισμά τους την εξυπηρέτηση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων και λειτουργιών (μετακίνηση, αναψυχή, εργασία κλπ), την ανάδειξη της πολιτιστικής και ιστορικής φυσιογνωμίας της πόλης και τη διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας. Οι αστικοί χώροι χαρακτηρίζονται ανοιχτοί χώροι που περιλαμβάνουν τόσο τους χώρους πρασίνου, όσο και τους υπόλοιπους αδόμητους χώρους της πόλης. Αστικό πράσινο ή χώρους πρασίνου (urban green spaces) ονομάζουμε το σύνολο των χώρων μέσα ή σε άμεση επαφή με την πόλη, που συγκεντρώνουν τις ιδιότητες των αστικών χώρων που προαναφέρθηκαν, συνίστανται ως επί το πλείστον από πράσινο και έχουν ως κύριο χαρακτηριστικό τους τις υδροπερατές επιφάνειες. Η έννοια των χώρων πρασίνου, όπως θα αναλυθεί στη συνέχεια, περιλαμβάνει χώρους όπως δάση, πάρκα, παιδικές χαρές αλλά και ποτάμια, φυσικούς αδόμητους χώρους, νησίδες κλπ. Χαρακτηρίζουμε έτσι με την έννοια του αστικού πρασίνου και μελετούμε τόσο τους υφιστάμενους όσο και τους θεσμικά χαρακτηρισμένους χώρους μέσα στην πόλη. Συγγενής όρος για τα χαρακτηριστικά του αστικού περιβάλλοντος είναι σύμφωνα με τους Box και Harrison (1993) είναι ο προσβάσιμος φυσικός χώρος πρασίνου. Αυτός αποτελεί ένα χώρο χαρακτηριζόμενο από γη, νερό και άλλα γεωλογικά στοιχεία, ο οποίος έχει εποικιστεί με φυσικό τρόπο από ζώα 27 Σελίδα

38 Κεφάλαιο 1 ο και φυτά και είναι προσβάσιμος με τα πόδια σε μεγάλο αριθμό κατοίκων (Nicol & Blake 2000). Είναι δυνατόν να φιλοξενεί δομικά στοιχεία (κτίσματα κατοικιών, εργοστάσια) που είτε είναι εγκαταλελειμμένα ή έτοιμα να αναπαλαιωθούν. 2.3 Η εξέλιξη των αστικών υπαίθριων χώρων και χώρων πρασίνου Στις αρχές του 20 ου αιώνα δόθηκε για πρώτη φορά από τους αρχιτέκτονες τοπίου F.L.Olmstead ( ) και J.Nolen ( ) ένας πλήρης κατάλογος με τις απαραίτητες κατηγορίες αστικών υπαίθριων χώρων και χώρων πρασίνου για την τότε σύγχρονη πόλη (Αραβαντινός και Κοσμάκη 1988): δρόμοι, βουλεβάρτα και λεωφόροι πάρκα ( parkways) πλατείες, κοινόχρηστο πράσινο (commons), δημόσιοι κήποι παιδικές χαρές τριών κατηγοριών: για μικρά παιδιά, παιδιά προσχολικής ηλικίας, και για εφήβους μικρά πάρκα γειτονιάς μέσα στην πόλη μεγάλα πάρκα έξω από την πόλη Πολλοί από αυτούς (π.χ. η αγορά των αρχαίων ελληνικών και ρωμαϊκών πόλεων) χάθηκαν για αιώνες και επανεμφανίσθηκαν σε νεότερες πολεοδομικές προτάσεις, ενώ άλλοι μετασχηματίσθηκαν στο πέρασμα του χρόνου (π.χ.τα parkways έγιναν διαδρομές πρασίνου), ή χάθηκαν εντελώς (όπως το κοινόχρηστο πράσινο-commons). Η διαχρονική εξέταση του αστικού τοπίου καταλήγει σε δύο κυρίαρχους τύπους αστικών υπαίθριων χώρων (Lynch 1960, Lang 1994, Turner 1996, Smith & Whitelegg 1997): A. δρόμοι και πλατείες: λειτουργούν ως συνδετικά στοιχεία των οικοδομικών τετραγώνων με προορισμό την κοινωνική ζωή και το εμπόριο, και συνήθως απουσιάζουν τα στοιχεία φύτευσης. 28 Σ ελίδα