ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥ

Transcript

1 ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥ 26 Οκτωβρίου 2011 (54η επέτειος θανάτου του Νίκου Καζαντζάκη) ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ ΑΘΗΝΑ

2

3

4 ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ Νίκος Καζαντζάκης, στα Ίχνη του Ανθρώπου και του Δημιουργού

5 ISBN Copyright ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ (ΠΑΤΡΟΚΛΟΣ ΣΤΑΥΡΟΥ) 2012 Χαριλάου Τρικούπη 116, Αθήνα Τηλέφωνο: Fax:

6 Καλωσόρισμα Χαιρετισμός από τη Διευθύντρια των Εκδόσεων Καζαντζάκη ΝΙΚΗ Π. ΣΤΑΥΡΟΥ Χαιρετισμός & Κήρυξη της έναρξης των εργασιών του Συμποσίου από τον Ομ. Καθηγητή ΑΝΔΡΕΑ Ι. ΒΟΣΚΟ 9 Σελ. 5 Α ΕΝΟΤΗΤΑ: Ο Εγκυκλοπαιδικός Καζαντζάκης Ένα ταξίδι στον Πολιτισμό μέσα από τα Λήμματα του Νίκου Καζαντζάκη στο Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ελευθερουδάκη [ ] από τη συν-επιμελήτρια της έκδοσης, Δρα ΜΑΡΙΑ ΓΙΟΥΡΟΥΚΟΥ 13 Οι Γάλλοι στα λήμματα του Νίκου Καζαντζάκη για το Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ελευθερουδάκη από την Αν. Καθηγήτρια ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΜΠΟΤΟΥΡΟΠΟΥΛΟΥ 25 Ο θαυμασμός για την «πνευματικήν ορμήν τής μεγίστης ταύτης ακμής της γερμανικής φιλολογίας» Ο Καζαντζάκης και η Γερμανία [Οι νεωτερισμοί των γερμανικών λημμάτων] από την Επ. Καθηγήτρια ΕΥΗ ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ 31 Ανάγκη επιβίωσης... έρωτας λημμάτων από τη Δρα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΓΙΑΚΟΥΜΑΚΗ 41 Β ΕΝΟΤΗΤΑ: Ο Ζορμπάς στην Ιταλία Χαιρετισμός εκ μέρους του Ιταλικού Μορφωτικού Ινστιτούτου Αθηνών από τη Δρα FRANCESCA CHIESA 49 Τα ίχνη του Ανθρώπου και του Δημιουργού Νίκου Καζαντζάκη σε όλο τον κόσμο από τη Διευθύντρια των Εκδόσεων Καζαντζάκη ΝΙΚΗ Π. ΣΤΑΥΡΟΥ 51 Μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία στα ιταλικά από τον μεταφραστή και εκδότη NICOLA CROCETTI 57 Γ ΕΝΟΤΗΤΑ: Ο Ζορμπάς του Καζαντζάκη και του Κακογιάννη Χαιρετισμός εκ μέρους του Ιδρύματος ΜΙΧΑΛΗΣ ΚΑΚΟΓΙΑΝΝΗΣ από την Υπεύθυνη Επικοινωνίας και Προβολής ΕΛΕΝΗ ΚΥΠΡΙΩΤΗ 67 Λήξη εργασιών Συμποσίου 69 ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

7 Το Πολιτιστικό Κέντρο τού UIndy Athens (πρ. Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν) όπου διεξήχθη το Συμπόσιο των Εκδόσεων Καζαντζάκη για την 54η επέτειο θανάτου τού Νίκου Καζαντζάκη ( )

8 ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΜΝΗΜΗΣ ΚΑΙ ΤΙΜΗΣ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ ΓΙΑ ΤΗΝ 54η ΕΠΕΤΕΙΟ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 Της Νίκης Π. Σταύρου * «Στην Κρήτη, στ αψηλά βουνά, σπάνια, μα τυχαίνει να γεννηθεί σε μια δρακοφαμελιά ένας μαραζάρης ο γέρος γονιός τον ζυγιάζει, τον ξαναζυγιάζει με το μάτι, δεν μπορεί να καταλάβει πώς διάολο βγήκε από το σπλάχνο του το αποζούρι ετούτο; Καλά σε σύναξη τα επίλοιπα θεριά που γέννησε, τους γιούς του, να δουν τι θα τον κάμουν. Ντροπιάζει τη γενιά μας, βρουχιέται ο γέρος, τι να τον κάμουμε, βρε παιδιά; Βοσκός δεν κάνει, πού να σαλτάρει αυτός και να μπει στα ξένα κοπάδια να κλέψει! Πολεμιστής δεν κάνει, λυπάται να σκοτώσει ντροπιάζει το σόι μας, ας τον κάμουμε δάσκαλο.»εγώ, αλίμονο, ήμουν ο δάσκαλος της γενιάς μου», γράφει ο Νίκος Καζαντζάκης στην Αναφορά στον Γκρέκο. 1 Βέβαια, ο Νίκος μπορεί και να μην κατάφερνε να σηκώσει με το ένα χέρι όλους τούς τόμους τού Εγκυκλοπαιδικού Λεξικού Ελευθερουδάκη, κατάφερε όμως και έβαλε ολάκερη τη ζωή και το έργο τού Σοπενάουερ, του Φραγκίσκου τής Ασσίζης, και τόσων άλλων Μεγάλων τού πνεύματος, μ έ σ α στο Λεξικόν Ελευθερουδάκη, ένα από τα σπουδαιότερα εκδοτικά και μορφωτικά εγχειρήματα στον ελλαδικό χώρο τού 20ού αιώνα και μάλιστα, σε μιαν εποχή όπου η συλλογή και συγγραφή πληροφοριών για έστω και μία βιογραφία ήταν αφάνταστα για τον μέσο σύγχρονο μελετητή κοπιαστική. Στο Συμπόσιό μας, σήμερα, επιλέξαμε να παρουσιάσουμε για πρώτη φορά τη νέα κυκλοφορία των Εκδόσεων Καζαντζάκη: τον τόμο Λήμματα του Νίκου Καζαντζάκη στο Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ελευθερουδάκη [ ]. * Η Νίκη Π. Σταύρου, Διευθύντρια των Εκδόσεων Καζαντζάκη, είναι Υφηγήτρια Συγκριτικής Λογοτεχνίας τού UIndy Athens. 1. Νίκου Καζαντζάκη, Αναφορά στον Γκρέκο, Εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2011, σελ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 σελ. 5

9 Για αυτή την έκδοση, για την οποία θα σας μιλήσουν διεξοδικά οι ομιλήτριες της πρώτης θεματικής Ενότητας του Συμποσίου, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά όλους τούς ανθρώπους που κοπίασαν στα πολυδαίδαλα μονοπάτια τού Εγκυκλοπαιδικού Καζαντζάκη μαζί με τον πατέρα μου Πάτροκλο Σταύρου. Ο πατέρας μου, που αυτή τη στιγμή βρίσκεται στην Κύπρο και αναρρώνει αργά αλλά σταθερά, είμαι σίγουρη πως τώρα χαμογελώντας στέλνει την ευγνωμοσύνη του στις Σοφίκα και Μαρίνα Ελευθερουδάκη, εγγονές τού ιδρυτή του ομώνυμου ιστορικού εκδοτικού οίκου των Αθηνών Κώστα Ελευθερουδάκη και άξιες συνεχίστριες του πνευματικού του έργου, οι οποίες με εξαιρετική ευγένεια και καλή διάθεση έδωσαν αφιλοκερδώς τη συγκατάθεσή τους να αξιοποιήσουμε τα λήμματα του Νίκου Καζαντζάκη στην οικογένεια Μπαλή με τις Γραφικές Τέχνες «Ανάγραμμα» και στους βιβλιοδέτες μας Βασίλη Κυπραίο και Γιάννα Τσιάκα, για την καλαίσθητη εργασία τους στις μαζί με πλειάδα άλλων καλών συνεργατών συνοδοιπόρους του στον καζαντζακικό του ανήφορο Μαρία Γιουρούκου, Ευαγγελία Σοφιανού και Ελευθερία Τελειώνη και, βεβαίως, στις εξαίρετες επιστημόνισσες Ελευθερία Γιακουμάκη, Ιφιγένεια Μποτουροπούλου και Εύη Πετροπούλου, για τη σημαντική συμβολή τους στην παρουσίαση και ανάδειξη της έκδοσης. Ας μου επιτραπεί, ακόμη, να ευχαριστήσω τον Ομότιμο Καθηγητή Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας Ανδρέα Ι. Βοσκό, σπάνιο επιστήμονα και άνθρωπο, που δέχθηκε να κηρύξει την έναρξη των εργασιών τού Συμποσίου με μια πολύ συγκινητική ομιλία. Η δεύτερη Ενότητα του Συμποσίου μας είναι αφιερωμένη στο έργο τού Νίκου Καζαντζάκη στην Ιταλία, μέσα και από τη νέα ιταλική μετάφραση του μυθιστορήματος Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά. Για το θέμα θα μιλήσει ο δημιουργός και εκδότης της, γνωστός Νεοελληνιστής και μελετητής ευρωπαϊκής ποίησης, Nicola Crocetti. Η εν λόγω μετάφρασή του έχει δεχθεί διθυραμβικές κριτικές και έχει ξανα-εισαγάγει υπό νέο φως το έργο και το πνεύμα τού Νίκου Καζαντζάκη στον ιταλόφωνο κόσμο. Την ιταλική πτυχή τού Συμποσίου θα αρχίσει να ξεδιπλώνει με χαιρετισμό της η Δρ Francesca Chiesa, εκ μέρους του Ιταλικού Μορφωτικού Ινστιτούτου Αθηνών, και ταλαντούχοι νέοι ηθοποιοί θα μας χαρίσουν το γλυκό άκουσμα αποσπασμάτων τού Ζορμπά στα ελληνικά και στα ιταλικά. Θα έχουμε, επίσης, τη χαρά να παρακολουθήσουμε ένα μουσικό αφιέρωμα στον Νίκο Καζαντζάκη, από το εκπληκτικό κουαρτέτο εγχόρδων «Βίος» υπό τη διεύθυνση του μαέστρου Αλέξανδρου Χαλάψη, και να πάρουμε μιαν εικόνα για την προσαρμογή τής Ασκητικής στη θεατρική σκηνή, από τη θεατρολόγο Ανδρομάχη Μοντζολή. Τέλος, θα έχουμε την ευκαιρία να απολαύσουμε άλλοι για πρώτη φορά, άλλοι για πολλοστή τον σελ Οκτωβρίου 2011 ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

10 Ζορμπά τον Έλληνα (Zorba the Greek), το αγέραστο κινηματογραφικό αριστούργημα του Μιχάλη Κακογιάννη, που θα προλογίσει η Ελένη Κυπριώτη, υπεύθυνη Επικοινωνίας και Προβολής τού Ιδρύματος Μιχάλης Κακογιάννης. Έτσι επιλέξαμε τιμητικά να αποχαιρετήσουμε τον αγαπημένο φίλο και πολυβραβευμένο Κύπριο σκηνοθέτη που, πριν από 3 μήνες (στις 25 Ιουλίου), πέρασε στον άλλον όχτο, όπως θα έλεγε και ο Καζαντζάκης. Σαν σήμερα πριν από 54 χρόνια, η Ελένη Ν. Καζαντζάκη βρίσκεται στο προσκεφάλι τού Νίκου της, φωνάζοντας σε βοήθεια όλους τούς αγίους και παρακαλώντας τον να γίνει καλά. Είναι 26 Οκτωβρίου 1957 και βρίσκονται στην Πανεπιστημιακή Κλινική τού Φράιμπουργκ της Γερμανίας. Εκεί, το ίδιο βράδυ στις 10:20, ο Νίκος Καζαντζάκης αφήνει την τελευταία του πνοή και δρασκελίζει το κατώφλι τής αιωνιότητας. Στο 54ο έτος αυτής τής αιωνιότητας έχουμε έρθει όλοι εμείς εδώ για να τιμήσουμε τη μνήμη τού απροσκύνητου Ανθρώπου- Ψηλορείτη τής Κρήτης, ο οποίος δόξασε, όσο λίγοι άνθρωποι των Γραμμάτων και των Τεχνών, την Ελλάδα και τον Ελληνισμό. Ο Νίκος Καζαντζάκης, αψηλότερος από όλους τούς δράκους τής γενιάς του, με την πένα του μάς άφησε όλα τα πνευματικά εργαλεία που χρειάζεται ο άνθρωπος για να υπερβεί όλες τις δυσκολίες. Επιτρέψτε μου να σας διαβάσω κλείνοντας την τελευταία παράγραφο των Προλεγομένων τού πατέρα μου, Δρος Πατρόκλου Σταύρου, στην παρουσιαζόμενη σήμερα έκδοση Λήμματα του Νίκου Καζαντζάκη στο Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ελευθερουδάκη (σελ. κγ ): «[...] Στους δύσκολους καιρούς που διανύει όχι μόνον η πατρίδα μας, αλλά και η ανθρωπότητα, είναι, πιστεύω, σημαντικό να προσπαθούμε να κρατήσουμε μέσα μας ζωντανή τη φλόγα τής αγάπης για ελευθερία και για υπέρβαση του εαυτού μας. Και, σ έναν τέτοιο δύσκολο ανήφορο, δεν θα ήταν άστοχο να υπολογίζουμε στη στήριξη και συμπαράσταση του οικουμενικού μας συγγραφέα και στοχαστή Νίκου Καζαντζάκη, ο οποίος, εκτός από το ανεξάντλητο, απαράμιλλο έργο που μας κατέλιπε στο πεδίο των Γραμμάτων και της Τέχνης, παραμένει φωτεινό παράδειγμα με την προσωπική του πορεία στα πλαίσια του σεβασμού προς τη φύση και προς τον συνάνθρωπο, της ατομικής υπέρβασης, της ηθικής ακεραιότητας, της αξιοπρέπειας και της ελευθερίας». ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 σελ. 7

11 Υποδοχή Έναρξη Νίκη Π. Σταύρου Ανδρέας Ι. Βοσκός Α Ενότητα: «Ο Εγκυκλοπαιδικός Καζαντζάκης» Μαρία Γιουρούκου Ιφιγένεια Μποτουροπούλου Εύη Πετροπούλου Ελευθερία Γιακουμάκη

12 ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ : ΠΑΝΤΑ ΕΠΙΚΑΙΡΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΣ του Ανδρέα Ι. Βοσκού * Ευχαριστώ ολόψυχα για την τιμητική πρόσκληση να απευθύνω χαιρετισμό στο σημερινό Συμπόσιο (Νίκος Καζαντζάκης, στα Ίχνη του Ανθρώπου και του Δημιουργού), που με τόση αγάπη και μόχθο μεθόδευσες και οργάνωσες, αγαπητή Νίκη Σταύρου (με τους ικανούς συνεργάτες σου). Με τον Νίκο Καζαντζάκη, εκλεκτές και εκλεκτοί σύνεδροι, δεν έχω καταπιαστεί ερευνητικά. Ανήκω, όμως, στη γενιά των Ελλήνων τής Κύπρου που έζησαν σημαντικό μέρος των μαθητικών τους χρόνων στη διάρκεια της συναρπαστικής προετοιμασίας και της διεξαγωγής του ανεπανάληπτου ηρωικού Απελευθερωτικού Αγώνα τής Ε.Ο.Κ.Α. ( ), έχοντας στο προσκέφαλο τον Νίκο Καζαντζάκη και τον εν πολλοίς συνοδοιπόρο του Άγγελο Σικελιανό, τον Διονύσιο Σολωμό και τον Κωστή Παλαμά, τα συνθήματα που έπρεπε να επιλεγούν για τις διαδηλώσεις και τους τοίχους των σχολείων και τα αγωνιστικά φυλλάδια της Άλκιμης Νεολαίας τής Ε.Ο.Κ.Α., τα ποιήματα και τα πεζά αποσπάσματα για τις επάλληλες κηδείες και τα μνημόσυνα της στρατιάς των ηρώων ελευθερίας. Σύντροφός μας μοναδικός, το Δε φοβούμαι τίποτα, είμαι λέφτερος: το δεν ελπίζω τίποτα το μεριάζαμε, γιατί ελπίζαμε, προσδοκούσαμε την Ένωση της Κύπρου με τη Μητέρα Ελλάδα. Άλλη, βέβαια, ήταν η βούληση των ισχυρών τής Γης, και δη τού κατακτητή: της «συμμάχου» Αγγλίας. Σημείωνε τότε (πιθανώς το 1956, μετά τους πρώτους απαγχονισμούς) ο Νίκος Καζαντζάκης, ιδιοχείρως, στη σελ. 5 της πρώτης έκδοσης (1941) του ταξιδιωτικού του έργου Αγγλία: «Το βιβλίο τούτο γράφτηκε πριν απο τα / Δεκεμβριανα και πριν απο την Κύπρο / Δεν ξέραμε τότε, τόρα ξέρουμε το γαλάζο πουλι της ελεφτερ[ίας] / δεν κυκλοφορει έξω απο τα σύνορα της Αγγλίας. Έξω απο τα / σύνορα της Αγγλίας κυκλοφορει ένα άλο εγγλέζικο πουλι μάβρο, / με κόκινο ραμφι και κόκινα νύχια αιματομένα.» 1 (Φυσικά έπρεπε να ξέρουμε, τουλάχιστο από το 1941, όταν, * Ο Ανδρέας Ι. Βοσκός είναι Ομότιμος Καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. 1. Νίκου Καζαντζάκη, Ταξιδεύοντας: Αγγλία, Εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2000, σελ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 σελ. 9

13 μετά το Ελληνικό θαύμα τής Πίνδου και την ηρωικότατη Μάχη τής Κρήτης, η Αγγλία αρνιόταν ωμά να εγκατασταθεί στην Κύπρο η εν εξορία Ελληνική κυβέρνηση!) Ο Νίκος Καζαντζάκης, μαζί με την Ελένη, επισκέφθηκε τον Μάιο του 1926 την Κύπρο, τη γνώρισε, την αγάπησε και δεν την ξέχασε ποτέ («Δεν θέλω να πεθάνω», έλεγε το 1954, «πριν ξαναπάω στην Αμμόχωστο», και το 1948 σκεφτόταν να εγκατασταθεί στο νησί). Συναρπάστηκε από τους διαχρονικούς της αγώνες ελευθερίας, τους παλιούς και τους σύγχρονους, κι από τα Ακριτικά της τραγούδια (με τον Κύπριο Διγενή Ακρίτα να νικά αυτός τον Χάρο: «Κι εδώκαν κι επαλιώννασιν τρεις νύχτες, τρεις ημέρες, / σ τα τρία τα μερόνυχτα ο Διγενής νικά τον»), και σχεδίασε ένα δεύτερο επικό ποίημα ( στίχων, κατά την Οδύσσειά του), με τίτλο Ακρίτας, που δυστυχώς δεν πρόλαβε να γράψει. Έβαλε την Κύπρο, το ηρωικό αρχοντονήσι, στην καρδιά του δίπλα από την Κρήτη του, που την προσφωνεί αδερφή της στον Πρόλογο του Καπετάν Μιχάλη: «Της στέλνει μήνυμα η Κρήτη, σκίζει το πέλαγο η φωνή της, περνάει τα Δωδεκάνησα και της φωνάζει:» Βάστα, αδερφή όμοια κι εγώ σταυρώθηκα και πόνεσα κι είδα ανάσταση όμοια θα δεις κι εσύ!» 1 Στο σπίτι του ο Καζαντζάκης έχει πάντα την Κυπριώτισσα Αφροδίτη (που του χάρισε το 1926 στη Λεμεσό ο Κύπριος αγωνιστής Νικόλαος Κλ. Λανίτης, 2 εξόριστος αργότερα από τους Άγγλους, μετά την εξέγερση του 1931, που οδήγησε τον Άγγελο Σικελιανό να γράψει την περίφημη Κραυγή τής Κύπρου). Όπου μπορεί, μνημονεύει την Κύπρο στα έργα του. Και μένει στρατευμένος στο πλευρό της. Στην ομιλία του στη Βιέννη κατά την απονομή τού Βραβείου Ειρήνης, τον Ιούνιο του 1956, βλέπει να ορθώνεται μπροστά του αιματοστάλαχτο το πρόσωπο της Κύπρου και να ζητά δικαιοσύνη. Και το 1957, λίγο πριν από τον θάνατό του, σφίγγοντας στο Πεκίνο το χέρι τού Κινέζου Πρωθυπουργού Τσου Εν Λάι, του ζητά να μην ξεχνά την Κύπρο. Η ταινία Ζορμπάς ο Έλληνας, σε σκηνοθεσία τού Κύπριου Μιχάλη Κακογιάννη, θα προσθέσει έναν ακόμα σημαντικόν αρμό στις σχέσεις τού Καζαντζάκη με το νησί τής Αφροδίτης. 1. Νίκου Καζαντζάκη, Ο Καπετάν Μιχάλης, Εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2010, σελ Βλ. Ελένης Ν. Καζαντζάκη, Νίκος Καζαντζάκης, Ο Ασυμβίβαστος, Εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 1998, σελ σελ Οκτωβρίου 2011 ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

14 Ο Νίκος Καζαντζάκης πέθανε την 26η Οκτωβρίου 1957, τη χρονιά που είχαν ήδη καθαγιάσει με τη θυσία τους ο Γρηγόρης Αυξεντίου, ο Ευαγόρας Παλληκαρίδης κι άλλοι πολλοί αγωνιστές τής ελευθερίας. Το 1964 (μετά τη νέα περιπέτεια της Κύπρου) η Ελένη Καζαντζάκη, συνεχίστρια της αγάπης τού Νίκου της για το μαρτυρικό νησί, γράφει στον Εθνάρχη Μακάριο: «Αλοίμονον, ο Νίκος Καζαντζάκης δε ζει, να ταχτεί, με όλο του το πάθος, στο πλευρό τής Κύπρου. Ας μου επιτραπεί λοιπόν εμένα να στείλω μια μικρή-μικρή σταγόνα από τον ιδρώτα του. Γιατί αλήθεια, αυτά τα λίγα χρήματα είναι ο ιδρώτας ενός Έλληνα αγωνιστή, που γεννήθηκε κι αυτός σκλάβος κι ήπιε όλο το ποτήρι τής σκλαβιάς και της αδικίας». Και πιο πάνω: «Κι αν είναι ο αγώνας Σας σκληρός πολύ, μια μέρα θα έρθει η Νίκη να Σας δικαιώσει». Η πολυπόθητη αυτή Νίκη δεν ήρθε δυστυχώς ακόμα (την προδοκούμε πάντα). Ήρθε μια άλλη Νίκη, όμορφη σαν την Κύπρο: η Νίκη τής Ελένης Ν. Καζαντζάκη, που τη βάφτισε λίγους μήνες πριν από την Τουρκική εισβολή τού 1974 (δίνοντάς της το όνομα του συζύγου της), την έσωσε από τα νύχια τού Αττίλα μαζί με τη μάνα της (τη Μαίρη Π. Σταύρου) τις δύσκολες μέρες τής εισβολής στην Κερύνια, όπου παραθέριζαν, και υιοθέτησε ύστερα τον πατέρα της (τον Πάτροκλο Σταύρου, δεξί χέρι τού Μακαρίου επί σειράν ετών πολλών, και φιλόλογο δεινό, τιμημένον από την Ακαδημία Αθηνών και το Τμήμα Φιλολογίας τού Πανεπιστημίου Αθηνών), αφήνοντάς τους προίκα πολύτιμη το έργο τού Νίκου Καζαντζάκη και βαρύτατο χρέος τη διάσωση και επάξια προβολή αυτής τής μεγάλης πνευματικής κληρονομιάς τού Ελληνισμού. Πενήντα τέσσερα χρόνια πέρασαν από τον Οκτώβριο του 1957, και το «Δε φοβούμαι τίποτα / Δεν ελπίζω τίποτα / Είμαι λέφτερος» του Νίκου Καζαντζάκη μένει κτήμα ες αεί της ανθρωπότητας, πάντα επίκαιρο, σήμερα ιδιαίτερα που ζούμε τον εφιάλτη τής βαθύτατης οικονομικής κρίσης και των πολλαπλών οδυνηρών συνεπειών της. Ας πάρουμε όλοι το μήνυμα (ας το πάρουν ιδιαίτερα οι άπληστοι πλούσιοι, δικοί μας και ξένοι), προσφεύγοντας και στον πρώτον εισηγητή, τον ονομαστό Κύπριο φιλόσοφο Δημώνακτα ( μ.χ.). Κατά τη μαρτυρία τού Λουκιανού (Δημώνακτος βίος 20): Όταν κάποιος τον ρώτησε ποιος είναι κατά τη γνώμη του ο ορισμός τής ευτυχίας, απάντησε πως μόνο ευτυχισμένο θεωρεί τον ελεύθερο. Κι όταν εκείνος παρατήρησε πως είναι πολλοί οι ελεύθεροι, είπε: «Νομίζω πως ο πραγματικά ελεύθερος είν εκείνος που ούτε ελπίζει ούτε φοβάται τίποτε» (ελεύθερον... νομίζω τόν μήτε ελπίζοντά τι μήτε δεδιότα). Ξανά παρατηρεί ο άλλος: «Και πώς θα μπορούσε κανείς να το πετύχει, αφού όλοι μας έχουμε υποδουλωθεί ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 σελ. 11

15 για τα καλά σ αυτά;» [Η απάντηση του Δημώνακτα:] «Κι όμως, αν είχες προσέξει καλά όσα αφορούν τον άνθρωπο, δεν θα τα εύρισκες άξια για φόβο ή για ελπίδα, αφού και τα δυσάρεστα και τα ευχάριστα θα έχουν οπωσδήποτε ένα τέλος» (γιατί: κοινή μοίρα πάντων ανθρώπων είν ο θάνατος, και πάντα ζητούμενο: ο Άνθρωπος και οι αθάνατες πανανθρώπινες Αξίες νά ναι πάνω από το χρήμα, πάνω από το εφήμερο). Με την πεποίθηση πως στο σημερινό Συμπόσιο θα ιχνηλατηθούν με επιτυχία σημαντικές πτυχές τής ζωής και του έργου τού μεγάλου Κρητικού συγγραφέα, συγχαίρω και πάλι τους οργανωτές (τη Νίκη Σταύρου κι όσους μόχθησαν μαζί της) και εύχομαι ό,τι βέλτιστον για όλους, σύντομη και πλήρη ανάρρωση στον Πάτροκλο Σταύρου, καλή και απρόσκοπτη συνέχεια στη Νίκη. σελ Οκτωβρίου 2011 ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

16 ΕΝΑ ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΛΗΜΜΑΤΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ ΣΤΟ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥΔΑΚΗ Της Δρος Μαρίας Γιουρούκου * Η πρώτη έκδοση του Εγκυκλοπαιδικού Λεξικού Ελευθερουδάκη, άρτιου συγγράμματος αναφοράς επί έναν σχεδόν αιώνα, πραγματοποιήθηκε την χρονική περίοδο , και ολοκληρώθηκε σε δώδεκα τόμους με συμπληρώματα. Ιδιαίτερα διαφωτιστικός για την σύλληψη και εκτέλεσή του, για τις λοιπές αντίστοιχες ελληνικές εκδόσεις τής περιόδου, για ξένα εγκυκλοπαιδικά λεξικά που αποτέλεσαν πρότυπα και πηγή έμπνευσης, 1 για τις τεχνικές ή οικονομικές αντιξοότητες και τους προβληματισμούς που απασχόλησαν τον τότε εκδότη και την Συντακτική Επιτροπή τού Λεξικού, είναι ο Πρόλογος του εκδότη Κώστα Ελευθερουδάκη. Το κείμενο αυτό εισάγει, επίσης, τον αναγνώστη στην μεθοδολογία που αποφασίστηκε και εφαρμόστηκε εξ αρχής, και φανερώνει την αγωνία για την δικαίωση στην επιλογή συντελεστών και συνεργατών, όπως φαίνεται από τα ακόλουθα αποσπάσματα: «Προς ευόδωσιν του προγράμματος τούτου, σκοπούντος να καταστή πιστόν και πλήρες κάτοπτρον της ελληνικής διανοήσεως και της ελληνικής επιστήμης, εκλήθησαν μεν όπως συνεργασθώσι πάντες οι εκλεκτοί τού παρ ημίν επιστημονικού κόσμου, αλλ όπου ήτο ανάγκη, και ξένοι ειδικώτεροι συνέγραψαν άρθρα αναγόμενα εις τα ίδια αυτών έθνη και εις άλλα τινά θέματα» και στο τέλος τού Προλόγου: «Κατά πόσον η έκδοσις αυτού επέτυχε του σκοπού ον προέθετο, μαρτυρούσι τα ονόματα των συνεργασθέντων εις τούτο, εγγυάται δε η αυστηρά επιστημονική μέθοδος, ήτις εκυριάρχησε και διαπιστούται τόσον εις τας λεπτομερείας τού έργου όσον και εις την αντικειμενικήν συγγραφήν τών άρθρων [ ]». * Η Μαρία Γιουρούκου είναι Διδάκτωρ Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας τής Φιλοσοφικής Σχολής τού Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, και συν-επιμελήτρια της έκδοσης Λήμματα του Νίκου Καζαντζάκη στο Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ελευθερουδάκη, Εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα Ενδεικτικά αναφέρουμε το εικονογραφημένο επτάτομο Nouveau Larousse illustré Dictionnaire universel encyclopédique, (Supplément, 1907), σε διεύθυνση Claude Augé, από όπου προέρχονται και χαρακτικά αναδημοσιευμένα στο Λεξικόν Ελευθερουδάκη. Ο λεξικογράφος Claude Augé, πρόσωπο-σταθμός στην ιστορία του συγκεκριμένου λεξικού, αποκαλούμενος δεύτερος «πατέρας» του, ήταν γαμπρός τής οικογενείας Larousse, νυμφευμένος με την μικρανεψιά τής συζύγου τού Pierre Larousse. ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 σελ. 13

17 Μέσα στο πλήθος των διαπρεπών επιστημόνων και των λογίων, Ελλήνων και ξένων, που συνέπραξαν είτε ως μέλη τής Συντακτικής Επιτροπής τού Λεξικού είτε ως συνεργάτες, διακρίνεται και το όνομα του Νίκου Καζαντζάκη. 2 Ο συνολικός αριθμός των λημμάτων στο Λεξικόν που φέρουν την υπογραφή Ν.Καζ. ανέρχεται σε 228. Ο αριθμός αυτός προέκυψε από συμπληρωματικές έρευνές μας για τις ανάγκες της σημερινής έκδοσης και διαφέρει από την αρχική καταμέτρηση από τον βιβλιογράφο τού Καζαντζάκη Γ. Κ. Κατσίμπαλη, ο οποίος είχε αποδελτιώσει 174 άρθρα. Έχοντας υπ όψιν τα νέα στοιχεία, προχωρήσαμε στον σχεδιασμό και την υλοποίηση της έκδοσης. Ωστόσο, εύλογα τίθεται το ερώτημα για ποιον λόγο έγινε η έκδοση αυτή. Τι επιπλέον προσφέρει στην θεώρηση του έργου τού Νίκου Καζαντζάκη μια συνάθροιση λημμάτων από ένα εγκυκλοπαιδικό λεξικό των αρχών τού 20ού αιώνα; Το ίδιο ερώτημα απασχόλησε και τον σημερινό εκδότη τού έργου τού Κρητικού συγγραφέα, καθώς προχωρούσε η έρευνα. Θεωρούμε, όμως, ότι η απάντηση καθίσταται προφανής μόλις φυλλομετρήσει κανείς την νέα έκδοση και διαπιστώσει την ύπαρξη της πτυχής αυτής τού Νίκου Καζαντζάκη. Διότι όλοι γνωρίζουμε τον διεθνούς φήμης και πολυμεταφρασμένο συγγραφέα το στοιχείο που τονίζεται τώρα είναι ότι εκείνα τα λογοτεχνικά χαρίσματα ή χαρακτηριστικά που τον εξύψωσαν σε παγκόσμιο επίπεδο, είναι τα ίδια εργαλεία που τον βοήθησαν στο βιοποριστικό αυτό εγχείρημα: η γλωσσική δεινότητα, η αμεσότητα και μεστότητα του λόγου του, ο πλούτος της γνώσης, η αδιαμφισβήτητη γλωσσομάθειά του, τον καθιστούν ιδανικό συντάκτη λημμάτων. Μπορεί να προσεγγίσει την ξένη βιβλιογραφία (και πρωτότυπα έργα, πολλές φορές), μπορεί να προσαρμόσει και να συμπυκνώσει τον λόγο του στην προκαθορισμένη και περιορισμένη έκταση ενός εγκυκλοπαιδικού λήμματος, προσφέροντας άρθρα ολοκληρωμένα και περιεκτικά. Φανερώνεται ο ερευνητής, ο επιστήμων, ο στιβαρός γνώστης του πολιτισμού, της φιλολογίας, της παγκόσμιας ιστορίας και τέχνης. Ο εξειδικευμένος μελετητής τού Καζαντζάκη δεν θα δυσκολευτεί να αναγνωρίσει ά ξ ο ν ε ς που καθόρισαν την σκέψη τού συγγραφέα και τον απασχόλησαν στα έργα του: η φιλοσοφία, η θρησκεία (Βούδδας και βουδδισμός, Θηρεσία, Λογιόλα, Φραγκίσκος τής 2. Παρ όλη την εμπιστοσύνη τού Ελευθερουδάκη προς τους συνεργάτες του, αρχικά κάποια ίχνη πικρίας υπάρχουν σε επιστολή τού Καζαντζάκη προς τον Πρεβελάκη στις 5 Οκτωβρίου 1927: «Ευχαριστώ να πείτε και του κ. Ελ[ευθερουδάκη] για τα καλά λόγια που μού γραψε. Σα να παραξενεύτηκε πως ήσαν καλά τα άρθρα. Μακάρι ν αποχτούσε πεποίθηση πως μπορούσε να του είμαι καλός συνεργάτης, γιατί αυτό θα με βοηθούσε [ ] να ζήσω μακριά από την Ελλάδα». (Τετρακόσια Γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη, Β έκδοση, Εκδόσεις Ελένης Ν. Καζαντζάκη, Αθήνα 1984, σελ. 50). σελ Οκτωβρίου 2011 ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

18 Ασσίζης, ο αιρεσιάρχης Μοντάνος, είναι ορισμένα από τα λήμματα), η ιστορία (εκτός των μεμονωμένων προσώπων, συνέταξε δύο εκτενέστατα άρθρα για την εθνολογία και την ιστορία Ισπανίας και Ινδίας), η αρχαιολογία, το δίκαιο, η ηθική, η κριτική, η λογοτεχνία (γαλλική, γερμανική, ισπανική, ινδική), η ποίηση, το θέατρο, αλλά και ο πολιτικός στοχασμός, η οικονομία, οι καλές τέχνες (κυρίως η ζωγραφική). Ως προς τα ίδια τα λημματογραφούμενα πρόσωπα, υπογραμμίζουμε τις γνώσεις του περί Γάλλων λογίων (πάνω από τα μισά λήμματα που φέρουν την υπογραφή του αφορούν μορφές των Γαλλικών Γραμμάτων), Γερμανών, Ρώσων (σημειώνουμε ότι την ίδια περίοδο και από τον ίδιο εκδοτικό οίκο κυκλοφόρησε το έργο του Ιστορία της Ρωσικής Λογοτεχνίας 3 ), Άγγλων, Ιταλών, Ισπανών, Ινδών, Ελβετών, Βέλγων, Ολλανδών κ.ά. Το ένα και μοναδικό λήμμα που αφορά Έλληνα, όφειλε να είναι για τον Γκρέκο, τον κρητικής καταγωγής «Ευρωπαίο» ζωγράφο και σημείο αναφοράς για τον Καζαντζάκη. Ήδη, προτού γράψει την Αναφορά στον Γκρέκο, την εποχή που συντάσσει τα άρθρα τού Λεξικού, σημειώνει σε υστερόγραφο επιστολής του προς τον Πρεβελάκη (Κίεβο, & 2 Ιουνίου [1928]): «[...] Δίνετε επίσης από τα χρήματα των άρθρων 500 δραχμές για Greco». Και ο Πρεβελάκης διευκρινίζει για ποιον λόγο θα γινόταν η δωρεά: «Ήταν να γίνει ένας έρανος από το περ(ιοδικό) Πρωτοπορία για να στηθεί στην Αθήνα η προτομή τού Γκρέκο. Ο Κ. θέλει να συνεισφέρει. [...]» 4 Με αφορμή αυτό το στοιχείο, επισημαίνουμε το πλήθος και την ποικιλία των πληροφοριών που προκύπτει από την μελέτη των επιστολών τις οποίες έστελνε ο Νίκος Καζαντζάκης στον φίλο του Π α ν τ ε λ ή Π ρ ε β ε λ ά κ η. Ειδικά για την περίοδο που εξετάζουμε, οι επιστολές αυτές αποτελούν τεκμήριο της ιστορίας τού Λεξικού, εφόσον ο Πρεβελάκης διετέλεσε μέλος της Συντακτικής Επιτροπής τού Εγκυκλοπαιδικού Λεξικού από τον Δεκέμβριο του 1926 έως τον Ιούνιο του 1930 (με γραφείο στην οδό Μητροπόλεως 8). Είναι πολύτιμο λοιπόν το περιεχόμενό τους, καθώς αναφέρονται σε ζητήματα που σχετίζονται άμεσα με την έκδοση του Λεξικού: γίνεται λόγος για τα προτεινόμενα άρθρα, την αμοιβή του Καζαντζάκη, την μέθοδο συγγραφής, την αναζήτηση βιβλιογραφίας κ.λπ. 3. Νίκος Καζαντζάκης, Ιστορία της Ρωσικής Λογοτεχνίας, εκδοτικός οίκος Ελευθερουδάκη, Αθήναι 1930, 2 τόμοι τελευταία επανέκδοση σε ενιαίο τόμο, Εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα Τετρακόσια Γράμματα, ό.π., σελ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 σελ. 15

19 Φαίνεται, επί παραδείγματι, ότι, ως μέλος τής Συντακτικής Επιτροπής, ο Πρεβελάκης πρότεινε κάποια ονόματα στον Καζαντζάκη, και εκείνος με την σειρά του διαπραγματευόταν, αντιπρότεινε και ζητούσε την σχετική βιβλιογραφία για την σύνταξη των άρθρων. 5 Σταχυολογούμε τα ακόλουθα αποσπάσματα τριών επιστολών από τον Σεπτέμβριο του 1927 έως τον Φεβρουάριο του 1928: (Τετρακόσια Γράμματα, σελ. 43): [Αίγινα] [...] Ετοιμάστε μου λοιπόν ό,τι δυνατόν για το Βούδα, Gandhi, (θά θελα και Μουσσολίνι και Φασισμό), Lénine κλπ. ως πρώτα άρθρα. [...] 6 Πάντα Ν (Τετρακόσια Γράμματα, σελ ): [Αίγινα] [...] Την Κυριακή για ν αναπαυτώ θα Σας κάμω τους αμερικ[άνικους] και ιταλ[ικούς] καταλόγους. Για το Β σκέφτηκα πως θα μ ενδιέφερε να γράψω μονάχα τους σπουδαιότερους Boccaccio, Balzac, Voltaire, Valéry, Verlaine, Baudelaire, Vigny κλπ. όσα δε δόθηκαν ακόμα. Μου ετοιμάζετε όσα είναι λεύτερα, και τα γράφω στην Αθήνα, σαν έρθω. Εδώ θά θελα να γράψω μονάχα την Ισπανία και Ιντίες ή κανένα άλλο μεγάλο άρθρο [...]. Στην Αθήνα θα Σας ετοιμάσω κι ολόκληρο τον κατάλογο της γερμ[ανικής] φιλολ[ογίας]. [...] 5. Ας μην παραξενεύεται ο ερευνητής εάν διαπιστώσει ότι «απουσιάζουν» από τα άρθρα τού Καζαντζάκη πρόσωπα που θα ήταν αναμενόμενο να έχει συντάξει το λήμμα τους. Για παράδειγμα: λήμματα για Γκαίτε και Σίλλερ υπάρχουν, αλλ όχι με την δική του υπογραφή. Του μεν Σίλλερ είναι ανυπόγραφο, του δε Γκαίτε φέρει υπογραφή Α. Κουρτ. (που δεν αναλύεται στον Πίνακα Συνεργατών). Δηλαδή, το ότι δεν βλέπουμε κάποια «τρανταχτά» ονόματα να περιλαμβάνονται στα λήμματα του Καζαντζάκη, δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν στο Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν. Είτε δεν είχαν ανατεθεί στον Καζαντζάκη, είτε για κάποιο θέμα ή πρόσωπο επελέγη λήμμα συνταχθέν από άλλον συνεργάτη, είτε παρουσιάζεται αντίστοιχο λήμμα ανυπόγραφο, που είναι σύνηθες φαινόμενο στο Λεξικόν. 6. Σημείωση Πρεβελάκη (υπ αρ. 4): «Ζητάει τη σχετική βιβλιογραφία για τα πρώτα άρθρα που θα γράψει στο Λεξικό. Τα άρθρα τού Κ. έχουν δημοσιευθεί με τ αρχικά Ν.Κ. [sic] (Βλ. Γ. Κ. Κατσίμπαλη, Βιβλιογραφία Ν. Καζαντζάκη, Α , στους αριθμούς ) [...]». Και σε επιστολή τού Καζαντζάκη προς την Ελένη, γραμμένη στην Αίγινα στις 20 Σεπτεμβρίου 1927, διαβάζουμε: «[...] Αυτές τις μέρες θα γράψω για την Εγκυκλοπαιδεία του Ελευθερουδάκη άρθρα για το Βούδα, Λένιν, Γκάντι, Δοστογιέφκι, Greco κλπ. Ώστε άπειρη πάλι μπροστά μου εργασία. [...]» (Ελένη Ν. Καζαντζάκη, Νίκος Καζαντζάκης, Ο Ασυμβίβαστος, Εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 1998, σελ. 207). σελ Οκτωβρίου 2011 ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

20 Στις Nouvelles Littéraires είδα μια κρίση για μια κινέζικη ανθολογία: «Une merveille inconnue». Διαβάσετέ τη κι ίσως νά ταν χρήσιμο να την παραγγείλει ο Ελ[ευθερουδάκης] για βοήθημα. Εδώ στη Βιβλ[ιοθήκη], Εθνική και Βουλής, δεν υπάρχει μήτε ένα βιβλίο για ιστορία φιλολογ[ίας] ανατολίτικης, βαλκανικής κλπ. Σας εσωκλείω μερικά ονόματα που θά θελα, αν είναι λεύτερα, ν αναλάβω. Προσθέσετε και Σεις όσα θέτε που ξέρετε πως μ ενδιαφέρουν. Προπάντων άρθρα μεγάλων ανθρώπων που αγαπούμε: ζωγράφοι, φιλόσοφοι κλπ. [...] (Τετρακόσια Γράμματα, σελ ): [Αίγινα, αρχές Οκτωβρίου 1927] Σας στέλνω τους δυο καταλόγους. Ελλιπέστατοι από τα 1900 και πέρα. Πολλά από τα ονόματα τούτα είναι ανάξια λόγου. Σκέφτηκα να πάρω αν είναι λεύτερα και όλα τα ονόματα ζωγράφων και γλυπτών. Αυτά μ ενδιαφέρουν πολύ. Κοιτάζετε αν είναι δυνατόν. Ώστε όταν θα γυρίσω από τη Ρουσία νά ναι όλη η προεργασία έτοιμη και να μη χρονοτριβήσω πολύ στην Αθήνα. Περιμένω για Ιντίες και Ισπανία. [...] Πάντα Ν Υ.Γ. Τώρα λαβαίνω το γράμμα Σας κλπ. Χάρηκα πολύ που Σας αρέσουν τα άρθρα. Κι ευχαριστώ πολύ που διατιμήθηκαν σε αψηλή τιμή. Μα δεν ξέρω αν θα προλάβω να κάμω τα άρθρα που μου στείλατε, γιατί είμαι φοβερά πνιμένος στην αντιγραφή τού Ταξιδεύοντας. Πάντως θα κάμω από όσα θα μου στείλετε βοηθήματα (δεν πήρα τη γερμ[ανική] φιλολ[ογία]) όσα μπορώ. Όταν πια ησυχάσω στο Παρίσι, θ αρχίσει κανονικά και άφθονα η εργασία. Τώρα ένα είναι σπουδαίο: να μου κλείσετε όσα άρθρα μάς ενδιαφέρουν φιλοσοφία, φιλολογία, ζωγραφική για να τά χω ρεζέρβα στο Παρίσι. Από το Β αναγκαστικά, αφού φεύγω για τη Ρουσία, θα χάσω αρκετά άρθρα, μα δεν πειράζει. Τα χρήματα τα παίρνω όταν έρθω. Σας ευχαριστώ για όλα. Μακάρι ο Ελ[ευθερουδάκης] να μου μπιστεύεται εργασία να μείνω όσο μπορώ περσότερο και καλύτερα στο Παρίσι. Πάντα, μαζί Σας Ν ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 σελ. 17

21 (Τετρακόσια Γράμματα, σελ ): [Αίγινα, 9 Οκτωβρίου 1927] Εργάζουμαι τώρα τη γερμ[ανική] φιλ[ολογία] μα το βιβλίο που μου στείλατε είναι ωραία, λυρικά γραμμένο, μα εντελώς ακατάλληλο για τη δουλειά μας: α) Δεν έχει παρά ελάχιστες χρονολογίες, βιογραφίες κλπ. Μελετά την ουσία, υποθέτει γνωστά τα υπόλοιπα. β) Φτάνει ώς το θάνατο του Γκαίτε. Τέλειο για τη δουλειά μας (εγώ θα τό θελα πιο εχτεταμένο) είναι το βιβλίο τής γαλ[λικής] φιλολ[ογίας]. Για τους σπουδαίους Bœhme και St. Bernard και για τους Γερμ[ανούς] όλους τού Β όχι πάνου από 12 θα γράψω στην Αθήνα. Οι άλλοι είναι εντελώς ασήμαντοι κι είναι κρίμα να διατεθεί γι αυτούς χώρος. Φαντάζουμαι, ούτε η Britannica θα τους έχει. Νά ξερα ποιους από τη γαλ[λική] φιλολ[ογία] δεν έχετε δώσει, είχα καιρό να τους γράψω. Ισπανοί υπάρχουν δυο νεώτεροι: [Pio] Baroja και [Jacinto] Benavente και πέντ έξι παλαιοί. Άραγε τον σπουδαιότερο του Β Γερμανό, τον Wieland, τον δώσατε; Γιατί δεν είναι στα δελτία. [...] Έγραψα το μισό άρθρο τού Λένιν, μα δυστυχώς όλο θα γιομίσει βιογραφία και γεγονότα ελάχιστα θα μπορέσω και θα μου επιτραπεί να βάλω δικά μου, για τις κεντρικές ιδιότητές του. Το σταμάτησα, γιατί του Jaroslavski 7 είναι ελλιπές σε ό,τι αφορά τα μετά την κατάληψη της εξουσίας, 1918, και πρέπει να συμβουλευτώ άλλα βιβλία. [...] (Τετρακόσια Γράμματα, σελ ): [Αίγινα, 12 Οκτωβρίου 1927] [...] Έλαβα τη ρούσ[ικη] φιλολ[ογία] και τ άρθρα. Μα, από τα 27 που σημειώνετε, μόλις 15 μπορούν να γραφούν, για τ άλλα αναφέρεται μόνο τ όνομα στο βιβλίο. Κι από τα 15 αυτά, μόνο ο Μπιελίνσκι είναι ενδιαφέρον [sic]. Δηλ. αύριο θά ναι όλα έτοιμα. Μακάρι να προφτάνατε να μου στέλνατε μερικά ονόματα από τη γαλ[λική] και ιταλ[ική] φιλολ[ογία] ενδιαφέροντα που να τα γράψω, να μη μένω άεργος. Έπειτα θα πάρω και για το βαπόρι άρθρα ίσως όλη τη ρούσ[ικη] φιλολογία να την ετοιμάζω ταξιδεύοντας. Παθαίνω και πάλι ό,τι και πάντα σε κάθε τι: αφοσιώνουμαι αλάκερος και δεν μπορώ να μοιραστώ τώρα, νά μενα εδώ, θα τέλευα μυθώδη εργασία στο Λεξικό. Μα αυτό στο Παρίσι. Σας ευχαριστώ για τους 170 φιλόσοφους θα πάρω όλους τούς φιλόσ[οφους], αν και αυτό είναι πολύ δυσκολώτερο από φιλόλογους και ζωγράφους. Μα πρέπει να δουλέψω γενναία. Αν ο Κόντογλ[ους] δε θέλει, τότε οι ζωγράφοι μ ελκύουν περισσότερο απ όλους. 7. «Το βιβλιαράκι τού E. Jaroslavski, Lénine, sa vie, son œuvre (Librairie de l Humanité, 120 rue Lafayette, Paris, δ.χ.)»: Σημείωση Πρεβελάκη. σελ Οκτωβρίου 2011 ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

22 Έγραψα μερικά άρθρα τα περισσότερα είναι αδύνατο να υπερβούν τις 10 γραμμές ο Μπιελίνσκι έπιασε 40. Αύριο, άμα τα τελειώσω, θα γράψω τον Gogol, Πούσκιν κλπ. Αν ωστόσο λάβω δελτία νέα, καλά, αλλιώς όταν πια έρθω στην Αθήνα. [...] (Τετρακόσια Γράμματα, σελ ): Ξανά-Αίγινα, [...] Γράφω άρθρα πολλά και θα γυρίσω σε ελάχιστες μέρες να πάρω νέα άρθρα και βοηθήματα. Θά θελα, πρι φύγω για τη Ρουσία, να τέλευα όλη αυτή την αρθρολογία, και να τη δίνετε με δόσες, ανάλογα με το τύπωμα του Λεξικού. [...] Εκτός λοιπόν από την συζήτηση για τα πρόσωπα, τα λήμματα των οποίων θα συνέτασσε, διαπιστώνουμε την ύπαρξη «ε ν τ ο λ ή ς σ υ γ γ ρ α φ ή ς (όπου οριζόταν και η έκταση του άρθρου σε αριθμό στίχων)», 8 και είδαμε ότι ο Καζαντζάκης σημειώνει: «Έγραψα μερικά άρθρα τα περισσότερα είναι αδύνατο να υπερβούν τις 10 γραμμές ο Μπιελίνσκι έπιασε 40» 9 ενώ σε προηγούμενο γράμμα του (5 Οκτωβρίου 1927) έχει προτείνει αλλαγή στην έκταση των άρθρων: «Ο Voltaire πρέπει να γίνει στίχ[ους], ο Villon 50, ο Buffon 40, ο Boss[uet] 50 κλπ. β) Πολλά άρθρα είναι ασήμαντα (πολλά μάλιστα κι ούτε καν τ αναφέρει το βιβλίο που μου στείλατε) και νομίζω πως πρέπει ολότελα να φύγουν. Καλύτερα να γίνει οικονομία παραλείποντας τους ασήμαντους και γράφοντας κάπως περσότερα στους σημαντικούς». 10 * * * Είναι ευνόητο ότι, εκτός άλλων, κ α ι β ι ο π ο ρ ι σ τ ι κ ο ί λ ό γ ο ι οδήγησαν τον Καζαντζάκη στην εργασία αυτή, όπως επιβεβαιώνεται και μέσω των επιστολών του θα αρκεστώ στις ακόλουθες επισημάνσεις: Σε υστερόγραφο επιστολής του (Αίγινα, αρχές Οκτωβρίου 1927) ο Καζαντζάκης γράφει για τα άρθρα του: «Κι ευχαριστώ πολύ που διατιμήθηκαν σε αψηλή τιμή», δίνοντας την ευκαιρία στον Πρεβελάκη να σχολιάσει: «Τα άρθρα τού Κ. για το Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό, ο Κώστας Ελευθερουδάκης είχε τη γενναιοδωρία να τα αποτιμήσει προς 2,50 δραχμές την αράδα (1 αράδα 52 ψηφία). Η συνηθισμένη του τιμή ήταν 1 δραχμή και 15 λεπτά». 11 Σε άλλη του επιστολή 8. Τετρακόσια Γράμματα, ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ. 48. ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 σελ. 19

23 (Αίγινα, 30 Σεπτεμβρίου 1927) επαληθεύεται πως όντως η αμοιβή του δεν ήταν αμελητέα, διότι αναφέρει πάλι ο Καζαντζάκης: «Όμως αν μου στείλετε για την Ισπανία και Ιντίες, θα προλάβω να κάμω τα δυο μεγάλα άρθρα πράμα που θα μου χρησιμέψει για τα έξοδα του ταξιδιού». 12 Πρόκειται για το ταξίδι του στην Ρωσία, για το οποίο γράφει λίγους μήνες αργότερα (3 Ιανουαρίου 1928) στην Ελένη ότι σχεδιάζει να ζήσει εκεί χωρίς οικονομική εξάρτηση από τους Ρώσους, καλύπτοντας τις οικονομικές ανάγκες του κατά ένα μέρος από την συγγραφή των άρθρων για το Λεξικόν Ελευθερουδάκη. 13 * * * Η τελική μ ο ρ φ ή των άρθρων, όπως έφθασαν σ εμάς, έχει εν μέρει διαμορφωθεί και από τους διορθωτές τού Λεξικού, σε συνδυασμό με τους κανόνες που οδήγησαν σε γλωσσική ομοιομορφία τα λήμματα τόσων συνεργατών. Ως προς το π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο, ωστόσο, προτού συνταχθεί το λήμμα, έπρεπε να εντοπιστεί η αντίστοιχη βιβλιογραφία. Εάν αναλογιστούμε πόσος χρόνος απαιτείται στις ημέρες μας για να έχουμε πρόσβαση σε εξειδικευμένα βιβλία ή άρθρα με όλα τα διαθέσιμα ηλεκτρονικά τεχνολογικά μέσα και την οργάνωση των βιβλιοθηκών, πόσο δύσκολο εγχείρημα ήταν άραγε στις αρχές τού 20ού αιώνα η συγκέντρωση της απαραίτητης βιβλιογραφίας; Η βιωματική βιβλιογραφική περιπέτεια του Καζαντζάκη, στην διαδικασία τής σύνταξης λημμάτων για το Λεξικόν Ελευθερουδάκη, καταγράφεται επίσης σε επιστολές του προς τον Πρεβελάκη. Καθώς ζούσε για μακρά χρονικά διαστήματα σε ευρωπαϊκές πόλεις, ήταν υποχρεωμένος να αναζητά στις αντίστοιχες βιβλιοθήκες διεθνή βιβλιογραφία και βιβλιογραφικά εργαλεία. Οι δυσκολίες που αντιμετώπισε ήταν πολλές, και μία από τις πιο χαρακτηριστικές σχετικές επιστολές του είναι η ακόλουθη, γραμμένη στο Παρίσι, στις 19 Απριλίου 1930: [...] Και το χειρότερο: Είμαι υποχρεωμένος να επιστρέψω τα άρθρα που μου στείλατε, γιατί είναι αδύνατο εδώ να εργαστώ. Καμιά Βιβλιοθήκη δεν έχει τα βοηθητικά, που μου χρειάζουνται: Η Bibliothèque Nationale δεν έχει [λεξικά] Meyer, Brockhaus, Encycl[opaedia] Brit[annica]! Οι άλλες, ακόμα χειρότερα. Μόνο η Bibliothèque Carnegie έχει Encycl[opaedia] Brit[annica]! Αύριο θα πάω στη Γερμ[ανική] Πρεσβεία, όπου ίσως βρω τα γερμ[ανικά] λεξικά. Γυρίζω από το πρωί ώς το βράδυ τις Βιβλιοθήκες, του κάκου. Πήγα στου Larousse, παρακάλεσα, του πήγα γράμματα από την Πρεσβεία, να με αφήσει να εργαστώ με τα βοηθητικά που έχει. Αδύνατο. 12. Ό.π., σελ Νίκος Καζαντζάκης, Ο Ασυμβίβαστος, ό.π., σελ σελ Οκτωβρίου 2011 ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

24 Αρνιούνται par principe [κατ αρχήν]. Είναι καταπληχτικό τα στοιχειώδη αυτά έργα να μην υπάρχουν στο Παρίσι. Εδώ μονάχα ό,τι είναι roman και décadence και sexualité [μυθιστόρημα και παρακμή και σεξουαλισμός] ακμάζει. [...] 14 Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι, για τις ανάγκες τής σημερινής έκδοσης, βιώσαμε παρόμοια αγωνία για τον εντοπισμό και την διασταύρωση κάποιων στοιχείων. Καθώς με την πάροδο των χρόνων τα συγγράμματα (εγκυκλοπαίδειες, γραμματολογίες, λεξικά) ανανεώνονται διαρκώς, (το προτείνει άλλωστε και ο Καζαντζάκης σε επιστολή του, όπως επισημάναμε και προηγουμένως, 15 ενώ αλλού διαπιστώνει: «Οι άλλοι είναι εντελώς ασήμαντοι κι είναι κρίμα να διατεθεί γι αυτούς χώρος. Φαντάζουμαι, ούτε η Britannica θα τους έχει» 16 ) έπρεπε και εμείς ακολουθώντας αντίστοιχη πορεία να ανατρέξουμε σε σπάνιες εκδόσεις τής εποχής εκείνης, αποκείμενες σε δημόσιες και ιδιωτικές βιβλιοθήκες, προκειμένου να γίνουν επιβεβαιώσεις για μερικούς ελάσσονες συγγραφείς. Όπως ήδη αναφέραμε, η έκδοση αφορά πρωτίστως τα 228 καταμετρημένα άρθρα της πρώτης έκδοσης του Λεξικού. 17 Στο σύνολο αυτό δεν συνυπολογίζονται όσα θεωρούνται αμφίβολα ως προς την απόδοσή τους στον Νίκο Καζαντζάκη, είτε γιατί είναι ανυπόγραφα (πρακτική που απαντά συχνά στο Λεξικόν), είτε γιατί δεν είναι απολύτως σαφές από ποιον συντάκτη προέρχονται, εφόσον συχνά δύο ή περισσότεροι συνεργάτες συνέτασσαν τμήματα του ίδιου γενικού λήμματος. Περισσότερες λεπτομέρειες σημειώνονται στο Παράρτημα της νέας έκδοσης, στην ενότητα «Αμφίβολα». Αναφορές σε ανυπόγραφα άρθρα του Καζαντζάκη εντοπίζονται τόσο στον Ασυμβίβαστο 18 όσο και στα Τετρακόσια Γράμματα, όπου σχολιάζει ο Πρεβελάκης: «[...] χώρια από τα υπογραμμένα, ο Κ. έγραψε πολλά άλλα άρθρα, που δημοσιεύθηκαν ανωνύμως ή που δε δημοσιεύθηκαν καθόλου. Ποια είναι αυτά, θα μπορούσε κανείς να το βρει 14. Τετρακόσια Γράμματα, ό.π., σελ Οι μεταφράσεις των γαλλικών όρων ανήκουν στον Πρεβελάκη. 15. Βλ. ανωτέρω, σελ. 49 των ΠΡΑΚΤΙΚΩΝ (και υποσημ. 10). 16. Τετρακόσια Γράμματα, ό.π., σελ Στην δεύτερη έκδοση του Λεξικού (1964 και εξής) διατηρήθηκαν ως έχουν όλα τα λήμματα με την υπογραφή τού Καζαντζάκη, με ελάχιστες προσθήκες σε ορισμένα, κυρίως ως προς την νεώτερη βιβλιογραφία ή για νέα στοιχεία τού αναφερόμενου προσώπου (π.χ. το έτος θανάτου τού Πωλ Βαλερύ και πρόσθετη βιβλιογραφία, ή το σχόλιο για την ζημίωση της φήμης τού Γ. Χάουπτμαν λόγω υποταγής του στο χιτλερικό καθεστώς). 18. Νίκος Καζαντζάκης, Ο Ασυμβίβαστος, ό.π., σελ. 207 και 224. ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 σελ. 21

25 στο αρχείο τού Λογιστήριου τού Λεξικού Ελευθερουδάκη. (Τα άρθρα πληρώνουνταν την ώρα που τα παράδιδε ο συγγραφέας, αδιάφορο ποια θα ήταν η τύχη τους.)» 19 Ας πάρουμε τώρα μια μικρή γεύση από τα άρθρα με την υπογραφή Ν.Καζ. (Νίκος Καζαντζάκης), παραθέτοντας ως δείγμα γραφής δύο αποσπάσματα από το λήμμα/άρθρο για τον Άγγλο ποιητή Βύρωνα αρχικά, για τον χαρακτήρα του: Η φοιτητική του ζωή υπήρξε πλήρης σκανδάλων: έπινεν, εχαρτόπαιζεν, ηρωτεύετο, έτρεχεν αδιακόπως έφιππος, έτρεφε κύνας, κατεσπατάλα την μικράν τότε οικογενειακήν του περιουσίαν. Ήτο ωραίος ως Απόλλων, εχώλαινε δε μόνον ελαφρώς κατά τον δεξιόν πόδα και προσεπάθει πάντοτε αγωνιωδώς ν αποκρύπτη το σωματικόν του τούτο ελάττωμα. Και έπειτα για το έργο του: Ο Βύρων, ως άνθρωπος και ποιητής, υπήρξεν είς των αρτιωτέρων αντιπροσώπων τού ρωμαντισμού: ακόρεστος, υπερήφανος, ευέξαπτος, βίαιος, περιφρονητής τής χρυσής μετριότητος και της ηρέμου ζωής, θεατρικός άμα και γενναιόψυχος. Η ποίησίς του είνε πλήρης υπερβολών, πλουσία, αχαλίνωτος, με λαμπροτάτας αντιθέσεις, με μοναδικήν μουσικότητα και ορμήν ύφους. * * * Η συγκεντρωτική έκδοση των λημμάτων τού Νίκου Καζαντζάκη στο Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ελευθερουδάκη, έκτασης 340 σελίδων, διαρθρώνεται ως εξής: Δύο εισαγωγικά Σημειώματα καθοδηγούν τον αναγνώστη και τον κατατοπίζουν σχετικά με τις συνθήκες υπό τις οποίες συνεργάστηκε ο Νίκος Καζαντζάκης με τον Εκδοτικό Οίκο τού Κώστα Ελευθερουδάκη (συνεργασία που συνεχίστηκε με την έκδοση της Ιστορίας της Ρωσικής Λογοτεχνίας και μεταφράσεις/διασκευές παιδικών έργων), για την προσωπική σχέση που αναπτύχθηκε μεταξύ των δύο ανδρών, για την ιστορία τής σύνταξης των λημμάτων στο Λεξικόν από τον συγγραφέα και για την μέθοδο που εφαρμόστηκε στην νέα έκδοση. Ο αναγνώστης θα βρει χρήσιμο βοήθημα τις Οδηγίες «διά την χρήσιν τού Λεξικού». Πρόκειται για τις οδηγίες που περιλαμβάνονταν στους τόμους τού Λεξικού ως επεξήγηση για την μέθοδο κατάταξης των άρθρων και του συστήματος μεταγραφής και απόδοσης της προφοράς των ξένων ονομάτων. 19. Τετρακόσια Γράμματα, ό.π., σελ. 43. σελ Οκτωβρίου 2011 ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

26 Σειρά έχουν τα καθαυτό λήμματα (άρθρα) του Λεξικού με την υπογραφή Ν.Καζ., δηλωτική τού συντάκτη τους, Νίκου Καζαντζάκη. Όπως συμβαίνει και στην αρχική έκδοση, έτσι και εδώ τα λήμματα συνοδεύονται από τα πορτραίτα που τα κοσμούσαν, καθώς και από την βιβλιογραφία τους, όπως αναγράφεται στο πρωτότυπο. Στο Παράρτημα του βιβλίου, ο αναγνώστης θα βρει: Παροράματα και Παρατηρήσεις, με βελτιώσεις στα προηγηθέντα άρθρα. Υπό τον τίτλο «Αμφίβολα», λήμματα αμφισβητούμενα ή πιθανολογούμενα για τον συσχετισμό τους με τον Νίκο Καζαντζάκη ως συντάκτη τους. Ακέραιο τον εκτενή Πρόλογο του εκδότη τού Εγκυκλοπαιδικού Λεξικού, Κώστα Ελευθερουδάκη, από την πρώτη έκδοση. Στην ενότητα υπό τον τίτλο «Ο Νίκος Καζαντζάκης λημματογραφούμενος στο Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ελευθερουδάκη», αναδημοσιεύονται τα λήμματα για τον ίδιο τον συγγραφέα: ένα από την πρώτη έκδοση, με την υπογραφή τού Παντελή Πρεβελάκη, και ένα από την δεύτερη έκδοση, με την υπογραφή τής Τέας Ανεμογιάννη. Τέλος, Ευρετήριο λημμάτων, μαζί με αναγραφή των βασικότερων εγκυκλοπαιδειών και λεξικών που χρησιμοποιήθηκαν για διασταυρώσεις ονομάτων, τίτλων, χρονολογιών κ.ο.κ. * * * Ολοκληρώνοντας την περιγραφή τής νέας έκδοσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω: Τις κυρίες Σοφίκα και Μαρίνα Ελευθερουδάκη, εγγονές τού εκδότη Κώστα Ελευθερουδάκη, οι οποίες παραχώρησαν την άδεια για την αναδημοσίευση των άρθρων και την αναπαραγωγή βασικών στοιχείων τού ιστορικού εξωφύλλου τής έκδοσης του Λεξικού. Όλους τους συναδέλφους και συνεργάτες με τους οποίους μοιραστήκαμε την ευθύνη τής εργασίας αυτής επί σειρά ετών, και ιδιαιτέρως την κυρία Ευαγγελία Σοφιανού. Την τυπογραφική οικογένεια, πλέον, της κυρίας Γιόλας Μπαλή και τον βιβλιοδέτη κύριο Βασίλη Κυπραίο για την καλαίσθητη έκδοση. Και, βεβαίως, τον κύριο Πάτροκλο Σταύρου, εκδότη τού έργου τού Νίκου και της Ελένης Καζαντζάκη, ο οποίος, παρά τις αντιξοότητες που συνάντησε στην πορεία, δεν εγκατέλειψε το όραμα για την ολοκλήρωση του βιβλίου που, σήμερα, μαζί με την κόρη του Νίκη, έχουμε την χαρά να σας παρουσιάζουμε. Προσκαλούμε, λοιπόν, τον σύγχρονο αναγνώστη να αξιοποιήσει το υλικό τής έκδοσης ως εγκυκλοπαιδική γνώση και πηγή, και συνάμα να το απολαύσει ως ένα ακόμη πόνημα του λ ο γ ο γ ρ ά φ ο υ Νίκου Καζαντζάκη. ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 σελ. 23

27 Το εμπροσθόφυλλο της έκδοσης Λήμματα του Νίκου Καζαντζάκη στο Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ελευθερουδάκη [ ] η οποία παρουσιάστηκε επισήμως στην Α Ενότητα του Συμποσίου τής

28 ΟΙ ΓΑΛΛΟΙ ΣΤΑ ΛΗΜΜΑΤΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ ΓΙΑ ΤΟ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥΔΑΚΗ της Ιφιγένειας Μποτουροπούλου * Όπως επισημάνθηκε ήδη στα εισαγωγικά σημειώματα του εν λόγω τόμου, η συγγραφή λημμάτων στο Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ελευθερουδάκη αποτελεί μια πτυχή τού έργου του Νίκου Καζαντζάκη που δεν είχε μέχρι σήμερα δεόντως ερευνηθεί και αξιολογηθεί. Ο παρών τόμος των Εκδόσεων Καζαντζάκη έρχεται, επομένως, να καλύψει και να αποκαταστήσει αυτήν την πλευρά τού έργου του, ενώ συγχρόνως αναδεικνύει και το όραμα του εκδότη Κώστα Ελευθερουδάκη να δώσει στο αναγνωστικό κοινό ένα αξιόπιστο πολύτομο λεξικό, συντεταγμένο από τους σημαντικότερους Έλληνες και ξένους επιστήμονες. Ο πολύτροπος, όπως ο Οδυσσέας, Καζαντζάκης, σύμφωνα με τον Roderick Beaton, 1 με την πολυμάθεια, την επιμέλεια και την ποιότητα που τον διέκριναν πάντα, συνέγραψε ενυπόγραφα περί τα 140 λήμματα συνολικά καθώς και περί τα 10, τα λεγόμενα «αμφίβολα» αναφερόμενα σε Γάλλους συγγραφείς και ποιητές, κατά κύριο λόγο, σε πολιτικούς, λογίους, ιστορικούς, φιλολόγους, κριτικούς, ανατολιστές, αρχαιολόγους, δημοσιογράφους, διπλωμάτες, φιλοσόφους, δημοσιολόγους, σε μικρότερο ποσοστό, και, τέλος, σε μερικούς επισκόπους, καθώς και σε έναν ιατρό, έναν τυπογράφο, ένα βιβλιογράφο, ένα γραμματικό, έναν κοινωνιολόγο, ένα χρονογράφο, έναν ηθοποιό και έναν ελληνιστή. Περιλαμβάνονται, επίσης, στα λήμματα και 9 για λόγιες γυναίκες. * Η Ιφιγένεια Μποτουροπούλου είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας τού Πανεπιστημίου Αθηνών, στον Τομέα Ιστορίας τού Γαλλικού Πολιτισμού. Η διδακτορική της διατριβή την οποία υποστήριξε στη Σορβόννη έχει θέμα Ο Ernest Renan και η Σύγχρονη Ελλάδα (1993, Εκδόσεις Χατζηνικολή). Tα ερευνητικά της ενδιαφέροντα εστιάζονται κυρίως σε ζητήματα της πρόσληψης του γαλλικού πολιτισμού στην Ελλάδα και στις σχέσεις Ελλήνων λογίων (του 19ου και 20ού αιώνα) με τα γαλλικά Γράμματα, καθώς και στον γαλλικό περιηγητισμό στην Ελλάδα. Έχει δημοσιεύσει σχετικές επιστημονικές μελέτες σε ελληνικά και διεθνή περιοδικά, πρακτικά Συνεδρίων και συλλογικούς τόμους. Έχει επιμεληθεί, επίσης, εκδόσεις έργων και Πρακτικών. Η μετάφραση είναι το δεύτερο πεδίο τής επιστημονικής της ενασχόλησης και διαθέτει πλούσιο μεταφραστικό έργο, κυρίως στον τομέα τής ψυχανάλυσης. 1. R. Beaton, «Nίκος Καζαντζάκης ( ). Πενήντα χρόνια από τον θάνατό του», ΤΟ ΒΗΜΑ, 11 Νοεμβρίου 2007, σελ. 97Α61. ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 σελ. 25

29 Αν σκύψουμε με προσοχή στα λήμματα αυτά που ανατέθηκαν από τον Ελευθερουδάκη στον Καζαντζάκη τη δεκαετία τού 20, θα παρατηρήσουμε με την πρώτη ματιά ότι ο συγγραφέας είναι πράγματι γνώστης τής λογοτεχνικής παραγωγής στη Γαλλία, όπως φανερώνει εν πρώτοις το λήμμα του με τίτλο Γ α λ λ ι κ ή λ ο γ ο τ ε χ ν ί α, στο οποίο κατορθώνει να σκιαγραφήσει μία σύντομη, αλλά πολύ αντιπροσωπευτική, εικόνα τής πνευματικής ζωής ανά τους αιώνες στη Γαλλία. Είναι άλλωστε γνωστό ότι από παιδί είχε έρθει σε επαφή με τη γαλλική γλώσσα, όταν φοίτησε για δύο περίπου χρόνια στη γαλλική Εμπορική Σχολή τού Τιμίου Σταυρού στη Νάξο, την οποία διοικούσαν φραγκισκανοί μοναχοί. Το 1907 έφυγε από την Ελλάδα για μεταπτυχιακές σπουδές στο Παρίσι, όπου και παρακολούθησε τα μαθήματα του φιλοσόφου Henri Bergson, στο περίφημο Collège de France. Η μακρόχρονη επαφή του με τον γαλλικό πολιτισμό διαμόρφωσε τις θέσεις του και τις απόψεις του για την πνευματική τοποθέτησή του στο ευρωπαϊκό φιλολογικό γίγνεσθαι, και συνέβαλε καθοριστικά στις επιλογές του. Ο Nίκος Καζαντζάκης αγάπησε το γαλλικό πνεύμα και τη Γαλλία, καθώς την επέλεξε αργότερα για να περάσει μεγάλα δημιουργικά διαστήματα, είτε στο Παρίσι εργαζόμενος ως φιλολογικός Σύμβουλος με επίσημη ανάθεση για την UNESCO, είτε αργότερα στην Αntibes (την αρχαία Αντίπολη), στην Κυανή Ακτή, όπου και έζησε τα τελευταία 10 χρόνια τής ζωής του. Όπως είναι ευνόητο, κατείχε άριστα την γαλλική γλώσσα, ώστε να γράψει γαλλιστί τα μυθιστορήματα Τoda-Raba, 2 Kapétan Élia (που δεν εκδόθηκε, αλλ αποτέλεσε πρόδρομο πυρήνα τού μεταγενέστερου Καπετάν Μιχάλη) και Le Jardin des Rochers (τον περίφημο Βραχόκηπο, γραμμένο το 1936 στην Αίγινα, 3 που ωστόσο θα κυκλοφορήσει πολύ αργότερα στο Παρίσι, το 1959). 4 Ο ίδιος ο Καζαντζάκης, άλλωστε, είχε μεταφράσει στα ελληνικά Το γέλοιο, βιβλίο τού δασκάλου του Henri Bergson. 5 Τα γαλλικά Γράμματα, επομένως, υπήρξαν για τον Καζαντζάκη ένας από τους πυλώνες που στήριξαν την πνευματική διαδρομή του. 2. Νίκου Καζαντζάκη, Τόντα-Ράμπα, μετάφραση στα ελληνικά από τον Γιάννη Μαγκλή Εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2005: εμπλουτισμένη επανέκδοση με Εισαγωγή Ελένης Ν. Καζαντζάκη και επιμέλεια Πατρόκλου Σταύρου. 3. Νίκου Καζαντζάκη, Ο Βραχόκηπος, μτφρ. Παντελή Πρεβελάκη, Εκδόσεις Καζαντζάκη, εμπλουτισμένη επανέκδοση: Αθήνα Πρωτοκυκλοφόρησε το 1939 στο Άμστερνταμ, σε ολλανδική μετάφραση (από τα γαλλικά), από τον οίκο Wereldbibliotheek. 5. Μπερξόν, Το γέλοιο, Εκδόσεις Φέξη, Αθήνα σελ Οκτωβρίου 2011 ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

30 Επανερχόμενοι στη συγγραφή των λημμάτων γαλλικού ενδιαφέροντος, διαπιστώνουμε ότι, εκτός από τα «μεγάλα» ονόματα, ο Καζαντζάκης έχει συμπεριλάβει και ήσσονος σημασίας συγγραφείς, ποιητές και άλλους πνευματικούς δημιουργούς, που είναι μεν άγνωστοι στο ευρύ ευρωπαϊκό αναγνωστικό κοινό, και επομένως και στο ελληνικό κοινό, όχι όμως άγνωστοι στους λογοτεχνικούς κύκλους και στην πνευματική ζωή τής Γαλλίας. Αυτό αφενός σημαίνει ότι γνώριζε καλά το αντικείμενό του και εξηγεί αφετέρου την ύπαρξη τέτοιων λημμάτων. Σε ό,τι αφορά γενικότερα στις πληροφορίες που παρατίθενται από τον Καζαντζάκη σε όλα τα λήμματα, μπορούμε να πούμε χωρίς εξαίρεση ότι είναι σαφείς, καίριες, περιεκτικές, και δίνουν το στίγμα κάθε λημματογραφούμενου. Γι αυτούς όμως που γενικά ονομάζουμε και σήμερα μ ε γ ά λ ο υ ς των γαλλικών Γραμμάτων, δεν αρκείται στους χαρακτηρισμούς ποιητής ή συγγραφέας, για παράδειγμα, αλλά προσθέτει προσδιορισμούς όπως ονομαστός (για τον Λαροσφουκώ και τον Ρουσσώ), διάσημος (για τον Βολταίρο), περιφανής (για τον Ντιντερώ), περιώνυμος (για τον Λαφονταίν και τον Μαρά). Όσο για την μαρκησία ντε Ραμβουγιέ, αυτήν την ονομάζει λίαν μεμορφωμένη, ενώ για την Μαντάμ ντε Σεβινιέ χρησιμοποιεί τον όρο ονομαστή. Οι χαρακτηρισμοί αυτοί θα λέγαμε ότι υποδηλώνουν συγχρόνως, κατά κάποιον τρόπο, και τις προτιμήσεις του σε συγκεκριμένους συγγραφείς, γιατί το φαινόμενο των προσδιορισμών δεν είναι γενικευμένο. Για τον Γ ο υ σ τ α ύ ο Φ λ ω μ π έ ρ, παραδείγματος χάριν, τον οποίον είναι γνωστό ότι θαύμαζε πολύ, αναφέρει στο αντίστοιχο λήμμα: «Το δεύτερον έργον τού Φ. Σαλαμβώ είναι καταπληκτικός ιστορικός οραματισμός τής Καρχηδόνος με επιστημονικήν ακρίβειαν των λεπτομερειών», θέλοντας, πάση θυσία, να επιστήσει την προσοχή τού αναγνώστη στην ιδιαίτερη αξία αυτού τού συγγραφέα ο οποίος, πράγματι, για να συγγράψει αυτό το μυθιστόρημα, που διαδραματίζεται στην Καρχηδόνα του 3ου αιώνα π.χ. (μετά τον πρώτο Καρχηδονιακό πόλεμο, με πρωταγωνίστρια την ιέρεια παρθένο Σαλαμπώ), αφιέρωσε πολύ κόπο και χρόνο για να μπορέσει να ανασυνθέσει στα 15 κεφάλαια του βιβλίου την ατμόσφαιρα του αρχαίου κόσμου τόσο από την άποψη της πολεοδομικής ακρίβειας της Καρχηδόνας όσο και της ιστορικής συγκυρίας τής παντοδυναμίας τής Ρώμης, αλλά και του πλούτου τής περιγραφής των συμποσίων, των μαχών με τους μισθοφόρους, της βαρβαρότητας των εθίμων, της πείνας τού λαού. Όλα αυτά ο Καζαντζάκης τα έχει, ασφαλώς, υπόψη του από το πρωτότυπο του έργου, και θα ήθελε να τα αναφέρει στο λήμμα του για τον Φλωμπέρ. Αλλά η λογική για τη συγγραφή λημμάτων απαιτεί να είναι σύντομα. Με τη φράση του αυτή, λοιπόν, ο Καζαντζάκης κατόρθωσε από τη μια να είναι σύντομος, ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 σελ. 27

31 αλλά και να μην αδικήσει τον μεγαλοφυή συγγραφέα από την άλλη. Κι εδώ ακριβώς έγκειται και η πολύτιμη συνδρομή τού Καζαντζάκη στο Λεξικόν Ελευθερουδάκη. Και είναι ακόμη πιο αξιέπαινη αυτή η συνδρομή του αν λάβουμε υπόψη μας τις παντός είδους δυσκολίες που συνάντησε στη δεκαετία τού 20 για τη συλλογή τού υλικού, όπως αναφέρεται και από τη συν-επιμελήτρια του τόμου Δρα Μαρία Γιουρούκου. Τα λήμματα του Καζαντζάκη για τους σπουδαίους πνευματικούς δημιουργούς που κοσμούν το πανόραμα της γαλλικής λογοτεχνίας, όπως οι: Ραμπελαί, Βολταίρος, Βικτόρ Ουγκώ, Ανατόλ Φρανς, Δουμάς, Κλωντέλ, Λεκόντ ντε Λιλ για να αναφέρω μόνο ενδεικτικά παραδείγματα που περιλαμβάνονται σε αυτό το εγκυκλοπαιδικό λεξικό, είναι καίρια και ακριβή επιπλέον, σε αρκετά από αυτά ο Καζαντζάκης παραθέτει και ενδεικτική βιβλιογραφία. Στη συνέχεια, ας μας επιτραπεί να αναφέρουμε ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα λήμματος που φανερώνει με γλαφυρό τρόπο την ιδιότητα του ίδιου τού Καζαντζάκη ως σπουδαίου αφηγητή: πρόκειται για το λήμμα Β ι γ ι ό ν, που αναφέρεται στον ομώνυμο ποιητή τού 15ου αιώνα François Villon. Εδώ ο Καζαντζάκης περιγράφει με πολύ ζωντανό ύφος, σαν να ήταν παρών, τις πολυπληθείς περιπέτειες της μποέμικης και παραβατικής νεότητας του ποιητή, με τέτοιο τρόπο ώστε νομίζει ο αναγνώστης ότι παρακολουθεί μάλλον κινηματογραφική ταινία και όχι ότι διαβάζει εγκυκλοπαιδικό λεξικό! Ας δούμε ένα απόσπασμα από αυτό το λήμμα: [...] Ως φοιτητής διήγαγε ζωήν εις άκρον σκανδαλώδη. Εσύχναζεν εις τα καπηλεία, έκλεπτεν, είχε φίλους αλήτας και ευρίσκετο εις διαρκείς προστριβάς μετά τής αστυνομίας. Φιλονικήσας μετά τινος ιερέως τον φονεύει (1455) και εξαφανίζεται. Ζητεί είτα χάριν ήτις τω απονέμεται και επανέρχεται εις Παρισίους (1456). Γενόμενος μέλος συμμορίας λωποδυτών, καταγγέλλεται ως διαρρήκτης και καταδιώκεται, αλλ η αστυνομία απώλεσε τα ίχνη του ( ). Τω 1461 συλλαμβάνεται ως ένοχος ληστείας και φυλακίζεται, οι δε συνένοχοί του απαγχονίζονται. Ο Λουδοβίκος ΙΑ τω αποδίδει την ελευθερίαν του, αλλά μετά εν έτος καταδικάζεται εις τον δι αγχόνης θάνατον διά νέα εγκλήματα. Και πάλιν όμως σώζεται μετατραπείσης της ποινής του εις εξορίαν. [...] Και, αφού διηγηθεί την ταραγμένη ζωή τού ποιητή, ο Καζαντζάκης καταλήγει στην αξιολόγησή του με μια μόνο φράση: «Ο αλήτης ούτος υπήρξεν είς των μεγαλυτέρων ποιητών της Γαλλίας», ενώ στη συνέχεια του λήμματος μιλά για το καθεαυτό έργο τού Βιγιόν. σελ Οκτωβρίου 2011 ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

32 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα λήμματα για γυναικείες παρουσίες στα γαλλικά Γράμματα: για παράδειγμα, το λήμμα για την ποιήτρια Μ α ρ ί α τ ή ς Γ α λ λ ί α ς, την οποίαν ο Καζαντζάκης παρουσιάζει με θαυμασμό και συμπάθεια, μας πληροφορεί με οξυδέρκεια και πολύ εύστοχα ότι η ποιήτρια, που έζησε τον 12ο αιώνα, ήταν από τις σπάνιες λόγιες γυναίκες τού Μεσαίωνα. Και, πράγματι, το έργο της σήμερα αποτελεί αντικείμενο εκτεταμένης μελέτης, καθώς η ίδια θεωρείται και μία από τις πρώτες «φεμινίστριες» που διεκδίκησαν μια θέση στον ήλιο. Σε άλλο λήμμα, αναφερόμενο στην μ α ρ κ η σ ί α δ ε Ρ α μ β ο υ γ ι έ, που έζησε τον 17ο αιώνα, ο Καζαντζάκης σχολιάζει τη μεγάλη επίδραση που είχε η δυναμική αυτή γυναίκα στην πνευματική ζωή τής Γαλλίας. Σχολιάζει εξάλλου και το έργο που εμπνεύστηκε ο Μολιέρος από αυτήν. Πρόκειται για το έργο του Précieuses ridicules, τίτλο που πολύ εύστοχα ο Καζαντζάκης μεταφράζει ως Κεράτσες, δίνοντας ακριβώς την ουσία τού κινήματος των επιτηδευμένων εκφράσεων που χρησιμοποιούνταν κατά τις συναθροίσεις στο φιλολογικό σαλόνι τής μαρκησίας ντε Ραμπουγιέ, διακωμωδώντας και στηλιτεύοντας συγχρόνως την υπερβολή τής επιτήδευσης. Όσο για το λήμμα το αφιερωμένο στην μ α ρ κ η σ ί α ν τ ε Σ ε β ι ν ι έ, την ονομαστή λογία τού 17ου αιώνα, η οποία έγινε περιώνυμος λόγω τής τεράστιας συλλογής των Επιστολών που συνέγραψε αλληλογραφώντας επί 25 χρόνια με την κόρη της, πολύ σωστά ο Καζαντζάκης επισημαίνει «την ιδιαιτέραν ιστορικήν αξίαν» των επιστολών αυτών, διότι περιγράφουν «τα σημαντικά γεγονότα τής Αυλής τού Λουδοβίκου ΙΔ καθώς και τας καθημερινάς ομιλίας και τα χαρακτηριστικά ανέκδοτα των εξεχόντων ηρώων, ανδρών και γυναικών τού μεγάλου αιώνος». Πράγματι, σήμερα που η επιστολογραφία κατέχει εξέχουσα θέση στην έρευνα ως πηγή πληροφοριών, οι Επιστολές τής μαρκησίας ντε Σεβινιέ θεωρούνται πολύτιμες, καθώς μας δίδουν ανάγλυφη την γαλλική κοινωνία την περίοδο της Απόλυτης Μοναρχίας. Και κλείνει το λήμμα ο Καζαντζάκης με μια προσωπική τοποθέτηση, λέγοντας ότι «συγχρόνως το ύφος των Επιστολών τής μαρκησίας δε Σεβινιέ είναι θαυμαστόν διά την γραφικότητά του και συνάμα, πράγμα καταπληκτικόν διά γυναίκα λογίαν τής εποχής, διά την φυσικότητά του», συγκρίνοντάς το προφανώς με το επιτηδευμένο ύφος τής μαρκησίας ντε Ραμπουγιέ. Εντύπωση προκαλεί το λήμμα Χ α β ά ς, το αναφερόμενο στον Γάλλο δημοσιογράφο που έζησε από τα τέλη τού 18ου έως τα μέσα τού 19ου αιώνα. Υπήρξε ο ιδρυτής του ομώνυμου πρακτορείου ειδήσεων, που προσέφερε σπουδαίες υπηρεσίες στη διάδοση ειδήσεων κατά τα δύσκολα χρόνια τής Μοναρχίας τού Ιουλίου τού 1830 και της ανόδου ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 σελ. 29

33 του γαλλικού προλεταριάτου, όταν ακόμα η δημοσιογραφία αντιμετώπιζε σημαντικές αντικειμενικές δυσκολίες. Ο Καζαντζάκης στο σύντομο αυτό λήμμα (23 σειρές στον τόμο Λήμματα του Νίκου Καζαντζάκη στο Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ελευθερουδάκη, Αθήνα 2011) κατορθώνει να αποδώσει τη σημασία και τον ρόλο τού πρακτορείου Χαβάς. Πολύ ενδιαφέροντα και περιεκτικά είναι, εξάλλου, και τα λεγόμενα «Αμφίβολα» λήμματα που φαίνεται να συνέγραψε ο Καζαντζάκης, πέραν των ενυπόγραφων. Κλείνοντας τη σύντομη αυτή παρουσίαση για τα λήμματα του Καζαντζάκη που αναφέρονται στους Γάλλους διανοούμενους, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι ο συγγραφέας, χάρη στις στέρεες γνώσεις και ικανότητές του, εργάστηκε με ευθύνη και συνείδηση για ένα έργο δύσκολο στην πραγματοποίησή του, όπως μαρτυρά και η αλληλογραφία του. Ανταποκρίθηκε στις απαιτήσεις ενός ελληνικού εγκυκλοπαιδικού λεξικού που έμεινε στην ιστορία και συνεχίζει ακόμη και σήμερα να αποτελεί πολύτιμο εργαλείο, χάρη ακριβώς στους συνεργάτες που είχε επιλέξει ο Ελευθερουδάκης, όπως ο Νίκος Καζαντζάκης. σελ Οκτωβρίου 2011 ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

34 O θαυμασμός προς την «πνευματικήν ορμήν τής μεγίστης ταύτης ακμής της γερμανικής φιλολογίας» Ο ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ΚΑΙ Η ΓΕΡΜΑΝΙΑ [ΟΙ ΝΕΩΤΕΡΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ ΛΗΜΜΑΤΩΝ] της Εύης Πετροπούλου * I Στο ερώτημα τι καθιστούσε τον Καζαντζάκη ιδανικό συντάκτη λημμάτων για ένα εγκυκλοπαιδικό λεξικό με διεθνικό προσανατολισμό, η απάντηση είναι μάλλον αυτονόητη: ο κοσμοπολιτισμός του, η γαλλική και γενικότερα η ευρωπαϊκή παιδεία του. Στο ερώτημα γιατί ο Νίκος Καζαντζάκης επιλέχθηκε από τον Kώστα Ελευθερουδάκη ως ένας από τους συνεργάτες στους οποίους ανέθεσε τη σύνταξη λημμάτων που αφορούσαν ειδικότερα στον γερμανόφωνο χώρο, η απάντηση αν και όχι τόσο προφανής είναι μάλλον απλή: ο πρωτοπόρος εκδότης γνώριζε ότι ο Νίκος Καζαντζάκης ήταν άριστος γνώστης του γερμανικού πολιτισμού και των γερμανικών Γραμμάτων. Και, πράγματι, από τη σημερινή οπτική επιβεβαιώνεται αυτή του η κρίση. Πριν εστιάσουμε, όμως, στον λημματογράφο Καζαντζάκη, επιτρέψτε μου εν συντομία να σκιαγραφήσω τη σχέση τού συγγραφέα με τη Γερμανία: Η επιρροή των γερμανικών Γραμμάτων είναι κατάδηλη τόσο στο λογοτεχνικό και θεωρητικό όσο και στο μεταφραστικό έργο τού Νίκου Καζαντζάκη. Η επαφή τού Έλληνα διανοητή με τη γερμανική λογοτεχνική και θεωρητική παιδεία καθόρισε την έντονη ιδεολογική του ματιά και τον κατέστησε έναν από τους σημαντικότερους μετακενωτές του γερμανικού πνεύματος στην Ελλάδα των αρχών τού 20ού αιώνα. * Η Δρ Εύη Πετροπούλου είναι Επίκουρη Καθηγήτρια Γερμανικής Λογοτεχνίας τού 20ού αιώνα και Συγκριτικής Γραμματολογίας στο Τμήμα Γερμανικής Γλώσσας και Φιλολογίας τής Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 σελ. 31

35 Ο συγγραφέας γνωρίζει τη Γερμανία στις αρχές τού 1920, και διαμένει εκεί αν εξαιρέσουμε κάποια μικρότερα ή μεγαλύτερα διαστήματα μέχρι τα τέλη τού Στα ταξίδια αυτά, και κυρίως κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Βερολίνο, ο Καζαντζάκης έρχεται σε επαφή με τις νέες θεωρητικές, αισθητικές και λογοτεχνικές εξελίξεις, καθώς επίσης και με τα επαναστατικά για την εποχή κελεύσματα της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας και τη θεωρία τού μαρξισμού. Κάτω από την καθοριστική επίδραση του νέου του πνευματικού περιβάλλοντος, στην επαναστατική μεταπολεμική ατμόσφαιρα της Δημοκρατίας τής Βαϊμάρης, ο Καζαντζάκης διευρύνει τους κοινωνικούς του προβληματισμούς, πολλαπλασιάζει τη συγγραφική του δραστηριότητα και μελετά πυρετωδώς τη σύγχρονή του ευρωπαϊκή λογοτεχνία, καθώς και συγγράμματα θεωρητικού, φιλοσοφικού, πολιτικού και αισθητικού χαρακτήρα, προκειμένου να εκφράσει στα γραπτά του τα πολλαπλά ερεθίσματα που δέχεται και να αποδώσει τις νέες του ιδεολογικές σκοπεύσεις. Ιδιαίτερα η παραμονή του στο Βερολίνο σε μιαν ατμόσφαιρα οξύτατων κοινωνικών αντιπαραθέσεων αποτελεί για τον Καζαντζάκη μια περίοδο έντονου πολιτικού και ιδεολογικού-θεωρητικού ενθουσιασμού, καθώς ο συγγραφέας κινείται σε φλεγόμενους όπως ο ίδιος τούς ονομάζει κύκλους Γερμανοπολωνοεβραίων επαναστατών, διανοούμενων και καλλιτεχνών. 2 Καταγράφει λεπτομερώς, με ευαισθησία και πάθος, αλλά όχι χωρίς κριτική διάθεση, 3 την κοινωνική πραγματικότητα, τη σύγχρονή του πολιτική δράση, 1. Από τα τέλη τού 1920 και μέχρι τις αρχές τού 1921, ένα από τα ταξίδια του οδηγεί τον Καζαντζάκη στο Βερολίνο, όπου παραμένει για περίπου ένα μήνα, και από εκεί στη Δρέσδη, τη Λειψία, την Ιένα, τη Βαϊμάρη (τα άλλοτε πολιτιστικά κέντρα τού γερμανικού κλασσικισμού), τη Νυρεμβέργη και το Μόναχο. Η σημαντικότερη παραμονή του στη Γερμανία, κατά το μεγαλύτερο διάστημα της οποίας ο Καζαντζάκης διαμένει στο Βερολίνο (Unter den Eichen 63, Lichterfelde West), εκτείνεται από την 1η Σεπτεμβρίου τού 1922 ώς τη 18η Ιανουαρίου τού Σύμφωνα με τον Ανδρέα Πουλακίδα, ο Καζαντζάκης επισκέφτηκε τη Γερμανία για πρώτη φορά σε ηλικία 35 ετών, το 1918, όταν, εκκινώντας από τη Ζυρίχη όπου βρισκόταν, αποφασίζει να κάνει ένα πνευματικό προσκύνημα στους τόπους όπου έζησε και έδρασε ο Φρειδερίκος Νίτσε (βλ. Poulakidas, Andreas: Kasantzakis und die deutsche Kultur und Literatur, in: hellenika, I, [1972], σελ [για εδώ: σελ. 25]), ωστόσο ο συγγραφέας σε εκείνο το ταξίδι του σύμφωνα με τη βιβλιογραφία μάλλον κινήθηκε μόνον σε ελβετικό έδαφος. Αρκετά χρόνια αργότερα (ιδίως τα τελευταία χρόνια τής ζωής του) θα ακολουθήσουν και άλλα, συντομότερα ταξίδια τού συγγραφέα στη Γερμανία, κυρίως για ιατρικούς λόγους. 2. Ενδεικτικά αναφέρω τις Rahel Lipstein, Itka Horowitz, Dina Matus και Rosa Schmulewitz, τον Arthur Holitscher, την περίφημη εικαστικό Käthe Kollwitz, και τους Egon Erwin Kisch και Helene Stoecker. Βλ. Καζαντζάκη, Ελένη: Νίκος Καζαντζάκης, Ο Ασυμβίβαστος, Εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 1998, σελ Βλ. ενδεικτικά από τις επιστολές του στη Γαλάτεια (Καζαντζάκη, Νίκου: Επιστολές προς Γαλάτεια, Δίφρος, γ έκδοση, Αθήνα 1993) την επιστολή με αρ. 60 στις σελ. 173 κ.εξ. σελ Οκτωβρίου 2011 ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

36 τις διαδηλώσεις, στις οποίες συμμετέχει (ιδιαίτερα τον συνεπαίρνει η δράση των Αναμορφωτών της Παιδείας). 4 Ο Καζαντζάκης προσπαθεί να αιχμαλωτίσει την ιστορική στιγμή σε γράμματα, σημειωματάρια, ημερολόγια. Φιλοδοξεί να μεταλαμπαδεύσει αυτές τις νέες επαναστατικές ιδέες για τη ζωή, τη σκέψη και την πράξη, αλλά κυρίως για την τέχνη, στην 4. O Καζαντζάκης στο Βερολίνο έρχεται σε επαφή με τους Αναμορφωτές της Παιδείας (Bund Entschiedener Schulreformer), συμμετέχει στις διάφορες συνεδριάσεις τού κύκλου τους τον Οκτώβριο του 1922 και στο μεγάλο συνέδριό τους τής Άνοιξης του 1923, και γνωρίζει προσωπικά τούς αρχηγούς Paul Oestreich, Siegfried Kawerau, Franz Hilker, στους οποίους αναφέρεται διεξοδικά σε γράμματα και ημερολογιακές σημειώσεις του, εκφράζοντας την ελπίδα μέσα από τον αγώνα τους να ικανοποιηθεί το αίτημα για αναμόρφωση της κοινωνίας μέσα από μιαν ανθρωπιστική εκπαίδευση που θα συνθέτει την αισθητική πράξη και την ελεύθερη εκδίπλωση του ανθρώπου, μια παιδαγωγική προσέγγιση που θα εκπορεύεται από την κομμουνιστική ιδεολογία όπως την αντιλαμβανόταν τότε ο Καζαντζάκης. Βλ. και σημείωση 19 (σελ. 369) στο: Petropoulou, Evi [Πετροπούλου, Εύη]: Der Schriftsteller Nikos Kazantzakis und seine Beziehung zu Giorgis Sorbas: Bemerkungen zu einem unbekannten Brief [Ο συγγραφέας Νίκος Καζαντζάκης και η σχέση του με τον Γιώργη Ζορμπά: Παρατηρήσεις σε μιαν άγνωστη επιστολή], επίλογος στο: Nikos Kazantzakis: Alexis Sorbas, Düsseldorf und Zürich: Artemis & Winkler, Patmos Verlag 2001, (Σειρά: Winkler Weltliteratur), σελ Εκείνη την εποχή ο Καζαντζάκης περιγράφει τον κομμουνισμό ως θρησκευτικό ρεύμα, για να τον ανακεφαλαιώσει και να τον αφήσει αργότερα πίσω του με την Ασκητική, που τη χαρακτήρισε ως το μετακομμουνιστικό του credo. Ο λόγος για την ιδεολογικώς συχνά αντιφατική πράξη τού Καζαντζάκη πρέπει να αναχθεί στην ιδιαίτερη σχέση του με την ιστορική στιγμή. Το προσωπικό του ενδιαφέρον διαμορφώνεται αποκλειστικά από το πώς εκτιμά και προσλαμβάνει την ιστορική συγκυρία, δηλαδή από το αν η κατάσταση την οποία βιώνει ή ο άνθρωπος τον οποίο γνωρίζει «γράφουν ιστορία», διαμορφώνουν το ιστορικό γίγνεσθαι. Σε τέτοιες στιγμές σύμφωνα με τον Καζαντζάκη σημασία δεν έχει η ιδεολογία, αλλά «ο ρυθμός τής ιδιοσυγκρασίας τού ανθρώπου που αγωνίζεται», όπως χαρακτηριστικά γράφει στην Ισπανία, εξηγώντας τη στάση του απέναντι στον Φράνκο (βλ. Καζαντζάκης, Νίκος: Ταξιδεύοντας: Ισπανία, Εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2009, σελ. 207). Σε μείζονος σημασίας στοιχείο ανάγει όχι τις απόψεις ή τις πολιτικές αντιλήψεις και τα ζητούμενα του Φράνκο και των υποστηρικτών του, αλλά το γεγονός ότι ο ίδιος (ο Καζαντζάκης) έζησε από κοντά τα γεγονότα, γνώρισε τους ανθρώπους που καθόρισαν το ιστορικό γίγνεσθαι, και μπόρεσε να γράψει για όλα αυτά. Σε σημαντικότερη παράμετρο της ιστορικής συγκυρίας ο Καζαντζάκης με υποκειμενικό τρόπο ανάγει τη λεπτομέρεια της δικής του παρουσίας στον χρόνο και στον τόπο των συμβάντων, δηλαδή το αν υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας της ιστορίας τη στιγμή τής διαμόρφωσής της, ώστε να μπορέσει να αποτίσει λογοτεχνικό ή συγγραφικό φόρο τιμής στα τεκταινόμενα και να συντάξει αναφορά για τους μεταγενέστερους. Για τον ίδιο λόγο που τον αιχμαλώτισε η παραμονή του στην Ισπανία κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου της, τον ενθουσιάζει η Γερμανία τής δεκαετίας τού 1920: γιατί και οι δύο χώρες η κάθε μία με διαφορετικό τρόπο αποτελούν πεδίο έκφρασης μιας ισχυρής θέλησης για αλλαγή των ιστορικών δεδομένων μέσα από επαναστατικές ιδέες. «Έλα γλήγορα να προφτάσεις να δεις μεγάλες, θαρρώ, ιστορικές στιγμές τής Γερμανίας. Οι μήνες τούτοι είναι κρισιμότατοι», γράφει στη Γαλάτεια εκείνη την εποχή. (Βλ. Επιστολές προς Γαλάτεια, ό.π., σελ Σημαντικά είναι και τα γράμματα στις σελ. 207 [γράμμα 67], 110 και 112 [γράμμα 43], 106 [γράμμα 41]. Βλ. ακόμα σελ. 62, 72 κ.εξ., 101, 154 κ.εξ., 171, 172 κ.εξ., 192 και 216, αλλά και αντίστοιχες παρατηρήσεις στον Ασυμβίβαστο [ό.π., π.χ. σελ. 113]). ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 σελ. 33

37 ελληνική κοινωνία. 5 Κανένα από τα μετέπειτα ταξίδια του στη Γερμανία ή στον υπόλοιπο κόσμο δεν θα αφήσει τόσο βαθιά τα σημάδια του στον συγγραφέα. «Οι μέρες τού Βερολίνου δε θα σβήσουν ποτέ από τη μνήμη του», γράφει η Ελένη Καζαντζάκη στον Ασυμβίβαστο. 6 Ωστόσο, η πρώτη επαφή τού συγγραφέα με τη Γερμανία είχε γίνει ήδη από τα φοιτητικά του χρόνια στην Αθήνα. Πολύ πριν γνωρίσει την πνευματική, πολιτική και ιδεολογική πραγματικότητα της Γερμανίας, ο Καζαντζάκης γνώρισε τον πολιτισμό της, μέσα από έργα τής λογοτεχνίας και της φιλοσοφίας. Μέχρι το 1915 μετέφρασε, μάλιστα, τη Γένεση της Τραγωδίας (Die Geburt der Tragödie) και το Τάδε έφη Ζαρατούστρα (Also sprach Zarathustra) του Friedrich Nietzsche (Φρ. Νίτσε), το Δύναμη και Ύλη (Kraft und Stoff) του Ludwig Βüchner (Λ. Μπύχνερ) και τις Συνομιλίες με τον Γκαίτε (Gespräche mit Goethe) του Johann Peter Eckermann (Γ. Π. Έκερμαν). Αξίζει να σημειωθεί ότι πρόκειται για έργα των οποίων οι μεταφράσεις έγιναν από τα γαλλικά. Αρκετά χρόνια αργότερα θα μεταφράσει αυτή τη φορά από τα γερμανικά το δράμα τού Gerhart Hauptmann (Γκ. Χάουπτμαν) Πριν απ το Ηλιοβασίλεμα (Vor Sonnenuntergang), και τον Faust τού Johann Wolfgang von Goethe. Ανάμεσα στις πάμπολλες επιρροές του από τον γερμανόφωνο χώρο (ενδεικτικά αναφέρω τους: Rilke, Jean Paul, Ηölderlin, Novalis), σημαντικότερες για τη μετέπειτα πορεία του θα αναδειχθούν αυτές τού N i e t z s c h e και του G o e t h e. Παρότι ήδη από τα φοιτητικά του χρόνια ο Καζαντζάκης εστιάζει στο έργο τού Friedrich Nietzsche (το οποίο θεωρεί ένα ξεχωριστό κομμάτι τής ιστορίας τού ευρωπαϊκού πνεύματος), 7 5. Τα βιώματα εκείνης της εποχής διατρέχουν τις Επιστολές στη Γαλάτεια και τα γράμματα στον φίλο του Ε. Παπαστεφάνου (σύμφωνα με: Veloudis, Georg [Βελουδής, Γιώργος]: Germanograecia. Deutsche Einflüsse auf die neugriechische Literatur, τόμοι Ι και ΙΙ, Amsterdam, Verlag A. M. Hakkert, 1983, σελ. 441, και υποσημ. 551 στις σελ. 673 κ.εξ.). Σχετικές παρατηρήσεις βρίσκουμε στα διάφορα λήμματα για το Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό τού Ελευθερουδάκη, κυρίως όμως στο κεφάλαιο Βερολίνο τής μυθιστορηματικής αυτοβιογραφίας τού Καζαντζάκη Αναφορά στον Γκρέκο (Εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2011), που βρίθει σχετικών περιγραφών. Υπερπλήρης, με δαιδαλώδη και ενθουσιαστικό χαρακτήρα εμφανίζεται ο λόγος τού Καζαντζάκη στα γραπτά και στα γράμματα εκείνης τής εποχής, λόγος που αντικατοπτρίζει το σύνθετο πλέγμα των ετερογενών και κάποτε αντιθετικών εντυπώσεων κυρίως στη μυθοπλαστική πρόσμειξη της εξωτερικής πραγματικότητας με τη δική του κριτική σκέψη. 6. Νίκος Καζαντζάκης, Ο Ασυμβίβαστος, ό.π., σελ Ο Καζαντζάκης αναφέρει στα Προλεγόμενα της επί υφηγεσία διατριβής του: «Σπανίως φιλόσοφος προυκάλεσε τοσούτον τον θαυμασμόν, αλλά και τοσούτον την κατάκρισιν, όσον ο Νίτσε». Βλ. Καζαντζάκης, Νίκος: Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη φιλοσοφία του Δικαίου και της Πολιτείας, Εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 1998, σελ. 19. Ιδιαίτερα τα κεφάλαια V (Συμπέρασμα) και VI (Θετικόν μέρος τής φιλοσοφίας τού Νίτσε) τής διατριβής του (σελ. 100 κ.εξ.) αποτελούν υπεράσπιση των θεωριών τού Γερμανού φιλοσόφου και μαρτυρούν ταύτιση απόψεων σελ Οκτωβρίου 2011 ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

38 στην όψιμη συγγραφική του φάση, στα τελευταία χρόνια τής ζωής του, αναλαμβάνει πρωτεύοντα ρόλο ο Johann Wolfgang von Goethe. Ο Γερμανός κλασσικός θέτει για τον Καζαντζάκη το μέτρο τού άριστου, καθώς ο Έλληνας συγγραφέας διακρίνει στον Γκαίτε το εξοχότερο, το κυρίαρχο πνεύμα τού 19ου αιώνα. 8 Ο φιλελληνισμός τόσο του Goethe όσο και του Νietzsche είναι, σύμφωνα με τον Ανδρέα Πουλακίδα, και το σημείο που συνδέει τους δύο διανοητές στη θεώρηση του Καζαντζάκη, ο οποίος αναζητεί διαφορετικούς τρόπους προσέγγισης του ελληνικού πολιτισμού και του κλασσικού παρελθόντος του, 9 μέσα από νέες οπτικές. Ο Καζαντζάκης μελετά, έτσι, σε βάθος το έργο και τη ζωή των δύο συγγραφέων, καθώς και τους τρόπους που καθορίζουν την εποχή τους. Επομένως, συνιστά πραγματικά μεγάλη απώλεια για τον σημερινό αναγνώστη το γεγονός ότι η συντακτική επιτροπή τού Εγκυκλοπαιδικού Λεξικού Ελευθερουδάκη δεν ανέθεσε στον Καζαντζάκη τη συγγραφή των λημμάτων για τους Nietzsche και Goethe. Η ιδιαίτερη σχέση τού Καζαντζάκη με τον γερμανικό λογοτεχνικό πολιτισμό θα βρει, ωστόσο, άμεση έκφραση στις επιστολές του, και κυρίως στα διάφορα λήμματα που θα συντάξει για το Λεξικό αυτό, με κυριότερο το άρθρο του για τη Γερμανική Λογοτεχνία. 10 μεταξύ Νίτσε και Καζαντζάκη. Η επιρροή τού έργου τού Νietzsche στην αμιγώς λογοτεχνική παραγωγή του συγγραφέα έχει διερευνηθεί διεξοδικά σε διάφορες μελέτες. Ενδεικτικά βλ. Poulakidas, Andreas: Kazantzakis Zorba the Greek and Nietzsche s Thus spoke Zarathustra, στο: Philological Quarterly, XLIX(2), (April 1970), σελ Mc Donough, B.: Nietzsche and Kazantzakis, University Press of America, Washington 1978 Bien, P.: Kazantzakis Nietzscheanism, στο: Journal of Modern Literature, II, (1971), σελ , κ.π.ά. Πολλά χρόνια αργότερα, στον Πρόλογο του Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά (Εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2010, σελ. 7), πρόκειται να συγκαταλέξει τον Nietzsche μεταξύ εκείνων που άφησαν «βαθύτερα τ αχνάρια τους στην ψυχή» του. 8. Βλ. «Φιλολογικαί Επιστολαί. Ελληνικά Ποιήματα» του Καζαντζάκη στο Νέον Άστυ (16 Φεβρ. 1909), αναδημοσίευση: Νέα Εστία, LXIV, (1958), σελ Διαβάζουμε αλλού σχετικά: «Ό,τι είχεν επιθυμήσει σε όλη του τη ζωή [ο Γκαίτε], το είχε κατορθώσει: είχε σκαλίσει, τορνέψει και υψώσει τον εαυτόν του τόσον σοφά και άρτια, που τον είχε κάμει ένα αληθινό αριστούργημα. Δεν ήταν δυνατόν πια να τελειοποιηθεί περισσότερον» βλ. την εισαγωγή (με τίτλο Δυο λόγια πρωτύτερα) του Καζαντζάκη στο: Εckermann, J. P.: Συνομιλίαι με τον Γκαίτε, μετάφραση: Νίκος Καζαντζάκης, Εκδοτικός Οίκος Γεωργίου Φέξη, Αθήνα 1913, σελ. γ -δ. 9. Poulakidas, Andreas: Kasantzakis und die deutsche Kultur und Literatur, in: hellenika, τόμος 9, τεύχος 25, (Ι/1972), σελ [για τα εδώ: σελ. 29]. 10. Λήμματα του Νίκου Καζαντζάκη στο Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ελευθερουδάκη, Εκδόσεις Καζαντζάκη (Πάτροκλος Σταύρου), Αθήνα 2011, σελ. 54 κ.εξ. ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 σελ. 35

39 II Ας εστιάσουμε στην εν λόγω έκδοση: ο Νίκος Καζαντζάκης συγγράφει, από τα 228 φέροντα την υπογραφή του λήμματα, 45 για θέματα της γερμανικής γραμματολογίας, του γερμανικού πνεύματος και πολιτισμού (δεν συμπεριλαμβάνω εδώ άρθρα για Ελβετούς ή άλλους γερμανόφωνους εκπροσώπους των Γραμμάτων και των τεχνών). O Καζαντζάκης, ωστόσο, διαφοροποιείται σημαντικά και συστηματικά από τον παραδοσιακό λημματογράφο: είναι πολλά τα επιχειρήματα που συνηγορούν σ αυτό και ενισχύουν την εικόνα όχι μόνο τού λογοτέχνη αλλά και τού οικουμενικού διανοητή, του εκπροσώπου τής σφαιρικής και αρμονικής «πνευματικής ανάπτυξης και εκδίπλωσης του υποκειμένου» κατά το πρότυπο του καθολικού ανθρώπου (der universale Mensch) του Γκαίτε. 11 Και λόγω χρόνου, θα περιοριστώ εδώ μόνο σε 6 από τους νεωτερισμούς του: (1) Χ ρ ή σ η μ ε θ ό δ ω ν τ ή ς σ ύ γ χ ρ ο ν η ς σ υ γ κ ρ ι τ ο λ ο γ ί α ς: Μελετώντας τα εν λόγω λήμματα ο αναγνώστης αναγνωρίζει τον πολύγλωσσο και ευρυμαθή Καζαντζάκη, καθώς τα κείμενα αυτά αποτυπώνουν αφενός τη βαθιά γνώση του συγγραφέα για τον πολιτισμό, τη φιλοσοφία, τη λογοτεχνία και τις τέχνες στη Γερμανία, αφετέρου την άνεση με την οποία κινείται στον διαπολιτισμικό και διεθνικό άξονα του ευρωπαϊκού (και όχι μόνον) χώρου, εφόσον συχνά τα κείμενά του διανθίζονται με οξυδερκείς και εξαιρετικά εύστοχες συγκριτολογικές παρατηρήσεις. Τέτοιες βρίσκουμε, για παράδειγμα, στις συνολικές παρουσιάσεις εθνικών λογοτεχνιών, όπου μάλιστα ο Καζαντζάκης δίδει ιδιαίτερη έμφαση στις συζεύξεις με τον ελληνικό χώρο, την ελληνική μυθολογία, την αρχαία ελληνική γραμματεία και τη λογοτεχνική παράδοση της Ελλάδας γενικότερα, όπου αυτό είναι εφικτό. Έτσι, για το έπος των Nibelungen λόγου χάρη, σημειώνει: «Ούτως εκ λαϊκών πηγών εσχηματίσθησαν δύο μεγάλα γερμανικά έπη, αντιστοιχούντα προς την Ιλιάδα και την Οδύσσειαν των Ελλήνων» Bλ. τις σχετικές παρατηρήσεις τού Γεράσιμου Βώκου στο άρθρο του «Ιδού ένας άνθρωπος! Ο πρώτος μοντέρνος», στο: Νέες Εποχές (εφ. Το Βήμα), 22 Νοεμβρίου 1999, σελ. Β Λήμματα του Νίκου Καζαντζάκη στο Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ελευθερουδάκη, ό.π., σελ. 55. σελ Οκτωβρίου 2011 ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

40 (2) Α ξ ι ο λ ο γ ή σ ε ι ς ( α κ ό μ α κ α ι ) η σ σ ό ν ω ν ε κ π ρ ο σ ώ π ω ν του γ ε ρ μ α ν ι κ ο ύ π ν ε ύ μ α τ ο ς: Την εξαιρετική ευρυμάθεια και ευρύνοιά του καταδεικνύει και το γεγονός ότι, παρά τις ελλείψεις πηγών και σχετικής βιβλιογραφίας, για τις οποίες όπως καταδεικνύεται και στα εισαγωγικά σημειώματα του τόμου συχνά παραπονιόταν στις επιστολές του, ο Καζαντζάκης παραδίδει περιεκτικά και άρτια γραμμένα κείμενα (ακόμη και όταν πρόκειται για λήμματα λίγων αράδων), όπου με εμβρίθεια αλλά και οξύ κριτικό πνεύμα γράφει για ελάσσονες και σχετικά άγνωστους εκπροσώπους τού γερμανικού πολιτισμού (και τούτο ενώ, όπως επισημαίνεται και στην εισαγωγή τού τόμου, ο ίδιος θα προτιμούσε να παραλειφθούν τα λήμματα αυτά και, αντ αυτών, να αφιερωθεί περισσότερος χώρος στις σημαντικές μορφές τού γερμανικού πνεύματος). Στα κείμενα, λοιπόν, αυτά ο Καζαντζάκης δεν περιορίζεται στη στεγνή περιγραφή τού έργου και του βίου τών υπό θεώρηση δημιουργών, παρά προχωρεί συχνά σε αξιολογήσεις οι οποίες όπως προκύπτει από μια σύντομη αναδρομή μου στη βιβλιογραφία στην οποία παραπέμπει δ ε ν ανευρίσκονται στις πηγές του (αναφέρω ενδεικτικά τα λήμματα για τους Scherer, Seume, Fleming, Lewald και Mencken). Το μόνο που μπορεί να συναγάγει κανείς είναι είτε α) ότι ο Καζαντζάκης γνώριζε το έργο των συγκεκριμένων δημιουργών, είτε β) ότι εντρυφούσε στο έργο τους προκειμένου να συντάξει το λήμμα, ακόμη και όταν αυτό δεν θα έπρεπε σύμφωνα με τις προδιαγραφές που του δίδονταν να ξεπερνά τις δέκα αράδες. Η πρώτη εκδοχή επιβεβαιώνει την εικόνα τού πολυμαθούς διανοούμενου, η δεύτερη συνηγορεί υπέρ της συνέπειας και της υπευθυνότητας με τις οποίες εργαζόταν, ως λόγιος ο οποίος έχει συναίσθηση ότι συμβάλλει σε ένα πόνημα με εκπαιδευτικό χαρακτήρα. (3) Π ρ ο σ ω π ι κ ή α ξ ι ο λ ό γ η σ η: Στους νεωτερισμούς τής γραφής τού λημματογράφου Καζαντζάκη οφείλουμε να επισημάνουμε και το γεγονός ότι συχνά στις κρίσεις του διαφοροποιείται από την τρέχουσα και καθιερωμένη πρόσληψη του έργου των δημιουργών για τους οποίους γράφει. Σταχυολογώ δύο χαρακτηριστικές: Αναφερόμενος στο έργο τού συγγραφέα Paul Lindau σημειώνει ότι: «Ο Λ. έσχεν επίσης μεγάλας επιτυχίας εις τα διηγήματα, τα οποία όμως στερούνται πραγματικής λογοτεχνικής αξίας», 13 ενώ για τη δεύτερη δημιουργική φάση τού ζωγράφου Lucas Cranach του Πρεσβύτερου επισημαίνει ότι η περίοδος αυτή, «καίπερ κατωτέρα 13. Ό.π., σελ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 σελ. 37

41 υπό έποψιν τέχνης, είνε η πλέον γνωστή το σχέδιον είνε ενίοτε παρημελημένον, το σύνολον έχει τι το τεχνητώς αφελές και το επίτηδες εξεζητημένον». 14 Οι κριτικές παρατηρήσεις τού Καζαντζάκη συνιστούν διπλό κέρδος για τον σημερινό αναγνώστη, καθώς δεν συνεισφέρουν μόνο στη συνολική παρουσίαση των καλλιτεχνών που περιγράφει, αλλά ταυτόχρονα αποτελούν ουσιαστική συμβολή στη σκιαγράφηση και κατανόηση της προσωπικότητας του ίδιου του συγγραφέα. (4) Κ ρ ί σ ε ι ς κ α ι ε ρ μ η ν ε ί ε ς έ ρ γ ω ν: Οι περιγραφές τού Καζαντζάκη κάποτε περιλαμβάνουν, εκτός από λογοτεχνική κριτική (κάτι που είναι μάλλον αναμενόμενο), κ α ι αναλύσεις και ερμηνείες έργων. Συχνά, μάλιστα, επεκτείνεται και στους τομείς τής αισθητικής και της φιλοσοφίας, όπως καθίσταται σαφές και από τα κείμενά του, παραδείγματος χάριν, για τον Fichte ή τον Schelling, τα οποία μαρτυρούν την εξοικείωσή του όχι μόνο με το έργο των συγκεκριμένων διανοητών, αλλά και με τη φιλοσοφία των Leibniz, Kant, Herder, Spinoza, Hegel, και πολλών άλλων. (5) Λ α ο γ ρ α φ ι κ έ ς ή / κ α ι η θ ο γ ρ α φ ι κ έ ς π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς: Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί ότι πολλά από τα σχόλια του λημματογράφου Καζαντζάκη μπορούν να αναγνωσθούν ως λαογραφικές ή ηθογραφικές παρατηρήσεις. Σχολιάζοντας, ας πούμε, την προσωπογραφική ικανότητα τού Cranach, διαπιστώνει ότι ο καλλιτέχνης αποδίδει «μετά δυνατού ρεαλισμού την φοβεράν ζωτικότητα και την σκληράν σκαιότητα των συγχρόνων του Γερμανών». 15 Στο ίδιο πλαίσιο οφείλουμε να μνημονεύσουμε και την εύστοχη κριτική παρουσίαση σύγχρονών του δημιουργών, η οποία προοιωνίζεται την πρόσληψή τους όπως αυτή μπορεί να καταγραφεί σήμερα, περίπου χρόνια μετά. 16 (6) Α ξ ι ο λ ό γ η σ η τ ω ν π η γ ώ ν τ ο υ: Τέλος, εξαιρετικά χρήσιμη για τον φιλολογικώς ενδιαφερόμενο αναγνώστη είναι και η προσθήκη σχολιασμού και κριτικής αξιολόγησης των πηγών τού συγγραφέα, 14. Ό.π. Για το έργο τού Cranach βλ. σελ [για τα εδώ αναφερόμενα: σελ. 170]. 15. Ό.π. 16. Παραπέμπω ενδεικτικά στο λήμμα για τον Arno Holz, έναν από τους κυριότερους εκπροσώπους του (γερμανικού) ρεαλισμού. Βλ. ό.π., σελ σελ Οκτωβρίου 2011 ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

42 εν είδει σύντομων σημειώσεων και παρατηρήσεων, όπως προκύπτει και από τις βιβλιογραφικές παραπομπές του στο τέλος των λημμάτων. 17 III Ως εξέχοντα δείγματα της εγκυκλοπαιδικής δουλειάς τού Νίκου Καζαντζάκη ξεχωρίζουν τα λήμματα για τον Schleiermacher, τον Schopenhauer, τον Fichte, τον Schelling (λήμμα το οποίο περιλαμβάνει, μάλιστα, και μιαν εξαιρετική αν και συνοπτική ανάλυση του γερμανικού ιδεαλισμού), καθώς και τα κείμενά του για τους Holbein και Dürer, λήμματα που αποδεικνύουν την ιδιαίτερη ευαισθησία του για τις εικαστικές τέχνες. Κορυφαίο, ωστόσο, θεωρώ το λήμμα για τη Γ ε ρ μ α ν ι κ ή Λ ο γ ο τ ε χ ν ί α (σελ ), όπου με σαφήνεια αλλά και ευσύνοπτο τρόπο ο Καζαντζάκης σκιαγραφεί δώδεκα αιώνες γερμανικής λογοτεχνίας, με κατηγοριοποιήσεις και υποκατηγοριοποιήσεις, διαφωτιστικές πληροφορίες και εξαιρετικά εύστοχο σχολιασμό. Στο εκτενές αυτό λήμμα διακρίνουμε, πλέον, τις δικές του προτιμήσεις σε εποχές και πρόσωπα: εύκολα διαπιστώνουμε, λόγου χάρη, την προτίμησή του προς την εποχή τού γερμανικού Κλασσικισμού, ο οποίος σύμφωνα με τον συγγραφέα αντικατοπτρίζει «σαφώς την πνευματικήν ορμήν τής μεγίστης ταύτης ακμής τής γερμανικής φιλολογίας», 18 αλλά και τον θαυμασμό του προς τους κύριους εκπροσώπους του Goethe και Schiller. Συνοψίζοντας, οφείλουμε να επισημάνουμε ότι oι επιρροές τού Νίκου Καζαντζάκη από τα γερμανικά Γράμματα και τον γερμανικό πολιτισμό, καθώς και οι γνώσεις του, όπως μπορούν να αναγνωσθούν στα λήμματα που συνέταξε, δεν αντανακλώνται μόνο στις επιστολές και στα θεωρητικά του κείμενα, παρά μετασχηματίζονται και στο δραματικό και μυθιστορηματικό/αφηγηματικό του έργο, συχνά σε μιαν εγγενώς αντινομική και παράδοξη κίνηση, που κατευθύνεται προς αυτό που ο συγγραφέας υπό την επιρροή των Rilke και Ηoelderlin επιδιώκει να αποδώσει ως απεικόνιση του μη-διατυπώσιμου. Πρόκειται για μια κίνηση η οποία κατευθύνεται προς ένα στόχο που οι περισσότεροι λογοτέχνες ή διανοητές αδυνατούν ουσιωδώς να επιτύχουν στα κείμενά τους. 17. Βλ. ενδεικτικά σελ. 66 (για τον Γκρέκο), 103 (για τον Θερβάντες), (για την Ισπανία), 240 (για τον Σοπενχάουερ). 18. Ό.π., σελ. 59. ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 σελ. 39

43 Οι γερμανικές λογοτεχνικές και θεωρητικές επιρροές τού Καζαντζάκη επαληθεύονται ώς ένα βαθμό στο έργο του, συχνά όμως υπονομεύονται εν μέρει από μεταγενέστερες προσλαμβάνουσες και κριτικές θεωρήσεις, και τελικά μετατοπίζονται και μεταπλάθονται στα έργα του σε νέο αφηγηματικό ή θεωρητικό υλικό. Όλα τα παραπάνω έχουν ως αποτέλεσμα τα λήμματα του Νίκου Καζαντζάκη για το Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν τού Ελευθερουδάκη να προβάλλουν ως μια ιδιότυπη συνύφανση λογοτεχνικού και θεωρητικού-φιλοσοφικού στοχασμού, η εμβέλεια της οποίας αναμφισβήτητα φτάνει αυτούσια μέχρι τον 21o αιώνα. Έτσι, δεν μπορώ παρά να συμφωνήσω με την παρατήρηση της Μαρίας Γιουρούκου, στο εισαγωγικό σημείωμα του τόμου (σελ. λε ), ότι: «ένα απλό λήμμα μετατρέπεται σε γοητευτικό ανάγνωσμα με την σφραγίδα ενός κορυφαίου συγγραφέα, και ο επιστημονικός λόγος γίνεται εργαλείο και έργο τέχνης». σελ Οκτωβρίου 2011 ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

44 ΑΝΑΓΚΗ ΕΠΙΒΙΩΣΗΣ ή ΕΡΩΤΑΣ ΛΗΜΜΑΤΩΝ; Της Ελευθερίας Γιακουμάκη * Στα Προλεγόμενα του βιβλίου αυτού (Λήμματα του Νίκου Καζαντζάκη στο Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ελευθερουδάκη) θα πληροφορηθείτε ότι ήταν μια φορά κι έναν καιρό στην Κρήτη γεννημένη μια κατσίκα που έτρωγε βιβλία δεν ήταν, βέβαια, η Αμάλθεια. Με τα τόσα βιβλία που είχε φάει, επόμενο ήταν να συμβεί ανακύκλωση της βιωμένης ύλης, που είχε διά του μηρυκασμού διπλά αφομοιωθεί, και να επανέλθει στον βιολογικό κύκλο της: η συσσωρευμένη γνώση να γίνει πάλι γράμματα, συλλαβές, λέξεις, αράδες, σελίδες, βιβλίο. Με τα χρόνια, όμως, η κατσίκα μεταλλάχτηκε υπήρχε από τότε ο όρος μετάλλαξη και έγινε συγγραφέας. Και μια που ήταν κρητικιά κατσίκα, θεώρησε καλό, παρά τη μεταλλαγή, να διατηρήσει την καταγωγή της: ένας Κρητικός συγγραφέας, ο Νίκος Καζαντζάκης. Αυτά δεν τα λέω εγώ χάριν εντυπωσιασμού σας. Ο ίδιος ο Καζαντζάκης λέει ότι ένιωθε σαν κατσίκα που, αντί να τρώει πράσινα φύλλα, έτρωγε τα φύλλα των βιβλίων. 1 βλέπετε, και η μεταφορική χρήση τής λέξης φύλλο που βοηθά στη μεταλλαγή. Είναι, Ας μπούμε, όμως, λίγο στη θέση ενός διανοούμενου ο οποίος στα δύσκολα σαν και τώρα οικονομικά χρόνια αναζητά πόρους. Τα πράγματα δεν αλλάζουν και πολύ μαύρες δυσκολίες. Ο Καζαντζάκης αντιμετώπισε και αυτός τις δυσπραγίες με συμβιβασμούς, αναμονές πληρωμής. Αν και, όπως διαπιστώνουμε, ο Ελευθερουδάκης απέναντί του ήταν καλοπληρωτής («Κι ευχαριστώ πολύ που διατιμήθηκαν σε αψηλή τιμή», 2 δηλαδή, τον πλήρωνε για τα λήμματά του τη διπλάσια σε σχέση με την τρέχουσα της εποχής τιμή) όσο καλοπληρωτής, βέβαια, * Η Ελευθερία Γιακουμάκη σπούδασε Ελληνική Φιλολογία στη Φιλοσοφική Σχολή τού Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και Ιταλική Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο του Παλέρμο. Είναι Διδάκτωρ Γλωσσολογίας τού Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και τ. Διευθύντρια του Κέντρου Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων τής Ακαδημίας Αθηνών. 1. Παραδείγματος χάριν: «χάνουμαι μέσα σε αραδιάσματα αλφαβητικών στοιχείων, δίνω στην καρδιά μου χαρτί για να φάει σα νά ταν κατσίκα!» (Τετρακόσια Γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη, Β έκδοση, Εκδόσεις Ελένης Ν. Καζαντζάκη, Αθήνα 1984, σελ ). 2. Ό.π., σελ. 48. ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 σελ. 41

45 μπορεί να είναι ένας εκδότης και τότε και σήμερα. Τα Γράμματα δεν βγάζουν λεφτά για όλους τούς επιστήμονες. Γι αυτό εγώ, ακριβολογώντας, έχω υιοθετήσει ένα δικό μου όρο: φιλολογική επαιτεία, που νομίζω ότι ταιριάζει καλά στους φιλολόγους. Στα εισαγωγικά κείμενα του παρόντος τόμου φαίνεται ότι οι οικονομικές δοσοληψίες δεν διατάραξαν τη φιλία Καζαντζάκη και Ελευθερουδάκη. Ίσως αυτή να είναι η διαφορά με το σήμερα. Σιγουρότατα, όπως, άλλωστε, φαίνεται στην αλληλογραφία του με τον Πρεβελάκη, οι α ν ά γ κ ε ς ε π ι β ί ω σ η ς ώθησαν τον Καζαντζάκη να συγγράψει λήμματα εγκυκλοπαιδικού λεξικού. Γνωρίζοντας, ωστόσο, τον Καζαντζάκη από το όλο έργο του, εγώ νομίζω ότι το Λεξικό αυτό το έβλεπε και σαν οραματιστής, που εξ άλλου ήταν δηλαδή, το έβλεπε σαν ένα επιμορφωτικό εργαλείο, όπου και αυτός έβγαζε πέντε δεκάρες και τη γνώση του μετέδιδε. Έ ρ ω τ α ς γ ν ώ σ η ς; Θα το δούμε. Όπως επισημαίνεται με όσα αναφέρουν στο βιβλίο οι επιμελούμενοι Πάτροκλος Σταύρου και Μαρία Γιουρούκου, ο Νίκος Καζαντζάκης έγραφε τα λήμματα τριγυρίζοντας τον κόσμο. Παραπονιόταν ότι πολύ εκοπίαζε να βρει τις πιο σύγχρονες πληροφορίες για τα άρθρα του, πράγμα που σημαίνει ότι πολλά στοιχεία σίγουρα τα σταθερά βιογραφικά κ.λπ. είναι μια επανάληψη από τις πηγές του έργο που, κατά τη γνώμη μου, καθόλου δεν του άρεσε. Στο μέτρο που ο ίδιος πλούτιζε τη γνώση του, σίγουρα τον γοήτευε για ό,τι όμως ήδη γνώριζε, φαντάζομαι ότι το έκανε «ξεραναγκασιάς». Φράσεις όπως «προτιμώ να γυρίσω τα άρθρα» 3 δείχνουν ίσως ότι εκνευριζόταν συντάσσοντάς τα, και φράσεις όπως «του κάκου περιμένω χρήματα από τον Ελ[ευθερουδάκη]. Από το Μάρτη μέχρι σήμερα έλαβα 10 λίρες κι έτσι είμαι όλο χρέη» 4 δείχνουν μια σκέψη που εγώ κάνω: «Άει στην ευχή, ούτε η δουλειά μού αρέσει, ούτε χρήματα βγάνω». Ο Καζαντζάκης ο συνηθισμένος να καταπιάνεται με μεγάλα έργα, ο Καζαντζάκης ο πληθωρικός, ο λογάς λόγιος, ο περήφανος για το ανήσυχο πνεύμα του, να καθηλώνεται και να καταπιάνεται με μικρά άρθρα που, στο τέλος-τέλος, ούτε οικονομικά τον συνέφεραν. Και θα είναι λογικό να σκεφτούμε: «Μα, αφού είχε τόση ανάγκη, ήταν ανάγκη να ξετρέχει σε βιβλιοθήκες για να γράψει δέκα αράδες; Ας ξεπατίκωνε τα άρθρα από άλλες εκδόσεις, και τελείωνε η ιστορία». Νομίζετε, κυρίες και κύριοι, ότι μια τέτοια πνευματική συμπεριφορά ταίριαζε στον Καζαντζάκη; Κατά την άποψή μου: όχι, ποτέ. 3. Ό.π., σελ Ό.π., σελ σελ Οκτωβρίου 2011 ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

46 Η εργασία συγγραφής λημμάτων επιμένω ότι δεν άρεσε στον Καζαντζάκη. «Μακάρι ο Ελ[ευθερουδάκης] να μου μπιστεύεται εργασία να μείνω όσο μπορώ περσότερο και καλύτερα στο Παρίσι», 5 το τόσο καθυστερημένο Παρίσι που αναφέρει σε άλλη επιστολή. 6 Επιπλέον, του δημιουργούσε ανασφάλεια, όσο και αν παραξενευόταν που ο Ελευθερουδάκης σαν να αιφνιδιάστηκε από την ποιότητα στα άρθρα του: «Ευχαριστώ να πείτε και του κ. Ελ[ευθερουδάκη] για τα καλά λόγια που μού γραψε. Σα να παραξενεύτηκε πως ήσαν καλά τα άρθρα». 7 Και εδώ εκνευριζόταν ο Καζαντζάκης, κατά την άποψή μου. Σαν να σκεφτόταν: «Καλά, δεν ξέρει ο Ελευθερουδάκης ποιος είμαι; Θα του έγραφα ποτέ εγώ προχειρότητες;» Πόσο ενοχλείτο δεν το γνωρίζω, ωστόσο στην αλληλογραφία του λέει: «Αν είναι δυνατόν χωρίς όνομα [να δημοσιευθούν τα άρθρα], καλύτερα». 8 Όλες αυτές οι ψυχικές π α λ ι ν δ ρ ο μ ή σ ε ι ς δεν είναι κάτι περίεργο, σπάνιο ή ιδιαίτερο του Καζαντζάκη. Ας σκεφτεί ο καθένας τη δική του συμπεριφορά όταν αναμένει και δεν λαμβάνει, όταν πιστεύει ότι κάτι αξίζει και δεν του δίνουν δουλειά. Και ανασφάλεια και φόβος, και ο τόπος δεν του αρέσει και όλα «του ξινίζουν», όπως θα λέγαμε λαϊκά. Εξ άλλου, μόλις έρχονταν χρήματα, φαίνεται ότι η διάθεσή του άλλαζε. Είπαμε, η φιλία του Νίκου Καζαντζάκη με τον Κώστα Ελευθερουδάκη δεν χάλασε από τα οικονομικά στενέματα. Φράσεις τού Καζαντζάκη όπως «χρήματα στέλνει αρκετά ταχτικά» 9 δείχνουν τις καλές προθέσεις τού τίμιου Ελευθερουδάκη. Μα δεν φτάνει η τιμιότητα σε όποιον βρίσκεται σε δεινή οικονομική κατάσταση. Είναι σαν να θέλεις να κάμεις το καλό μα δεν μπορείς. «[...] με τη φτώχεια τού Ελ[ευθερουδάκη] είμαστε χαμένοι», θα πει ο Καζαντζάκης. 10 Όλα τα παραπάνω συνάγονται από την επιστολογραφία τού Νίκου Καζαντζάκη. Θεωρώ, όμως, ότι και τα λήμματα που έγραψε ίσως μπορούν να πουν μερικά πράγματα για το θυμικό τού συγγραφέα. Κοίταξα όλα τα λήμματα και έδωσα βάρος στα ιταλικά. Δεν διακρίνει κανείς έμπνευση σε όλα, ούτε ιδιαίτερη όρεξη στη συγγραφή τους. Για παράδειγμα, τα λήμματα για τον Τζοβάννι Βέργκα και τον Μπρουνέττο Λατίνι νομίζω 5. Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 σελ. 43

47 ότι τα έγραψε ανόρεχτα ίσως να είχε και περιορισμό από τον εκδότη, όμως λείπουν οι δυοτρεις λέξεις που θα εξέφραζαν, ίσως, τη συμπάθειά του. Αντίθετα για τον Βούδα, όπου έχει, σίγουρα, περισσότερο χώρο, κάνει ακόμη και ετυμολόγηση του ονόματός του. Όποιος και αν το διαβάσει, θα καταλάβει ότι το λήμμα γράφτηκε με ζήλο και θέρμη, όπως και τα ακόλουθα βουδδική τέχνη και Βουδδισμός. Υποθέτω ότι, ακόμη και αν του περιόριζε ο εκδότης το κείμενο, ο Καζαντζάκης θα αποδεικνυόταν ούτως ή άλλως ανυπάκουος. Αρκετά από αυτά τα «μακρόταλα», δηλαδή μεγάλης τάλιας, μεγάλου μεγέθους, λήμματα είναι π ρ ο ϊ ό ν τ α α λ η θ ι ν ο ύ έ ρ ω τ α μ ε τ ά δ ο σ η ς γ ν ώ σ η ς. Είναι γραμμένα με αγάπη, με πάθος, με προσωπικές απόψεις περισσότερες από όσες χρειάζεται ένα λεξικό. Δέστε το λήμμα για τον λόρδο Μπάιρον με πόση ζεστασιά είναι γραμμένο. Ακόμη και οι ερωτικές περιπέτειες του Βύρωνα περιγράφονται εν τάχει μεν, χωρίς να παραλειφθούν δε. Το λήμμα τελειώνει με σύντομη αλλά περιεκτική κριτική του βυρωνικού έργου, που σίγουρα είναι η άποψη του Καζαντζάκη: «Ο Βύρων, ως άνθρωπος και ποιητής, υπήρξεν είς των αρτιωτέρων αντιπροσώπων τού ρωμαντισμού: ακόρεστος, υπερήφανος, ευέξαπτος, βίαιος, περιφρονητής τής χρυσής μετριότητος και της ηρέμου ζωής, θεατρικός άμα και γενναιόψυχος. Η ποίησίς του είνε πλήρης υπερβολών, πλουσία, αχαλίνωτος, με λαμπροτάτας αντιθέσεις, με μοναδικήν μουσικότητα και ορμήν ύφους». 10 Δεν νομίζω ότι ο Καζαντζάκης θα καταδεχόταν να αναφερθεί σε κρίσεις άλλων. Εξ άλλου, προσέχοντας την κριτική που κάνει, μπορούμε να εξηγήσουμε γιατί κατελαμβάνετο από το πάθος καλής συγγραφής για ορισμένα λήμματα. Τα ίδια μπορώ να ισχυριστώ και για τα λήμματα για τον Γκάντι, τον Γκαριμπάλντι, τον Άγιο Φραγκίσκο τής Ασσίζης, καθώς και για τον Γκρέκο, τον Καβούρ, για τους περισσότερους Ρώσους διανοούμενους. Εκτός από τα «μακρόταλα» περί μεμονωμένων προσώπων λήμματα, υπάρχουν και τα λήμματα γενικής πληροφόρησης, όπως, λόγου χάρη, όσα αφορούν στην Ινδία και στην Ισπανία και στον πολιτισμό τους. Αυτά παρά τους εκδοτικούς περιορισμούς νομίζω ότι ο Καζαντζάκης τα συνέταξε με κέφι. Είναι οργανωμένα, κεφαλαιοποιημένα για να καλυφθεί επαρκώς το θέμα, και αποπνέουν γνώση και πάθος συγγραφικό. Τι κάνει, όμως, ένα συντάκτη λημμάτων να διάκειται πιο ευμενώς σε ένα λήμμα και σε ένα άλλο λιγότερο; 10. Λήμματα του Νίκου Καζαντζάκη στο Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ελευθερουδάκη, Εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2011, σελ. 69. σελ Οκτωβρίου 2011 ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

48 (1) Η γ ρ α μ μ ή σ ύ ν τ α ξ η ς λ η μ μ ά τ ω ν ό π ω ς δ ί δ ε τ α ι α π ό τ ο ν ε κ δ ό τ η κ α ι τ η ν α ρ μ ό δ ι α ε π ι τ ρ ο π ή. Όσοι έχουν εργαστεί στη λεξικογραφία γνωρίζουν ότι υπάρχουν όρια έκτασης, που έχουν σχέση και με την οικονομική διάσταση του εγχειρήματος. Επίσης, υπάρχουν βασικές γραμμές, όπως, λόγου χάρη, σε ποια γλώσσα θα γραφτεί. Σκεφτείτε τον λαύρο δημοτικιστή Καζαντζάκη να γράφει σε καθαρεύουσα σε εποχή που περνούσε τη γλωσσική ιδεολογία του στη Μεγάλη του Οδύσεια, να γράφει: «κατήλθεν εις την έξωθεν της Ασσίζης ηρειπωμένην εκκλησίαν του Αγίου Δαμιανού και ήρχισε να συνάζη λίθους και να την κτίζη ιδιοχείρως». 11 Ασφαλώς και δεν θα εγράφοντο τα λήμματα στη δημοτική τής Οδύσειας αλλά, ούτε καν σε μιαν ανειμμένη δημοτική; Τέλειος τεχνίτης τής καθαρεύουσας, αλλά κόντρα σε ιδεολογία και προσωπικό τρόπο γραφής. Μη μου πείτε ότι δεν είναι ο Μεγάλος του συμβιβασμός που θα τον εξενεύριζε... (2) Παράγοντας συναφής με τα προλεχθέντα είναι και η ι δ ι ο σ υ γ κ ρ α σ ί α κ α ι ι δ ε ο λ ο γ ί α τ ο ύ σ υ γ γ ρ α φ έ α. Σίγουρα, τα λήμματα που ήταν εσαεί κτήμα τού Καζαντζάκη τον πάθιαζαν περισσότερο κατά τη συγγραφή τους. (3) Η π α γ κ ό σ μ ι α κ α ι τ ο π ι κ ή ε κ τ ί μ η σ η τ ω ν π ρ ο σ ω π ι κ ο τ ή τ ω ν σ τ ο ν χ ρ ό ν ο σ υ γ γ ρ α φ ή ς τ ο ύ λ ή μ μ α τ ο ς. Ξέρετε ότι τη στιγμή που αποφασίζει η συντακτική επιτροπή ποια θα είναι η έκταση κάθε λήμματος αν κάποιο είναι φλύαρο και ανισομερές προς τα άλλα, ή φτωχό και θέλει προσθήκη κρίνεται και από εξωγενείς παράγοντες κοινωνικού, πολιτικού, εθνικού χαρακτήρα. (4) Τέλος, υπάρχει και τ ο κ ο ι ν ό, όπως οι μαθητές που θα προσφύγουν σε ένα εγκυκλοπαιδικό λεξικό και πρέπει να βρουν γόνιμες και αρκετές πληροφορίες για σχολικές εργασίες. (5) Σημασία έχει και η σ χ έ σ η τ ο ύ σ υ γ γ ρ α φ έ α μ ε τ ο υ ς π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ ς π ο υ α ν α λ α μ β ά ν ε ι ν α π α ρ ο υ σ ι ά σ ε ι και το α ν κ α τ έ χ ε ι κ α λ ά τ ι ς γ λ ώ σ σ ε ς τ ή ς β ι β λ ι ο γ ρ α φ ί α ς. Βλέπουμε ότι τα πιότερα λήμματα του Καζαντζάκη προέρχονται από τον ευρωπαϊκό πολιτισμό τα περισσότερα γαλλικά, μετά αγγλικά, ρώσικα, και πέντε-έξι τα ιταλικά. Η συντακτική επιτροπή σκέφτηκε ορθά για το ποια λήμματα θα του ζητηθούν. 11. Ό.π., σελ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 σελ. 45

49 Η παράθεση του Προλόγου τού Κώστα Ελευθερουδάκη στο τέλος τής συγκεντρωτικής έκδοσης των λημμάτων Καζαντζάκη, μετά το κεφάλαιο «Αμφίβολα», θίγει όλα αυτά τα θέματα τα οποία μεθοδολογικά δεν εξέλιπαν ούτε στα αντίστοιχα σημερινά εκδοτικά εγχειρήματα. Τελειώνοντας, θα ήθελα να πω ότι και εγώ χρησιμοποιώ τη διαδικτυακή πληροφορία, την οποίαν είμαι υποχρεωμένη να περνώ «από ψιλό κόσκινο» για να τη χρησιμοποιήσω. Όπως λέει η Μαρία Γιουρούκου, μετά από 85 χρόνια τα λήμματα του Νίκου Καζαντζάκη αποτελούν αξιόπιστη πηγή. Είναι σαν να λέμε: «Ποιος τα έγραψε; Α! ο Καζαντζάκης», και εφησυχάζουμε για την ακρίβεια της πληροφορίας. Το ίδιο συμβαίνει σήμερα, με την πληθώρα τής πληροφορίας, που βρίσκεσαι συνεχώς μπροστά σε διλήμματα τίμιας και επιστημονικής τεκμηρίωσης. Και τώρα επανέρχομαι στον τίτλο τής ομιλίας μου: Η α ν ά γ κ η ε π ι β ί ω σ η ς υπαρκτή και τεκμηριωμένη από χίλιες μεριές. Οι αντιστάσεις τού συγγραφέα συχνές, σχεδόν επαναστατικές, μέχρι τη στιγμή που κάποια χρήματα έφταναν άλλαζε ψυχολογία, διάθεση, και αναιρούσε τις δυσκολίες και τη μονότονη εργασία σύνταξης κειμένων κατά παραγγελία. Ο αχαλίνωτος στη συγγραφή Καζαντζάκης μπαίνει σε καλούπι. Ποιος έ ρ ω τ α ς, λοιπόν, για την εργασία αυτή; Και όμως, σ τ α λ ή μ μ α τ α α ν α γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε τ ο ν Κ α ζ α ν τ ζ ά κ η σ υ γ γ ρ α φ έ α που έγραφε γιατί δεν μπορούσε να σταματήσει να γράφει που έγραψε και διόρθωσε 7 φορές την Οδύσεια ( στίχοι στην τελική της μορφή) που απέδωσε στα ελληνικά σε χρόνο «ντε-τε» 20 υπέροχα παιδικά βιβλία, και που το κοινό, φτωχότερο του συγγραφέα, δεν μπορούσε να τα αγοράσει, και βγήκε «τζερεμές» η εκδοτική απόπειρα του οίκου Ελευθερουδάκη. Θα θυμηθώ, πριν σας ευχαριστήσω, μια φράση από την Κρήτη: Όπου υπάρχει φτώχεια, ο έρωτας φεύγει από το παράθυρο. Ο Καζαντζάκης, ακόμη και όταν οικονομικά ήταν εξουδετερωμένος, κατάφερε να κρατήσει τη φλόγα τού πνευματικού του έρωτα στα λήμματα εκείνα που ήταν ζυμωμένα με την ψυχή του. σελ Οκτωβρίου 2011 ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

50 Β Ενότητα: «Ο Ζορμπάς στην Ιταλία» Francesca Chiesa Νίκη Π. Σταύρου Nicola Crocetti

51 Ο Ελληνοϊταλός νεοελληνιστής, εκδότης και μεταφραστής Nicola Crocetti με την τιμητική πλακέτα που του απονεμήθηκε κατά τη Β Ενότητα του Συμποσίου των Εκδόσεων Καζαντζάκη για την 54η επέτειο θανάτου τού Νίκου Καζαντζάκη ( )

52 ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΕΚ ΜΕΡΟΥΣ ΤΟΥ ΙΤΑΛΙΚΟΥ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ ΑΘΗΝΩΝ της Francesca Chiesa * Με ιδιαίτερη τιμή και ευχαρίστηση μεταφέρω τους χαιρετισμούς τού Ιταλικού Μορφωτικού Ινστιτούτου Αθηνών σε αυτό το Συμπόσιο προς τιμήν τής ζωής και του έργου ενός συγγραφέα ο οποίος τίμησε, με την παρουσία και το έργο του, την Ελλάδα και τον κόσμο. Δυστυχώς, λόγω της φτωχής μου γνώσης τής ελληνικής γλώσσας, είναι πολύ λίγα αυτά που μπόρεσα να διαβάσω από Νίκο Καζαντζάκη (από το πρωτότυπο). Πρόκειται γι αυτά που είναι αφιερωμένα στον προστάτη Άγιό μου, τον Άγιο Φραγκίσκο, που, ως γνωστόν, ο Καζαντζάκης άρχισε να αγαπάει από τότε που φοιτούσε στη σχολή των Φραγκισκανών Santa Croce στη Νάξο, 1 σημεία αναφοράς τού συγγραφέα, μαζί με τον Χριστό και τον Βούδα. και ο οποίος αργότερα ήταν ένα από τα Επίσης, θυμάμαι ιδιαίτερα την περιγραφή τής Ασίζης που μας δίνει ο Καζαντζάκης αργότερα, το 1926, όταν έλαβε μέρος στους εορτασμούς για τα 700 χρόνια από τον θάνατο του Αγίου Φραγκίσκου, και τη θλίψη που εκφράζει βλέποντας τη γαλήνια ομορφιά της μεσαιωνικής πόλης να αμαυρώνεται από τους νέους με τα μαύρα πουκάμισα και την άγρια εικόνα του Ντούτσε στους τοίχους. 2 * Η Δρ Francesca Chiesa είναι Ακόλουθος στο Ιταλικό Μορφωτικό Ινστιτούτο Αθηνών (Istituto Italiano di Cultura di Atene). 1. Πρόκειται για τη γνωστή Γαλλική Εμπορική Σχολή τού Τιμίου Σταυρού. 2. Βλ. Νίκου Καζαντζάκη, Ταξιδεύοντας: Ιταλία Αίγυπτος Σινά Ιερουσαλήμ Κύπρος Ο Μοριάς, Εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2011, σελ. 15 και 16: «Η πρώτη μορφή που με περίμενε στη φασιστικήν Ιταλία ήταν γιομάτη ταπεινοσύνη κι αγάπη ο Άγιος Φραγκίσκος τής Ασίζης. Είχα φύγει βιαστικά από την Ισπανία για να βρεθώ στη μεγάλη επέτειο της έβδομης εκατονταετηρίδας του. Ο Μουσολίνι ανακήρυξε τη μέρα αυτή εθνική γιορτή, ο αφοσιωμένος της φτώχειας, της υπακοής και της παρθενίας κατατάχτηκε στα μαύρα πουκάμισα, δημοσιογράφοι και φιλόσοφοι ανάλαβαν ν ανακαλύψουν φραγκισκανικές αρετές στα νέα φασιστικά τάγματα». «Με δυσκολία αναμερίζω το πλήθος να περάσω. Νέοι με μαύρα πουκάμισα έχουν περασμένη στο χέρι μια κοντή μαγκούρα και διαβαίνουν, με στραβά το μαύρο σκουφί, κι η φούντα σαλεύει απειλητική μπροστά στο μέτωπο. Στους τοίχους η μορφή τού Ντούτσε, άγρια, γιομάτη πείσμα, με την τεράστια γνάθο». ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 σελ. 49

53 Και, καθώς όλοι κουβαλάμε στην καρδιά μας τα λόγια τής επιγραφής που βρίσκεται στον τάφο του: «Δεν ελπίζω τίποτα / Δε φοβούμαι τίποτα / Είμαι λέφτερος», πιστεύω ότι είναι σημαντικό να ακούμε προσεκτικά κάθε τόσο τη φωνή τού Καζαντζάκη, όταν συλλογίζεται: «Τι σχέση έχει ο Άγιος Φραγκίσκος με τη φασιστικήν Ιταλία; Τι σχέση έχει με όλη τη σύχρονη ζωή μας;» 3 Σας ευχαριστώ πολύ. 3. Ό.π., σελ. 16: «Συλλογίζουμαι, με βία διασκίζοντας το παρδαλό πλήθος: Τι σχέση έχει ο Άγιος Φραγκίσκος με τη φασιστικήν Ιταλία; Τι σχέση έχει με όλη τη σύχρονη ζωή μας; Μεγάλη αγανάχτηση γεννιέται σ όποιον κοιτάζει με καθαρό μάτι τον αναίσχυντο αυτόν εορτασμό, όχι γιατί η εποχή μας είναι τόσον αντίθετη με τα φραγκισκανικά ιδανικά, μα γιατί δεν έχει την τιμιότητα να το ομολογήσει. Η ψευτιά μας, η υποκρισία, η ανανδρία, γιομώνει την καρδιά αγανάχτηση». σελ Οκτωβρίου 2011 ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

54 ΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ ΣΕ ΟΛΟ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ Της Νίκης Π. Σταύρου * «Θά μουν τεσσάρων χρόνων κι ο πατέρας μου την αρχιχρονιά εκείνη μού καμε μπουναμά, καλή χέρα όπως λέμε στην Κρήτη, μια περιστρεφόμενη υδρόγεια σφαίρα κι ένα καναρίνι», γράφει ο Νίκος Καζαντζάκης στην Αναφορά στον Γκρέκο: «Σφαλνούσα τα πορτοπαράθυρα της κάμαράς μου, άνοιγα το κλουβί κι άφηνα το καναρίνι λεύτερο κι αυτό είχε πάρει τη συνήθεια να κάθεται κατακορφής στην υδρόγεια σφαίρα και κελαηδούσε. Ώρες κι ώρες κι εγώ κρατούσα την αναπνοή μου κι άκουγα». Και, όταν το καναρίνι πέθανε, γράφει: «Το θάψαμε στο περβολάκι τής αυλής μας, η αδερφή μου έκλαιε μα εγώ ήμουν ήσυχος γιατί ήξερα πως όσο θα ζούσα δε θα το άφηνα να πεθάνει. Δε θα σε αφήσω να πεθάνεις, μουρμούριζα σκεπάζοντάς το με το χώμα θα ζούμε και θα ταξιδεύουμε μαζί.». 1 «Μου φαίνεται», γράφει σχολιάζοντας την εμβληματική για εκείνον εικόνα τού μικρού πτηνού που τραγουδούσε γαντζωμένο στην κορφή τής υδρογείου, «το πολύ απλό αυτό περιστατικό, περισσότερο απ όλα τα βιβλία κι απ όλους τούς ανθρώπους που γνώρισα αργότερα, επηρέασε τη ζωή μου. Χρόνια γυρίζοντας τη γης αχόρταγα, καλωσορίζοντας κι αποχαιρετώντας τα πάντα, ένιωθα νά ναι το κεφάλι μου η υδρόγεια σφαίρα, και κάθουνταν στην κορφή τού μυαλού μου ένα καναρίνι και κελαηδούσε». 2 Μία από τις μεγαλύτερες λαχτάρες τής ζωής τού Νίκου Καζαντζάκη στάθηκε τ ο τ α ξ ί δ ι: «να δω, ν αγγίξω άγνωρα χώματα, να μπω να κολυμπήσω σε άγνωρες θάλασσες, να γυρίσω τη γης, να βλέπω, να βλέπω και να μη χορταίνω καινούριες στεριές και θάλασσες κι ανθρώπους κι ιδέες και να τα βλέπω όλα για πρώτη φορά, να τα βλέπω όλα για τελευταία φορά, με μακρόσερτη ματιά, κι έπειτα να σφαλνώ τα μάτια και να νιώθω τα πλούτη να κατασταλάζουν μέσα μου ήσυχα, τρικυμιστά, όπως θέλουν, ωσότου να τα περάσει από την ψιλή κρησάρα ο καιρός, * Η Νίκη Π. Σταύρου, Διευθύντρια των Εκδόσεων Καζαντζάκη, είναι Υφηγήτρια Συγκριτικής Λογοτεχνίας τού UIndy Athens. 1. Νίκου Καζαντζάκη, Αναφορά στον Γκρέκο, Εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2011, σελ. 45 και Ό.π., σελ. 45. ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 σελ. 51

55 να κατασταλάξει απ όλες τις χαρές και τις πίκρες το ξαθέρι τούτη η αλχημεία τής καρδιάς είναι, θαρρώ, μια μεγάλη, αντάξια του ανθρώπου ηδονή». 3 Ο Καζαντζάκης ταξίδεψε, ταξίδεψε σαν Οδυσσέας, αλλά και κάτι παραπάνω από Οδυσσέας. Σε κάθε χώρα, το χώμα που πάταγε μίλαγε στην ψυχή του, ήταν σαν να του διηγιόταν όλες τις χαρές και τους πόνους τού τόπου εκείνου. Με την αχόρταγη Κρητική καρδιά και τη σπινθηροβόλα Κρητική Ματιά ταξιδεύοντας, εκτός από Κρητικός, γινόταν και Ισπανός, περιγράφοντας το τρικυμισμένο πρόσωπο της Ισπανίας κατά τον Εμφύλιο σπαραγμό της γινόταν Ρώσος, νιώθοντας βαθιά την πηγή των δακρύων τού λαού τής απέραντης χώρας, κατανοώντας τον αγώνα του και αποτυπώνοντας στο χαρτί την ψυχή τής Ρωσίας τής εποχής εκείνης γινόταν Κινέζος, Ιάπωνας, Κύπριος. Γινόταν Ιταλός το ταξίδι του στη Φλωρεντία (το 1909) του είχε δώσει τόση χαρά, ώστε ανησύχησε μήπως διέπραττε ύβρη! Γράφει σχετικά: «Θυμούμαι στη Φλωρεντία ήμουν τόσο ευτυχισμένος, που κατάλαβα πως αυτό πια ξεπερνάει τ ανθρώπινα δικαιώματα και πρέπει να βρω τρόπο να υποφέρω. Πήγα λοιπόν κι αγόρασα ένα ζευγάρι παπούτσια πολύ στενά μου τά βαζα το πρωί, και πονούσα τόσο πολύ, που δεν μπορούσα να περπατήσω, πηδοκοπούσα σαν το κοράκι όλο το πρωί, ώς το μεσημέρι, ήμουν δυστυχής μα το απόγεμα που άλλαζα παπούτσια κι έβγαινα να σεριανίσω, τι ευτυχία ήταν εκείνη! περπατούσα ανάλαφρος, πετούσα ο κόσμος ξαναγίνουνταν παράδεισος, σεριάνιζα στους όχτους τού Άρνου, περνούσα τα γεφύρια, ανέβαινα στο Σαν Μινιάτο, και το βραδάκι φυσούσε ένα αγεράκι δροσερό κι οι ανθρώποι περνούσαν μέσα στις στερνές αχτίδες τού ήλιου, ντυμένοι κατάχρυσα. Μα την άλλη μέρα το πρωί, ξανάβαζα τα στενά παπούτσια, ξαναγίνουμουν δυστυχής, κι οι θεοί δεν είχαν πια λόγο να επέμβουν πλέρωνα, μαθές, κι εγώ το φόρο τού ανθρώπου.» 4 Και, όσον αφορά στα ταξίδια, ο μελετητής τής Χρονογραφίας τού Βίου τού Νίκου Καζαντζάκη από τον συμπατριώτη του και φίλο Παντελή Πρεβελάκη ενδέχεται να προβληματιστεί με κάτι αξιοπερίεργο: τα ταξίδια τού Καζαντζάκη δεν ήταν απλώς πολλά ήταν τόσα πολλά, που κανείς αναρωτιέται πώς αυτός ο άνθρωπος, χωρίς τις σημερινές ευκολίες που έχουμε στη μετακίνηση από τη μια χώρα στην άλλη, κατάφερνε μέσα σε τόσο μικρά ενίοτε χρονικά διαστήματα να καλύψει τέτοιες αποστάσεις, αλλά και να τις νιώσει βαθιά και ολοκληρωτικά μέσα του. Μα, επίσης, ακόμη και με μία απλή 3. Ό.π., σελ Ό.π., σελ σελ Οκτωβρίου 2011 ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

56 ανάγνωση του καταλόγου των έργων που μετέφρασε ο Νίκος Καζαντζάκης αναφαίνεται, και πάλι, η οξύτητα και ευρύτητα τού πνεύματός του, τόσο μέσα από την πλούσια θεματολογία που επέλεγε, όσο και από τον εντυπωσιακό αριθμό των ξένων γλωσσών που γνώριζε. Ο Νίκος Καζαντζάκης είναι ο ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ό ς ά ν θ ρ ω π ο ς. Ο Λόγος του είναι διανθισμένος από τον παλμό όλων των τόπων και των λαών που άγγιξε και που τον άγγιξαν, και οι άνθρωποι αυτών των λαών μπορούν να νιώσουν τον παλμό τού τόπου τους να χτυπάει στο έργο του. Είναι τούτος ένας βασικότατος λόγος που το έργο του έχει φτάσει στα μήκη και στα πλάτη τής Γης. Αυτή την εποχή ολοκληρώνεται από το Τμήμα Διεθνών Σχέσων των Εκδόσεων Καζαντζάκη (Πάτροκλος Σταύρου) το έργο τής πληρέστερης δυνατής καταγραφής των μεταφράσεων των βιβλίων τού Καζαντζάκη ανά την υφήλιο όσων, βεβαίως, έρχονται σε γνώση μας, αφού υπάρχει και σωρεία μεταφράσεων που κυκλοφορούν σε διάφορες χώρες τού κόσμου χωρίς την απαιτούμενη άδεια και, συνεπώς, χωρίς τη διασφάλιση της ποιότητας που ζητούμε και επιδιώκουμε. Οπωσδήποτε, το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου (Ε.ΚΕ.ΒΙ.) έχει καταγράψει περισσότερες από 580 εκδόσεις μεταφράσεων βιβλίων τού Νίκου Καζαντζάκη διεθνώς, καθιερώνοντάς τον ως τον πιο πολυμεταφρασμένο Έλληνα συγγραφέα. Μάλιστα, ο αριθμός αυτός συνεχώς αυξάνεται και αναμένεται να ξεπεράσει ενδεχομένως και τις Όραμα και στόχος μας είναι ο κάθε άνθρωπος να μπορεί να προσεγγίσει το έργο του Νίκου Καζαντζάκη στη γλώσσα του ή στη διάλεκτό του, όπου και αν βρίσκεται, σε κάθε γωνιά τής Γης. Αναφέρω ενδεικτικά κάποιες καινούριες μεταφράσεις που ετοιμάστηκαν ή ετοιμάζονται, καθώς και διασκευές και αποδόσεις για παραστάσεις, κατά τα τελευταία δύο έτη, σε συνεργασία με τις Εκδόσεις μας: στη Ρουμανία, Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται, Ο Τελευταίος Πειρασμός, ο Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά στη Λιθουανία, Ο Τελευταίος Πειρασμός στην Ουγγαρία, ο Ζορμπάς στη Γερμανία, ο Ζορμπάς για μπαλέτο στην Ισπανία, σχεδόν όλα τα μυθιστορήματα του Καζαντζάκη στην Κροατία, Ο Φτωχούλης του Θεού, ο Ζορμπάς και Ο Τελευταίος Πειρασμός στο Ισραήλ, το Όφις και Κρίνο στην Ελβετία και στην Ουκρανία, ο Ζορμπάς για το θέατρο στην Τσεχία, Ο Φτωχούλης του Θεού και Ο Τελευταίος Πειρασμός στην Πολωνία, Ο Φτωχούλης του Θεού και ο Ζορμπάς στην Αγγλία ετοιμάζεται ο Ζορμπάς για το θέατρο και διαβάστηκαν αποσπάσματα της Αναφοράς στον Γκρέκο στο ραδιόφωνο στην Ινδία, Ο Τελευταίος Πειρασμός, Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται, Οι Αδερφοφάδες, η Αναφορά στον Γκρέκο, ο Ζορμπάς, ο Μέγας Αλέξανδρος, ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 σελ. 53

57 Ο Καπετάν Μιχάλης, η Ασκητική, το Όφις και Κρίνο, το Συμπόσιον, Ο Φτωχούλης του Θεού, τα Παλάτια της Κνωσού και, πλέον, και όλα τα Ταξιδεύοντας. Δεν είναι, όμως, μόνο τα βιβλία και η θεατρική σκηνή. Είναι και κινηματογραφικές ταινίες, που αυτή τη στιγμή βρίσκονται στο στάδιο της δημιουργίας. Είναι και έδρες Πανεπιστημίων, όπως η Έδρα Καζαντζάκη στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο τού Αγίου Φραγκίσκου των Η.Π.Α. Πριν από μερικές ημέρες έλαβα μήνυμα από την Αργεντινή, όπου ένας Καθηγητής τού Πανεπιστημίου τού Μπουένος Άιρες, ο Μιγκέλ Άνχελ Τσιοβέτα (Miguel Angel Chiovetta) ο οποίος με δική του πρωτοβουλία διδάσκει τα θεατρικά τού Νίκου Καζαντζάκη σε ειδικά σεμινάρια μου ανακοίνωσε με χαρά την ενθουσιώδη ανταπόκριση των φοιτητών του στο καζαντζακικό έργο, και τις προσπάθειές του για τη δημιουργία μιας ελεύθερης Έδρας Καζαντζάκη στο Πανεπιστήμιό τους. Και, σε μερικές ημέρες, την ημέρα τού Αγίου Νικολάου, ένα Δημοτικό Σχολείο στην Μπραΐλα της Ρουμανίας γιορτάζει την πρώτη επέτειο μετονομασίας του από «Σχολείο Ν ο 5» σε «Σχολείο Νίκος Καζαντζάκης». Ας έρθω τώρα στην Ι τ α λ ί α τού σήμερα, για να σας μιλήσω για τον Νικόλα Κροτσέτι (Nicola Crocetti), μεταφραστή και εκδότη τού Ζορμπά και σύντομα, ευελπιστούμε, και άλλων μεγάλων έργων τού Νίκου Καζαντζάκη στην Ιταλία. Γεννήθηκε στην Ελλάδα, όπου και πέρασε τα πρώτα χρόνια τής ζωής του. Η μητέρα του ήταν Ελληνίδα και ο πατέρας του κατά το ήμισυ Ιταλός. Από ηλικίας 6 ετών έζησε στη Φλωρεντία, ενώ έφτασε στο Μιλάνο στα πρώτα χρόνια τής δεκαετίας τού 60. Έχει διπλή υπηκοότητα, ελληνική και ιταλική, και θεωρεί τον εαυτό του γιο δύο πατρίδων. Το 1981 ίδρυσε τον εκδοτικό οίκο Crocetti Editore (φέτος γιορτάζει τα 30χρονα της ίδρυσής του), που εκδίδει κυρίως ποίηση μεγάλων ξένων ποιητών, και έχει, μεταξύ άλλων, μια σειρά σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας στην οποίαν έχουν εκδοθεί πάνω από 100 (!) σύγχρονοι Έλληνες λογοτέχνες. Ο Νικόλα Κροτσέτι έχει μεταφράσει δεκάδες συλλογές ποίησης, κυρίως του Ρίτσου, αλλά και του Ελύτη, του Καβάφη και πολλών άλλων. Μαζί με τον Φιλιππομαρία Ποντάνι (Filippomaria Pontani) συνέταξε, μετέφρασε και επιμελήθηκε για τον οίκο Μονταντόρι (Mondadori) μιαν εκπληκτική, ας μου επιτραπεί να πω, ανθολογία ελληνικής ποίησης του 20ού αιώνα, σε έναν μνημειώδη τόμο: σελίδες, 60 ποιητές (ανάμεσά τους και ο Νίκος Καζαντζάκης), κείμενο ελληνικό και ιταλικό. 5 Δυστυχώς, όπως συχνά συμβαίνει με αρκετά εξαίρετα έργα, η ανθολογία αυτή πέρασε σχεδόν απαρατήρητη στην Ελλάδα... σελ Οκτωβρίου 2011 ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

58 Οι Εκδόσεις Καζαντζάκη τιμούν σήμερα τον κύριο Κροτσέτι και την προσφορά του στη διάδοση του έργου τού Νίκου Καζαντζάκη στον ιταλόφωνο κόσμο. Κ α ι με τη δική του συμβολή, το καζαντζακικό ταξίδι συνεχίζεται. «Φύσηξε πάλι στο νού μου ο άνεμος του μισεμού ώς πότε ο άνεμος αυτός θα φυσάει στο νού μου; Να δώσει ο Θεός, ώς να πεθάνω! Η χαρά να ξεκόβεις από τη στεριά και να φεύγεις! Να κόβεις το σκοινί που σε δένει με τη βεβαιότητα και να φεύγεις! Να κοιτάζεις πίσω σου και να βλέπεις τα βουνά και τους ανθρώπους που αγαπάς ν αλαργαίνουν!» 6 5. Poeti Greci del Novecento (: Έλληνες Ποιητές του 20ού αιώνα), a cura di Nicola Crocetti e Filippomaria Pontani. Traduzioni di Filippo Maria Pontani, Nicola Crocetti e Filippomaria Pontani. Arnoldo Mondadori Editore, Milano Αναφορά στον Γκρέκο, ό.π., σελ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 26 Οκτωβρίου 2011 σελ. 55

59 Το Zorba il greco σε μετάφραση Nicola Crocetti (Crocetti Editore, Milano 2011) αποτελεί την πρώτη απευθείας και εξολοκλήρου από τα ελληνικά ιταλική μετάφραση του κλασσικού μυθιστορήματος του Νίκου Καζαντζάκη