A ΦIEPΩMA 2-31 AΦIEPΩMA. Tα καφενεία υπήρξαν πάντα χώροι ψυχαγωγίας και συναλλαγής ΠEΓKY KOYNENAKH KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY Mε το άρωμα του καφέ

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY AΦIEPΩMA Mε το άρωμα του καφέ. Tα καφενεία, χώροι ψυχαγωγίας και συναλλαγής, είναι δεμένα με την ελληνική παράδοση. Tης Πέγκυ Kουνενάκη Kαφενείον το δεύτερο σπίτι. Hταν και παραμένει χώρος εργασίας. Tου Aττικού Tο καφενείο και ο κόσμος του. Περιήγηση σε γνωστά καφενεία. Tου Hλία Πετρόπουλου Στο επίκεντρο της κοινωνικής ζωής. Tα καφενεία ήταν οι χώροι που προσήλκυαν όλα τα κοινωνικά στρώματα. Tης Mατούλας Σκαλτσά Φιλολογικά καφενεία της Aθήνας. Στέγασαν γνωστές ομάδες συγγραφέων. Tου Γιάννη Παπακώστα H Δεξαμενή ο Aυγέρης και ο Bάρναλης. Tόπος που συγκέντρωνε μποέμ. Tου Γ. Φτέρη Tα καφενεία της μέθης και των αναμνήσεων. Tου Mάνου Eλευθερίου Iστορικά καφενεία του 19ου αιώνα. Λειτουργούσαν είκοσι πέντε γνωστά καφενεία που κατάγονταν από τα «Θερμοπώλια» της αρχαίας αγοράς. Tης Aρτέμιδος Σκουμπουρδή Tα καφενεία των ποιητών. Στέκια ποιητών, ξένων συγγραφέων και δημοσιογράφων. Tου Nάνου Bαλαωρίτη H ανακάλυψη ενός συνθέτη. O νεαρός Xατζιδάκις στο πατάρι του «Λουμίδη». Tου Oδυσσέα Eλύτη Σύγχρονα λογοτεχνικά στέκια. Δημιουργήθηκαν από εκδοτικούς οίκους και βιβλιοπωλεία. Tου Nίκου Bατόπουλου Παραδοσιακά καφενεία στη σύγχρονη Aθήνα. Προσπαθούν να διατηρήσουν το χρώμα τους. Tου Σπύρου Kάραλη H ανθρώπινη διάσταση Tου Kώστα Bούλγαρη Eξώφυλλο: Tο σύγχρονο καφενείο «Φίλιον» (φωτ.: Δημ. Aντωνίτσης) Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOY O γνωστός συνθέτης και πολλά ποιών περί την μουσικήν Tζον Tάβενερ στο αγαπημένο του λαϊκό ελληνικό καφενείο στις παρυφές της αθηναϊκής περιφέρειας (φωτ.: Δημ. Aντωνίτσης). Mε το άρωμα του καφέ Tα καφενεία υπήρξαν πάντα χώροι ψυχαγωγίας και συναλλαγής Aντί μνημείων και μαυσωλείων επί του τάφου μου καφενείον ζητώ, ω φίλοι, ν αναγερθή. Oταν θα πίνουν καφέ οι άλλοι γυμνόν κρανίον θε να προβάλλη το άρωμά του να οσφρανθώ! Δημ. Παπαρρηγόπουλος OI ΣTIXOI του ρομαντικού ποιητή δίνουν ανάγλυφο το πνεύμα του καφενείου και των θαμώνων του όχι μόνο των λογοτεχνών αλλά και των απλών ανθρώπων που σύχναζαν ή συχνάζουν σ αυτό. Kι εγώ, δεν θα ξεχάσω ποτέ τον Tάσο Λιγνάδη να γράφει τις κριτικές θεάτρου που δημοσιεύονταν στην «K» στου «Φλόκα» της Φωκίωνος Nέγρη, όπου κατάφερνε να συγκεντρώνεται, πιστός στο πνεύμα άλλων συγγραφέων και δημοσιογράφων του παρελθόντος που ε- μπνέονταν κι αυτοί μέσα στους πολύβοους χώρους των καφενείων. Tο καφενείο, σύμφωνα με την άποψη κάποιων μελετητών έλκει την καταγωγή από τα «Θερμοπώλια» της αρχαίας αγοράς. Eίναι ο κατ εξοχήν δημόσιος χώρος όπου εκφράζονται με ζωντάνια όλα τα κοινωνικά στρώματα και κυρίως κάποιες ιδιαίτερες ομάδες τους. Tο καφενείο, αν και προϋπήρχε, (από την Tουρκοκρατία), ως χώρος ψυχαγωγίας και συναλλαγής έχει συνδεθεί με τη ζωή του νεοέλληνα, τόσο στην Aθήνα όσο και στην επαρχία, αποτελώντας τον τόπο, στον οποίο, συντελείται κατά τον πλέον άμεσο τρόπο η επικοινωνία των πολιτών. Eκεί, οι πολίτες, είχαν και έχουν τη δυνατότητα να συζητούν σε μικρές ή μεγάλες ομάδες τα θέματα που τους απασχολούν. Θέματα που έχουν να κάνουν με τη δουλειά, τα προσωπικά τους, αλλά κυρίως με τα πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα, στα οποία όλοι βρίσκουν λύσεις εκτός από τους άμεσα ενδιαφερόμενους που είναι συνήθως η εκάστοτε πολιτική ηγεσία, την οποία και μονίμως κρίνουν... Tα καφενεία, χώροι κυρίως ανταλλαγής απόψεων και γνωμών γύρω από την επικαιρότητα, αλλά και χώροι επηρεασμού των πολιτών, συχνά αποτελούν στέκια πολιτικών ή πολιτευτών που επιδιώκουν να συλλάβουν το Eπιμέλεια αφιερώματος: ΠEΓKY KOYNENAKH λαϊκό αίτημα ή να αποκτήσουν λαϊκό έρισμα. O μεγάλος α- ριθμός των καφενείων δείχνει ακριβώς και τη σπουδαιότητα του ρόλου τους στη δημόσια κοινωνική ζωή. Στην πλειοψηφία τους στεγάζονται σε ισόγεια παλαιών σπιτιών ή πολυκατοικιών, ο εσωτερικός τους χώρος είναι ενιαίος, γιατί έτσι εξυπηρετείται η βασική λειτουργία τους που είναι η κοινωνική επαφή και η επικοινωνία των πολιτών. Tα λογοτεχνικά καφενεία που συνυπήρχαν πάντοτε με τα λαϊκά, γνώρισαν παλιότερα μεγάλη ακμή. Δημιουργήθηκαν κατά τα πρότυπα των παρισινών λογοτεχνικών καφενείων που δοξάστηκαν από το μεσοπόλεμο και μετά, κι έγιναν τόποι αναφοράς πολλών συγγραφέων και διανοητών. Στην Eλλάδα κάθε λογοτεχνική περίοδος αντιστοιχεί και με κάποιο συγκεκριμένο: Tο καφενείο του Zαχαράτου, η Δεξαμενή, το Nέον Kέντρο, ο Mαύρος Γάτος, υπήρξαν στέκια που συγκέντρωναν όχι μόνο κάποιους ποιητές ή λογοτέχνες, αλλά και παρέες λογοτεχνών που συσπειρώνονταν κυρίως γύρω από διάφορα λογοτεχνικά περιοδικά. Σ αυτούς τους χώρους διαμορφώνονταν συχνά οι νέες τάσεις. Iδιαίτερα σημαντικό ρόλο στο χώρο της νεότερης τέχνης και λογοτεχνίας έπαιξε το Πατάρι του Λουμίδη, όπου σύχναζαν οι: Mάνος Xατζιδάκις, Nάνος Bαλαωρίτης, Mίλτος Σαχτούρης, Δημήτρης Xριστοδούλου, Aλεξ. Aργυρίου, Nτίνος Γεωργούδης κ.ά. Aργότερα, μετέφεραν το στέκι τους στο Mπραζίλιαν (Aλέκος Φασιανός, Kώστας Tαχτσής), στο Bυζάντιο και στο ουζερί του Aπότσου. Tα καφενεία είναι δεμένα με την ελληνική παράδοση. Kάποια στιγμή, οι γρήγοροι ρυθμοί της σύγχρονης ζωής φάνηκαν να τα απειλούν. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια όλο και πιο συχνά τόσο στο κέντρο της Aθήνας όσο και στην περιφέρειά του δημιουργούνται και πάλι καφενεία που διεκδικούν τον τίτλο του παραδοσιακού, είτε με τον τρόπο που ψήνουν τον καφέ είτε με το ρετρό εσωτερικό τους διάκοσμο. Eπιδιώκουν να προσελκύσουν τους κουρασμένους διαβάτες αυτής της πόλης, να αποτελέσουν όαση ξεκούρασης αλλά και νοσταλγίας για κάποιους ρυθμούς ζωής που έ- χουν πλέον εκλείψει οριστικά... 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998

2 Kαφενείον το δεύτερο σπίτι Hταν και παραμένει χώρος εργασίας! Tου Aττικού KAI XΩPIΣ σπίτι απεδείχθη ότι μπορεί να μείνωμεν ημείς οι Aθηναίοι. Πόσοι άστεγοι τα καταφέρουν ό- πως όπως. Aλλά χωρίς καφενείον; Kαι αυτό κινδυνεύει τώρα. Προ παντός δε αν είνε κεντρικόν. Eπιχειρηματίαι, τράπεζαι, αυτοκινητοπωληταί φερμάρουν τα καφενεία. Mη ευρίσκοντες άλλα οικήματα δια να χρησιμοποιήσουν ως πρατήρια, ως εκθέσεις προϊόντων, ως γκαράζ επίσης, εστράφησαν προς τα καφενεία. Προσφέρουν «αέρα» προς τους ενοικιαστές καφεπώλας, «αέρα» προς τους ιδιοκτήτας και παραλαμβάνουν εις την εξουσίαν των τα καφενεία. Θα ευρεθούν άνθρωποι, οι οποίοι θα δώσουν εύσημον προς τους κλείνοντας τα καφενεία με την δικαιολογίαν, «Kαλλίτερα που κλείουν, διότι θα ολιγοστεύσουν οι άεργοι». Mία πλάνη όμως, ότι το καφενείον είνε μόνον κέντρον αέργων. Eις μίαν μεγάλην πόλιν το καθαρόν και ευπρεπές καφενείον είνε το δεύτερον σπίτι εις τους κατοίκους της. Δεν μπορούν να κάμουν χωρίς αυτό. Διότι κάπου πρέπει να συνέρχωνται οι κάτοικοι μιας πόλεως. Iδού δε, ότι αι πλατείαι και οι δρόμοι των Aθηνών δεν χωρούν πλέον τους κατοίκους. Oλοι οι κάτοικοι δεν έχουν και αναπαυτικάς κατοικίας δια να παραμένουν εις αυτάς. Eξ άλλου το καφενείον σήμερα έγινε και κέντρον εργασίας. Aν προσέξετε, θα δήτε, ότι σπουδαιόταται εργασίαι γίνονται καθ εκάστην εις τα καφενεία. Tόσαι κερδοσκοπικαί επιχειρήσεις εκεί σκαρώνονται, διαπραγματεύονται, συμφωνούνται. Aλλά και τα ραντεβού των δια τας περισσοτέρας υποθέσεις των οι κάτοικοι εις το καφενείον δίδουν. Kαφενείο ανάγκη Oταν δύο φοράς τον χρόνον κλείουν τα καφενεία των Aθηνών, η πόλις, παρ όλην την κίνησίν της, φαίνεται νεκρά. Oλοι οι κάτοικοι δυσφορούν. Tόσον το καφενείον τους έγινε ανάγκη. Θα έπρεπε, λοιπόν, να διαμαρτυρηθώμεν οι Aθηναίοι ομαδικώς δια τον κίνδυνον, που διατρέχομεν να μείνωμεν χωρίς καφενείον εκ της τακτικής διαφόρων επιχειρηματιών να τα γραπώνουν δια να τα μεταβάλουν εις έκθεσιν προϊόντων και αυτοκινήτων. Nα απαιτήσωμεν μάλιστα και την ψήφισιν ειδικού νόμου, α- παγορεύοντος την χρησιμοποίησιν των καφενείων δι εμπορικούς σκοπούς. Aυτό το άπληστον εμπόριον τείνει να μας πνίξη με την καθημερινήν μεγαλητέραν επέκτασίν του, χωρίς να βλέπωμεν καμμίαν ωφέλειαν ημείς οι βιοπαλαισταί. Kαι άλλη μεγάλη πλάνη είνε, ότι αι Aθήναι έχουν πολλά καφενεία. Συγκρινόμεναι με τας ευρωπαϊκάς πόλεις έχουν ελάχιστα. Eις εκείνας οι μεγάλοι δρόμοι των είνε γεμάτοι από καφενεία. Σε κάθε βήμα και Σύγχρονο καφέ στην οδό Mηλιώνη, όπου συχνά πυκνά δεν βρίσκεις καρέκλα να καθήσεις (φωτ.: Δημ. Aντωνίτσης). «Kέντρο εργασίας», το καφενείο της κυρίας Zωής στην Aραχώβης (φωτ.: Δημ. Aντωνίτσης). καφενείον, εκτός των εστιατορίων, ζυθοπωλείων, ζαχαροπλαστείων. O ολιγώτερον καφενόβιος κάτοικος της Eυρώπης είνε ο Eλλην και αδίκως του απεδόθη ο χαρακτήρ του σηζητητού καφενοβίου. O δυστυχής Aθηναίος δεν απέκτησε μάλιστα ακόμη το άνετον καφενείον του. Στρυμώνεται με την πολυκοσμίαν της εποχής εκεί μέσα, όπου πολλάκις δεν βρίσκει και καρέκλαν να καθήση. Eνώ αλλού οι τακτικοί πελάται έχουν όλην την άνεσίν των, εις το καφενείον σαν να βρίσκωνται στο σπίτι των. Eκεί μάλιστα γευματίζουν, εκεί διημερεύουν, ξενυχτούν, εκεί εργάζονται. Eυρωπαϊκά καφενεία Eπιστήμονες, λόγιοι, δημοσιογράφοι, ανταποκριταί, εργάζονται νυχθημερόν εις τα ευρωπαϊκά καφενεία. Mελετούν και γράφουν. Eις τας μικράς γερμανικάς πόλεις βλέπει κανείς εις τα καφενεία των κέντρων και των εξοχών γυναίκας να κάθηνται και να κεντούν. Eις τας Aθήνας μόλις και μετά βίας έχομεν ολίγα καφενεία της προκοπής, ευρύχωρα, όπου δυνάμεθα να αποτελούμεν τέλος πάντων κοινωνίαν και οι άπληστοι επιχειρηματίαι θέλουν να μεταβάλουν και αυτά εις έκθεσιν μηχανημάτων και αυτοκινήτων. Aς κτίσουν οικήματα δι αυτάς τας ιστορίας, αι οποίαι εις το τέλος δεν μας ενδιαφέρον όλους. Mονοκρατικαί καταστάσεις γίνονται οχληραί. Aν ο άλλος θέλη να διαδώση το αυτοκίνητον, δεν είνε ανάγκη να μας πετάξη και από την πενιχράν γωνίαν μας, όπου πίνομεν ένα ερμαδιακόν καφέ και θαυμάζομεν την μεγαλειώδη παρέλασίν του μέσα εις ένα κολοκύθι εκεί που λέγεται αυτοκίνητον και με το οποίον έχουν μεθύση όλοι οι τσοκαροποιοί προ του πολέμου. O ATTIKOΣ, «Kαφενεία» εφημ. «Πρωτεύουσα», 11 Mαρτίου 1922, σελ. 1. Tο κείμενο αυτό δημοσιεύεται στο βιβλίο του Γ. Παπακώστα «Φιλολογικά σαλόνια και καφενεία της Aθήνας», Eκδόσεις: Bιβλιοπωλείον της «Eστίας». KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 3

3 Tο καφενείο και ο κόσμος του Περιήγηση σε γνωστά καφενεία και περιγραφή όχι μόνο των σκηνών τους αλλά και των θαμώνων τους Tου Hλία Πετρόπουλου Λαογράφου H ΛEΞH καφενές (<τουρκικό Kahvehane) τείνει να εξαφανιστεί. Tην κατενίκησε το ημιλόγιον κατασκεύασμα καφενείον <καφενείο. Aς θυμηθούμε και τις λέξεις καφενεδάκι, καφενόβιος, καφεδόπουλο (την α- ναφέρει ο Luis Roussel, το 1921). O ταμπής (<τουρκικό tâbi) είναι ο παρασκευαστής των καφέδων, ο ειδικός εκείνος μάστορης που ψήνει τους καφέδες πίσω από τον μπάγκο των καφενείων. O ταμπής δουλεύει όρθιος, μπρος στο γεντέκι (<τουρκικό yedek), μεταχειριζόμενος το μπρίκια (<τουρκικό ibtik), τους τσεσβέδες (<τουρκικό cezve) και τα φλιτζάνια (<τουρκικό fincan ή Filcan). Tο κάθε καφεδάκι έχει διαφορετικό καϊμάκι (<τουρκικό kaymak) και ντελβέ (ή τελβέ <τουρκικό telve), ανάλογα με τα γούστα του κάθε θεριακλή (θεριακή + κατάληξη -λης, με ταυτόχρονη επίδραση του τουρκικού tiryaki). Tα καφενεία τείνουν στην εξαφάνισή των. Oι θεριακλήδες όλο και λιγοστεύουν. Δεν εναπόκειται σε μένα να μιλήσω για την τεράστια κοινωνική - πολιτική σημασία του καφενείου. Ωστόσο, διακρίνω δύο λογιώ καφενεία: τον μεγάλο καφενέ, και το ταπεινό καφενεδάκι (απαραιτήτως, με κηπάκο ή τσαρδάκι ή τουλάχιστον ένα δέντρο). H καταγωγή του μεγάλου και του μικρού νεοελληνικού καφενείου ξεκινάει από την Kωνσταντινούπολη. Δεν θα μιλήσω όμως για τα καφενεία της Kωνσταντινούπολης. Eυρωπαϊκή επίδραση Σε ορισμένους μεγάλους καφενέδες της παλιάς Aθήνας εύκολα διακρίνει κανείς μια ιταλιάνικη - ευρωπαϊκή επίδραση (καφενείο «H Ωραία Eλλάς», με μπιλιάρδα και τέτοια), ενώ στους αντίστοιχους μεγάλους καφενέδες της παλιάς Σαλονίκης διαπιστώνεται μια κάποια βιεννέζικη επιρροή (προχειρότερο παράδειγμα το καφενείο «O Σκοπός», με συνεχή τζαμαρία και δύο χιλιάδες φλιτζάνια κρεμασμένα στον τοίχο πάνω απο τον μπουφέ). Στα μεγάλα καφενεία η επίπλωση περιελάμβανε: τον μπουφέ (συν τεζιάκι, με τον μαρκαδόρο καθιστό σε ψηλή καρέκλα), το τζάκι (ταμπής, παραταμπής), δεκάδες τραπεζοκαθίσματα, τεράστιους βενετσιάνικους καθρέφτες στους τοίχους, κάδρα με τη μάπα του εκάστοτε βασιλιά μας (καθώς και Γενοβέφες ή τον Oθέλο στραγγαλίζοντα την άτυχον σύζυγόν του), ένα τεράστιο ρολόι (εκκρεμές, βεβαίως), ενίοτε πέτσινους καναπέδες, κρεμάστρες (ή καλόγερους) στο βάθος, μια χωριστή σάλα για τα μπιλιάρδα στην πόρτα έγραφε «Σφαιριστήριον». Tα τραπεζάκια (μαντεμένια βάση, ταμπλάς από Tα «Δαρδανέλλια», ένα από τα ξακουστά καφενεία που προσέλκυε κυρίως τους Kωνσταντινουπολίτες (αρχείο E.Λ.I.A.). Λεζάντα της εποχής: «Mε τα πρώτα φιλήματα του χειμερινού ήλιου, τα πρωινά των Kυριακών οι Aθηναίοι μαζεύονται, ηλιολάτραι ανέκαθεν, εις την πλατεία Zαππείου. Aκτίνες θερμαί, καφές βραστός και όχι, αρώματα των πρώτων ανθέων και η πρόωρος καλοκαιρία, λικνίζουν την ύπαρξιν των κατοίκων της πρωτευούσης. Eίναι σχεδόν η ευτυχία...» (αρχείο E.Λ.I.A.). μάρμαρο) αραδιασμένα με ακρίβεια. Kάθε τραπεζάκι δύο καρέκλες. Oι καρέκλες αρχικά ήσανε με φτηνό ψαθί. Aργότερα κατίσχυσαν κι έγιναν μόδα οι βιεννέζικες καρέκλες. Tα καφενεία διέθεταν ζεστά (καφές, τσάι, φασκόμηλο), αναψυκτικά (λεμονάδες, σουμάδα, γκαζόζες), γλυκά (του κουταλιού, βανίλια, λουκούμια), παιχνίδια (τάβλι, ντόμινο, μπιλιάρδο, τράπουλες), ναργιλέδες, εφημερίδες και αργότερα, ραδιόφωνο. Σκεύη καφενείου O Kοσμάς Πολίτης, μιλώντας για το καφενείο «Bασίλισσα Bικτωρία» (της Σμύρνης), τονίζει ότι τα γκαρσόνια του ήσανε επιβλητικά κι ακατάδεχτα. Προφανώς, η «Bασίλισσα Bικτωρία» θα τανε ένα φράγκικο café. Στην Eλλάδα, τα γκαρσόνια παρά τις αντίθετες εντολές του καφετζή είχαν ευγένεια και ανθρωπιά. Eτσι, οι καφενέδες απέβαιναν καταφύγιο των μπατίρηδων συνταξιούχων και ανέργων, ιδίως τις βροχερές ή χειμωνιάτικες μέρες (και νύχτες). «O γηραιός Περίανδρος ουδέποτε έπινε καφέ, ούτε ναργιλέ εκάπνιζε, ούτε εξώδευε λεπτόν μόνον τας εφημερίδας όλας απερρόφα» γράφει ο Παπαδιαμάντης, σε κάποιο αθηναϊκό κείμενό του, αναφερόμενος στη δεκαετία του 80. Θα σημειώσω κι εκείνον τον θλιβερό του δερβίση με το νάι, που έφυγε από τον καφενέ του Θησείου. Oι θεριακλήδες προτιμούσαν τον πικρό καφέ. Oι Tούρκοι έπιναν τον καφέ δίχως ζάχαρη. O ικανότατος κατάσκοπος Félix Beaujour (στα χρόνια της Γαλλικής Eπαναστάσεως παρίστανε τον εν Eλλάδι πρόξενο) παραπονείται πως οι Tούρκοι δεν αγοράζουν ζάχαρη του γαλλικού εμπορίου, γιατί, εν πάση περιπτώσει, προτιμούν τη ζάχαρη της Aιγύπτου. Στην πραγματικότητα, οι Tούρκοι χρησιμοποιούσαν ζάχαρη μόνο στα γλυκίσματα. Στα παλιά καφενεία το σερβίρισμα του καφέ γινόταν με το μπρίκι (μαζί με φλιτζάνι και νερό, τοποθετημένα σε δισκάκι), αλλά σήμερα για να δεις αυτόν τον τρόπο πρέπει να ταξιδέψεις έως την Kομοτηνή. Στις αρχές του αιώνα μας κυριάρχησαν τα χοντρά λευκά φλιτζάνια από πορσελάνη. Kαι ακριβώς, αυτά τα φλιτζάνια είναι που εδάνεισαν το όνομά τους στους πορσελάνινους μονωτήρες που βλέπουμε στα τηλεγραφόξυλα. H τουρκική λέξη fincan (ή filcan) έχει, επίσης, αυτές τις δύο σημασίες. Σήμερα στις φυλακές ο κάθε βαρυποινίτης κατέχει ένα τέτοιο χοντρό φλιτζάνι, για εντελώς 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998

4 προσωπική χρήση. Eδώ θα υπενθυμίσω τα φλιτζάνια με μεταλλική θήκη, που χρησιμοποιούσαν σε ορισμένα αριστοκρατικά καφενεία (ή και σπίτια). H θήκη του φλιτζανιού λεγότανε ζάρφι (<τουρκικό zarf=θήκη, φάκελος, περίβλημα). Bεβαίως, οι πασάδες διέθεταν χρυσά και αδαμαντοκόλλητα ζάρφια. Aκόμα κι ο κάθε ψωροφαναριώτης που γινότανε οσποδάρος θεωρούσε τον εαυτό του υποχρεωμένο να α- γοράσει ένα ζάρφι διακοσμημένο με πολύτιμα πετράδια. Aς μην ξεχνάμε την θεατρινίστικη ιεροτελεστία που έπαιζε ο κάθε οσποδάρος με τον καφετζή-μπασή του, εις επήκοον των φουκαράδων Pουμάνων. Oλα τα περιγράφει ο δηκτικός Zallony. Mετά τον II Παγκόσμιο Πόλεμο σε ορισμένα καφενεία άρχισαν να σερβίρουν τον καφέ δίχως πιατάκι. Pοφήματα και αναψυκτικά Στους νεοελληνικούς καφενέδες τα γεροντάκια προτιμούν τα ζεστά ροφήματα. Tο καλοκαίρι τα αναψυκτικά παρουσιάζουν πολύ μεγαλύτερη κατανάλωση. H είσοδος γυναικών στους καφενέδες ήτανε, σιωπηρώς, απαγορευμένη. Πολλοί πατεράδες (ιδίως τις Kυριακές) έ- παιρναν στο καφενείο τα παιδιά τους. Στα παιδιά κερνάγανε λουκούμι ή βανίλια (πιο γνωστή ως υ- ποβρύχιο). Tα λουκούμια τα αγαπούν και οι γέροι, γιατί είναι μαλακά. O γέρος, πριν φάει το λουκουμάκι του, κάνει δυο τυπικές κινήσεις: τινάζει το λουκούμι μέσα στο πιατάκι (για να πέσει ο νισεστές), και, μετά, το βουτάει μέσα στο νεροπότηρο (το υγρό λουκούμι δεν ξεκολλάει την ψεύτικη οδοντοστοιχία του γερο φαφούτη). Συνήθως, πάνω στο λουκούμι καρφώνουν μιαν οδοντογλειφίδα. H άχνη της ζάχαρης που περιβάλλει τα λουκούμια (για να μην κολλάνε μεταξύ τους) λέγεται λουκουμόσκονη. Oλοι μας έτυχε να ακούσουμε την ιαχή, που αμολάνε διάφοροι τσόγλανοι όταν δουν να περνάει καμιά άγρια αδερφάρα απ τον δρόμο τους (πνίχτε την με λουκουμόσκονη!). Tο άπιαστο όνειρο του Kαραγκιόζη ήτο ο λουκουμοθάνατος. Tο τάβλι Eκαστος πελάτης του καφενείου μπορούσε να πάρει ένα τάβλι για να παίξει. Σήμερα το τάβλι νοικιάζεται με την ώρα. H συνηθισμένη παρτίδα του ταβλιού τελειώνει ό- ταν ένας παίχτης σημειώσει εφτά νίκες. O ηττηθείς ταβλαδόρος πληρώνει τους καφέδες. Συχνά παίζουν κουμάρι με το τάβλι. Tότε, λόγω αμοιβαίας καχυποψίας, ένας φίλος κοινής εμπιστοσύνης αναλαμβάνει να κρατήσει (και επιδώσει στον νικητή) το επινίκιον κέρδος της παρτίδας. Ωστόσο, τις περισσότερες φορές χώνουν τα σχετικά χαρτονομίσματα κάτω από το τάβλι. Στην «Στρατιωτική ζωή εν Eλλάδι» (μιλάει για το ) διαβάζω: «εις την Eλλάδα το χαρτοπαίγνιον με χρήματα είναι εμποδισμένον εις τα δημόσια καταστήματα» και παρακάτω διαβάζω ότι «οι μπασκίνες έκαναν γιούργια στους καφενέδες κι αρπάζανε τα λεφτά των κουμαρτζήδων» (και, φυσικά, αντί να τα παραδώσουν ως κατασχεθέντα προτιμούσαν να τα τσεπώνουν). Aν ζούσε μέχρι σήμερα ο Aγνωστος συγγραφεύς της «Στρατιωτικής ζωής» θα έβλεπε πως η ιστορία συνεχίζει να επαναλαμβάνεται. Yπαινίσσομαι παρόμοιες κατασχέσεις που συμβαίνουν σε καφενεδάκια των παρυφών του κλεινού άστεος. Mε τα παιχνίδια της τράπουλας γίνονται πολλά κατσαμάκια. Στα καφενεία δεν θα δεις συχνά να παίζουν ντόμινο και σχεδόν ποτέ σκάκι. Στα καφενεία της Xίου παίζανε μάγκαλα δεν ξέρω τι παιχνίδι ήτανε αυτό. O τομπολατζής που τριγυρίζει στα καφενεία είναι μια αγαπητή φιγούρα. O ναργιλές Oι σημερινοί νέοι δεν μπορούν να φανταστούν τι διάδοση είχε ο ναργιλές. O Παπαδιαμάντης, στο α- θηναϊκό του αφήγημα «Tο κουκούλωμα» (1907) μιλάει για «ένα καφενείον της νυκτός, για ναργιλέδες με ιδιαίτερον τουμπεκί» κ.λπ. Eπίσης, σε ένα άλλο αθηναϊκό αφήγημα («O προστάτης των χηρών», 1908), αναφέρει το «Kαφενείον της Aνατολής» και τους αργιλέδες στα καφενεία και τους γιαβάσικους καφέδες. Eίναι μάταιο να ανατρέξω στις σχετικές μνείες των περιηγητών. Aλλά, θα σημειώσω τις περιγραφές του πανέξυπνου About (...τα καφενεία γεμάτα κόσμο... μια πεντάρα ο καφές... κ.λπ. κ.λπ. κ.λπ.). Tώρα πια οι ναργιλέδες εξαφανίστηκαν. Στα καφενεία υπήρχαν, αραδιασμένοι σε ράφι, πολλοί ναργιλέδες τα μαρκούτσια ήσανε κρεμασμένα στον τοίχο, χώρια. O κάθε πελάτης έπαιρνε το δικό του μαρκούτσι. O καφετζής έφερνε καρβουνάκια. Πιθανότατα, το τελευταίο καφενείο με εν χρήσει ναργιλέδες βρίσκεται στην Kαβάλα, λίγο ψηλότερα από το κτίριο της Mεραρχίας (που ίσως το γκρέμισαν). Eως το 60 υπήρχε ένα καφενεδάκι με ναργιλέδες στην οδό Eγνατία της Θεσσαλονίκης, κοντά στην Kαμάρα. H συζήτηση αφορά καφενεία με ναργιλέδες που προσφέρονται. Διότι, εδώ και χρόνια, πολλά καφενεία που είχαν ναργιλέδες έπαψαν να τους χορηγούν Eνα από τα παραδοσιακά παιχνίδια που παίζονται στα καφενεία είναι το τάβλι. Aκόμη και σήμερα, πολλοί λάτρεις του παιχνιδιού πηγαίνουν στο καφενείο μόνο και μόνο για μια παρτίδα... (φωτ.: Aλεξ. Iσαρης Aρχείο Mάνου Eλευθερίου). στην πελατεία. Δηλαδή, οι ναργιλέδες είχαν καταλήξει (ή καταντήσει) διακοσμητικά στοιχεία. Eίδα τέτοιους ναργιλέδες (εν εφεδρεία) στο καφενείο «O Σκοπός» και στο καφενείο «Ποσειδών», αμφότερα της Θεσσαλονίκης. Oι θαμώνες μπορούσαν να διαβάσουν (να ξεκοκαλίσουν) τις εφημερίδες του καφενείου, δωρεάν. Oι εφημερίδες ήσανε περασμένες σ ένα τελάρο από μπαμπού. Eπιγραφές Tο εσωτερικό του καφεζυθεστιατορίου «Πανελλήνιον», στην Aθήνα που δεν υπάρχει πια... (Aρχείο E.Λ.I.A.). Tο καφέ σαντάν μας κουβαλήθηκε από τη Γαλλία. Tο καφέ αμάν ήρθε από την Tουρκία. Δύο είδη καφενέδων, όπου, πλάι στον καφέ, ευδοκιμεί το τραγούδι. Δεν θα επεκταθώ στα παρεμφερή είδη καφενείου (καφέ σαντάν, καφέ αμάν, καφεζαχαροπλαστείο, καφεζυθοπωλείο, καφεζυθεστιάριο, καφέ μπαρ κ.λπ.). Tο ακραιφνές μεγάλο καφενείο, σχεδόν πάντα, είχε ένα όνομα ένα όνομα είτε απλό (π.χ. «Kαφενείο η Συνάντησις») είτε αστείο («Kαφενείον το Φρικτόν Λάθος» στο Pέθυμνο) είτε πομπώδες («Kαφενείον ο Θεώδορος Kωλοκωτρόνης») είτε αρχαιόπληκτο είτε εθνικιστικό κ.λπ., κ.λπ. Tο ακριβές είδος του καφενείου (και γενικότερα, καταστήματος), η ονομασία του και το ονοματεπώνυμο του καφετζή, ήσανε γραμμένα σε μια ταμπέλα. H επιγραφή είχε δύο ή τρεις αράδες. Kαι, ενίοτε, ήτανε στολισμένη με κάποια λαϊκή ζωγραφιά. Tα ορθογραφικά λάθη έδιναν στην ταμπέλα μια πρόσθετη χάρη. Στην Παλιά Aθήνα, του 1800, υ- πήρχαν πολλοί καφενέδες. Tην πελατεία τους, σχεδόν αποκλειστικά, την αποτελούσαν Tούρκοι. H Pαιδεστός της ίδιας εποχής (πολιτειούλα με κατοίκους) είχε θαυμάσια και πεντακάθαρα καφενεία. Tο ίδιο συνέβαινε στα Γιάννενα. Oλα αυτά τα ομολογούν οι περιηγητές. Ωστόσο, τα τονινά καφενεία δεν διέθεταν ονομασία. Tο πολύ πολύ να ήτανε γνωστά από το ό- νομα του καφετζή. O About περιγράφει το ιστορικό, πλέον, «Kαφενείον H Ωραία Eλλάς» της οθωνι- Συνέχεια στην 6η σελίδα KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 5

5 Συνέχεια από την 5η σελίδα κής περιόδου. Eκτοτε, η ονομασία του καφενείου αρχίζει να εκτοπίζει το όνομα του καφετζή ή ιδιοκτήτη. Iσως η ιστορία του νεοελληνικού καφενείου είναι αυτή ταύτη η νεοελληνική ιστορία. O Σβορώνος είναι πια πολύ γέρος για να νιώσει τι εννοώ. H ιστορία του νεοελληνικού καφενείου αναμένει τον μελετητή της. Oλοι μας ξέρουμε ή έχουμε ακουστά για το «Mπάγκειον», για του «Zαχαράτου», για το «Nέον», για το «Kαφενείον των Eυ Φρονούντων», για τον «Γαμβέτα», για τον «Παρθενώνα», για το «Aκαδημαϊκόν», για το «Mαζέστικ», για το «Συνάντησις», για το «Bυζάντιον» όλα αυτά στην Aθήνα για το «Aνδρος», για το «Δροσόλουστος Aνδρος», για τον «Eρμή», για τον «Σαρωνικό», για το καφενείο του «Aντύπα» και για το περίφημο «Pολόι» όλα αυτά στον Πειραιά για τον «Ποσειδώνα», για το «Aστόρια A» και το «Aστόρια B», για την «Ωραία Nάουσα», για το «Kρύσταλ», για τον «Σκοπό», για το «Nέον» και για το καφενείο του «Πεντζίκη» όλα αυτά στη Θεσσαλονίκη. Bεβαίως ομιλώ για μια λησμονημένη και (ευτυχώς) φευγάτην ε- ποχή, όπου μια γυναίκα δεν κόταγε να περάσει από τα περιβόητα Δαρδανέλια δίχως να την ξεβρακώσουν με τα μάτια οι θαμώνες των δύο αντικρινών αθηναϊκών καφενείων όπου ο Πειραιάς ήτανε τη νύχτα θεοσκότεινος και διέθετε μόνον ένα λεωφορείο (πήγαινε στη Σχολή Δοκίμων) όπου στα κεντρικά κοσμικά καφενεία της Θεσσαλονίκης μιλάγανε γαλλικά μεθ ικανής δόσεως επαρχιώτικου σνομπισμού. Eξειδικευμένα καφενεία Tα παλιά καφενεία, από μιας αρχής, απόχτησαν (και διατηρούν) μιαν εξειδικευμένη πελατεία. Aυτή η εξειδίκευση αναφέρεται στο επάγγελμα ή στον τόπο καταγωγής των θαμώνων. Πιο συγκεκριμένα: το καφενείο του Pολογιού, στον Πειραιά, ουσιαστικώς ή- τανε χρηματιστήριο εμποροναυλώσεων. Στα παραλιακά καφέ σαντάν της Tρούμπας εσύχναζαν ξένοι ναυτικοί. Στα αντικριστά και α- ντιμαχόμενα καφενεία «Aνδρος» και «Δροσόλουστος Aνδρος» (γωνία IIας Mεραρχίας Nοταρά, στην Tρούμπα), επήγαιναν οι Aνδριώτες. Oι Xιώτες προτιμούσαν ένα άλλο καφενείο, εκεί κοντά, γωνία Aγίου Σπυρίδωνος IIας Mεραρχίας (σ αυτό το καφενείο συχνοπέρναγε κι έπαιζε μπαγλαμά ο Mπάτης). Oι Συριανοί και οι Mυκονιάτες καθόντουσαν στο καφενείο του Aντύπα (ακτή Mιαούλη). Mην ξεχνάμε πως αυτοί οι νησιώτες κατοικούσαν σε κοντινή γειτονιά στα Bουργάρικα. Στον «Σαρωνικό» (ακτή Mιαούλη) και στον «Eρμή» (ακτή Mιαούλη, Tρούμπα μεριά) α- ντάμωνες μόνο ναυτικούς. Eκτός απ αυτά τα μεγάλα καφενεία, στην Tρούμπα (το διάστημα ) Δύο διαφορετικά τιμολόγια καφενείων. Tο πρώτο (αριστερά) αφορά κάποιο πολυτελείας του 1929, ενώ το άλλο ένα λαϊκό καφενείο (1984), όπου στα προσφερόμενα είδη έχει ήδη εμφανιστεί ο νες καφέ, η πέπσι και η κόκα κόλα... υπήρχε μια πληθώρα μικρά καφενεδάκια, γεμάτα αραμπατζήδες, μαουνιέρηδες, χαμάληδες, βαστάζους, βαρκάρηδες, αμαξάδες, αλανιάρηδες και πουτάνες. Aυτό διότι ήσανε κοντά το λιμάνι και η τρούμπα πρόκειται για την τρούμπα που έδωσε το όνομα στην περιοχή. H τρούμπα έβγαζε θαλασσινό νερό για τους ιπποκίνητους καταβρεχτήρες της δημαρχίας (οι δρόμοι του Πειραιά ήσανε ακόμα χωμάτινοι), αλλά εκεί επήγαιναν το απογευματάκι κι οι αραμπατζήδες για να πλύνουν τα κάρα τους. Mε την περιγραφή αυτή θα ενόμιζε κανείς πως όλα τα κεφανεία του Πειραιά βρισκόντουσαν στην Tρούμπα. Kάθε άλλο. Oι Πειραιώτες μπουρζουάδες συχνάζανε στα μεγάλα καφενεία του Πασαλιμανιού και της Φρεαττύδας. Στο Πασαλιμάνι υπήρχαν και υπαίθριοι σινεμάδες η πλατεία ήταν γεμάτη παετόνια, λαντό, βιτόριες, κουπέ. Στη Θεσσαλονίκη ο φοιτητόκοσμος έπαιρνε το καφεδάκι του στον «Παρθενώνα» πλάι στη Φοιτητική Λέσχη της οδού Eθνικής Aμύνης (κατά τη θανάσιμη δεκαετία του 50, οι λιγοστοί φασίστες και χίτες φοιτητές του Aριστοτελείου Πανεπιστημίου εσύχναζαν σε ένα καφενείο της τέως οδού Πολωνίας). Στο «Nέον» γνωστότερο σαν καφενείο του «Eυδαίμονα» κάθονταν δικαστικοί (ίσως γιατί ή- ταν κολλητά στο ειρηνοδικείο παραπέρα βρίσκονταν το πρωτοδικείο κι άλλα δικαστήρια) και μπουζουξήδες (εκεί έγραψε ο Tσιτσάνης κάποιο ωραιότατο τραγούδι του). Για να χτίσουν το απαίσιον οίκημα της Eταιρίας Mακεδονικών Oλα τα σύνεργα για ένα μυρωδάτο καφέ και όλα τα αφεψήματα (φωτ.: Δημ. Aντωνίτσης). Σπουδών γκρέμισαν το «Kαφενείον H Ωραία Nάουσα» (μεγάλα τζαμλίκια και μια συστάδα με πανύψηλα βρωμόδεντρα), όπου μαζεύονταν οι καταγόμενοι από Nάουσα, και Bέροια και Eδεσσα. Για να χτίσουν το τερατούργημα που αποκαλείται Θέατρον της Eταιρίας Mακεδονικών Σπουδών γκρέμισαν το γκαράζ του Tζόρτζη, που υπήρξε θέατρο. Για το μυθικό καφανείο «O Σκοπός» έγραψε αρκετά ο Γιώργος Iωάννου. O ίδιος έγραψε και για το καφέ αμάν «Tο Xρυσούν Aπίδιον». Στο «Σμυρναϊκόν» πηγαίνουν οι χτίστες και οι μπογιατζήδες άλλωστε, απέναντι (μπρος στο παρκάκι της Aχειροποιήτου) ήταν η πιάτσα τους. Στο ξακουστό καφενείο του «Mύτα» (στην ταμπέλα έ- γραφε «Kαφενείον η Aναγέννησις» είχανε το στέκι τους οι μεσίτες ε- νοικιάσεως δωματίων για μπεκιάρηδες και φοιτητές. Tο καφενείο αυτό διέθετε ένα υ- περυψωμένο προαύλιο με θέα προς το Σιντριβάνι, τους Xορτατζήδες και τον Xορτιάτη. Eνα ξέχωρο παράρτημα του καφενείου στέγαζε το στιλβωτήριο καπελάδικο του Kλέαρχου Aργυράκη. Πλάι στο καφενείο του «Mύτα» ήσανε το ζαχαροπλαστείο «Tο Ωραίον Bελιγράδιον» (του Σουλεϊμάν Σουλεϊμάνοβιτς) και παραδίπλα, το μεγαλομπακάλικο «Tα Eυζωνάκια». Στα αντικρινά πεζοδρόμια οι πορτάρες της πάλαι ποτέ Kαταδίωξης, του Tρίτου Aστυνομικού Tμήματος, του σταύλου της Eφιππης Xωροφυλακής μπρος στον σταύλο μια σειρά παετόνια (αργότερα ταξί) του σουσαμόμυλου και του ντερβίσικου τεκέ. Aυτά τα λέω για να καταδείξω πόσο σπουδαίο αστι- 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998

6 Δύο διαφορετικές απόψεις καφέ: Πάνω, αυτό που στεγάζεται στην γκαλερί της Iλεάνας Tούντα, όπου οι θαμώνες πίνοντας τον καφέ τους μπορούν να θαυμάζουν τα γλυπτά των διαφόρων καλλιτεχνών που βρίσκονται διάσπαρτα στον κήπο. Aριστερά, το Annabella Fashion καφέ μέσα στα χρώματα και τα σχήματα του αρχιτέκτονα Λευτέρη Aντωνούλη. Oι καιροί αλλάζουν, όπως και η α- ντίληψη για τα καφενεία (φωτ.: Δημ. Aντωνίτσης). κό επίκεντρο υπήρξε το Σιντριβάνι. Aνάλογη ήταν και η εξειδίκευση των αθηναϊκών καφενείων: αλλού οι απόστρατοι καραβανάδες, αλλού οι οικοδόμοι, αλλού οι Mωραΐτες, αλλού οι Hπειρώτες, κ.λπ. Φαίνεται ότι ο Mάνος Xατζιδάκις καθιέρωσε το παλιό «Bυζάντιον» σαν στέκι των καλλιτεχνών. Συνοικιακά καφενεία Παράλληλα με τα μεγάλα κεντρικά καφενεία υπήρχαν και τα συνοικιακά καφενεία. Tα συνοικιακά καφενεία άλλοτε ήσανε μεγάλα κι άλλοτε μικροσκοπικά σχεδόν κουτούκια. Συνοικιακούς καφενέδες έ- βρισκες στου Ψειρή, στο Mεταξουργείο, στο Θησείο, στο Παγκράτι Aθήνα στην οδό Παλαμηδίου, στα Bούρλα Πειραιάς στην Aκρόπολη, στο Kουλέ καφέ, στο Bαρδάρι, στη Pαμόνα, στον Παλιό Σταθμό, στο Xιρς, στο Nτεπό Θεσσαλονίκη. Oι συνοικιακοί καφενέδες συχνά είχαν ένα υπαίθριο τμήμα (ή κήπο) σκεπαστό με τέντα ή περικοκλάδα. Στον κήπο του καφενείου μπορούσες να παίξεις τάβλι, αλλά τα παιχνίδια της τράπουλας απαγορεύονταν. Tα μικρά καφενεδάκια του μαχαλά ήσανε σωστά κουτούκια. Oμως, ετύχαινε να υπάρχει ένα λαϊκό καφενεδάκι στην καρδιά της πολιτείας κλασικό παράδειγμα το σημερινό καφενείο «Eλλάς» της πλατείας Kολωνακίου, όπου εσύχναζε άχρι θανάτου ο Bάρναλης. Eνα άλλο παράδειγμα το καφενεδάκι το μπαρμπα Iορδάνη (σήμερα καφενείο «Ωμέγα») στην οδό Tσιρογιάννη, απέναντι στον Λευκό Πύργο της Θεσσαλονίκης. Στο κουτούκι του Iορδάνη (είχε τέσσερα τραπεζάκια), πήγαιναν κατά την περίοδο του ανταρτοπόλεμου, μόνον χασικλήδες οδηγοί της YEKA, σαλταδόροι, παπατζήδες που αγόραζαν τις τσίκες τους από τον διπλανό τεκέ του Xιώτη (νυν καφεζαχαροπλαστείο «Nτόρε B»). Aποτίω φόρον τιμής στη μνήμη αυτού του κουτουκιού, που για μένα υπήρξε ένα, εισέτι, πανεπιστήμιο... O Στρατής Δούκας θυμάται ότι το 1918 συνήθιζε να πηγαίνει σ ένα καφενεδάκι της Tούμπας/Θεσσαλονίκης, όπου μάλιστα είδε για πρώτη φορά Kαραγκιόζη. Προφανώς, ο σεβάσμιος Στρατής Δούκας ομιλεί για την τούμπα, κι όχι για τον, ανύπαρκτο, τότε, συνοικισμό (Aνω) Tούμπας. Tότε, εκεί, υπήρχαν λίγα καφενεδάκια και ταβερνάκια, που εξυπηρετούσαν τη φανταρία του ανικρινού εμπέδου (μετέπειτα όρχου αυτοκινήτων, νυν γηπέδου της ΠAOK). Tο φαινόμενο της αναπτύξεως ταπεινών κέντρων διασκεδάσεως απάναντι σε στρατωνισμούς παρατηρείται και σε δύο άλλες τότε εκτός τειχών περιοχές της Θεσσαλονίκης. H πρώτη περίπτωση αφορά την Aνω Aγία Φωτεινή (λέω Aνω, διότι υπήρξε και Kάτω Aγία Φωτεινή, μεταξύ της ο- δού Aγγελάκη και του καταργηθέντος τμήματος της λεωφόρου Στρατού), όπου ανάμεσα παλιό στρατιωτικό σταύλο/στρατιωτικό νοσοκομείο πίσω πύλες των στρατώνων (από εκεί ξεγλιστράγανε τα φανταράκια) φυτοζωούσαν μερικά ταβερνοκαφενεδάκια το πιο επικίνδυνο απ αυτά νομίζω πως ήτανε το κουτούκι του Mακρή, δίπλα στον πλάτανο και στις ποτίστρες του στρατιωτικού σταύλου (μια παρέκβαση: ο αδελφός του Mακρή είναι αυτός που είχε, απέναντι στη XANΘ, την διαβόητη «Kιβωτό» μέγα χασικλίδικο κέντρο εκεί πρωτάκουσα το 46 την «Ψιλή βροχούλα» και το «Oταν καπνίζει ο λουλάς» του Mητσάκη). Tα γκαρσόνια H δεύτερη περίπτωση αφορά τα κουτούκια που αναπτύχθηκαν ήδη από το 1900, στο Mικρό Kαραμπουρνάκι, απέναντι στον στρατιωτικό σταύλο. Eδώ, αργότερα, θα λάμψει ο Tσιτσάνης και άλλοι (στα παραθαλάσσια εξοχικά μαγαζιά «Kαλαμάκι» και «Kαλαμίτσα»). Στην Aθήνα, τα Xαφτεία (κι όχι Xαυτεία!) λάβανε το όνομά τους α- πό το καφενείο Xάφτα τινός. Eνας άλλος Xάφτας, είχε, μέχρις εσχάτων, ένα ειδυλλιακό κουτουκάκι στην αρχή της οδού Λαχανά στη Θεσσαλονίκη. Συνήθως, στα μικρά συνοικιακά καφενεδάκια δεν υπήρχε ταμπής. Oλα τα κανε ο ιδιοκτήτης, ο καφετζής. O συνοικιακός καφετζής αποτελεί το μοντέλο του έργου «O Kαραγκιόζης καφετζής» (υπάρχει και ομώνυμος δίσκος 78 στροφών). Eνίοτε, ο μικροκαφετζής είχε έναν πιτσιρικά που έκανε το γκαρσόνι. Oι πελάτες δεν παρέλειπαν να κάνουν διάφορες πλάκες εις βάρος των νεαρών γκαρσονιών: έδιναν μη πραγματοποιήσιμες παραγγελίες (ζητάγανε έναν βραστό και στη μέση κρύο!) ή έναν κατασταλαχτό με μια φουσκάλα αριστερά! ή έναν κρύο που να καίει!). Στους καφενέδες του μαχαλά δύνασαι να παρακολουθήσεις, ανέτως, την εθιμοταξία του κύκλου καφές / τσιγάρο / κομπολόι. Oι ποιητές μας έδειξαν μια ευσυγκινησία έναντι του καφενείου. Mα, δεν θέλω να δανειστώ στοιχεία μήτε από τα αλεξαντρινά καφενεία του Kαβάφη μήτε από τις σχετικές πολλές μνείες του θεσπέσιου Mανόλη Aναγνωστάκη μήτε από το ποίημα «Aφηγητής» του νεότερου Γιώργου Xρονά. Oι θαμώνες O τρόπος που κάθεται ο θαμών δείχνει την κοινωνική του προέλευση. Mερικοί μαχαλόμαγκες διπλώνουν το αριστερό πόδι πάνω στο δεξί η αριστερή κνήμη είναι οριζοντιωμένη ο αστράγαλος του αριστερού ποδιού ακουμπάει στο δεξί μηρό, ακριβώς πίσως από το δεξί γόνατο. Πρόκειται για το τυπικά τουρκικό σταυροπόδι. Oι Tούρκοι καπανταήδες κάθονται, έτσι, διπλοπόδι βγάζοντας το αριστερό κατσάρι και τοποθετούν, ανάμεσα κότσι και φτέρνα, το φλιτζάνι του καφέ. Aυτή η παράδοση πέρασε και στον δικό μας υπόκοσμο. Στη φυλακή, μου έτυχε πολλές φορές να ιδώ γεροντόμαγκες με το φλιτζάνι στη φτέρνα, ενώ έπλεκαν εργόχειρο. Tον χειμώνα μες στα καφενεία καίγανε κάτι σομπάρες. Γύρω στη σόμπα ένα κιγκλίδωμα προστάτευε τους αφηρημένους πελάτες (παρόμοια κιγκλιδώματα είχανε οι σομπάρες των λαϊκών σινεμάδων). Oι θαμώνες έβγαζαν το παλτό τους, αλλά ποτέ το σακάκι. Tο σακάκι δεν το έ- βγαζαν ούτε το κατακαλόκαιρο. Aυτή η αυστηρή συνήθεια εκράτησε έ- ως τα τέλη της δεκαετίας του 50, οπότε οριστικοποιήθηκε η νίκη του θερινού πουκάμισου. O μανιώδης ταβλαδόρος είχε κάποιο ειδικό γνώρισμα στα μανίκια του σακακιού: μια διαγώνια γραμμή φθοράς κάτω από τις ωλένες. Γι αυτό (σπανιότατα) έβλεπες μερικούς σχολαστικούς ταβλαδόρους να φοράμε μαύρα επιμανίκια, σαν αυτά που είχανε οι καλαμαράδες των δημοσίων υπηρεσιών. O πελάτης, λόγω ανωτέρας βίας ή α- πλώς παραξενιάς, δικαιούται να α- ναστείλει την παραγγελία. Tότε το γκαρσόνι φωνάζει: ρέστος ο βαρύγλυκος! Tα καφενεία φωτίζονταν με λάμπες ασετυλίνης και αργότερα με λουξ. Bεβαίως, η χρήση του ηλεκτροφωτισμού στάθηκε μια επανάσταση. Πριν από τριάντα χρόνια είχανε μια άλλη επανάσταση με τις σωληνωτές λυχνίες νέον... * Aπόσπασμα από το βιβλίο του Hλία Πετρόπουλου «O τούρκικος καφές εν Eλλάδι». Eκδόσεις «Nεφέλη». KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 7

7 Στο επίκεντρο της κοινωνικής ζωής Στην πρωτεύουσα τα καφενεία ήταν οι χώροι που προσέλκυαν όλα τα κοινωνικά στρώματα Tης Mατούλας Σκαλτσά Iστορικού Tέχνης Mουσειολόγου Aναπληρ. Kαθηγήτριας AΠΘ TO KAΦENEIO είναι ο κατεξοχήν δημόσιος χώρος, όπου εκδηλώνεται με ενάργεια η κοινωνική ζωή ό- λων των αθηναϊκών κοινωνικών στρωμάτων και όπου παρατηρείται ο μεγαλύτερος βαθμός διανθρώπινης επικοινωνίας. Kατά τον E. About, το να μη συχνάζει ένας αλλοδαπός στο καφενείο είναι αρκετός λόγος για «να ζει στην Aθήνα χωρίς να έχει σχέσεις με τους ντόπιους». Tα καφενεία, ανάλογα με τη θέση τους στην πόλη και τη σχέση τους με το κέντρο της και τις παρυφές του, με τις συνοικίες της και τις ε- ξοχικές περιοχές περιπάτου, όπως ανάλογα και με τη χρονική στιγμή δημιουργίας τους αλλά και τη χρονική περίοδο λειτουργίας τους στη διάρκεια του 19ου αιώνα, διαμορφώνουν τον εσωτερικό τους χώρο, τις υπηρεσίες και τα προϊόντα που παρέχουν και εν τέλει και τον χαρακτήρα τους, προσελκύοντας και τα αντίστοιχα κοινωνικά στρώματα. Tα τελευταία βέβαια με τη σειρά τους δεν αφήνουν ανεπηρέαστα τα πρώτα. Δηλαδή στα καφενεία* του κέντρου της Aθήνας, ακολουθώντας και την μετακίνησή του βέβαια στη διάρκεια του 19ου αι. από τη διασταύρωση Aιόλου και Eρμού, στις πλατείες Oμονοίας και Συντάγματος, συχνάζουν τα ανώτερα στρώματα, σ αυτά των συνοικιών (Γεράνι, Mεταξουργείο, Ψειρή, Kολωνάκι, Πευκάκια, Mοναστηράκι, Θησείο, Bατραχονήσι, Πλάκα, Bάθεια, Nεάπολη, Aρδητός, Aη Φίλιππας κ.ά), τα μεσοστρώματα και τα κατώτερα. Aυτονόητο ότι η συνύπαρξη μεσοστρωμάτων και ανώτερων για ορισμένα καφενεία του κέντρου, κατώτερων και μεσοστρωμάτων σε κάποια εκτός κεντρικής περιοχής είναι παρούσα, χωρίς να διαφοροποιεί την παραπάνω διαπίστωση. Στο τέλος του αιώνα αναφέρονται στις πηγές 105 καφενεία στο τρίγωνο του κέντρου της Aθήνας (Eρμού, Πανεπιστημίου, πλ. Συντάγματος), 95 στις εκτός κέντρου περιοχές και στις συνοικίες. Kέντρα πολιτικών συζητήσεων Ωστόσο, ορισμένα χαρακτηριστικά τους παραμένουν αναλλοίωτα σ όλο τον 19ο αιώνα, και αυτά είναι η λειτουργία τους ως κέντρων πολιτικών συζητήσεων, εν πολλοίς και ζυμώσεων, οπωσδήποτε όμως ως ευαίσθητων δεικτών πολιτικών διεργασιών και πολιτικού κλίματος. O ί- διος ο Mαυροκορδάτος σ επιστολή του στον Tρικούπη, μεταξύ των λό- Kαφενείο στο Mοναστηράκι απέναντι από τη Bιβλιοθήκη Aδριανού. Xαρακτηριστική η φιγούρα με την πίπα, που έχει ι- διαίτερα μακρύ βραχίονα, μπροστά από το καφενείο. (Yδατογραφία του J.N.H. de Chacaton, 1839, Mουσείο Mπενάκη). O λήσταρχος Xρήστος Nταβέλης στο καφενείο «Ωραία Eλλάς». Eικονογράφηση M. Παπαγεωργίου, 1911, στο βιβλίο του Aιμ. Aθηναίου «O λήσταρχος Nταβέλης». γων παραίτησής του αναφέρει και το γεγονός ότι «ανακτόβουλοι επέμποντο να φλυαρώσι εις τα καφενεία κατ εμού...», ενώ παραδίδεται ότι την προκήρυξη που απέπεμπε τον Oθωνα το 1862 διάβασε σε καφενείο της οδού Σταδίου ο E. Δεληγιώργης. Tο καφενείο «Bella Grecia», η γνωστή «Ωραία Eλλάς», στη διασταύρωση Eρμού και Aιόλου, για σαράντα ολόκληρα χρόνια ( ), αποβαίνει το πολιτικό κέντρο των νεοελλήνων, ο τόπος ό- που χωνεύονται οι ιδέες των επαναστατικών ευρωπαϊκών κινημάτων, εξυφαίνονται συνωμοσίες, οργανώνονται επαναστατικές διαδηλώσεις, ξεκινούν ή καταλήγουν πολιτικές πορείες, συστήνονται α- ντάρτικα σώματα, όπου «δικάζονται βασιλείς και υπουργοί και αποκαλύπτονται επιτηδείως πρόσωπα και ενέργειαι» και όπου τελικά συζητιούνται τα προβλήματα «παντός του ελληνικού, της Eυρώπης και της οικουμένης». Aπόρροια αυτής της λειτουργίας του καφενείου είναι η ως τα μέσα του αιώνα»κατάληψη» τμημάτων κάποιων καφενείων από τους οπαδούς διαφορετικών παρατάξεων, ε- νώ στη συνέχεια προς αποφυγή έ- ντονων αντεγκλίσεων και κυρίως των ανεπιθύμητων αποτελεσμάτων τους θα ξεχωρίσουν «παραταξιακά» καφενεία. O όρος, που μετά το 1880 εμφανίζεται, «τραπεζορήτωρ» ή «καφερήτωρ», «αγορητής των καφενείων» κατά τον Παπαδιαμάντη, 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998

8 σηματοδοτεί τον κυρίαρχο ρόλο που έχει στα καφενεία η ενασχόληση με την πολιτική. Φιλολογικά καφενεία Eνα άλλο είδος καφενείων, που κι αυτό προήλθε από τη συγκέντρωση ατόμων με ειδικά ενδιαφέροντα σε ορισμένα σημεία του χώρου (οι «μαλλιαροί» αντιπαρατιθέμενοι στους «καθαρολόγους», οι ποιητές του ρομαντισμού στους εκπροσώπους της Nέας Aθηναϊκής Σχολής, ή ο ποιητικός κύκλος του A. Παράσχου κάτω από το μεγάλο κάτοπτρο στου «Γιαννόπουλου», είναι τα φιλολογικά καφενεία, τα οποία λειτουργούν, μεταξύ των άλλων δραστηριοτήτων τους, και ως φιλολογικά στέκια, χωρίς όμως και να αποκλείουν κοινωνικές ομάδες που η λογοτεχνία τις α- φήνει αδιάφορες. Tέτοια γνωστά είναι το «Kαφέ Tσουράπι» στα Πευκάκια στο Λυκαβηττό και το καφενείο της «Δεξαμενής» (όπου συγκεντρώνονταν «οι άριστοι του πεζού και ποιητικού λόγου της Eλλάδος», ο Bλαχογιάννης, ο Mαλακάσης, ο Kονδυλάκης, ο Παπαδιαμάντης, ο Xριστομάνος, ο Kακριδής, ο Kαρβούνης, ο Bέης, ο Bάρναλης, ο Mωραϊτίνης...), ο «Σοφός Kοραής» στη Nεάπολη και το «Nέον Kέντρον» στα Xαυτεία, το «Kαφενείον των ρωμαντικών» στον Iλισσό, το «Kαφενείον των κυνηγών» στις Kολόνες, το καφενείο του N. Πολίτη στο Στάδιο κ.ά. Eπαρχιώτες της Aθήνας H λειτουργία των καφενείων ως τόπος συνάντησης των από την ε- παρχία στην πρωτεύουσα αφικνουμένων σε αναζήτηση καλύτερης τύχης θα οδηγήσει είτε να καταλαμβάνονται ορισμένες γωνιές των καφενείων από καταγόμενους από συγκεκριμένα μέρη της Eλλάδας (στο γνωστό φοιτητικό καφενείο «Nέον Kέντρον» οι Kεφαλλονίτες κατελάμβαναν το αριστερό μέρος του χώρου, ε- νώ οι Σαμιώτες το δεξί) είτε να χαρακτηρίζονται ολόκληρα καφενεία ως αποκλειστικοί τόποι συνάντησης μεταναστών στην Aθήνα από ορισμένες περιοχές της Eλλάδας με τις ντοπιολαλιές τους και τις τοπικές ενδυμασίες τους. Eίναι χαρακτηριστικές ορισμένες επωνυμίες τους, ό- πως «Nήσος Aνδρος», «Γορτυνία», «Hπειρομακεδονία», «Kάρπαθος», «Kύθνος», «Σμύρνη», «Aνατολή», ε- νώ το «Mακεδονία», στο οποίο σύχναζαν Eλληνες που έφυγαν από τη Bουλγαρία στα 1872, μετά την ανάπτυξη του βουλγαρικού αστισμού, θα κλείσει το 1885, μετά από διαδηλώσεις, σε κάποια έξαρση του Mακεδονικού ζητήματος. Oι εφημερίδες Bασική παράμετρος της πολιτικής διάστασης του καφενείου είναι η ύ- παρξη εφημερίδων, στα γνωστά καλαμόπλεκτα ή μεταλλικά πλαίσια, ώ- στε να διατηρηθούν αναγνώσιμες ως το τέλος της ημέρας. Στα μεγάλα κεντρικά καφενεία υπάρχουν όλες οι εκδιδόμενες στην Eλλάδα εφημερίδες (3 στα ελληνικά και 2 στα ελληνικά και γαλλικά γύρω στα 1840), καθώς και ισάριθμες ξένες οι οποίες α- φικνούνται κάθε δέκα ημέρες. Eνδεικτική της ζήτησης των εφημερίδων είναι η φράση από το Hμερολόγιον PAMΠAΓA του 1879::«Δύνασαι να φερμάρεις το Φιγαρό και να κατορθώσεις να τ αναγνώσεις το ε- σπέρας, αν το αγκαζάρεις από τον κύριον Σούτσον το πρωί». Στα καφενεία των συνοικιών η εφημερίδα συχνά αναγιγνώσκεται από τον εγγράμματο πελάτη εις επήκοον όλων εκείνων που δεν γνωρίζουν γραφή και ανάγνωση. Nαργιλές και καφές Eνα ακόμη χαρακτηριστικό των καφενείων, ανεξαρτήτως θέσης τους στην πόλη και χαρακτήρα ή κοινού τους, είναι η ύπαρξη του ναργιλέ και του τούρκικου καφέ. Aν και τα μεγάλα αθηναϊκά καφενεία συγκρίνονται από τους γνώστες με εκείνα του Aμβούργου, του Bερολίνου και της Pώμης αλλά και με τα «θεία» της Bιέννης τοιαύτα ή τα γαλλικά cafés, ως προς τον διάκοσμο (μεγάλα κάτοπτρα τόσο που οι αίθουσες να χαρακτηρίζονται «κρυσταλλοκόσμητες», «μάρμαρα, βελούδα, βερνίκια και χρυσώματα», γύψινες διακοσμήσεις, ορθομαρμαρώσεις, έγχρωμα πλακίδια που αντικαθιστούν το ξύλινο δάπεδο), τον ε- ξοπλισμό (καρέκλες thonet ή Morris, μπιλιάρδο ή μπιλιάρδα, τραπεζάκια «Στο Zάππειο», (G. Horton, Modern Athens, London, A. H. Bablen, 1902). με χυτοσιδηρή βάση και μαρμάρινη πλάκα, ρολόγια εκκρεμή, παραστάσεις και φωτογραφίες και αναπαραστάσεις προσώπων της διεθνούς ι- στορίας) τα προϊόντα (τζικολάτα ή τσοκολάτα, καφέ με γάλα ή κρέμα, μόκα μους, αψέντι, παγωτά, γρανίτες και τσουρέκια, «μπομπονιέρες, τούρτες.. και εκλεκτής κατασκευής ευρωπαϊκά ποτά»), και τις δραστηριότητες (χαρτοπαιξία, μουσική από οργανοπαίκτες αλλά και ορχήστρες, καθώς και τραγούδια από όπερες), ο τούρκικος καφές, («γαβάτσικος», δηλαδή γλυκός, σε χοντρό φλυτζάνι, όπου οι ξένοι με έκπληξη «βρίσκουν... να φάνε εκεί απ όπου θα έλπιζαν κάτι να πιούν», ψημένος α- πό τον «ταμπή», δηλαδή τον ψήστη, στη χόβολη), και ο ναργιλές, (με τα απαραίτητα «μαγκαλάκια», τα κασσιτέρινα επιτραπέζια ανθρακοδοχεία, για να κρατιέται συνεχώς αναμμένος), δεν πρόκειται να εκτοπιστούν σ όλη τη διάρκεια του αιώνα. Tο ίδιο συμβαίνει και με την πίπα με το ιδιαίτερα μακρύ στέλεχος, η οποία α- παντιέται ακόμα και στα μεγάλα κεντρικά καφενεία ως τα 1880, τόσο συχνά όσο ο ναργιλές και τα στρι- Συνέχεια στην 10η σελίδα Oι «Kολόνες» στο γύρισμα του αιώνα. (Δημοσιευμένη φωτογραφία στην παρισινή έκδοση «Athénes» με συγγραφέα τον G. Fongere). Tο εσωτερικό του Zαχαράτου. (Oδηγός Aθήνας και Περιχώρων). KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 9

9 Συνέχεια από την 9η σελίδα φτά τσιγάρα με καπνό από το εντός του καφενείου καπνοπωλείο. Παραστάσεις Kαραγκιόζη Bέβαια, οι παραστάσεις Kαραγκιόζη με τις «βωμολοχίες» τους και τα υπονοούμενά τους, με την ανοχή της «Διευθύνσεως της Aστυνομίας ήτις συγχωρεί την έν τισιν καφενείοις παράστασιν του λεγομένου Kαραγκιόζη», θα βρίσκονται υπό διωγμό στα μεγάλα καφενεία του κέντρου, όπως και οι παραστάσεις «φασουλήδων», δηλαδή ξύλινων νευρόσπαστων, όχι όμως και γι αυτά των συνοικιών, όπως και για εκείνα της αγοράς στα οποία συχνάζουν κατώτερα στρώματα. Mή ξεχνάμε ότι ο Mακρυγιάννης, σε ιδιωτική συγκέντρωση, έβγαλε τις γυναίκες έξω «για να πει ο καραγκιοζοπαίκτης κείνα που ήξερε». Eνα ακόμα χαρακτηριστικό του καφενείου είναι η απουσία του γυναικείου πληθυσμού για τα καφενεία των συνοικιών και για όλα του κέντρου, πλην εκείνων που λειτουργούν ως καφενεία-ζαχαροπλαστεία («Zαχαράτος», «Zαβορίτης», «Xαραμής», «Kαπερώνης»), καθώς και των εξοχικών καφενείων στο πεδίο του Aρεως και στα Xαυτεία ώς τα μέσα του 19ου αι., στον Iλισσσό, στο Zάππειο και στις «Kολόνες» ώς το τέλος του αιώνα με γνωστά εκείνα των «Pήγου», «Γιαννάκη», «Oρφανίδη» κ.ά. H χαρτοπαιξία και τα συναφή παιχνίδια (κοντσίνα, μπριτζ, ουίστ, μπιλιάρδο, τάβλι, ντάμα, ντόμινο) σ όλη τη διάρκεια του αιώνα θα αποτελέσει μόνιμη απασχόληση του ανδρικού πληθυσμού των καφενείων όλων των κατηγοριών και όλων των ειδών. Ωδικά καφενεία Tα καφωδεία ή ωδικά καφενεία (cafés concerts ή cafés chantants), με περιοδεύουσες Eυρωπαίες αοιδούς και χορεύτριες, σατιρικά σκετσάκια και παρλάτες, καθώς ενίοτε και με σοβαρότερη πλοκή ηρωικά ή σπαραξικάρδια δραματικά έργα, εμφανίζονται το 1871 στους παριλίσσιους κήπους και αποτελούν συνδυασμό ελαφρού θεάτρου και εξοχικού καφενείου με μουσική. Tο θέαμα συγγενικό μ εκείνο των περιοδευόντων θιάσων συγκεντρώνει όλα τα κοινωνικά στρώματα «ξυπόλυτους θεατάς...και χρυσή νεολαία». Tα καφέ -αμάν ή καφέ-σαντούρ ή αμανετζήδικα αποτελούν ταχύτατη (1874) μεταλλαγή επί το ανατολικότερον των προηγουμένων με ανατολικής προέλευσης καλλιτέχνες, μουσική, χορούς και τραγούδια και κοινό τα κατώτερα στρώματα. Aυτά, ωστόσο, εντάσσονται περισσότερο στα μουσικά θέατρα ελαφρού ψυχαγωγικού θεάματος παρά στα καφενεία. Συνοψίζοντας θα σημείωνε κανείς ότι η κοινωνική διαστρωμάτωση της Aθήνας του 19ου αι. αλλά και οι μεταξύ τους σχέσεις, καθώς και τα πρότυπα συμπεριφοράς τους αποτυπώνονται οπωσδήποτε στις διαφοροποιή- H πλατεία Συντάγματος με τα τραπεζάκια έξω στο γύρισμα του αιώνα. Aριστερά το καφε ζαχαροπλαστείο του Zαχαράτου (Athénes, Paris, Editions d art kogevinas, xx). Δύο εξοχικά καφενεία στις «Kολόνες» μεταξύ 1852 και (Φωτογραφία δημοσιευμένη στο Figaro Illustré του Iανουαρίου 1910, N. 238, μέρος εικονογράφησης του άρθρου «Athens» του A. Thelosso). Σε πρώτο πλάνο τα καφενεδάκια της Δεξαμενής. σεις των καφενείων ως προς τη θέση τους στην πόλη, τον εσωτερικό τους διάκοσμο και εξοπλισμό, τις λειτουργίες τους, τα προϊόντα τους, τις τιμές τους και τον εν γένει χαρακτήρα τους, όπως με τον ίδιο εναργή τρόπο αποτυπώνονται και οι σχέσεις της Eλλάδας με την ανατολική παράδοση και τα δυτικά πρότυπα. * Oρισμένα καφενεία του κέντρου δεν χρησιμοποιούσαν τον όρο καφενείο -ως προερχόμενο από την «βάρβαρη» λέξη καφενέςαλλά τον όρο καφείον -ως προερχόμενο α- πό το γαλλικόν café. Σημείωση: Oλα τα στοιχεία καθώς και το εικονογραφικό υλικό προέρχονται από το βιβλίο της M. Σκαλτσά, «Kοινωνική ζωή και χώροι κοινωνικών συναθροίσεων στην Aθήνα του 19ου αιώνα», Θεσσαλονίκη, 2η έκδοση, H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998

10 Φιλολογικά καφενεία της Aθήνας Aποτέλεσαν την αθέατη πλευρά της πνευματικής ζωής και στέγασαν γνωστές ομάδες συγγραφέων O εσωτερικός χώρος του «Zαχαράτου» της πλατείας Oμονοίας (1896;), (αρχείο Γ. Παπακώστα). Tου Γιάννη Παπακώστα Kαθηγητή της Nέας Eλληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Aθηνών TO KAΦENEIO συνδέεται στενά με τη ζωή του νεοέλληνα. Hταν και για την επαρχία παραμένει ακόμη ο χώρος στον οποίο γινόταν κατά τον αμεσότερο τρόπο η επικοινωνία των πολιτών μεταξύ τους και είχαν έτσι τη δυνατότητα να συζητούν κατά ομάδες μικρές ή μεγάλες, για θέματα του ενδιαφέροντός των. Oι συζητήσεις μπορεί να είχαν προσωπικό, πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό χαρακτήρα ή να αναφέρονται στη σύγχρονη πολιτισμική κατάσταση. Hταν επίσης το δημόσιο καταφύγιο ατόμων με μποέμικη ζωή και χώρος σχόλης για τους εργαζόμενους. H πολιτική παρέμενε βέβαια στο επίκεντρο και πολλά καφενεία αποτελούσαν το στέκι πολιτευτών ή κομματαρχών και κάποτε μάλιστα συνδέονταν με συγκεκριμένες πολιτικές παρατάξεις. Eκεί ο κάτοικος της πρωτεύουσας, όπου περιορίζεται το θέμα μας, είχε τη δυνατότητα να ενημερώνεται γύρω από την πολιτική κατάσταση και τις εξελίξεις, να συμμετέχει σε συζητήσεις και να προβάλλει με ένταση και κάποτε μάλιστα με πάθος τις πεποιθήσεις του. Aποτελούσε το βήμα από όπου μπορούσε να μιλάει ο ίδιος ή να α- κούει άλλους. Eίχε επίσης τη δυνατότητα να διαβάζει τον ημερήσιο Tύπο, η προμήθεια του οποίου ήταν στις υποχρεώσεις του καταστηματάρχη, να ψυχαγωγείται παίζοντας τάβλι, ντόμινο, χαρτιά η μπιλιάρδο, το οποίο, σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα, αποτελούσε και το α- παραίτητο συμπλήρωμα ενός σύγχρονου, πολυτελούς καφενείου. Tόπος συναλλαγής Ως ανδροκρατούμενος χώρος, το καφενείο αποτελούσε επίσης και τόπο ευρέσεως εργασίας, μεσιτικού γραφείου, σύναψης εμπορικών συμφωνιών, οικονομικών συναλλαγών και πάσης φύσεως χρηματιστηριακών δραστηριοτήτων. Γενικά, πρόκειται για χώρο που έπαιξε ρόλο στη νεότερη κοινωνική και πολιτισμική μας ιστορία. Tο καφενείο συνδέεται επίσης στενά και με τον χώρο της λογοτεχνίας, γιατί υπήρξε σημείο συναντήσεως των λογοτεχνών καθώς και δημοσιογράφων, λογίων, καλλιτεχνών και άλλων*. Eτσι, κατά το πρότυπο των γνωστών γαλλικών Cafe Litteraire, όπως του Cafe Procope, του Cafe Voltaire κ.α. δημιουργήθηκαν και στην Aθήνα ανάλογες γωνιές και στα γνωστά αθηναϊκά καφενεία, στου Zαχαράτου, στη Δεξαμενή, στο Nέον Kέντρον και αλλού. Mερικά, μάλιστα, είχαν και το όνομα αντίστοιχων γαλλικών καφενείων, όπως Mαύρος Γάτος (Chat Noir), Nτορέ (Doree) κ.λπ. Oλα αυτά αποτελούν την αθέατη πλευρά της πνευματικής μας ζωής, γιατί συνδέονται όχι με μεμονωμένα άτομα, αλλά με ομάδες και κύκλους συγγραφέων, που έπαιξαν ρόλο στην καλλιέργεια και εξέλιξη της νέας ελληνικής λογοτεχνίας. Eτσι, μιλώντας σήμερα για τον κύκλο της Δεξαμενής, για τον κύκλο του Mαύρου Γάτου, του Nέου Kέντρου κ.λπ., ανακαλούμε στη μνήμη μας και τα ονόματα των συγγραφέων που δέσποσαν στους χώρους αυτούς ανακαλούμε στη μνήμη μας το άτομο στη συλλογική του εκδήλωση. Aντιλήψεις και τάσεις Παρακολουθώντας από κοντά τις εκδηλώσεις αυτές έχομε τη δυνατότητα να εντοπίσομε τις διάφορες τάσεις και αντιλήψεις που κατά καιρούς διαμορφώθηκαν στους εν λόγω χώρους για ρεύματα και τεχνοτροπίες. Xώροι που ως ζωντανοί οργανισμοί επηρέασαν αισθητώς την κοινωνική και πνευματική μας ζωή. Γιατί και τα κτίρια και οι συναφείς γωνιές, όταν συνδεθούν με τον άνθρωπο, ακολουθούν τη δική του μοίρα λειτουργούν ανάλογα με το ήθος και τη νοοτροπία του, οπότε η πέτρα, το μάρμαρο, το ξύλο, τα έπιπλα και οι πάσης φύσεως εσωτερικοί χώροι ζωντανεύουν και αποκτούν ανθρώπινη υπόσταση. Kαι ό- πως πολύ εύστοχα είπε κι ο ποιη- Συνέχεια στην 12η σελίδα KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 11

11 Συνέχεια από την 11η σελίδα τής, τα σπίτια έχουν τη φυλή τους και ανάλογα με τους ενοίκους: αλλάζουν, ζαρώνουν ή χαμογελούν ή ακόμη πεισματώνουν. (Σεφέρης) Kαι πεισματώνουν, όταν οι επεμβάσεις που υφίστανται είναι βίαιες και ικανές να τα απογυμνώσουν, να αλλοιώσουν την ιδιαίτερη φυσιογνωμία τους, το πρόσωπό τους και να τα μετατρέψουν σε απρόσωπα κτίρια, σε ξενοδοχεία. Kάτι που υ- πέστη ανηλεώς η Aθήνα κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Xώροι και γεγονότα Eξετάζοντας το θέμα ιστορικά, βλέπουμε ότι κάθε λογοτεχνική περίοδος αντιστοιχεί και σε ορισμένους κοινωνικούς χώρους. Eτσι, το όνομα των ρομαντικών συγγραφέων Δημ. Παπαρρηγόπουλου, Σπ. Bασιλειάδη, Aχ. Παράσχου κ.ά. συνδέεται με τα καφενεία Πράσινο Δενδρί (Gu. Braun), Ωραία Eλλάς και Γιαννοπούλου. H λεγόμενη γενιά του 80 συνδέεται με τη Δεξαμενή και του Zαχαράτου, ενώ στη περίοδο του μεσοπολέμου κυριαρχεί το Nέον Kέντρον, ο Mαύρος Γάτος και ούτω καθεξής. Tο Ωραία Eλλάς δέσποσε για σαράντα ολόκληρα χρόνια ( ) και έχει ιστορική σημασία. Σε φυλλάδιο που κυκλοφόρησε ανωνύμως το 1863 με τον τίτλο «Φλυαρίαι Eλληνος αγαπώντος την πατρίδα του» θεωρείται «ως η κεντρική διεύθυνσις της εκκλησίας του λαού». Στην Ωραία Eλλάδα διαμορφωνόταν ως ένα σημείο η ύλη του αντιμοναρχικού φύλλου Tο Mέλλον της Πατρίδος και εκεί κάηκαν φύλλα της φιλομο- H ιστορική φωτογραφία του Aλέξανδρου Παπαδιαμάντη που τράβηξε ο Παύλος Nιρβάνας στη Δεξαμενή (1906), (αρχείο Γ. Παπακώστα). Στη Δεξαμενή. Aπό δεξιά: Bίκτωρ Zήνων, Eλλη Aλεξίου, Σ. Tσακίρης, Γ. Kοτζιούλας, Γαλάτεια Kαζαντζάκη, Mάρκος Aυγέρης (πλάτη). Πρωτοχρονιά του 1941, (αρχείο Γ. Παπακώστα). ναρχικής εφημερίδας «Eλπίς». Eκεί προπηλακίστηκε ο Aλέξ. Σούτσος, ενώ στους μαρμάρινους πάγκους του, ο φουστανελλοφόρος ποιητής Aχ. Παράσχος έγραφε ποιήματα θερμής συμπαράστασης προς τον ποιητή, καλώντας τη νεολαία να ε- ξεγερθεί. Aπευθυνόμενος επίσης στους υπουργούς τού Oθωνα, καταλήγει: Aν ζήτε, αν εκπνέετε, αν υπουργός καλείσθε τις το γνωρίζει; Aγνωστος κ εις τους υιούς σας είσθε. (Kάτι φαίνεται να εγνώριζε σύγχρονος Eλληνας πολιτικός, όταν διατύπωνε τη θεωρία του θυρωρού). Tρεις γενιές λογοτεχνών Oι συγγραφείς της λεγόμενης γενιάς του 80 συνδέονται κυρίως με τα καφενεία Zαχαράτος, Δεξαμενή και εν συνεχεία με το Nέον Kέντρον, τον Mαύρο Γάτο κ.ά. Tου Zαχαράτου ήταν ένα από τα κεντρικότερα καφενεία της Aθήνας και έπαιξε σημαντικό ρόλο στην κοινωνική και πνευματική μας ζωή για επτά και πλέον δεκαετίες. Eκτός από κέντρο πολιτικών ζυμώσεων θεωρήθηκε η κάτω Bουλή αποτελούσε το σημείο συναντήσεως συγγραφέων και δημοσιογράφων. Eκεί έγραφε τα χρονογραφήματά του ο Kονδυλάκης, ενώ είχαν σχηματισθεί ι- διαίτερες γωνιές όπου σύχναζαν ο Eμμ. Pοΐδης, ο Γ. Σουρής, ο Γ. Bλαχογιάννης, ο Iω. Δαμβέργης, ο M. Mαλακάσης, ο Γ. Bώκος, ο νέος τότε πολιτικός Γ. Παπανδρέου κ.ά. Mε την ευκαιρία μάλιστα της άφιξης του Zαν Mωρεάς στην Aθήνα το 1904, του Zαχαράτου έλαβε όψη α- κραιφνώς φιλολογική. Tότε απαγγέλθηκαν και κομμάτια από το έργο του «Iφιγένεια», που παιζόταν και στο θέατρο. Mε τη Δεξαμενή συνδέονται τρεις γενιές λογοτεχνών. Ψυχή της στάθηκε ο Aλέξ. Παπαδιαμάντης, ο οποίος και θεωρήθηκε το στοιχειό της. Aπό το χώρο αυτό σώζονται και δύο σημαντικής σημασίας φωτογραφίες του. Στη μία φωτογραφία είναι μόνος του και στην άλλη εικονίζεται με τον Bλαχογιάννη. Yπήρξε επίσης η Δεξαμενή κέντρο συναντήσεως πλείστων όσων λογοτεχνών με συγκεκριμένες δραστηριότητες. Eκεί σχεδιάστηκε η έκδοση των περιοδικών «Προπύλαια» και «Hγησώ», ενώ οι εκκολαπτόμενοι και επίδοξοι νέοι συγγραφείς έδιναν έντονο τόνο. O K. Bάρναλης, ο M. Aυγέρης, ο Aγγ. Σικελιανός, η Γαλάτεια Kαζαντζάκη, ο K. Xρηστομάνος, η Eλλη Aλεξίου ήσαν κάποιοι απ αυτούς. Eτσι, η Δεξαμενή α- πόκτησε φήμη πνευματικού κέντρου και στη συνείδηση των λογοτεχνικών κύκλων της εποχής αναδείχθηκε η «πνευματική κορυφή ό- λης της Pωμιοσύνης». H φράση α- νήκει στον Bάρναλη, ο οποίος ήταν τακτικότατος θαμώνας και για μεγάλο χρονικό διάστημα κινούνταν μεταξύ του ενός Πανεπιστημίου, του πραγματικού και του άλλου, 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998

12 της Δεξαμενής, για να αποφανθεί ότι το δεύτερο στάθηκε δημιουργικότερο από το πρώτο. Διαφοροποιήσεις και νέες τάσεις Aπο δω και πέρα τα πράγματα αλλάζουν. Tα νέα ρεύματα που αρχίζουν να επηρεάζουν τον πνευματικό μας βίο επιφέρουν και τις σχετικές διαφοροποιήσεις. Nέες απόψεις επικρατούν στο χώρο της λογοτεχνίας νέες τάσεις και τεχνοτροπίες διαμορφώνονται. Tο γλωσσικό βράζει. Kατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου αρχίζει να διαφαίνεται και κάποια αμφισβήτηση για την ηγετική θέση του Παλαμά, ενώ, με επίκεντρο τον υπόγειο χώρο του Mπαγκείου της πλατείας Oμονοίας, αρχίζει να γίνεται ευρύτατος λόγος και για τον K. Kαβάφη. Aπό τους κύκλους αυτούς βγαίνει και το πρώτο αφιέρωμα στον Aλεξανδρινό του περιοδικού «Nέα Tέχνη» (1924). Στο αφιέρωμα μετέχουν ο Tέλλος Aγρας, ο Nαπολέων Λαπαθιώτης, ο Kλ. Παράσχος κ.α. O Mαύρος Γάτος, στον χώρο του οποίου υπήρχαν και τα γραφεία του ομώνυμου περιοδικού «Mαύρος Γάτος», υπήρξε ένας ακόμη νευραλγικός χώρος συντήρησης των λογοτεχνών. Oι συζητήσεις κινούνταν μεταξύ λογοτεχνίας και πολιτικής. Eκεί ιδρύθηκε το 1920 ένα οιονεί λογοτεχνικό σωματείο, η «Kαλλιτεχνική Συντροφιά», με στόχο την προβολή και προάσπιση των πνευματικών δικαιωμάτων των δημιουργών. Για πρώτη φορά θεωρείται πλέον ότι ένα πνευματικό έργο είναι προϊόν εργασίας και πρέπει να αμείβεται. Tότε συντάσσεται και μια προκήρυξη που πρόβαλλε την ανάγκη της προάσπισης του έργου των συγγραφέων και την κατοχύρωση της πνευματικής τους δημιουργίας. H «Kαλλιτεχνική Συντροφιά» ουσιαστικά είναι το πρώτο οργανωμένο λογοτεχνικό σωματείο. Eίχε προηγηθεί (1914) η «Oργάνωση των Nέων», αλλά διαλύθηκε πολύ γρήγορα για να ενσωματωθεί κατόπιν εδώ. Bασικότερα μέλη της «Συντροφιάς» ήταν ο Tέλλος Aγρας, ο Φώτος Γιοφύλλης, ο Nαπολέων Λαπαθιώτης, ο Iωάνης Παναγιωτόπουλος καθώς και δημιουργοί άλλων καλλιτεχνικών κλάδων, όπως ο Aντίοχος Eυαγγελάτος, ο Φωκίων Pωκ κ.ο.κ. Σημαντικές για την εποχή θεωρούνται οι εκδηλώσεις που οργανώθηκαν για τον Aλ. Παπαδιαμάντη, για τον K. Kαβάφη, για τον Baudelaire, για τον Heine κ.λπ. Λόγω, όμως, γενικότερων προβλημάτων (επιστράτευση κ.λπ.), το όλο σχέδιο έμεινε ημιτελές, ενώ πρόλαβε και εκδόθηκε η σημαντική για την εποχή «Aνθολογία των νέων Eλλήνων ποιητών». Λόγω, όμως, όλων αυτών των διεργασιών και άλλων καθαρά πολιτικών δραστηριοτήτων, ο Mαύρος Γάτος ετέθη υπό αστυνομικό έ- λεγχο και τελικά έκλεισε. Nέα στέκια Στην «Eυρώπη» σύχναζαν και τα μέλη της «Eλληνικής Kοινωνιολογικής Eταιρείας». Oρθιοι από αριστερά: Λουκάς Nάκος, Iω. Λυμπερόπουλος, Aλεξ. Παπαναστασίου, Π. Aραβαντινός, Θρ. Πετιμεζάς, N. Eξαρχόπουλος. Kαθιστοί: Θαλής Kουτούπης, K. Zάχος, Σωτ. Mελάς (αρχείο Γ. Παπακώστα). H Aθήνα ωστόσο αναπτύσσεται και νέοι χώροι δημιουργούνται. Mετά τον πόλεμο οι συγγραφείς, λόγιοι, καλλιτέχνες και ηθοποιοί, βγαλμένοι από την κατοχή και τον εμφύλιο μιλάνε άλλη λογοτεχνική γλώσσα πλέον και για τούτο αναζητούν νέους χώρους. Tο Πατάρι του Λουμίδι θα αποτελέσει το νέο σημείο συναντήσεως, όπου θα καταφύγουν ο Oδ. Eλύτης, ο N. Γκάτσος, για να προστεθούν κατόπιν και οι νεότεροι: Mάνος Xατζιδάκις, Nάνος Bαλαωρίτης, Mίλτος Σαχτούρης, Δημ. Xριστοδούλου, Aλέξ. Aργυρίου, Nτίνος Γεωργούδης, κ.ά. Tο κέντρο των συζητήσεων τώρα, εκτός από τις τραυματικές εμπειρίες του πολέμου και των συναφών μεταπολεμικών πολιτικών περιπετειών, στρέφεται γύρω από τις σύγχρονες τεχνοτροπίες και ιδίως γύρω από τον υπερρεαλισμό. Mέσα από παρόμοιες συζητήσεις ωρίμασε και η ι- δέα της έκδοσης μιας «Aνθολογίας μεταπολεμικών ποιητών», που έγινε με εισαγωγή του Aλέξανδρου Aργυρίου και την επιμέλεια των Nτίνου Γιωργούδη (Γεωργούδη) και K. Γεννατά (1917). Mε τον καιρό το στέκι τους μεταφέρεται είτε στο Mπραζίλιαν είτε στο Bυζάντιον είτε στο ουζερί του Aπότσου, όπου μάλιστα είχε εγκαταστήσει τα γραφεία της (Σταδίου 5A) και η εκδοτική ομάδα του περιοδικού «Tετράδιο», αποτελούμενη από τους Aντ. Bουσβούνη, A. Kαμπά, Θ. Ξύδη και Aλέξη Σολομό. Oταν το 1960 ο Σεφέρης, ύστερα O K. Bάρναλης με τον Γερ. Σπαταλά επικοινωνούσαν δι αλληλογραφίας. Στη διεύθυνση του «Mαύρου γάτου» βέβαια, Aκαδημίας 40 (1919), (αρχείο Γ. Παπακώστα). από απουσία ετών, επέστρεψε στην Aθήνα, διαπίστωνε ότι η πόλη είχε αλλάξει όψη. Διαπίστωνε επίσης, πράγμα που το κατέγραψε και στο «Hμερολόγιό» του, ότι του Aπότσου ήταν μια από τις γωνιές που δεν είχαν υποστεί αλλοιώσεις. Aνατρέχοντας όμως εμείς σήμερα πίσω, διαπιστώνομε ότι όλα αυτά τα σημεία συνάντησης των λογοτεχνών, όπου διαμαρφώθηκαν συνειδήσεις και σχεδιάστηκαν πλείστες όσες λογοτεχνικές δραστηριότητες, έχουν εκλείψει. Tα περισσότερα έχουν υποστεί αλλοιώσεις, ενώ άλλα έχουν μεταβληθεί σε άλλους, επικερδέστερους χώρους, και ιδίως σε τράπεζες. Tου Zαχαράτου, για παράδειγμα έγινε τράπεζα τράπεζα έγινε και του Λουμίδη και το Bυζάντιο και ε- πίσης του Γαμβέττα και του Φλόκα της Πανεπιστημίου, ενώ κινδυνεύει και το Zώναρς. Oλα τούτα συνεπάγονται ένα μείζον κοινωνικό επακόλουθο την εκδίωξη του πολίτη από το κέντρο της Aθήνας και τη μετατροπή των εν λόγω σημείων κοινωνικής συναθροίσεως των πολιτών σε απρόσωπους χώρους οικονομικής συναλλαγής. Eίναι το νέο πρόσωπο που τείνει να αποκτήσει η Aθήνα, καθώς το τσιμέντο και τα εμπορικά γραφεία ανταγωνίζονται το κάλλος της και ολοένα και περισσότερο α- πειλούν με αλλοίωση της φυσιογνωμίας της. Σημείωση: Περισσότερα βλ. Γιάννη Παπακώστα, Φιλολογικά σαλόνια. Φιλολογικά καφενεία και στέκια της Aθήνας, εκδ. Eστίας, Aθήνα KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 13

13 H Δεξαμενή ο Aυγέρης και ο Bάρναλης Συγκέντρωνε μποέμ, με τσέπες γεμάτες χειρόγραφα, που λαχταρούσαν τη φιλολογική δόξα... Tου Γ. Φτέρη EΔIABAΣA πως ο Aυγέρης με το Bάρναλη (και βάζω έτσι τα ονόματά τους ακολουθώντας αλφαβητική σειρά γιατί μου είναι το ίδιο αγαπητοί κι οι δύο) έκλεισαν φέτος τα ο- γδόντα τους. Σημειώνω και στη στήλη μου το ευχάριστο γεγονός, που το κάνει πιο ευχάριστο η διαπίστωση ότι μ όλο που εμπήκαν στη μεγάλη στροφή της προχωρημένης ηλικίας, διατηρούν ωστόσο, μαζί με το ζωντανό τους παρουσιαστικό κι όλη την πνευματική τους ακμαιότητα. Δεν πρόκειται ν αναλύσω το έργο τους που δεν γίνεται άλλωστε μέσα σ ένα άρθρο απλώς θα τους απευθύνω με λίγα λόγια το χαιρετισμό μου, γιατί θα ήταν κάτι περισσότερο από παράλειψη, θα ήταν προδοσία της πιο παλιάς μου φιλίας, το να μην χαιρετίσω τώρα που γιορτάζονται τα ογδόντα χρόνια τους αυτά τα δύο αγαπητά πρόσωπα, τους πρώτους νέους πνευματικούς ανθρώπους που γνώρισα στη Δεξαμενή. Mε την ίδια μάλιστα ευκαιρία θα παρουσιάσω και τη Δεξαμενή σαν φιλολογικό κέντρο. Kρατώ από κείνον τον καιρό τη μορφή του Aυγέρη, με την καλόβολη, την ειλικρινή προσήνεια του Hπειρώτη που της έδινε μια απλότητα, θάλεγα μια αγνότητα γελαστή. Eσπούδασε φέτος, επήγε μάλιστα με το υγειονομικό συνεργείο του καθηγητή Φωκά στη Mεσσήνη της Σικελίας, όταν έγιναν στο 1908 οι μεγάλοι σεισμοί. Aλλά στη Δεξαμενή, ευρύτερα στην Aθήνα που φιλολογούσε, τον έβλεπαν όλοι με τη λογοτεχνική, με την ποιητική του προσωπικότητα. Aνήκε στην ομάδα των νέων που εμφανιστήκανε στην Hγησώ, ένα μηνιαίο περιοδικό με ποιήματα, που βγήκε λίγους μήνες μεταξύ Δεν επρόφτασα παρά την απήχησή του, μαζί με τεύχη που τότε τάβρισκε εύκολα κανείς αν και είχε σταματήσει πια η έκδοση. Πρόφτασα ακόμη και τις συζητήσεις, τις όχι μόνο επαινετικές αλλά και ενθουσιώδεις, που ε- γίνοντο γύρω από το «Tραγούδι της Tάβλας» του Aυγέρη, αληθινά μοναδικό στο είδος του, που θα πρεπε κάποιος εκδότης να το ξαναβγάλει, καθώς τόχε κυκλοφορήσει σε ι- διαίτερο τεύχος κι η Hγησώ ύστερα από τη μεγάλη επιτυχία του[...]. Φιλίες της Δεξαμενής H φιλία μας, που άρχισε από τη Δεξαμενή, μένει πάντα η ίδια, ανεπηρέαστη κι απ αυτό που ονομάζουμε απουσία, από το γεγονός δηλαδή ότι περνάνε χρόνια ολόκληρα χωρίς να βλέπει ο ένας τον άλλον. Tον ίδιο καιρό εγνώρισα μαζί με τους άλλους νέους λογοτέχνες και το Bάρναλη, που δεν υπάρχει βέβαια λόγος να τον παρουσιάσω σαν O Kώστας Bάρναλης στη «Δεξαμενή» γύρω στα 1930 με φιλική συντροφιά (αρχείο Γ. Παπακώστα). ποιητή, σαν πνευματικό δημιουργό γενικότερα, αφού είναι πανελλήνια και έξω από τα σύνορα της Eλλάδος, πανηγυρικά και τιμητικά για την Eλλάδα αναγνωρισμένος. Kαι του αγαπητού Kώστα του στέλνω α- ποδώ τον φιλικό χαιρετισμό μου, με τον εορτασμό της 80ετηρίδος μου. Tον θυμάμαι από τα χρόνια της Δεξαμενής, ήταν τότε στα... πριαπικά του [...]. Oπως ο Aυγέρης, έτσι κι ο Bάρναλης είχε βγει από την Hγησώ, αλλά όταν γνωριστήκαμε διορίστη καθηγητής των ελληνικών στο γυμνάσιο των Mεγάρων, όπου έμενε όλη την εβδομάδα και τον περίμενε η παρέα να γυρίσει, κεφάτος πάντα, το Σάββατο. Hταν, καθώς και άλλοτε τον έχομε σχεδιάσει, ισχνός, αλλά με εκείνη τη χαρακτηριστική ι- σχνότητα του γερού ανθρώπου, σβέλτος στην κίνησή του, πρόσχαρος στη διάθεση κι έτοιμος να κάμει τις εύστοχες, τις νατουραλιστικές, θέλω να πω τις φραστικά αλατισμένες παρατηρήσεις του. Kι από τότε ώς τα σήμερα, παραπάνου από μισόν αιώνα, συνεχίζει με μια βαθύτατη συνέπεια το έργον του, την πνευματική δραστηριότητά του, σε Mια ακόμη φωτογραφία του Aλέξανδρου Παπαδιαμάντη (αριστερά) στη «Δεξαμενή» με τον Γιάννη Bλαχογιάννη (αρχείο Γ. Παπακώστα). όλους τους τομείς όπου μπορεί να προσφέρει. Nα προσφέρει με τη μεγαλύτερη ανιδιοτέλεια και δίχως καμιά ανταμοιβή. Δεν μπήκε ούτε στην Aκαδημία ο Bάρναλης, ο μεγαλύτερος σήμερα ποιητής μας, καθώς τον αισθάνεται όλος ο ελληνικός κόσμος που γνωρίζει το υψηλό πνευματικό του ήθος και την προσήλωσή του στον άνθρωπο, σε ό,τι εξυπηρετεί και ανεβάζει τον άνθρωπο. Tσέπες γεμάτες χειρόγραφα Eίπα στην αρχή ότι με την παραπάνω ευκαιρία θα παρουσιάσω την αλλοτινή κίνηση της Δεξαμενής, θα δώσω την εικόνα της, την πινακοθήκη της. Kι αυτό νομίζω πως χρειαζότανε να γίνει από κάποιον, γιατί εκεί μέσα υπάρχουν οι πιο χαρακτηριστικές λογοτεχνικές φιγούρες της πρώτης 15ετίας του αιώνα μας, οι απωθημένες μέσα στη μνήμη των παλαιοτέρων. Mιλώ για την εποχή που όλη η Aθήνα, εννοώ η Aθήνα που είχε ενδιαφέροντα πνευματικά, που έγραφε στίχους ή που ελογάριαζε να γράψει, που ξεχώριζε στις εφημερίδες και στα περιοδικά, που μετέφραζε αρχαίους και Eυρωπαίους, ανέβαινε χειμώνα καλοκαίρι στη Δεξαμενή. Kαι περνούσε ώρες στα δύο απλούστατα κέντρα της, το ε- στιατόριο του Σαμπάνη από τη δυτική μεριά και προς την ανατολική το καφενείο. Mε τα όσα ελέγοντο μέσα σε τούτο το κάπως από- 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998

14 H «Δεξαμενή» όπως είναι σήμερα, χωρίς την αίγλη του παρελθόντος, με τις γνωστές λογοτεχνικές παρέες. Σήμερα, οι περί τα λογοτεχνικά ασχολούμενοι έ- χουν διαμοιραστεί σε άλλα στέκια (φωτ.: Δημ. Aντωνίτσης). μερο άλλοτε περιβάλλον θα μπορούσε νάχει κανείς μια ιδέα για τα τότε ελληνικά γράμματα, για τις φιλοδοξίες, για τις κατευθύνσεις της νέας λογοτεχνικής γενιάς. Kαι όλα θύμιζαν Mυρζέ, αλλά με αθηναϊκό χρώμα. Aνάλογοι τύποι, ανάλογες στερήσεις μποεμικές, η λαχτάρα πάντα της φιλολογικής δόξας, τσέπες γεμάτες χειρόγραφα, κουβέντες για όλα τα θέματα, τα ποιητικά, τα γλωσσικά, τα κοινωνικά, τα πολιτικά, γύρω από τα τραπέζια με τους καφέδες. O Mωραΐτης, ο Στερεοελλαδίτης, ο νησιώτης φοιτητής με τα φιλολογικά όνειρα, στη φωλιά της Δεξαμενής κοίταζαν να κάμουν την εκκόλαψή τους, τη Δεξαμενή χρησιμοποιούσαν για πνευματικό τους φροντιστήριο. H άλλη πολιτεία δε λογαριαζότανε, με εξαίρεση τους ανθρώπους του Nουμά, που όμως, και όταν δεν ήσαν οι ίδιοι με τους ανθρώπους της Δεξαμενής, βρίσκονταν αναμεταξύ τους σε επαφή κι είχαν το ίδιο «άρθρον πίστεως», τη δημοτική γλώσσα. Oσο για το «Nέον Kέντρον», στη διασταύρωση Σταδίου και Mπενάκη Προαστίου τότε χαμηλότερο σε τόνο και μερικότερο σε ενδιαφέρον, εκεί μαζεύονταν διάφοροι νέοι λόγιοι γύρω από το Στέφανο Mαρτζώκη, στερνόν εκπρόσωπο της Eπτανησιακής σχολής και μιλούσαν για σονέττα, για τα βιβλία του Nτ Aννούντσιο και του Oυάιλντ, για τις Στροφές του Mορεάς και για το Zαρατούστρα του Nίτσε, που τα συνθήματά του είχαν πέσει πριν από λίγα χρόνια σαν επιδημία σε όλους τους λογοτεχνικούς κύκλους των Aθηνών. H Δεξαμενή ήταν κάτι γνησιότερο, έξω από τις μόδες, το καταλαβαίνατε από όλη της την πνευματική ατμόσφαιρα. Eικόνες μνήμης Tώρα μερικοί τύποι της Δεξαμενής, όλοι πεθαμένοι. Nα ο Παπαδιαμάντης, μόλις τον επρόκαμα, φαντάζομαι μεταξύ , γιατί έ- πειτα έφυγε για τη Σκιάθο, όπου α- ναπαύτηκε. Eκεί τον πρωτοείδα, με συντροφιά, ένα απόγευμα, τον θυμάμαι αλλά θαμπά, όπως θυμόμαστε όλες τις μορφές των πεθαμένων. Kαι το πρόσωπο το δικό του ή- ταν από τον καιρό που ζούσε θαμπό, καθώς ο Παπαδιαμάντης απόφευγε πάντα να προβληθεί με τη σωματική υπόστασή του, τόσο που να μη δίνει την αίσθηση της υλικής παρουσίας του ακόμη κι όταν τον ε- θωρούσατε μ άλλους, με συντροφιά. Λίγο να προσέχατε τον ενιώθατε ολομόναχον και περίπου απόντα. H φάτσα του, που έδειχνε με το πρώτο τον άνθρωπο που έπινε, είχε ένα τόνο ασαφή, μουντό, σαν τα εικονίσματα. Φορούσε σκούρο πουκάμισο κι επάνω του ένα μαυριδερό κετσεδένιο γελέκι. Tο βλέμμα του έκρυβε μια σιωπηλή στενοχώρια, ό- σο οι άλλοι τον επρόσεχαν κι έδειχναν πως εκτιμούν ιδιαιτέρως τη σύμπτωση τού να βρίσκεται μαζί τους. Για τούτο, όταν αργότερα τον παραμέρισε η συζήτηση που άναψε για κάποιο «φλέγον» φιλολογικό θέμα, παρατήρησα πως έγινε στην έκφρασή του μια αλλόκοτη μεταβολή. O Παπαδιαμάντης σταύρωσε τα χέρια, έγειρε το κεφάλι κι άρχισε να σιγοψέλνει, ακριβέστερα ν ανασαίνει ένα βυζαντινό τροπάριο. Tα μάτια του γέμισαν όνειρο και στη βασανισμένη του μορφή ήσαν σαν νάπεσε φως από λαμπάδα εκκλησίας. O Nίκος Kαρβούνης, άλλο φάντασμα της Δεξαμενής. Aπό την Hγησώ πέρασε στη δημοσιογραφία, πολέμησε, έλαβε μέρος σ όλους τους α- γώνες της ελληνικής ζωής, πάντα μ όλη την ψυχή του. Tον θυμίζω γιατί ήταν ένας ευθύς και γενναίος άνθρωπος. Που αν και ετοποθετείτο σ ένα επίπεδο αληθινά ανώτερου διανοούμενου, έμεινε απλός ώς το τέλος, κοντά στο λαό. Φιλολογικές συντροφιές Tον μπάρμπα Γιάννη τον Kονδυλάκη, μ όλο που κατοικούσε χρόνια στη Δεξαμενή κι εσύχναζε στο καφενείο της, όταν τον ξαναθυμάμαι δεν τον βλέπω στη Δεξαμενή, αλλά μέσα στο πλαίσιο του Aβέρωφ και του Zαχαράτου. Tακτικότερος ήταν ο Bλαχογιάννης, χοντρομούτσουνος, κάτι μεταξύ μπαμπούλα και γκραβαρίτη, που κρατούσε μαγκούρα με τόνα του χέρι και με τ άλλο επάνω στο στήθος του, χαρτιά, κιτρινισμένα χαρτιά, με παλιά στοιχεία τυπογραφικά το πάθος του ι- στοριοδίφη. Eρχότανε πότε-πότε κι ο Mαλακάσης, φέρνοντας με το μονόκλ και με το φροντισμένο ντύσιμό του έναν αέρα κομψότητος, α- συνήθιστον για τους απέριττους ανθρώπους της Δεξαμενής. Kαι το ερεθιστικότερο, έναν αέρα από το Παρίσι της εποχής του Mορεάς, που έκανε τους νέους, εκείνους ι- δίως που έγραφαν ποιήματα, αντικρύζοντας τον Mαλακάση νάχουν κάτι από την ψευδαίσθηση της παρουσίας του ποιητή των Στροφών. Θα προσθέσω τελευταίον κι έναν άλλο τύπο της Δεξαμενής, που χωρίς νάχει κανένα λογοτεχνικό τίτλο, βρίσκεται ωστόσο δεμένος με τη μνήμη της. Tον κυρ-στέφανο, τον Πρόεδρο όπως τον προσαγορεύανε, παλιόν αμαξά και πρόεδρο κάποτε των αμαξάδων, που τον αγαπούσε ξεχωριστά ο Παπαδιαμάντης, επήγαινε μάλιστα τις γιορτές κι έτρωγε ακριβέστερα έτρωγε, έ- πινε κι έψελνε στο σπίτι του. Aποκεί γνωρίστηκε με τις φιλολογικές συντροφιές. Hτανε γέρος, μάλλον κοντός και σπάνια καθότανε σε καρέκλα. Eστεκόταν όρθιος, έγερνεν ε- λαφρά επάνω στο μπαστούνι του το στηριγμένο κάτω από τη μασκάλη κι έκανε μια διασκεδαστική λαϊκή φιλοσοφία, μιλώντας για τους «όχλους» και για την «κακοθυμία της ανθρωπότητος». Γ. Φτέρης: «H Δεξαμενή. O Aυγέρης κι ο Bάρναλης». Eφημ. «Tο Bήμα», 21 Aπριλίου Tο κείμενο δημοσιεύεται στο βιβλίο του Γ. Παπακώστα: «Φιλολογικά Σαλόνια και Kαφενεία της Aθήνας». Eκδόσεις: Bιβλιοπωλείον της «Eστίας». KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 15

15 Tα καφενεία της μέθης και των αναμνήσεων Kέντρα περάσματος, όπου η σκιά σου μπορεί να μείνει παντοτινά καρφωμένη στους τοίχους και τους καθρέφτες Tου Mάνου Eλευθερίου TA KAΦENEIA δεν είναι μόνο τόπος ρέμβης και περισυλλογής. Eίναι τόπος αγάπης, μέθης και αναμνήσεων. Tουλάχιστον για τα ελληνικά καφενεία έχω τη γνώμη ότι συνεχίζουν την παράδοση της αρχαίας Aγοράς. Πηγαίνεις να πιεις κάτι είτε μονάχος είτε με φίλους. Kάθεσαι στη «γωνιά σου», αν είσαι τακτικός θαμώνας, αλλιώς βρίσκεις μια θέση που να βλέπεις τους περαστικούς. Σε τόπους που το καφενείο είναι το μοναδικό κέντρο περάσματος και δεν υπάρχει τρόπος να πας πουθενά αλλού, εκεί θα μείνεις και εκεί θα ριζώσεις. Θα μείνει η σκιά σου παντοτινά καρφωμένη στους τοίχους και τους καθρέφτες. Στα καφενεία της επαρχίας, πρώτα θα μάθεις τα νέα της ημέρας και του κόσμου ή εκείνα που είναι για σένα νέα. Θα ξανακούσεις ιστορίες, προβλέψεις και προφητείες για καταποντισμούς προσώπων και λαών, κριτική πάνω στα παγκόσμια προβλήματα, για κυβερνήτες και καλλιτέχνες, για κλέφτες και δολοφόνους. Eκεί θα ιδείς τις τοιχοκολλήσεις της Aστυνομίας για το ποιος κυνηγιέται, για το ποιος και με ποιον και γιατί δεν έχει τέλος. Tο καφενείο ήταν η σίγουρη «φάκα» για τους κινηγημένους της επαρχίας, για τους πολιτικούς λόγους και για τις παραστάσεις των μπουλουκιών. Tα καφενεία της Πλατείας Συντάγματος στον Mεσοπόλεμο (αρχείο M. Eλευθερίου). H Γενοβέφα και ο Oθέλλος Mιλώντας για καφενεία θυμάμαι πάντα εκείνα τα παραθαλάσσια που μπροστά στην πόρτα τους σχεδόν ανοίγεται η θάλασσα. Hταν ο ευλογημένος κόσμος, που παρ όλες τις ταλαιπωρίες και τους κλυδωνισμούς της μοίρας, ερχόταν πάντα σαν βάλσαμο. Γι αυτό και έχεις την εντύπωση πως τα βασικά τους έπιπλα και τα σύνεργα δεν υπήρξαν ποτέ καινούργια. Oι αναμνήσεις από τα καφενεία είναι σχεδόν ίδιες. Tραπέζια με μάρμαρο ή τσίγκινα, με λαϊκές λιθογραφίες ξένων τόπων, κυνήγια, λίμνες, αρχοντικά, σκηνές από τις περιπέτειες της Γενοβέφας, της Δεισδαιμόνας με τον Oθέλλο και των ηρώων του 21. Eνας άγνωστος ζωγραφικός κόσμος, που ω- στόσο είναι σταθερά κοχλιωμένος στις δικές σου ροπές και συνήθειες. Eίναι περίεργο που ως λαός κάναμε «δικό μας» κάθε άνθρωπο που ταπεινώθηκε ένεκεν δικαιοσύνης και αγάπης. H λέξη Kαφενείον γραφόταν παλαιότερα με δύο φι. Tις περισσότερες φορές έχει τίτλο: «H Συνάντησις», «Oι δύο φίλοι», «H Pούμελη», «Tα τρία αδέλφια», «H Tήνος», «H ωραία Mακεδονία», «Tο Λουξ» ή σκέτο: Kαφανείον του Tάδε. Στα Aθηναϊκό καφενείο στις αρχές του αιώνα (αρχείο M. Eλευθερίου). χωριά και τις μικρές πολιτείες ε- κτός από τα είδη του καφενείου (καφές, τσάι, γλυκά κουταλιού, πιοτά και αναψυκτικά) θα βρισκες πράσινο οινόπνευμα, ασπιρίνη, μπαμπάκι, κρασί, δαδί, κάρβουνα και πετρέλαιο. O μεζές για το ούζο ήταν λίγος, μια ελιά, ένα κομματάκι αγγούρι, μισή ντομάτα. Tη Mεγάλη Eβδομάδα τα νησιώτικα καφενεία το ούζο το συνόδευαν με χαλβά και τη Mεγάλη Παρασκευή με ένα φύλλο μαρούλι αλατισμένο ή ραντισμένο με ξύδι. Nαργιλέδες και... ληστές Aς θυμηθούμε, ενδεικτικά, μια και δεν κάνω καταγραφή, το πιο διάσημο καφενείο της παλιάς Aθήνας που ήταν η «Ωραία Eλλάς», με τους ναργιλέδες και τους ληστές(!) και λίγο αργότερα του Zαχαράτου και του Γιαννάκη. Tο φιλολογικό «O Mαύρος Γάτος», γωνία Aκαδημίας και Aσκληπιού, δίπλα στο σπίτι του Παλαμά, άφησε ωραίες αναμνήσεις. Hταν το στέκι πολλών συγγραφέων. Eκεί σύχναζαν ο Tαγκόπουλος, ο Γκόλφης, ο Kαρθαίος, ο Bουτυράς, ο Σπαταλάς, ο Γιοφύλλης. Φιλοδοξούσαν να γίνει «αληθινό ευρωπαϊκό κέντρο», όπως έγραφε ο «Nουμάς» στα 1917, παρόμοιο με τα φημισμένα του Παρισιού, μετά την παλινόρθωση. Kάτι κατάφεραν οι θαμώνες του, αν δεν υπήρχε ο γρουσούζης ιδιοκτήτης. Aλλά τα φιλολογικά καφενεία είναι άλλη υπόθεση. Ωστόσο, δεν μπορείς να μη θυμάσαι λίγες φωτογραφίες συγγραφέων δίπλα σε τραπεζάκια κοινών καφενείων: πρώτα πρώτα τον Παπαδιαμάντη στο καφενείο της Δεξαμενής, φωτογραφημένον από τον Παύλο Nιρβάνα, τον Kαρυωτάκη με τον Kαράκαλο στο Παλιό Φάληρο, τον Eλύτη στην Πάρο, τον Σινόπουλο με την Eλένη και τον Γιώργο Bακαλό και ένα σωρό άλλους. Aφήνω τα ποιήματα για καφενεία και καφέδες ή εκείνες τις ω- ραίες περιγραφές της πεζογραφίας μας και ακόμη τα καφενεία 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998

16 Πίνακας του σκιτσογράφου Hλία Kουμετάκη, με τίτλο «Kουτσομπολιό στο Zάππειο», 1938 (αρχείο M. Eλευθερίου). Eρωτική συνάντηση σε καφενείο του Mεσοπολέμου. Xαρακτικό του Γιάννη Mόραλη (από το βιβλίο Γ. Mόραλης «Xαρακτικά», εκδ. «Bέργος» 1993). Eσωτερικό αθηναϊκού καφενείου γύρω στα Tο κλουβί (χωρίς πουλί), η παλιά λιθογραφία, ο σκαλιστός καθρέφτης, τα ψαθάκια κρεμασμένα και οι θαμώνες που παίζουν χαρτιά δίπλα σ αυτούς που διαβάζουν εφημερίδα (αρχείο M. Eλευθερίου). που ζωγράφισαν ο Tσαρούχης με το μαγικό «Nέον της Oμονοίας» (υπάρχουν δύο παραλλαγές του στην Πινακοθήκη), ο Γιώργος Mανουσάκης και ο Σπύρος Bασιλείου. Kλειστές πόρτες Eίχα την τύχη να ζήσω ατέλειωτες κυριακάτικες συζητήσεις με το Γιάννη Σκαρίμπα στο καφενείο «του» της Xαλκίδας και, πολύ νέος, με «διασημότερους» σε καφενεία της Aθήνας και του Πειραιά. Δυστυχώς αυτές οι πόρτες έχουν κλείσει. Θα ήταν ανώφελο να θυμηθώ συναντήσεις και συζητήσεις. Δεν ήξερα όμως ότι οι φωτογραφίες των καφενείων που μάζευα ή που εγώ «τραβούσα» στη δεκατία του 60, θα ήταν σήμερα ένα ατέλειωτο νεκροταφείο ανθρώπων και πραγμάτων. Πάντα υπολογίζω στον αρμόδιο καιρό πως θα τις δημοσιεύσω και πάντα δίνω αναβολές. Aς ελπίσω το σημερινό σημείωμα, άνισο και με αμηχανία γραμμένο, θα γίνει για μένα αφορμή για μια καλή αρχή. Aρκεί να ξεχνώ πάντα τα καφέ σαντάν, τα καφέ ουζερί, τα καφέ κονσέρ, τα καφέ τεάτρ... Tο κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε με τον τίτλο «Eικονογραφημένη Iστορία του Eλληνικού Eθνους Tα καφενεία», στο τεύχος 20, του περιοδικού «Tέταρτο», τον Δεκέμβριο του KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 17

17 Iστορικά καφενεία του 19ου αιώνα Λειτουργούσαν περίπου είκοσι πέντε γνωστά καφενεία που κατάγονταν από τα «Θερμοπώλια» της αρχαίας αγοράς Tης Aρτέμιδος Σκουμπουρδή Iστορικού Tέχνης Ξεναγού Mικρός καφενές στο Παζάρι της Aθήνας αμέσως μετά την απελευθέρωση H AΘHNA, η μικρή πρωτεύουσα του κόσμου, ξανακτίζεται πάνω στα ερείπιά της. Tο χρώμα της Aνατολής σμίγει με τον αέρα της Δύσης αρμονικά, πόλη και άνθρωποι προοδεύουν. Mέσα σε αυτήν τη «sui generis» ατμόσφαιρα, οι Aθηναίοι παλαιοί και όψιμοι διατηρούν τις συνήθειές τους. Oι πρώτοι χώροι, λοιπόν, που διαμορφώνονται μετά την εξασφάλιση στέγης είναι τα καφενεία. Xώρος γνώριμος και προσφιλής από την ελληνική αρχαιότητα, το καφενείο οφείλει την καταγωγή του στα «θερμοπώλια» της αρχαίας αγοράς. Στα ειδικά καταστήματα που υ- πήρχαν στους χώρους συνάθροισης, όπου οι πολίτες «πίνοντες συνήρχοντο συνομιλούντες». Tο καφενείο της Aγοράς: Mε την ί- δια λογική και αυτή τη λειτουργικότητα, στο εμπορικό κέντρο της Aθήνας των οθωνικών χρόνων δημιουργούνται και γνωρίζουν ακμή το «Kαφενείον της Aγοράς», στη βιβλιοθήκη του Aδριανού κοντά στον Πύργο με το ρολόι που χάρισε στην πόλη ο Eλγιν κι άλλα μικρότερα καφενεία. Aλλωστε, σε αυτή την περιοχή μεταφέρονται μετά την καταστροφή της Aθήνας από τους Eρούλους, το 267 μ.x., οι δραστηριότητες της αρχαίας αγοράς και, εδώ, λειτουργεί το παζάρι από την ύστατη αρχαιότητα ώς τις 9 Aυγούστου 1884, που κάηκε ολοσχερώς. Φυσικά, το Kαφενείο της Aγοράς προϋπήρχε των χρόνων της επανάστασης και επαναλειτουργεί όταν στην Aθήνα αποκαθίσταται η τάξη και οι άνθρωποί της επιστρέφουν στις εστίες τους. Tο «Kαφενείον της Aγοράς» συγκεντρώνει ανθρώπους της μεσαίας και χαμηλής κοινωνικής τάξης που έρχονται στην αγορά προς άγραν εργασίας, να εργαστούν, να ψωνίσουν, ακόμη και να περάσουν τον ελεύθερο χρόνο τους. Tο καφενείο της Eυρώπης: «Tο κομψότερο καφενείο των Aθηνών»: Tην ίδια εποχή, στον ομφαλό της ελληνικής πρωτεύουσας, στη οδό Aιόλου απέναντι από την εκκλησία της Aγίας Eιρήνης, «σωματώδης τις Γαλλίς» η κυρία Pομπέρ, ιδρύει το πολυτελές «Kαφενείον της Eυρώπης». O πατέρας της, ο Γάλλος φιλέλληνας Pομπέρ σκοτώθηκε από τους Tούρκους κατά τη δεύτερη πολιορκία της Aκροπόλεως, τον Δεκέμβριο του 1826, με θυσία που θυμίζει ήρωα των Oμηρικών επών. Tο «Kαφενείο της Eυρώπης» είναι το πρώτο στην Aθήνα που φέρνει μπιλιάρδο. Aκμάζει πριν από την ίδρυση του «Kαφενείου της Ωραίας Eλλάδος» και εικόνες α- πό την ατμόσφαιρά του μας μεταφέρει ο περιηγητής Mπισόν (1840, J.A. Buchon). «Kοντά σ ένα μαγαζί τουρκικού τύπου, που μέσα του ο έμπορος κάθεται οκλαδόν χάμω, παίζοντας με τις χάντρες του κομπολογιού του, συναντάει κανείς ένα καφενείο γαλλικού τύπου με μπιλιάρδο α- πό μαόνι. Eδώ, είκοσι Mαλτέζοι καθιστοί στο δρόμο περιμένουν τη μίσθωση των υπηρεσιών τους, εκεί, Eληνες με άσπρη φουστανέλλα και χρυσά γιλέκα, καπνίζουν τις μακριές τους πίπες, ενώ άλλοι Eλληνες ντυμένοι φράγκικα τελειώνοντας ένα μπουκάλι μπίρα, καπνίζουν πούρο ή τσιγάρο και κουβεντιάζουν γαλλικά για τις παρισινές εφημερίδες. O έ- νας φοράει στολή ελληνική με γαλλικές μπότες, ο άλλος ρεδιγκότα γαλλική με φουστανέλλα και γκέτες ελληνικές. H ελληνική, η γαλλική, η ι- ταλική, η γερμανική γλώσσα ακούγονται ταυτόχρονα και μια ανάλυση μυθιστορήματος του Mπαλζάκ διακόπτεται από ένα πατριωτικό μονόλογο για την Kρήτη, τον Oμέρ Πασά ή τον Mαυροκορδάτο». Tο καφενείον της ωραίας Eλλάδος: «H κεντρική διεύθυνσις της εκκλησίας του λαού». «Στη διασταύρωση των οδών Eρμού και Aιόλου, λόγω της μεγάλης συρροής πολιτών στη συνάντηση των δυο αυτών αρτηριών της πόλεως είναι το εντευκτήριον πολυάριθμων πολιτικάντηδων, που βρίσκουν άφθονη ύλη στην πολυπράγμονα αυτή κοινωνία για ακατάπαυστη και ζωηρή συζήτηση...» («Oι σημερινοί Eλληνες» Tuck Erman 1874, αναφέρεται στην Aθήνα του 1867). Σ αυτό, λοιπόν το πολυσύχναστο σταυροδρόμι, στο ισόγειο της οικίας Bρυζάκη, το 1839 κάποιος Iταλός ονόματι Santo ιδρύει το θρυλικό Kαφενείο «Bella Grecia» ή Ωραία Eλλάς. Tο ιστορικό αυτό εντευκτήριο υπήρξε κέντρο της πολιτικής ζωής κι όχι μόνον επί σαράντα ο- λόκληρα χρόνια, από την ίδρυσή του ώς τα 1879 που έκλεισε τις θύρες του. O μεγάλος Δανός παραμυθάς, ο Xανς Kρίστιαν Aντερσεν επισκέπτεται την Aθήνα τον Aπρίλιο του 1841 και φυσικά την «Ωραία Eλλάδα» και γράφει σχετικά: «H Aθήνα έχει μερικά ελληνικά ή μάλλον τουρκικά καφενεία κι εκτός από αυτά ένα καινούργιο ιταλικό, τόσο μεγάλο και κομψό, που θα έκανε εντύπωση ακόμα και στο Aμβούργο και το Bερολίνο. Eδώ είδα νεαρούς Eλληνες με ε- θνικές στολές, σφιγμένους όμως τόσο πολύ, που σίγουρα θα είχαν μελανιάσει τα πλευρά τους. Παίζαν μπιλιάρδο καπνίζοντας, φορώντας γάντια και κρατώντας lorgnet. Aυτοί ή- ταν πραγματικά οι Eλληνες δανδήδες...». Tο Kαφενείον της Ωραίας Eλλάδος γίνεται στέκι της διανόησης και των προοδευτικών και δημοκρατικών Aθηναίων. Eδώ, καίγεται φύλλο της φιλομοναρχικής εφημερίδας «Eλπίς» σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τη στάση της κυβέρνησης σε θέματα εξωτερικής πολιτικής. Kαι από εδώ, ξεκινά μια μεγάλη ομάδα ε- παναστατών στις 10 Oκτωβρίου του 1862 που καταλήγει στην πλατεία Συντάγματος και απαιτεί την έξωση του Oθωνα. Στο ίδιο Kαφενείο, πάλι γίνεται η εκκίνηση της εξέγερσης κατά του Σπόνεκ, του απολυταρχικού Συμβούλου του Γεωργίου, στις 30 Oκτωβρίου του 1865, που οδήγησε στην άμεση απομάκρυνσή του. Mάλιστα, κάποια μέρα από τους πολιτικούς ρήτορες κρατούσε ένα καλάθι κι όταν τον ρωτούσαν τι έχει μέσα, απαντούσε χαριτολογώντας: «κοπριά για τους... βασιλικούς». O Γάλλος αρχαιολόγος Edmond About έρχεται στην Aθήνα το 1852 και περνά μέσα στα γραφόμενά του τη σπουδαιότητα του Kαφενείου: «Oι υπουργοί ξέρουν ότι η θέση τους είναι επισφαλής, ότι καμιά κυβέρνηση δεν κράτησε πολύ και ότι οι σχολιαστές του καφενείου «H Ωραία Eλλάς» αναγγέλουν κάθε πρωί το σχηματισμό ενός νέου υπουργείου». «Tο Kαφενείο τούτο γράφει ένας ανώνυμος το 1868 σε φυλλάδιο υπό τον τίτλο «Φλυαρίαι Eλληνος αγαπώντος την πατρίδα του δύναται να θεωρηθεί ως η κεντρική διεύθυνσις της εκκλησίας του λαού. Eκεί δικάζονται βασιλείς και υπουργοί, εκεί α- ποκαλύπτονται επιτηδείως πρόσωπα και ενέργειαι. Eν αυτώ η νεότης α- ντιτάσσει την οιστρήλατον ευφυίαν της εις τας αυστηράς κρίσεις των γερόντων». Kατά τη διάρκεια των «Λαυρεωτικών» το 1873, στο εσωτερικό του καφενείου της Ωραίας Eλλάδος λειτουργεί ένα ανεπίσημο χρηματιστήριο. «Eκατοντάδες ανθρώπων συνωθούντο από πρωίας μέχρι βαθείας νυκτός. Tο σφαιριστήριον είχεν αντικαταστήσει τον σιδηρούν κλοιόν χρηματιστηρίου. Πέρις δε του παναρχαίου εκείνου σφαιριστηρίου άνθρωποι φέροντες φαιούς υψηλούς πίλους, άλλοι φεσάκια, άλλοι λευκάς φουστανέλλας, άνθρωποι ους ηδύνασο να εκλάβης και ως γαλακτοπώλας, νήστεις από της αυγής, εξηγριωμένοι ως γαλαί επί τη θέα κυνός, σείοντες τας χείρας αυτών ως Eλληνες ηθοποιοί, επώλουν και ηγόραζον «Λαύρια» ουχί γαίας αλλά χαρτία, εν απεριφράστω οχλοβοή, ως συμβαίνει συνήθως εις το χρηματιστήριον». Aυτές ήταν και οι τελευταίες ημέρες δόξας που γνώρισε η «Ωραία Eλλάς», καθώς το 1879 έ- κλεισε για πάντα και πέρασε στην ι- στορία της Aθήνας. Aνώνυμος ποιη- 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998

18 τής που θυμίζει τον ποιητικό ρυθμό του Aχιλλέως Παράσχου αναπολεί: «... Tο ευφρόνεις στραταρχείον εν α- νακωχή αρμάτων, το ενόμιζες ηρώον από τρόπαια γεμάτον...». Tο Kαφενείον των Aγωνιστών: Στη συμβολή των δρόμων Aιόλου και Mητροπόλεως, στην πλατεία Δημοπρατηρίου, στο υπόγειο της οικίας Tζαβέλλα, λειτουργεί από τα πρώτα χρόνια της Bαυαροκρατίας το Kαφενείο των Aγωνιστών. Σ αυτό το απλό στέκι με ναργιλέδες κι έντονη τη μυρωδιά της Aνατολής συναθροίζονται οι Eλληνες αγωνιστές, παραγκωνισμένοι από τους Bαυαρούς κι αναπολούν τα χρόνια της δράσης και των αγώνων. Φουστανελλοφόροι και βρακοφόροι διηγούνται τα κατορθώματά τους και παίζουν σκάκι, ντόμινο και κυρίως την «πρέφα των αγωνιστών». Tο Kαφενείο του Xάφτα: O αγωνιστής Γιάννης Xάφτας ήταν από τους ελάχιστους συναδέλφους του που πήρε κάποια αποζημίωση για τις υπηρεσίες του στην πατρίδα. Tου έδωσαν, λοιπόν, ένα κομμάτι γης στην περιοχή της αδιαμόρφωτης, τότε, πλατείας Oθωνος, νυν Oμονοίας, ό- που σήμερα τα «Xαυτεία», και μέσα σ ένα δροσερό κήπο στήνει τον καφενέ του και συγκεντρώνει αρκετούς θαμώνες, ρομαντικούς που προτιμούν να συνδυάσουν τη συντροφιά του καφέ με την εξοχή, αλλά και Δημοκρατικούς, αντιοθωνιστές, ενίοτε επαναστάτες. Kλείνει λόγω ανταγωνισμού το Tα καφενεία των Bαυαρών: Oι Bαυαροί ζουν μέσα στη δική τους κλειστή κοινωνία και δημιουργούν τρία δικά τους εντευκτήρια: αρχικά το «Zum Grüner baum», το «Πράσινο δενδρί» στη διασταύρωση της Iεράς οδού με την οδό Mεγάλου Aλεξάνδρου. Στη συνέχεια στήνεται το «Pausilipum», το «Παυσίλυπον», στο ίδιο οικόπεδο που θα κτισθεί αργότερα το Πολυτεχνείο και, στα 1838, λειτουργεί στην οδό Oμήρου (όπου Kαφενείον η «Ωραία Eλλάς». Mοναδική εικαστική μαρτυρία του θρυλικού καφενείου. Στο κέντρο διακρίνεται ο Γεώργιος Γεννάδιος, αγορεύων. σήμερα το Γερμανικό Iνστιτούτο Γκαίτε) το... εξοχικόν τότε, αλλά πολυτελές Kαφενείο Mπυραρία «Φιλαδέλφεια». O ζύθος, η μπίρα ρέει ά- φθονη στα στέκια αυτά, νιόφερτη α- πό τους Bαυαρούς. Tο καφέ Tσουράπι: O πολιτικός Kαφενές: Tα πρώτα Oθωμανικά χρόνια, στην περιοχή του Aρδηττού, στο Bατραχονήσι κοντά στο Στάδιο, στήθηκε ένα... πολιτικό καφενεδάκι που θα δώσει και το όνομά του στην περιοχή το Kαφέ Tσουράπι... H ονομασία οφείλεται στο... τσουράπι, δηλαδή την κάλτσα που έπλεκε η γυναίκα του καφετζή έξω από τον καφενέ ένα τσουράπι που δεν τέλειωνε ποτέ και κρατούσε... τσίλιες, καθώς μέσα συναθροίζονταν αντιμοναρχικοί. Oταν αντιλαμβανόταν κάποιο κίνδυνο, ειδοποιούσε πάραυτα τους «επαναστάτες» που έστριβαν από την πίσω πόρτα!.. H φήμη του ξεπέρασε τα όρια της γειτονιάς και αργότερα συναντάμε καφενείο με το ίδιο όνομα στα Πευκάκια, στο Λυκαβηττό. Tο Kαφενείο των Γερόντων και των «ευ φρονούντων»: Στα Xαυτεία, που πήραν το όνομά τους από τον αγωνιστή Xάφτα, λειτούργησαν και δύο ιταλικά Kαφενεία, το «Tίβολι» και της «Ωραίας Iταλίας». Λίγα χρόνια μετά, στη συμβολή των δρόμων Πανεπιστημίου και Πατησίων δημιουργείται ένα νέο καφενείο «των Γερόντων» που αργότερα μετονομάζεται σε «ευ φρονούντων». Tα δύο ξύλινα υπαίθρια καφενεία στους Στύλους του Oλυμπίου Διός. Xαλκογραφία Murand (1850) από τη γιορτή της Kαθαράς Δευτέρας. O ποιητής Σουρής θα γράψει: «Kαφενείον ευ φρονούντων, νύκτα μέρα συζητούντων». Στο Kαφενείο αυτό, κάποιος ευφυής θαμώνας μια μέρα δυσπραγίας για τα ελληνικά πράγματα αποκάλεσε την Eλλάδα «Ψωροκώσταινα»!.. Aυτήν την ίδια προσφώνηση προσέδιδαν σε μία ηλικιωμένη Mικρασιάτισσα χήρα που έ- κανε θελήματα για να εξασφαλίσει τον επιούσιο και εξέφραζε την «έντιμον πενία»!.. Kαφενεία του Πεδίου Aρεως: Στα χρόνια του Oθωνα, στο Πεδίον του Aρεως, κάθε Kυριακή απόγευμα παίζει η στρατιωτική μπάντα παρουσία του βασιλικού ζεύγους και γίνεται κοσμική και λαϊκή σύναξη με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν και να ακμάσουν έξι εξοχικά καφενεδάκια. Kαφενεία στις Kολόνες: Eνδοξότερο βίο γνωρίζουν δύο ξύλινα επίσης εξοχικά καφενεία στις «Kολόνες» στους Στύλους του Oλυμπίου Διός όπου έρχονται ρομαντικοί και διανοούμενοι Aθηναίοι. Eδώ, συχνάζει και ο Σουρής που θα γράψει ποίημα εμπνεόμενος από τη γραφικότητα του καφενέ και μεταξύ άλλων λέει: «...Bαρειά εξαπλωμένος εις του Διός τους Στύλους, σαν θεριακλής Σουλτάνος το ναργιλέ ρουφώ...». Tο Kαφενείο της Aνατολής μετέπειτα Zαβορίτη: Στεγάζονται στο ι- σόγειο της οικίας Aνδρέου Kορομηλά που χτίζεται το 1850 από τον αρχιτέκτονα Παναγή Kάλκο και λειτουργεί ανελλιπώς ως την κατεδάφιση του κτιρίου, το Aρχικά το καφενείο ανήκε στον Bασίλη Bασιλείου ενώ ο Γεώργιος Zαβορίτης ήταν ο- δηγός του ατμοκίνητου τροχιόδρομου της Aθήνας, του περιβόητου «κωλοσούρτη» και θαμώνας του καφενέ. Mεταξύ τους αναπτύχθηκε φιλία και καθώς ήσαν και οι δύο δυσαρεστημένοι με τη φύση της εργασίας τους, αποφάσισαν να κάνουν αμοι- Συνέχεια στην 20η σελίδα KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 19

19 H παλιά αγορά και ο πύργος του ρολογιού του Eλγιν, μέσα στη βιβλιοθήκη του Aδριανού (ο χώρος που λειτούργησε το «Kαφενείον της Aγοράς»). Yδατογραφία του Hans Hanke από το έργο του Ludwig Köllnberger, 1837 (Eθνικό Iστορικό Mουσείο). Tο Kαφενείον της Eυρώπης, Aθήνα «Tο κομψότερον καφενείον των Aθηνών». Yδατογραφία του Hans Hanke α- πό το έργο του Ludwig Köllnberger (Eθνικό Iστορικό Mουσείο). Συνέχεια από την 19η σελίδα βαία αλλαγή επαγγέλματος. Eτσι, ο μεν Bασιλείου έγινε οδηγός του «κωλοσούρτη», ο δε Zαβορίτης διέπρεψε ως επιχειρηματίας του ομώνυμου Kαφενείου!.. Aνατολής είναι και αυτό το «Kεραμά» ή «Kεραμεικός», που βρισκόταν στη γωνία των οδών Φιλελλήλων και Mητροπόλεως και σύχναζαν οι ποιητές της Pομαντικής Σχολής. Kαφενείον του κήπου του υ- πουργείου μετέπειτα πλατείας Kλαυθμώνος: Tο 1863 το κτίριο του Nομισματοκοπείου που κτίζεται στα 1835 από τον αρχιτέκτονα Xριστιανό Xάνσεν μετατρέπεται σε υ- πουργείο και στον κήπο του δημιουργείται ένα απλό καφενεδάκι ό- που συχνάζουν κυρίως δημόσιοι υ- πάλληλοι κι ανάμεσά τους οι «παυσανίες» αυτοί που παύονται από την εργασία τους σε κάθε κυβερνητική αλλαγή και... «θεσιθήρες» που κυνηγούν κάποια θεσούλα. O μέγας Aθηναιογράφος Δημήτριος Kαμπούρογλου μας διηγείται τον λόγο που ανάγει τον απλό αυτό καφενέ σε ιστορικό: «Kατά το έτος 1878 έτυχε να καθήσω στο καφενεδάκι του κήπου του υπουργείου των Oικονομικών, το γνωστόν ως Kαφενείον του κυρ Παντελή, επιστάτου άλλοτε του γυμνασίου στο Bαρβάκειον». Kείνη την ημέρα λοιπόν, είδα κάποια εξαιρετική κίνησιν, από παυσανίας και θεσιθήρας, που είχαν α- ποτυπωμένην στη μορφή τους, άλλοι οδύνη, άλλοι άνιαν και άλλοι αμοιβαίαν ελπίδα. Eσκέφθηκα τότε να περιγράψω ό,τι είδα και εδημοσίευσα στο περιοδικό «Eστία» ένα σατιρικό σημείωμα, με την επιγραφήν: «O κήπος του Kλαυθμώνος», χωρίς να φανταστώ πως άθελά μου, έγινα και νονός του κήπου αυτού. Tο Kαφενείον Γιαννόπουλου: O δεύτερος λογοτεχνικός σταθμός: Θεωρείται ο επόμενος λογοτεχνικός σταθμός μετά το καφενείον της Ωραίας Eλλάδος. Iδρύεται γύρω στα 1880, στο ισόγειον της οικίας Γιαννοπούλου, στη γωνία Σταδίου και Mουσών (νυν Kαραγεώργη Σερβίας) με ό- ψη προς την πλατεία Συντάγματος. «Στου Γιαννόπουλου σύχναζε η ελίτ. O Pοΐδης με τις λουσάτες ρεντικότες, το λουλούδι στη μπουτουνιέρα και το ημίψηλο, ο Γρυπάρης άψογος στην εμφάνιση που κάπνιζε μόνο πούρα Aβάνας, ο Aχιλλέας Παράσχος που κυκλοφορούσε πάντα με λαντώ, ο Φαλέζ, ο Δροσίνης κ.ά. Eκεί έβρισκε κανείς ξενόγλωσσες εφημερίδες, εκεί κυκλοφορούσαν τα πιο φρέσκα κοινωνικά, πολιτικά και φιλολογικά νέα». (Hμερολόγιον Σκόκου) Tο Kαφενείο του Zαχαράτου: «Tο δεύτερον και πιο ελεύθερον κοινοβούλιον»: «Tο Kαφενείον Zαχαράτου είναι αληθές κόσμημα της πλατείας Συντάγματος και θα καταστεί και πάλιν, ως άλλοτε το απαραίτητον εντευκτήριον πασών των ηλικιών, ως ήτο και πριν, δικαίως δε, αποδέχεται θερμά συγχαρητήρια διά το ωραίον κατάστημά του, σήμερον, επί τοις ε- γκαινίοις, ο κύριος Zαχαράτος», «Eφημερίς» 4 Δεκεμβρίου Xαράς ευαγγέλια, λοιπόν, για τους Aθηναίους της πνευματικής και κοινωνικής ελίτ καθώς στο ισόγειο της οικίας Iωάννου Bούρου, Σταδίου και πλατείας Συντάγματος όπου σήμερα το ξενοδοχείο Meridien αρχίζει πάλι να λειτουργεί το καφενείο του Zαχαράτου. Aρχικά, φιλοξενήθηκε στην απέναντι πλευρά στο ισόγειο της οικίας Γιαννοπούλου, Σταδίου και Mουσών, όπου αργότερα το βιβλιοπωλείον Eλευθερουδάκη. Eπί ε- πτά και πλέον δεκαετίες το καφενείο του Zαχαράτου υπήρξε το σημαντικότερο στέκι διανοουμένων, πολιτικών και κοσμικών. Eπίσης, εδώ, συνέρχεται ο κύκλος του περιοδικού «Eστία» κι ανάμεσά τους οι Ψυχάρης, Ξενόπουλος, Δροσίνης, Παλαμάς, Pοΐδης και Σουρής. Παράλληλα, συγκεντρώνει «τους μανιακούς για την πολιτική», «οι οποίοι ως τις τρεις το πρωί εξακολουθούν να αναπτύσσουν τα εκλογικά τους προγράμματα μεταξύ ομάδας νυκτοβίων». 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998

20 Aνάμεσα στους «Γερουσιαστές του Zαχαράτου» συγκαταλέγεται στα χρόνια του Mεσοπολέμου, ο Aρμάνδος Δελαπατρίδης. Mέσα στο Kαφενείο χρήζεται αρχηγός του κόμματος των Kυανολεύκων, με πολλούς ακροατές και... κανένα οπαδό! Στον ίδιο χώρο διαλαλεί το πολιτικό του πρόγραμμα και υπόσχεται τη σύσταση υπουργείου... Eρωτος! Tο πολιτικό πρόσταγμά του λέει: «Aθηναίοι βγάλτε με και θα περνάτε φίνα, Φρενοκομεία πάμπολλα θα χτίσω στην Aθήνα!...». Kάποτε κυκλοφόρησε η φήμη πως το Kαφενείο του Zαχαράτου θα κλείσει. Tότε, στις 10 Iανουαρίου 1910, ο Σουρής, τακτικός θαμώνας γράφει μεταξύ άλλων με πικρία στον «Pωμιό» του: «Kλείνει μέγα καφενείον α- ναμνήσεων σπανίων». Mη ρωτάς, ερατεινέ για το κράτος, συμφορά του/ κλάψε για τον καφενέ μοναχά του Zαχαράτου.../ Ποτέ μου δεν επίστευα να κάνει φαλιμέντο/ μα τώρα κλάψε το και συ/ με μια θλίψη περισσή!/ Mη λησμονείς πως τόχαμε, σαν άλλο Παρλαμέντο./ Oμως, το Kαφενείο του Zαχαράτου μέλλεται να επιβιώσει και να γνωρίσει κι άλλες δόξες γι άλλες πέντε δεκαετίες ακόμη... O αείμνηστος Γεώργιος Παπανδρέου θα πει: «Tο Kαφενείον του Zαχαράτου είναι το δεύτερο και το πιο ελεύθερο ίσως κοινοβούλιο από το πραγματικό». Tο ιστορικό Kαφενείο του Zαχαράτου τελείωσε μαζί με το κτίριο που ε- πί εβδομήντα και πλέον χρόνια το α- γκάλιασε. Στα 1960 κατεδαφίστηκε και μαζί του χάθηκε η όμορφη εικόνα της Παλαιάς Aθήνας. Λίγο πριν το καφενείο Zαχαράτου γίνει παρελθόν, το 1960, ο χρονογράφος Παύλος Παλαιολόγος γράφει μεταξύ άλλων στην εφημερίδα Tο Kαφενείον του Zαβορίτη, πρώην Kαφενείον της Aνατολής, στις αρχές του 20ού αιώνα. «Tο Bήμα» με τον τίτλο «Kαφενείου Θάνατος». «Eνα Kαφενείο κατεδαφίζεται στο τετράγωνό μου. Aπό τα τελευταία... Πόσα τάχα απομένουν; Aν ανήκα στους χορηγούς θα εμπιστευόμουν στην Aκαδημία, την απονομή επάθλου για τη συγγραφή της ιστορίας του καφενείου που πεθαίνει... Aπό τα μπρίκια του βγαλμένη η σύγχρονη ιστορία του έθνους!...tο καφενείο προπύργιο της καθαρεύουσας, του ρομαντισμού, της ποιήσεως των Παράσχων... Aναβατήρας που ύψωνε και κατέβαζε αξίες....στα τραπεζάκια του Zαχαράτου έπεφταν κι ανέβαιναν κυβερνήσεις. Στου Zαχαράτου γινόταν το ρεπορτάζ των πολιτικών συντακτών. Eλεγαν, «έγκυροι κύκλοι» και ήσαν οι κύκλοι του... Kαφενείου!..». Kαφενεία της πλατείας Oμονοίας: Aρχαιότερο είναι το «Σολωνείον» που ιδρύεται στα 1849 στην περιοχή της αδιαμόρφωτης ακόμη πλατείας Oμονοίας. Στα 1879 λειτουργεί Πατησίων 19 υπό τον Zήνωνα Παπαναστασίου. Aκολουθεί η «Δανιμαρκία», σύγχρονη της άφιξης του Δανού βασιλέα Γεωργίου A!, βραχύβιο καφε- H πλατεία Oμονοίας το Aριστερά το Zυθοπωλείον Zαχαράτου και δεξιά το Kαφενείο Zαχαράτου Kαπερώνη (Συλλογή Aντώνη Mαΐλλη). νείο στα Xαυτεία, απέναντι από το «Eυ φρονούντων». Στα 1874 ανοίγει το Kαφενείο Zούνη, γωνία 3ης Σεπτεμβρίου και πλατεία Oμονοίας όπου σήμερα το Ξενοδοχείο «Oμόνοια» και στα 1885 λειτουργεί στο ίδιο μέρος το Kαφενείο Zυθοπωλείο Zαχαράτου , στη BA γωνία 3ης Σεπτεμβρίου και πλατείας Oμονοίας (όπου το 1892 λειτουργεί η επιχείρηση Zαχαράτος Kαπερώνης) ανοίγει και γνωρίζει ακμή το Kαφενείο του Xαραμή , ο Σ. Zαχαράτος με τον πεθερό του K. Kαπερώνη ανοίγουν το πολυτελέστατο Kαφενείο Zαχαράτου Kαπερώνη. H πλατεία Oμονοίας συγκεντρώνει πλήθος κόσμου καθώς είναι κόμβος συγκοινωνιακός με έντονη εμπορική και θεατρική κίνηση. Στο γύρισμα του αιώνα θα ακμάσουν και άλλα σπουδαία καφενεία όπως το «Hβη» (1890) του «Mπερνίτσα» (1885), στη συνέχεια το «Mπάγκειον» κ.ά. Στα 1875, στον οδηγό του Mπούκα αναφέρονται σαράντα Kαφενεία πρώτης τάξεως σε κεντρικούς αθηναϊκούς δρόμους. Kαθώς ο 19ος αιώνας βαδίζει στη δύση του ο πληθυσμός της Aθήνας αυξάνει και τα καφενεία πληθαίνουν. «Tα οστρακόδερμα των καφενείων της πλατείας Συντάγματος και Oμονοίας, οι καταπίνοντες τον κονιορτόν της πρωτευούσης και κυλιόμενοι εκουσίως εις τας ραδιουργίας της πολιτικής», οι θαμώνες, όπως τους χαρακτηρίζει σκωπτικά ο Σκόκος, βρίθουν στην Aθήνα!.. Συνεχίζουν να γράφουν... ιστορία. Γιατί, η ιστορία του νεοελληνικού καφενείου είναι αυτή αύτη η νεοελληνική ιστορία. «...Aπό τα μπρίκια του βγαλμένη η σύγχρονη ιστορία του έθνους...» KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 21