ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ I. IΣΠΙΚΟΥ Η

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ I. IΣΠΙΚΟΥ Η"

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΑΣΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΦΥΣ.ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΛΙΒΑ ΙΚΗΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΑΣΟΓΕΩΡΓΙΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ I. IΣΠΙΚΟΥ Η

2 Τα δασογεωργικά ή αγροδασικά συστήµατα είναι ένας νέος όρος για µια παλιά παραδοσιακή τεχνική, που στηρίζεται στη γηγενή σοφία και πείρα των ανθρώπων που την εξασκούν, µε την προσθήκη πρόσφατης επιστηµονικής γνώσης, οικολογικών αρχών και νέων πληροφοριών για ορθή διαχείριση της γης.

3 Τα δέντρα χρησιµοποιήθηκαν σε συστήµατα συγκαλλιεργειών από τα πρώτα στάδια της νάπτυξης της γεωργίας σε ολόκληρο τον πλανήτη. Από εικονογραφηµένους άπυρους και περιγραφές τεκµηριώνεται η ύπαρξη ολύπλοκων περιβολιώνκήπων στην Εγγύς Ανατολή, όπως και στις τροπικές περιοχές, που λκουν την καταγωγή τους από το π.χ. Αιγυπτιακό περιβόλι

4 Συγγραφείς της Ρωµαϊκής εποχής περιέγραψαν µια ευρεία ποικιλία αγροδασικών συστηµάτων. Οι µικτοί κήποι-περιβόλια, µορφή αγροδασοπονίας, ήταν διαδεδοµένοι στην Ασία, όπως µνηµονεύεται σ ένα καταστατικό χάρτη της Ιάβας, του 860 µ.χ., όπως και στην Κεντρική Αµερική για αιώνες. Στο τέλος του 19 ου αιώνα, αναπτύχθηκε στη Βιρµανία ένα σύστηµα εγκατάστασης φυτειών δασικών δέντρων µε πολύτιµη ξυλεία Τηκ, που διαδόθηκε και σ άλλα τµήµατα της Βρετανικής αυτοκρατορίας, γνωστό µε τον όρο Taungya.

5 Τα δασογεωργικά συστήµατα στην Ελλάδα Η γεωργία και η δασοπονία στην Ελλάδα έχουν µακραίωνη ιστορία. Κατά την περίοδο της χιλιετίας πριν τη γέννηση του Χριστού τα δάση µειώνονταν για τις ανάγκες σε ξύλο και µε τη διάνοιξή τους για τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Χωράφια σε δάσος οξιάς

6 διαρκήςανάγκηόµως για ξυλεία και άλλα προϊόντα από τα δέντρα, καθώς και η πεποίθηση και γνώση ότι τα δέντρα βελτιώνουν το έδαφος και το περιβάλλον τους, επέβαλε στους αγρότες όχι µόνο να µην κόβουν όλα τα δέντρα αλλά και να φυτεύουν κι άλλα ντόπια είτε ξενικά. Κατά την περίοδο αυτή η γεωργία πρέπει να ασκούνταν µετηµορφή των δασογεωργικών συστηµάτων. Παραγωγή πασσάλων από µουριές

7 Οι ελιές, όπως και οι γκορτσιές, που αναπτύσσονταν άγριες, εµβολιάζονταν µε υλικό από καλές ποικιλίες µια τεχνική ήδη γνωστή αυτή την περίοδο.

8 Η καστανιά, η καρυδιά και ο πλάτανος εµφανίζονται ως εισαχθέντα είδη στην περιοχή του Θερµαϊκού στα π.χ. περίπου. Σαµοθράκη, καστανιά µε 14 m. περίµετρο σε εγκαταλειµµένο χωράφι

9 Στην Οδύσσεια, αναγνωρίζουµε δασογεωργικά συστήµατα στις περιγραφές των περιβολιών του Λαέρτη και του Αλκίνοου (ω: ) «Ένα δεντράκι σκάλιζε σκυµµένος ο Λαέρτης κι αφού κοντά του σίµωσε, του πε ο λεβέντης γιος του. Έι γέρο, βλέπω τη φυτεία πως ξέρεις να φροντίζεις κι όλα καλά τα νοιάζεσαι, µήτε έχει ένα δεντράκι, µήτε συκιά, µήτε αχλαδιά, πρασιά κι ελιά και κλήµα, που να ναι απεριποίητο σ όλο τον κήπο µέσα» και (ω: ) «κι ακόµα στάσου να σου πω του περβολιού τα δέντρα, που µια φορά µου χάρισες κι εγώ σου τα ζητούσα µικρό παιδάκι πίσω σου, στον κήπο ακολουθώντας. Ανάµεσα περνούσαµεκαισυµου τα µετρούσες. Μου δωσες δώδεκα αχλαδιές, συκιές µαζί σαράντα, δέκα µηλιές και µου λεγες κλήµατα να µου δώσεις όργους πενήντα µε λογής σταφύλια φορτωµένους, όταν ερχότανε ο καιρός που θα καρποφορούσαν»

10 ΟΦ. Κόντογλου, ζωγράφος βυζαντινών τοπίων, απεικονίζει δέντρα σε σειρές, που αναπτύσσονται µέσα σε αγρούς. Στα βυζαντινά χρόνια αναπτύσσεται η σηροτροφία, εποµένως η καλλιέργεια µουριάς ταλαµβάνει σηµαντικό µέρος σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, όπου συγκαλλιεργούνταν δηµητριακά, όσπρια ή χορτοδοτικά φυτά. Οργωµένο χωράφι µε µουριές

11 ληροφορίες από την Οθωµανική περίοδο είναι διάσπαρτες, όπως πχ ια την περιοχή της Πύλης Τρικάλων για την οποία από µαρτυρίες για η βλάστηση της περιοχής για τα χρόνια της Τουρκοκρατίας, φαίνεται να κυριαρχούν καρυδιές, µουριές και δαµασκηνιές σε δασογεωργικά συστήµατα. ασογεωργικά συστήµατα στη Ν. Πίνδο

12 ασικά είδη εγάλες εκτάσεις στην ηπειρωτική Ελλάδα και µικρότερες στην κεντρική και υτική Κρήτη καλύπτονταν από δασογεωργικά συστήµατα, όπου κυριαρχούσαν δρυς, γνωστές από την αρχαιότητα. Ο Θεόφραστος µνηµονεύει τέσσερα διαφορετικά είδη δρυός, ανάλογα µε τη γεύση των βαλανιδιών τους. Σιταροχώραφο µε κουριζόµενες δρυς στην Εράτυρα Κοζάνης

13 Το κυπαρίσσι, η καστανιά, η µελικοκκιά, ηγκορτσιά, το καβάκι, η χαρουπιά κλπ χρησιµοποιούνταν επίσης σε δασογεωργικά συστήµατα σε ολόκληρη την Ελλάδα, στα οποία συµµετέχουν ακόµη, προσδίνοντας έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα στα τοπία της χώρας. Το δασογεωργικό τοπίο της Κέρκυρας

14 Γεωργικά είδη Οι ελαιώνες, στις περισσότερες των περιπτώσεων, σχηµατίζουν δασογεωργικά συστήµατα σε ποικίλους συνδυασµούς συγκαλλιέργειας µεδηµητριακά, λαχανικά, αµπέλια, χορτοδοτικά φυτά, ενώ η ίδια η ελιά για αιώνες παρείχε µια πλειάδα προϊόντων για την κάλυψη των αναγκών της οικογένειας (ελιές, λάδι, ζωοτροφή, φωτισµό, ξύλο για διάφορεςχρήσειςόπωςέπιπλα, σκεύη κλπ).

15 ιάφοροι συνδυασµοί σε ελαιώνες

16 Η καλλιέργεια της µουριάς για παραγωγή µεταξιού σε ποικίλους συνδυασµούς δασογεωργικών συστηµάτων, χρονολογείται από τα Βυζαντινά χρόνια.

17 Σηµαντικές εκτάσεις καταλαµβάνουν επίσης ασογεωργικά συστήµατα, όπου κυριαρχούν η καρυδιά, η αµυγδαλιά ή η κερασιά Κερασιές σε σιταροχώραφο Καρυδιές µε χορτοδοτικά φυτά ή και συνδυασµοί δασικών και γεωργικών δέντρων (κυπαρίσσια, καστανιές και ελιές) σε συγκαλλιέργειες µε διάφορα ετήσια ή πολυετή φυτά.

18 νας από τους ορισµούς, που συνοψίζει τα συστήµατα αυτά, δόθηκε από υς Bene et al. το «Αγροδασοπονίαείναιένααειφορικόσύστηµα διαχείρισης γης, που αυξάνει τη συνολική παραγωγή, συνδυάζει εωργικές καλλιέργειες, δεντροκαλλιέργειες και δασικά φυτά ή και ζώα, ταυτόχρονα ή και διαδοχικά, και εφαρµόζει πρακτικές διαχείρισης, που είναι συµβατές µεταπολιτισµικά πρότυπα των ντόπιων πληθυσµών». Παραδοσιακό δασογεωργικό τοπίο στο Λασήθι

19 Πράγµατι, τα δασογεωργικά συστήµατα είναι συστήµατα πολλαπλών σκοπών, που ενσωµατώνουν τη δασική µε τηγεωργικήπαραγωγή, ανταποκρινόµενα σε µια ευρεία ποικιλία οικολογικών και κοινωνικο-οικονοµικών συνθηκών. Όµως η προσοχή εστιάζονταν πάντοτε σ αυτά τα χαρακτηριστικά, ενώ η πολιτισµικήήκαιηαισθητική άποψη παραµελήθηκαν ή και αγνοήθηκαν. Σηµαντικοί όµως παράγοντες, που επηρέασαν τα δασογεωργικά συστήµατα ήταν διάφορα γεγονότα, οι ιστορικές ή πολιτικές περιστάσεις, καθώς και η πολιτισµική συµπεριφορά των κατοίκων κάθε περιοχής.

20 Τα παραδοσιακά δασογεωργικά συστήµατα, αποτελούν µέρος του πολιτισµικού τοπίου µιας περιοχής και είναι η φυσική έκφραση του τρόπου ζωής των κατοίκων της. Αποτελούν µια ζωντανή, δυναµική οντότητα, που δεν έχει µόνο οικονοµική και οικολογική αξία αλλά και αισθητική, είναι µια ανεξάντλητη τράπεζα πληροφοριών για τις ραστηριότητες των ανθρώπων και αποτελεί την πολιτισµική, κοινωνική, οικονοµική και οικολογική κληρονοµιά της χώρας αλλά και της ανθρωπότητας. Μάνη, πεζούλες όπου συγκαλλιεργούνταν ελιές µε σιτάρι

21 Η UNESCO, από το 1993 στον κατάλογο παγκόσµιας κληρονοµιάς περιλαµβάνει τα δυναµικά, πολιτισµικά τοπία: «δυναµικό τοπίο είναι ένα τοπίο το οποίο διατηρεί ενεργητικό κοινωνικό ρόλο, άρρηκτα δεµένο σε παραδοσιακούς τρόπους ζωής και στο οποίο η εξελικτική διαδικασία συνεχίζεται. Ταυτόχρονα µαρτυρεί την εξέλιξή του στο πέρασµα του χρόνου...» ). Η πανευρωπαϊκή στρατηγική για την προστασία των ευρωπαϊκών τοπίων (Pan European Biodiversity and Landscape Strategy - PEBLS) εγκρίθηκε στην τρίτη υπουργική διάσκεψη στη Σόφια το Στο πλαίσιο της PEBLS διαµορφώθηκε ο χάρτης του µεσογειακού τοπίου, που αναγνωρίζεται «ως το αποτέλεσµα τουσυνδυασµού φυσικών, πολιτισµικών, ιστορικών, αισθητικών, οπτικών και λειτουργικών συνιστωσών).

22 Η Ευρωπαϊκή Περιβαλλοντική Επιτροπή της Ε.Ε δηµοσίευσε το 1994, την κθεση Dobríš, το περιβάλλον της Ευρώπης» (L'environnement de l'europe, le apport de Dobríš) της οποίας το όγδοο κεφάλαιο είναι αφιερωµένο στο τοπίο, όπου αναγνωρίζονται και ταξινοµούνται τα αγροτικά τοπία.

23 Η µορφολογία των παραδοσιακών-πολιτισµικών τοπίων σε ολλές περιοχές της Ελλάδας είναι ανάλογη αυτών της Ιβηρικής χερσονήσου. Σε αντίθεση µε την Ισπανία και την Πορτογαλία, όµως, όπου τα dehesa και τα montados είναι απόλυτα καθορισµένα και απογραµµένα, τα αντίστοιχα Ελληνικά τοπία δεν έχουν αναγνωρισθεί, ταξινοµηθεί ή απογραφεί. ασογεωργικά συστήµατα στη Σαµοθράκη

24 Ένας χρήσιµος δείκτης για την αναγνώριση παραδοσιακών δασογεωργικών τοπίων είναι η χαρακτηριστική µορφή των διάσπαρτων, υπεραιωνόβιων, κουριζόµενων δέντρων, που ριαρχούν µε την ιδιαίτερη µορφή τους. ρυς Ελιά

25 Νεότερες εξελίξεις Η ανάγκη να αναπτυχθούν βελτιωµένες δασογεωργικές πρακτικές άρχισε να αποκτά και πάλι ενδιαφέρον. Τα τελευταία χρόνια η αγροδασοπονία, έχει αναγνωριστεί διεθνώς ως επιστήµηκαιπαρόλο που εξελίσσεται αργά, µπορεί να λεχθεί ότι οι προσπάθειες για την απογραφή, κατανόηση, ταξινόµηση και βελτίωση των δασογεωργικών συστηµάτων βρίσκονται σε εξέλιξη µε συνεχώς αυξανόµενο ρυθµό. Έρευνες των τελευταίων 20 ετών έχουν επιβεβαιώσει ότι τα οφέλη από τα δασογεωργικά συστήµατα είναι πάρα πολλά. Από τα πιο σηµαντικά, που όµως συνήθως παραβλέπονται είναι η πολιτισµική τους αξία και ότι οι αλληλεπιδράσεις από τις εφαρµογές της αγροδασοπονίας βελτιώνουν το περιβάλλον και την αισθητική του τοπίου.

26 Φθινοπωρινά χρώµατα στην Καστανερή-Πάικο Περιβόλια σε βαθµίδες µε κερασιές και λαχανικά ασογεωργικά συστήµατα σε βαθµίδες, Βουλγαρέλι

27 Εξαιτίας δηµογραφικών, κοινωνικών, φυσικών και οικονοµικών αλλαγών η εξέλιξη των τοπίων είναι ραγδαία και στις περισσότερες των περιπτώσεων µη αναστρέψιµη, ενώ παραδοσιακές τεχνικές έχουν εξαφανιστεί ή τροποποιηθεί σηµαντικά. Καστανιά κουρισµένη Εγκατάλειψη παραδοσιακών συστηµάτων

28 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Τα δασογεωργικά τοπία είναι αποτέλεσµα µιας σύνθετης γροτικής και οικολογικής ιστορίας και αποτελούν στοιχεία της ιστορίας, του πολιτισµού και των παραδόσεων των αών. Ιδιαίτερα στην Ελλάδα αποτελούν κυρίαρχες µορφές του πολιτισµικού τοπίου της. όροςδασογεωργία, είναι νέος όρος για τους σύγχρονους Έλληνες, παρόλο που η πρακτική αυτή ξεκίνησε από την ρχαιότητα και συνεχίζει να εφαρµόζεται στη χώρα µας ως σήµερα, έστω και µε µειούµενους ρυθµούς. Αποτέλεσµα της νέας τεχνογνωσίας είναι ότι τα περισσότερα παραδοσιακά συστήµατα χρήσης γης, που α µπορούσαν να ονοµαστούν µε δασογεωργικούς όρους, αντικαθίστανται συνήθως από µονοκαλλιέργειες ή εξαφανίζονται.

29 Περιοχές µε αντιπροσωπευτικά, χαρακτηριστικά, παραδοσιακά δασογεωργικά συστήµατα πρέπει να διασωθούν, να απογραφούν, να χαρτογραφηθούν και να αξιολογηθούν πριν την πλήρη εξαφάνισή τους.

30 Πολλά από τα δασογεωργικά συστήµατα θα πρέπει να ανακηρυχθούν ως ροστατευόµενα τοπία και να αποτελέσουν τµήµα του εθνικού δικτύου των προστατευόµενων περιοχών.

31 λήνες για την προστασία των δέντρων Παράλληλα θα πρέπει να εγκατασταθούν νέα βελτιωµένα συστήµατα, που θα είναι οικονοµικά, οικολογικά και πολιτισµικά βιώσιµα, µετά από επιµόρφωση των αγροτών, ενώ ταυτόχρονα να δοθεί προτεραιότητα σε ερευνητικά προγράµµατα και να εγκατασταθούν πειραµατικοί σταθµοί για την έρευνα, εκπαίδευση και επίδειξη των συστηµάτων. ασογεωργικό σύστηµα στη Ν. Πέραµο Καβάλας Συνδυασµός αµπελιού µε ελιές

32 ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ