«Η εκπροσώπηση των δύο φύλων στο εκπαιδευτικό επάγγελµα και οι προεκτάσεις της στο εκπαιδευτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι»

Transcript

1 «Η εκπροσώπηση των δύο φύλων στο εκπαιδευτικό επάγγελµα και οι προεκτάσεις της στο εκπαιδευτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι» Ερευνητικό Κέντρο Ισότητας Φύλου (Ε.Κ.Ι.Φ.). Λευκωσία, 25 Νοεµβρίου 2008 Σχολιασµός - Ανάλυση δεδοµένων έρευνας Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου, Καθηγήτρια Παιδαγωγικής Α.Π.Θ. Αξιότιµοι εκπρόσωποι της πολιτικής και εκπαιδευτικής ιεραρχίας, εκλεκτοί προσκεκληµένοι, Ευχαριστώ θερµά την κ. έσποινα Σολωµή, Πρόεδρο του Ε.Κ.Ι.Φ., για την τιµητική πρόσκληση: πρώτα γιατί µου δόθηκε η ευκαιρία να επισκεφτώ την Κύπρο µε την οποία µε συνδέουν πολύχρονοι πνευµατικοί δεσµοί αφού στη Φιλοσοφική Σχολή Θεσσαλονίκης εκπαιδεύτηκαν και εκπαιδεύονται πολλοί Κύπριοι φοιτητές και φοιτήτριες (συγκινήθηκα όταν συνάντησα κάποιους στη σηµερινή εκδήλωση). Αποτέλεσε, επίσης, για µένα εξαιρετικά ενδιαφέρουσα εµπειρία η γνωριµία µε έναν φορέα της Κύπρου που ασχολείται συστηµατικά µε θέµατα ισότητας φύλου, το Ε.Κ.Ι.Φ., και ειδικότερα η µελέτη της έρευνας που παρουσιάζεται σήµερα για τους εξής λόγους: α) γιατί συνδέεται µε ερωτήµατα που µε απασχολούν καθόλη τη διάρκεια της πολύχρονης ακαδηµαϊκής µου καριέρας (στην Ελλάδα θεσµοθετήθηκαν ήδη προγράµµατα σχετικά µε το φύλο σε προπτυχιακό και µεταπτυχιακό επίπεδο), και, β) γιατί αποτυπώνει µε συστηµατικό τρόπο θέµατα που αναφέρονται σε διαστάσεις της εκπαιδευτικής διαδικασίας στην Κύπρο και διερευνά, µε κεντρικό άξονα την εκπροσώπηση ανδρών και γυναικών, συναφείς κοινωνικές και εκπαιδευτικές προεκτάσεις. Η ανάληψη της πρωτοβουλίας αυτής από µια µη κυβερνητική οργάνωση γυναικών, το Ερευνητικό Κέντρο Ισότητας Φύλου, αποτελεί, κατά την εκτίµησή µου, παράγοντα ιδιαίτερης σηµασίας και για το λόγο αυτό συγχαίρω θερµά την πρόεδρο και όλα τα µέλη του Ε.Κ.Ι.Φ., οι πρωτεργάτριες του οποίου, µάλιστα, είναι όλες εκπαιδευτικοί. Όπως έγινε σαφές από την εξαίρετη παρουσίαση της κ. Αθηνάς Μιχαηλίδου η έρευνα του Ε.Κ.Ι.Φ. επιχειρεί να αποτυπώσει βασικές, αλλά σύνθετες και πολυεπίπεδες τάσεις που σχετίζονται µε την εκπροσώπηση ανδρών και γυναικών στο επάγγελµα των εκπαιδευτικών. Μελετώντας τα δεδοµένα διαπιστώνει κανείς ότι υπάρχει άµεση συνάφεια µε τον ευρύτερο, διαχρονικό και πολυεπιστηµονικό προβληµατισµό για τη διάσταση του φύλου στην εκπαίδευση και την κοινωνία. Με έναν αριθµό αποτελεσµάτων της έρευνας αυτής επιβεβαιώνονται παραδοχές, µε κάποια άλλα αποκαλύπτονται διαδικασίες αλλαγής. Και στη µια και στην άλλη περίπτωση, βέβαια, η σηµασία της έρευνας είναι, κατά την εκτίµησή µου, µεγάλη και συµβάλλει τόσο στη διάχυση όσο και στη διεύρυνση του σχετικού προβληµατισµού. Ηδη ο τίτλος της έρευνας είναι πολυσύµαντος. Πίσω από τις φράσεις «εκπροσώπηση των δύο φύλων» και «εκπαιδευτικό επάγγελµα» υπάρχει, σε πρώτο επίπεδο η θεωρία που σχετίζεται γενικότερα µε τη διάσταση του φύλου στην εκπαίδευση και συγκεκριµενοποιείται, στη συνέχεια, ως παρουσία ανδρών και γυναικών (διαχρονικά και συγχρονικά). Σε δεύτερο επίπεδο ο τίτλος παραπέµπει στην ευρεία κοινωνιολογική συζήτηση που σχετίζεται µε το χαρακτήρα του εκπαιδευτικού

2 επαγγέλµατος και σε τρίτο επίπεδο στοχεύει να προσδιορίσει κοινωνικές και εκπαιδευτικές προεκτάσεις. Το πολυσύµαντο και πολυεπίπεδο αυτό της συγκεκριµένης θεµατικής οδηγεί, βέβαια, στη διαπίστωση ότι στη συγκεκριµένη έρευνα έχουµε ενδείξεις για όλες αυτές τις τάσεις αφού η σε βάθος µελέτη των επιµέρους µεταβλητών προϋποθέτει πολλαπλές και διεπιστηµονικές προσεγγίσεις, τόσο στο επίπεδο της θεωρίας όσο και σε εκείνο της µεθοδολογίας. Στόχος µου, να εντάξω τα δεδοµένα της έρευνας αυτής στην ευρύτερο σχετικό µε τη διάσταση του φύλου στην εκπαίδευση προβληµατισµό µε ιδιαίτερη έµφαση στις παραµέτρους που σχετίζονται µε το επάγγελµα των εκπαιδευτικών. Το επάγγελµα των εκπαιδευτικών Α. Θεωρητικές προσεγγίσεις Α.1. Κοινωνιολογική προσέγγιση 1 Η σχετική βιβλιογραφία επιδιώκει µια κοινωνιολογική κυρίως ανάλυση όψεων του ρόλου, της εργασίας και των σχέσεων του εκπαιδευτικού. Συζητείται το ζήτηµα της κατασκευασµένης κοινωνικής εικόνας του εκπαιδευτικού µε την επισήµανση ότι οι διεργασίες κοινωνικής κατασκευής της εικόνας αυτής είναι πολύ-επίπεδες και η κοινωνική εικόνα του εκπαιδευτικού χαρακτηρίζεται ως «πολυπρισµατική». Αναφερόµαστε, δηλαδή, σε «πολλές» δηµόσιες εικόνες του εκπαιδευτικού: Εκείνες που σχηµατίζουν οι µαθητές και οι γονείς. Εκείνες που κατασκευάζει ο επιστηµονικός λόγος που αναφέρεται στο έργο και το ρόλο των εκπαιδευτικών. Εκείνες που συνθέτει η Τέχνη (κυρίως η Λογοτεχνία). Εκείνες που εκπέµπουν προς το ευρύ κοινό τα Μ.Μ.Ε. Η αναπαραστατική εικόνα που έχει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός, ως αντανάκλαση, για τον εαυτό του.(αυτοπροσδιορισµός). Οι εκπαιδευτικοί, δηλαδή, προσλαµβάνουν και ενσωµατώνουν, ως στοιχείο της αυτό-εικόνας τους αυτό που τους στέλνει ως αντανάκλαση η κοινωνία. Στην κατασκευή της κοινωνικής εικόνας του εκπαιδευτικού δεν µετέχουν µόνο τα εικονικά-αναπαραστατικά στοιχεία που εκπέµπει ο ίδιος, αλλά µετέχουν δυναµικά και οι διαµορφωµένες από την προσωπική και κοινωνική ιστορία διαθέσεις και στάσεις αυτού που τα δέχεται, τα επεξεργάζεται και τα αντανακλά. (κατά το P.Bourdieu ταξικό έθος, έξις ή habitus). Αυτή η αντανακλώµενη εικόνα του εκπαιδευτικού δεν είναι πλέον µια αντικειµενική πραγµατικότητα, αλλά µια κοινωνική κατασκευή. Εικόνα του εκπαιδευτικού: έννοια πολυσηµική. (Λεξικό: image: «Νοητική αναπαραγωγή ενός προηγούµενου αισθητηριακού δεδοµένου ή µιας εντύπωσης, απουσιάζοντος του αντικειµένου που τα προκάλεσε».) ηλαδή ο όρος εικόνα δηλώνει όχι την οποιαδήποτε αναπαράσταση αλλά εκείνη που στηρίζεται σε εικονικά, σε 1 Βλ. σχετικά Θ. Μυλωνά, «Η πολυπρισµατική κοινωνική εικόνα του ασκάλου», Virtual School, The sciences of Education Online, τ.1, τεύχος και Β. Καντζάρα, «Κερδίζοντας σεβασµό και εκτίµηση.φύλο και κύρος στους εκπαιδευτικούς της δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης», στο : Ε. Μαραγκουδάκη (επιµ.), Παραγωγή Βοηθητικού Εκπαιδευτικού Υλικού για την εισαγωγή θεµάτων σχετικά µε τα φύλα στην εκπαιδευτική διαδικασία. οκίµια. Ιωάννινα, 2007, σσ , Ε.Σιάνου, «Επαγγελµατισµός και φύλο: το παράδειγµα των εκπαιδευτικών», στο: Β. εληγιάννη-σ.ζιώγου (επιµ.), Φύλο και Σχολική Πράξη,Θεσσαλονίκη, Βάνιας,1997, σσ

3 εµπίπτοντα στις αισθήσεις στοιχεία: αµφίεση, σωµατικά χαρακτηριστικά, εκδηλώσεις συµπεριφοράς, ύφος, οµιλία, διαθέσεις και στάσεις, γνώσεις κλ. Με τη σύνθεση, µέσω αφαιρέσεων, αυτών των εικονικών στοιχείων σχηµατίζεται η γενικευτική εικόνα-ιδέα εκπαιδευτικός. Εκπαιδευτικός λειτουργός Εκπαιδευτικός επαγγελµατίας. Υπάρχουν σαφείς τάσεις επαγγελµατοποίησης αλλά και εκείνες που θεωρούν τους εκπαιδευτικούς ως λειτουργούς δίνοντας έµφαση στην αξία της κοινωνικής λειτουργίας την οποία υπηρετούν (ανάπτυξη του πνεύµατος). Με την προσέγγιση αυτή ο εκπαιδευτικός εξακολουθεί ως κοινωνική εικόνα να διατηρεί µια κοινωνική υπεροχή και ελκτικότητα. Ο επαγγελµατισµός, είτε ως στρατηγική αύξησης προνοµίων και ανύψωσης του γοήτρου, είτε ως διαδικασία διεύρυνσης των σχέσεων εποπτείας, διοίκησης και ελέγχου πλήττει τις γυναίκες εκπαιδευτικούς η θέση των οποίων είναι πιο ευάλωτη και επιδεινώνεται υπό την επίδραση κάθε µορφής διακρίσεων εξ αιτίας των κοινωνικών πιέσεων που υφίστανται. Επαγγελµατική ταυτότητα: στον όρο αυτό περιλαµβάνονται οι εξής πλευρές: ένα επίπεδο αυτονοµίας στην εξάσκηση του επαγγέλµατος, ένα αποκλειστικό πεδίο γνώσεων και µια ηθική διάσταση (σχέσεις, δηλαδή, που διέπονται από κανόνες δεοντολογίας). Η εργασία των εκπαιδευτικών διακρίνεται από την προσπάθεια να διατηρούνται «καλές σχέσεις» µε τρείς, κυρίως, αποδέκτες: τους µαθητές/τριες, τους/τις συναδέλφους, (σχολείο) τους γονείς και άλλες κοινωνικές οµάδες της ευρύτερης κοινωνίας. Η διάσταση του Φύλου. Οι γυναίκες αποτελούν, µόνιµα πλέον, µία συνεχώς διευρυνόµενη πλειοψηφία στο σώµα των εκπαιδευτικών και µε την παρουσία τους έχουν προσφέρει σηµαντικές υπηρεσίες στην εκπαίδευση. Οι εικόνες ο/η εκπαιδευτικός είναι δύο όψεις του ίδιου νοµίσµατος. Οι εικόνες τους έχουν πολλά ουσιώδη δοµικά χαρακτηριστικά, οι διαφορές τους είναι δευτερεύουσες. Αν η κοινωνική εικόνα του εκπαιδευτικού προσδιορίζει µε σαφήνεια τους χαρακτήρες που τη συνιστούν, η αντίστοιχη της εκπαιδευτικού τα προσδιορίζει µε περισσότερη ακόµη ακρίβεια και αυστηρότητα. Η κοινωνική επιτήρηση της εικόνας της είναι, σε πολλά θέµατα, διπλά αυστηρή. εν αλλάζει εύκολα τις στερεοτυπικές εικόνες που έχει διαµορφώσει και παγιώσει. Σήµερα, στο πλαίσιο των οικονοµικών και κοινωνικών σχέσεων καθίσταται πιο ευάλωτη η θέση της γυναίκας στο χώρο της εργασίας γενικότερα, και της εκπαίδευσης ειδικότερα. Επαγγελµατική εξέλιξη Η ταυτότητα ορισµένων θέσεων στην επαγγελµατική ιεραρχία ορίζεται κοινωνικά ως ταυτόσηµη σχεδόν µε την ανδρική και γι αυτό αντιθετική, αν όχι συγκρουόµενη, προς τη γυναικεία. Το γεγονός αυτό της διάκρισης ως προς το φύλο χαρακτηρίζεται ως «γυάλινη οροφή» ή ως «πατώµατα που κολλάνε». Ο πρώτος όρος υποδηλώνει ότι οι µηχανισµοί που εµποδίζουν την αναρρίχηση των γυναικών σε υψηλές θέσεις εργασίας δεν είναι ορατοί, ενώ ο δεύτερος ότι αυτοί οι µηχανισµοί όχι µόνον εµποδίζουν τις γυναίκες να αναρριχηθούν, αλλά τις καθηλώνουν στις ίδιες θέσεις.

4 Επαγγελµατικό κύρος Σχέση κύρους και φύλου Με την έννοια «επαγγελµατικό κύρος» εννοούµε κυρίως την (άτυπη) καθηµερινή διαδικασία κρίσης και αξιολόγησης στην οποία υπόκειται η εργασία του εκπαιδευτικού από τα υπόλοιπα µέλη, µαθητές/τριες, συναδέλφους, γονείς, κοινωνία. καθώς και το αποτέλεσµα αυτής της κρίσης και αξιολόγησης. Η έννοια κύρος δηλώνει το µέγεθος του σεβασµού και της εκτίµησης που έχει αποκτήσει ένας/µία εκπαιδευτικός. Σύµφωνα µε τη σχετική βιβλιογραφία, στη γενικευµένη αναπαραστατική κοινωνική εικόνα του εκπαιδευτικού έχουν αποτυπωθεί πολλά έντονα θετικά χαρακτηριστικά. Παρά την εντύπωση ότι ο εκπαιδευτικός χάνει συνεχώς από το κοινωνικό του κύρος και την κοινωνική του αποδοχή, η έρευνα φανερώνει ότι εξακολουθεί να διαθέτει µια κοινωνική εικόνα ιδιαίτερα θετική και ανθεκτική. Εξακολουθεί, δηλαδή, ο εκπαιδευτικός να διαθέτει µια από τις σεβαστές κοινωνικές εικόνες, τις περισσότερο τιµώµενες και τις περισσότερο ελκτικές. Οι έρευνες δείχνουν ότι το φύλο παίζει ένα διακριτό ρόλο στην επαγγελµατική ταυτότητα. Από τη µια πλευρά, η γενική εικόνα ενός καλού εκπαιδευτικού είναι ανδρική: οι ικανότητες του καλού επιστήµονα ή αυτού που «επιβάλλεται» στην τάξη δηλώνουν την άσκηση µιας µορφής εξουσίας, η οποία συνδέεται συνήθως µε την αρρενωπότητα και τον ανδρισµό. Από την άλλη πλευρά, ικανότητες που είναι σηµαντικές για τον/την εκπαιδευτικό, όπως το να ενδιαφέρεται (να νοιάζεται) για τους µαθητές/τριες, και που θα µπορούσαν να δηλώνουν θηλυκότητα δεν θεωρούνται (στη Βθµια Εκπαίδευση) ως αποκλειστικά χαρακτηριστικά των γυναικών. Α. 2.. Παιδαγωγική προσέγγιση «Η διδασκαλία είναι (και) εργασία;; Θεωρούµε ότι η διδασκαλία είναι εργασία (όχι, βέβαια, µε τη στενή έννοια της παραγωγικής εργασίας) την οποία προσφέρουν οι εκπαιδευτικοί ως εργαζόµενοι (όχι, βέβαια, όπως οι βιοµηχανικοί εργάτες) στο σχολείο που είναι ένας χώρος εργασίας. ιδασκαλία δεν είναι απλά οι δραστηριότητες που σχεδιάζονται και οι ενέργειες που γίνονται για την ενθάρρυνση της µάθησης των µαθητών. Οποιες αλλαγές στην εκπαιδευτική δοµή επηρεάζουν και τους όρους εργασίας των εκπαιδευτικών οι οποίοι δεν αντιδρούν ως παθητικοί αποδέκτες. Από αυτή την άποψη αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον τα ζητήµατα που αναφέρονται στους όρους εργασίας των εκπαιδευτικών, στην άσκηση ελέγχου στο χώρο εργασίας και στις πρακτικές που υιοθετούν κατά τη διεκπεραίωση της διδασκαλίας. Στη δεκαετία του 1960 η σχετική έρευνα είχε στραφεί κυρίως σε ζητήµατα συµπεριφοράς, προσωπικότητας και ρόλων. Προς το τέλος της ίδιας δεκαετίας αρχίζουν έρευνες σε θέµατα που ανάγονται στις µορφές αλληλεπίδρασης στην τάξη που, ως ένα βαθµό, επέρριπταν την ευθύνη στον εκπαιδευτικό για ότι συνέβαινε στην αίθουσα διδασκαλίας. Κατά τη δεκαετία του 1970 το ερευνητικό ενδιαφέρον στρέφεται στην αναζήτηση των όρων, περιορισµών και συνθηκών κάτω από τις οποίες εργάζονται οι εκπαιδευτικοί. Οι µαρξιστικές αναλύσεις έδιναν έµφαση στους κοινωνικούς και οικονοµικούς όρους ενώ οι αναλύσεις της συµβολικής αλληλεπίδρασης έδιναν έµφαση στις βιωµένες εµπειρίες της διυποκειµενικότητας. Η αντιπαράθεση των δύο αυτών προσεγγίσεων µας προσέφερε ερµηνείες και εξηγήσεις για την εργασία των εκπαιδευτικών. Από τη δεκαετία του 1980 και εξής η σύγχρονη εκπαιδευτική πολιτική και στη χώρα µας επιτρέπει να ισχυριστούµε ότι οι εκπαιδευτικοί και το έργο τους αναδεικνύονται σε κεντρικό θέµα της εκπαίδευσης. Η ίδρυση Πανεπιστηµιακών Παιδαγωγικών Τµηµάτων και η ευρεία συζήτηση για τη βασική επαγγελµατική παιδαγωγική

5 κατάρτιση και την επιµόρφωση των εκπαιδευτικών υποδηλώνουν ένα ενδιαφέρον για την ποιότητα του προσφερόµενου διδακτικού έργου». 2 Σχετικά µε τη διάσταση του φύλου, τα σύγχρονα ερευνητικά δεδοµένα συγκλίνουν στο γεγονός ότι οι εκπαιδευτικοί συµβάλλουν, ασυνείδητα κυρίως, στην αναπαραγωγή στερεοτυπικών αντιλήψεων για το ρόλο των φύλων µε διάφορους τρόπους και συγκεκριµένα µέσω: (α) των απόψεών τους για την ισότητα και τους ρόλους των φύλων, (β) των αντιλήψεών τους για τα φύλα στο σχολικό πλαίσιο και (γ) των πρακτικών που χρησιµοποιούν µέσα στην τάξη. ιαπιστώνεται, δηλαδή, ότι οι εκπαιδευτικοί λειτουργούν ως αναπαραγωγοί µηνυµάτων και ιδεολογιών, χωρίς, βεβαίως, να αποτελούν παθητικούς µεταβιβαστές των κοινωνικών προτύπων, αλλά µεσολαβητές πολιτιστικής γνώσης. Έτσι οι εκπαιδευτικοί θεωρούνται δυνητικά ως «κοµιστές» της εκπαιδευτικής αλλαγής και αποτελούν τον παράγοντα κλειδί για την προώθηση οποιασδήποτε µεταρρυθµιστικής προσπάθειας στην εκπαίδευση. Ειδικότερα, σε σχέση µε τις αντιλήψεις των εκπαιδευτικών για τους µαθητές και τις µαθήτριες, αυτές εκφράζονται µε τις πεποιθήσεις τους για τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και τις συµπεριφορές αγοριών και κοριτσιών, καθώς και για τις γνωστικές ικανότητες και την αποτελεσµατικότητα των δύο φύλων σε διαφορετικά γνωστικά αντικείµενα, τις αιτιακές αποδόσεις της επιτυχίας και αποτυχίας για αγόρια και κορίτσια, τις προσδοκίες τους σε σχέση µε τη σχολική επίδοση αγοριών και κοριτσιών και την επαγγελµατική τους εξέλιξη, τη διάκριση µαθηµάτων και επαγγελµάτων σε «ανδρικά» και «γυναικεία». 3 Η εκπροσώπηση Σηµαντικό ρόλο παίζει στην περίπτωση των εκπαιδευτικών και η σύνθεση του σώµατος των εκπαιδευτικών από την άποψη του φύλου. Παρατηρούνται, βέβαια, πολλές διαφορές από βαθµίδα σε βαθµίδα ή από ειδίκευση σε ειδίκευση ή από ηλικία σε ηλικία. Αποτέλεσε ευχάριστη έκπληξη για µένα το γεγονός που επισηµάνθηκε από την κ. Σολωµή σχετικά µε το υψηλό ποσοστό γυναικών διευθυντριών στην Αθµια εκπαίδευση. Η σύνθεση του διδακτικού προσωπικού της Βθµιας εκπαίδευσης µε βάση το φύλο κατά το έτος στην Ελλάδα ήταν: Γυµνάσιο: άνδρες (35%), γυναίκες (65%). Ενιαίο Λύκειο: άνδρες (51%), γυναίκες (49%). Τα δεδοµένα αυτά φανερώνουν ότι η διδασκαλία στο σχολείο είναι, µόνο στις χαµηλότερες βαθµίδες ( ηµοτικό, Γυµνάσιο) «θηλυκού γένους». Στο Λύκειο, το προβάδισµα το παίρνουν οι άνδρες εκπαιδευτικοί. Ένα άλλο σηµαντικό στοιχεί προκύπτει αν συνεξετάσουµε την κατάληψη διοικητικών θέσεων κατά φύλο. Το σχολικό έτος σε σύνολο σχολικών µονάδων τη διεύθυνση έχουν 1639 άνδρες (66%) και 841 γυναίκες (34%). Στο σώµα των Σχολικών Συµβούλων σε σύνολο 140, οι άνδρες είναι 86 (61%) και οι γυναίκες 54 (39%). 4 2 Γ. Μαυρογιώργος, Εκπαιδευτικοί και ιδασκαλία. Για µια Αντί(-παλη) Πρόταση. Αθήνα, 1992, εκδ.»σύγχρονη Εκπαίδευση», σσ Βλ. σχετικά, εληγιάννη-κουιµτζή, Β. «Η σύγχρονη έρευνα για τη νεανική ηλικία και το φύλο στο σχολικό πλαίσιο», (σ ), στο Β. εληγιάννη-ψ.σακκά, Από την εφηβεία στην ενήλικη ζωή: µελέτες για τις ταυτότητες του φύλου στη σύγχρονη ελληνική πραγµατικότητα, Gutenberg, Αθήνα, Ε. Μαραγκουδάκη, «Ο παράγοντας φύλο στη ευτεροβάθµια και Τριτοβάθµια Εκπαίδευση: όψεις συνέχειας και µεταβολής», στο Β. εληγιάννη-σ.ζιώγου-λ.φρόση (επιµ.), Φύλο και εκπαιδευτική πραγµατικότητα στην Ελλάδα: προωθώντας παρεµβάσεις για την ισότητα των φύλων στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστηµα. Μελέτη, Αθήνα, Κ.Ε.Θ.Ι, 2003, σσ. 34 και 47.

6 Με δεδοµένα τα πολύ χαµηλά ποσοστά γυναικείου φύλου στις διοικητικές θέσεις της ιεραρχίας είναι φανερό ότι οι συγκεκριµένοι τρόποι µε τους οποίους οι εκπαιδευτικοί εµπλέκονται στην εκπαιδευτική διαδικασία δεν συγκροτούν ενιαία και οµοιογενή µορφή παρέµβασης. Για πολλούς λόγους οι γυναίκες εκπαιδευτικοί, παρά τις ενδεχόµενες διαφοροποιήσεις και µεταξύ τους, αντιµετωπίζουν την εκπαιδευτική διαδικασία µε διαφορετικό τρόπο σε σχέση µε τους άνδρες συναδέλφους τους. Ο πιο εµφανής είναι ότι οι περισσότερες γυναίκες εκπαιδευτικοί ασκούν δύο επαγγέλµατα (νοικοκυράς-εκπαιδευτικού). Από την άποψη αυτή οι µορφές παρέµβασης των γυναικών εκπαιδευτικών στο χώρο εργασίας προσδιορίζονται ως ένα µεγάλο βαθµό από την πολυπλοκότητα και τις απαιτήσεις της πραγµατικότητας που αντιµετωπίζουν. 5 Η µεγαλύτερη αναλογία γυναικών-µελών σε σχέση µ αυτά των ανδρών, οφείλεται βασικά στο γεγονός ότι ανταποκρίνεται περισσότερο στα κοινωνικά στερεότυπα για τον άνδρα, τη γυναίκα και τους αντίστοιχους ρόλους τους. Η ύπαρξη µεγάλου αριθµού γυναικών αποτελεί ουσιαστικό δηµογραφικό χαρακτηριστικό της επαγγελµατικής οµάδας των εκπαιδευτικών και οφείλεται βασικά στο υψηλό prestige που έχει το εκπαιδευτικό «επάγγελµα» για τις γυναίκες και στην έλλειψη εξειδικευµένης και ταχέως µεταβαλλόµενης βασικής γνώσης που επιτρέπει την απουσία από το επάγγελµα-για τη δηµιουργία οικογένειας-χωρίς να απαιτείται στη συνέχεια υποχρεωτικά επιµόρφωση για την επάνοδο στην ενεργό επαγγελµατική δράση. Αναφέρθηκαν κατά καιρούς και άλλοι λόγοι που δικαιολογούν το µεγάλο αριθµό των γυναικών στο εκπαιδευτικό επάγγελµα: α) για πολλούς ιστορικούς και κοινωνιολογικούς λόγους οι γυναίκες δεν ενδιαφέρονται για την καριέρα τους (το εκπαιδευτικό επάγγελµα δεν παρέχει πολλές δυνατότητες) β) η µικρού βαθµού αυτονοµία του επαγγέλµατος αποτελεί κατάσταση περισσότερο αποδεκτή από τις γυναίκες παρά από τους άνδρες γ) το αµετάθετο ευνοεί τις γυναίκες-µητέρες κ.ά. Η ύπαρξη µεγάλου αριθµού γυναικών έχει άµεσες συνέπειες στην υπόσταση της επαγγελµατικής οµάδας. Βασικότερη συνέπεια είναι η σύσταση µιας οµάδας µε χαλαρή οργάνωση. Αυτή η δοµική αιτία χαλαρής οργάνωσης ενδυναµώνεται από την ισχνή αφοσίωση στην οµάδα γυναικών-µελών. Γενικότερα, διαπιστώνεται ότι υπάρχει µία ευθέως ανάλογη σχέση ανάµεσα στο µέγεθος µιας επαγγελµατικής οµάδας, την αναλογία ανδρών-γυναικών και τη χαλαρή δοµή της. Αλλωστε, οι αυξηµένες, σε σχέση µε τους άνδρες, οικογενειακές υποχρεώσεις των γυναικών συντελούν σε µια υποτυπώδη ανάπτυξη-πέρα απ αυτή της επαγγελµατικής οµάδας εν γένει- των οµάδων στο µικροεπίπεδο, δηλαδή στο επίπεδο των συναδέλφων, στους χώρους εργασίας, το οποίο αποτελεί εµπόδιο για την ανάπτυξη υψηλού επιπέδου επαγγελµατισµού. Το γεγονός αυτό καθορίζει αποφασιστικά τις δυνατότητες για διεκδικήσεις και αποτελεσµατική δράση στο επίπεδο της εργασίας και της επαγγελµατικής ανόδου. 6 Η διάσταση του φύλου στο επάγγελµα των εκπαιδευτικών: Υποκειµενικότητα, φροντίδα, επαγγελµατισµός 7 5 Σχετικές αναλύσεις βλ. στο: Αντωνοπούλου, Ζ., Γυναίκες σε διευθυντικές θέσεις στη Β/θµια εκπαίδευση: Μια φεµινιστική θεωρητική και εµπειρική προσέγγιση, Αδηµοσίευτη Μεταπτυχιακή Εργασία,.Μ.Π.Σ. Τοµέα Παιδαγωγικής, Θεσσαλονίκη, Β. Βασιλού-Παπαγεωργίου, «Το επάγγελµα και η κοινωνική θέση του εκπαιδευτικού. Θεωρητικές και ερευνητικές προσεγγίσεις», Τα Εκπαιδευτικά, (1992), σσ Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου και Κ. αλακούρα, «Η διάσταση του φύλου στο επάγγελµα των εκπαιδευτικών: Υποκειµενικότητα, φροντίδα, επαγγελµατισµός»στο Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου,

7 Τι σηµαίνει σήµερα για τις γυναίκες το να «είσαι/γίνεις» εκπαιδευτικός; Ποιες αναπαραστάσεις επαγγελµατικής ταυτότητας και ποια στοιχεία ιστορικότητας του επαγγέλµατος συγκροτούν σήµερα το περιεχόµενο των εννοιών «εκπαιδευτικός» και «εκπαιδευτικό έργο»; Ενδιαφέρον παρουσιάζει η µελέτη της επαγγελµατικής ταυτότητας των γυναικών εκπαιδευτικών. Ειδικότερα, όσα αφορούν στον επαγγελµατισµό, στην υποκειµενικότητα και στην ηθική της φροντίδας των γυναικών µελλοντικών εκπαιδευτικών, όπως οι διαστάσεις αυτές της ταυτότητάς τους φαίνεται να συγκροτούνται κάτω από την επίδραση των αναπαραστάσεών τους και των «λόγων» (οικογενειακού, κοινωνικού) για το επάγγελµα του/της εκπαιδευτικού. Η διαµόρφωση και το περιεχόµενο της ατοµικής και συλλογικής ταυτότητας των γυναικών εκπαιδευτικών, στη συγχρονική και ιστορική τους διάσταση, ο τρόπος που οι ίδιες αντιλαµβάνονται τον εαυτό τους και τη θέση τους στο χώρο της εκπαίδευσης και η στάση τους απέναντι σε παραδοσιακά συνδεδεµένες µε το επάγγελµα έννοιες και πρακτικές έχουν γίνει αντικείµενο µελέτης από τη στρουκτουραλιστική και µετα-στρουκτουραλιστική κυρίως κατεύθυνση της φεµινιστικής θεωρίας και έρευνας (Jaggar & Young 1998, Thompson 2003). Ειδικότερα, η µελέτη του επαγγελµατισµού των γυναικών εκπαιδευτικών, των υποκειµενικοτήτων τους και της έννοιας της φροντίδας καταλαµβάνει ιδιαίτερη θέση στη διεθνή έρευνα και βιβλιογραφία, αφενός λόγω του ενδιαφέροντος που παρουσιάζει το περιεχόµενό τους -καθώς διαφοροποιείται κάτω από την επίδραση της σύγχρονης πολιτικής θεωρίας (ειδικότερα, της φιλελεύθερης δηµοκρατίας), της εκπαιδευτικής πολιτικής και της φεµινιστικής κριτικής- και, αφετέρου, λόγω της σπουδαιότητάς τους ως παραµέτρων ανάλυσης στη µελέτη των ταυτοτήτων 8. Στον αγγλοσαξωνικό κυρίως χώρο έρευνας, οι θεωρητικές και εµπειρικές αναλύσεις σχηµατοποιούν το περιεχόµενο των εν λόγω εννοιών στην επαγγελµατική κατηγορία εκπαιδευτικός όπως παρακάτω: Η έννοια του επαγγελµατισµού, όπως αναδύεται µέσα από το σύγχρονο λόγο της πολιτικής και ειδικότερα της εκπαιδευτικής πολιτικής (λόγος των πολιτικών κοµµάτων, της πολιτικής ηγεσίας και του συνδικαλισµού) προσδιορίζεται από τα χαρακτηριστικά της αποδοτικότητας, της αποτελεσµατικότητας και της ανταγωνιστικότητας, αποβαίνοντας έτσι έννοια τεχνοκρατική µε πραγµατιστικό περιεχόµενο. ο εκπαιδευτικός, στο πλαίσιο αυτό, αντιµετωπίζεται ως µέσο εφαρµογής των εκάστοτε µεταρρυθµίσεων, και ως σηµαντικός φορέας υλοποίησης των εκπαιδευτικών αλλαγών (Dillabough 1999). Έτσι, η έννοια του επαγγελµατισµού συνδέεται επιπλέον και µε την ικανότητα εφαρµογής των εκπαιδευτικών αλλαγών, µε αποτέλεσµα να αποβαίνει ιδιότητα/στάση άκρως τεχνική και µετρήσιµη. Η διαφοροποίηση αυτή του επαγγελµατισµού συνδέεται µε την τοποθέτηση του σχολείου στο χώρο της αγοράς και την αντιµετώπιση της εκπαίδευσης από µέρους του κράτους ως σηµαντικού παράγοντα µετασχηµατισµού ενός έθνους σε οικονοµική δύναµη, στο πλαίσιο ενός είδους νέο-φιλελεύθερου ορθολογισµού, που τοποθετεί την ιερευνώντας το Φύλο: Ιστορική διάσταση και σύγχρονος προβληµατισµός στη Γενική, Επαγγελµατική και Συνεχιζόµενη Εκπαίδευση. Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2006, σσ Αναφορικά µε τον ελληνικό χώρο, παρότι στη βιβλιογραφία καταγράφονται έρευνες -περιορισµένες αριθµητικά συγκριτικά µε τις ευρωπαϊκές χώρες- σχετικά µε τη γυναικεία εργασία, και τη σχέση εκπαίδευσης, φύλου και επαγγελµατικών επιλογών/προπτικών (Αθανασιάδου εληγιάννη- Κουϊµτζή 1992, Deliyanni-Kouimtzi & Ziogou, 1995, εληγιάννη-κουϊµτζή, Μαζηρίδου & Κιοσέογλου 2003, εληγιάννη-κουϊµτζή & Σακκά 2005), απουσιάζουν τα ερευνητικά δεδοµένα σχετικά µε το επάγγελµα των εκπαιδευτικών κάτω από τη διάσταση του φύλου και ειδικότερα οι θεωρητικές αναλύσεις των εν λόγω εννοιών σε σχέση µε την επαγγελµατική ταυτότητα.

8 εκπαίδευση πιο αποτελεσµατικά στο πλαίσιο της καπιταλιστικής ιεράρχησης (Dillabough 1999). Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι η αντιµετώπιση αυτή του επαγγέλµατος των εκπαιδευτικών και η σύνδεσή του µε ορθολογιστικά χαρακτηριστικά -σε αντίθεση µε την παραδοσιακή του αντιµετώπιση ως επαγγέλµατος φροντίδας και κοινωνικής προσφοράς - συνιστά περισσότερο στάση των επίσηµων φορέων της εκπαίδευσης και δεν αντανακλά απόλυτα τη δηµόσια θέση για το επάγγελµα και τον εκπαιδευτικό. Στο χώρο δε των φεµινιστικών προσεγγίσεων προτείνεται µια εκ νέου απόεπαγγελµατοποίηση των εκπαιδευτικών και του έργου τους στο πλαίσιο της εισαγωγής της ηθικής της φροντίδας στο χώρο του σχολείου (Noddings 1992, 1994). Η σύγχρονη λοιπόν αντίληψη περί επαγγελµατισµού δηµιουργεί δυο αξιολογικά συγκρίσιµες κατηγορίες επαγγελµατικής ταυτότητας: την «ανώτερη», αυτή που προσδιορίζεται από τα προαναφερόµενα χαρακτηριστικά και την «κατώτερη», αυτήν από την οποία απουσιάζουν. Καθώς δε τα χαρακτηριστικά αυτά παραδοσιακά συνδέονται µε την ανδρική κοινωνικο-οικονοµική δράση και συµπεριφορά, η ανώτερη επαγγελµατική ταυτότητα γίνεται συνώνυµη της ανδρικής και η κατώτερη ταυτίζεται µε τη γυναικεία. Η υποκειµενικότητα, στο πλαίσιο της µετα-στρουκτουραλιστικής θεωρίας, ορίζεται «ως ο τρόπος/-οι µε τον οποίο/ους το άτοµο οργανώνει το περιεχόµενο των εµπειριών, των εικόνων, των αναµνήσεων κλπ. και σχηµατοποιεί την εικόνα για τον εαυτό του, την αντίληψη για τον εαυτό του και τους άλλους, και τις δυνατότητες ύπαρξής του στους ποικίλους τοµείς δράσης» (Tamboukou 2000: 465). Ο ορισµός αυτός της υποκειµενικότητας απορρέει από την αντιµετώπιση της έννοιας του «εαυτού» -στη µεταµοντέρνα φιλοσοφία- ως µιας ετερογενούς οντότητας µε φύση ρευστή, ως «χώρου», πολλαπλών «εαυτών» που δοµούνται κάτω από την επίδραση ποικίλων λόγων εξουσίας/γνώσης (Cammack & Kalmbach-Phillips 2002: 124, Jaggar & Young 1998: ). Αναφορικά λοιπόν µε την επαγγελµατική ταυτότητα («εαυτό») η υποκειµενικότητα συνιστά την αυτοαντίληψη του ατόµου ως υποκειµένου επαγγελµατικής επιλογής και δράσης και προσδιορίζεται από το βαθµό της προσωπικής εµπλοκής στην αξιολόγηση των εργασιακών παραµέτρων και στο σχεδιασµό της µελλοντικής επαγγελµατικής πορείας. Με την έννοια αυτή η υποκειµενικότητα, ως ενεργητική προσωπική εµπλοκή, είναι γενικά εµφανής στην ανδρική επαγγελµατική ταυτότητα και υποτονική στη γυναικεία, παρότι πρόσφατες έρευνες στον ευρωπαϊκό χώρο καταδεικνύουν µια σταδιακά εντονότερη προβολή της γυναικείας υποκειµενικότητας στον εκφερόµενο γυναικείο λόγο (Cammack & Kalmbach-Phillips 2002, Tamboukou 2000). Η έννοια της φροντίδας, ιστορικά συνδεδεµένη µε το γυναικείο επαγγελµατισµό τόσο ως κριτήριο επαγγελµατικής επιλογής όσο και ως συστατικό στοιχείο επαγγελµατικής στάσης και συµπεριφοράς, παρότι εξακολουθεί να προσδιορίζει την επαγγελµατική ταυτότητα και την υποκειµενικότητα των γυναικών εκπαιδευτικών (Tamboukou 2000 & 2003), σταδιακά φαίνεται να αποσυνδέεται από τον επαγγελµατικό τους αυτοπροσδιορισµό. Σε κάποιες µάλιστα µελέτες χαρακτηρίζεται από τις ίδιες τις γυναίκες ως αρνητική παράµετρος, δυναστευτική και περιοριστική για την επαγγελµατική τους συµπεριφορά και δράση (Tamboukou 2000, Cammack & Kalmbach-Phillips 2002). Η «ηθική της φροντίδας» όµως, που από τις αρχές όµως της δεκαετίας του 1980 προτάθηκε από τις φεµινίστριες της θεωρίας της διαφοράς των φύλων (gender difference theory ή caring theory) ως ένα ιδεώδες 9 που 9 Αναφορικά µε τον τρόπο που η φροντίδα θα πρέπει να συνδεθεί µε την εκπαίδευση και το ρόλο των εκπαιδευτικών παρουσιάζονται διαφωνίες, διαφορετικές απόψεις µεταξύ των φεµινιστριών της θεωρίας αυτής (Thompson 2003: 15-17, 25-28).

9 θα µπορούσε να αποτελέσει στόχο του σχολείου και µέσο για κοινωνική αλλαγή, (Noddings 1984) έχει προκαλέσει ευρεία συζήτηση στο πλαίσιο της φεµινιστικής φιλοσοφίας, για το κατά πόσο λειτουργεί θετικά για την επανεκτίµηση του γυναικείου επαγγελµατισµού στο χώρο της εκπαίδευσης ή ενδυναµώνει το έµφυλο περιεχόµενό του (Thompson 2003: 12-13,15-17, 25-28). Εκπαιδευτικοί σε διαδικασία αλλαγής. Στην ευρύτερη θεµατική που συνδέεται µε τη διάσταση του φύλου στην εκπαίδευση, γνωστή διεθνώς και στη χώρα µας ως «Εκπαίδευση και Φύλο» 10, κεντρικό άξονα αποτελούν, οπωσδήποτε, οι εκπαιδευτικοί καθώς οι αντιλήψεις, οι στάσεις και οι πρακτικές τους αποτελούν βασική προυπόθεση για την προώθηση αλλαγών στο σχολείο. Η σχετική µε το θέµα αυτό σύγχρονη έρευνα επικεντρώθηκε διεθνώς, σε πρώτο στάδιο, στις απόψεις των εκπαιδευτικών για τις συµπεριφορές και τις επιδόσεις των αγοριών και των κοριτσιών καθώς και για θέµατα αλληλεπίδρασης στη σχολική τάξη. Κατά την τελευταία δεκαετία η έρευνα εστιάζει: α) στις προσδοκίες των εκπαιδευτικών για τα δύο φύλα τόσο στο επίπεδο των επιδόσεων όσο και στο επίπεδο των επιλογών ζωής, και, β) στους τρόπους µε τους οποίους οι εκπαιδευτικοί προσεγγίζουν τα παιδιά και τις στρατηγικές που χρησιµοποιούν για την επίλυση θεµάτων που σχετίζονται µε αυτά. Στην Ελλάδα οι έρευνες για τους εκπαιδευτικούς και τον παράγοντα φύλο στην εκπαίδευση είναι νεότερες αλλά αυξάνονται συνεχώς τόσο αριθµητικά όσο και ως προς τις θεµατικές που διαπραγµατεύονται. 11 Σύµφωνα µε την έρευνα της Ελένης Μαραγκουδάκη η αριθµητική επικράτηση των γυναικών εκπαιδευτικών έναντι των ανδρών αποτελεί άµεση αντανάκλαση και προέκταση της τάσης υπερσυγκέντρωσης των φοιτητριών στις σχολές βασικής κατάρτισης των εκπαιδευτικών στα Πανεπιστήµια (Μαραγκουδάκη, 2003). Η Λαµπρινή Φρόση µελέτησε µε συστηµατικό τρόπο τη σηµασία εφαρµογής της µεθόδου «Ο εκπαιδευτικός ως ερευνητής» για την αλλαγή της στάσης των εκπαιδευτικών σε θέµατα ισότητας και σχέσεων των φύλων. Πιο συγκεκριµένα, διερευνά το ερώτηµα «ποια 10 Αναφέρουµε, ενδεικτικά, τις πρώτες σχετικές εκδόσεις στη χώρα µας κατά τη δεκαετία του1990, µία που φανερώνει το σχετικό ερευνητικό ενδιαφέρον στον πανεπιστηµιακό χώρο και οι άλλες δύο εκδόσεις της Γενικής Γραµµατείας Ισότητας και του Κ.Ε.Θ.Ι., ειδικών φορέων της πολιτείας: Β. εληγιάννη-σ.ζιώγου (επιµ.), Εκπαίδευση και Φύλο: Ιστορική διάσταση και σύγχρονος προβληµατισµός, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1993 (α έκδ.), Εκπαίδευση και Ισότητα Ευκαιριών, Αθήνα, Γενική Γραµµατεία Ισότητας, 1995, Εκπαίδευση και Φύλο. Νέες Τεχνολογίες. Αθήνα, Κ.Ε.Θ.Ι, Το σχετικό ερευνητικό ενδιαφέρον αυξήθηκε αισθητά στη χώρα µας από τη δεκαετία του 1990 όπως φαίνεται καθαρά από τις θεµατικές των εισηγήσεων σε ειδικό συνέδριο του Α.Π.Θ.. Βλ. Β. εληγιάννη-σ.ζιώγου (επιµ.), Εκπαιδευτικοί, Φύλο και Σχολική Πράξη, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, Ανασκόπηση της σχετικής µε το θέµα αυτό σύγχρονης βιβλιογραφίας στο Λ. Φρόση, «Εκπαιδευτικοί σε διαδικασία αλλαγής: Εφαρµογή της µεθόδου ο εκπαιδευτικός ως ερευνητής στην επιµόρφωση εκπαιδευτικών σε θέµατα ισότητας και σχέσεων των φύλων», ιδακτορική ιατριβή, Θεσσαλονίκη, Τµήµα Ψυχολογίας, Για τις αντιστάσεις των εκπαιδευτικών βλ. Λ.Φρόση Β. εληγιάννη, «Λόγοι εκπαιδευτικών για την προώθηση της ισότητας των φύλων στην εκπαίδευση: ιαµορφώνοντας ιδεολογίες και αντιστάσεις», Τµήµα Ψυχολογίας Α.Π.Θ., Επιστηµονική Επετηρίδα, τόµ. ΣΤ (2004), σσ Για την παρουσία των εκπαιδευτικών στις διάφορες βαθµίδες της εκπαίδευσης, βλ. Ε. Μαραγκουδάκη, «Ο παράγοντας φύλο στη ευτεροβάθµια και Τριτοβάθµια Εκπαίδευση: Οψεις συνέχειας και µεταβολής», στο: Β. εληγιάννη-σ.ζιώγου-λ.φρόση (επιµ.), Μελέτη:Φύλο και εκπαιδευτική πραγµατικότητα στην Ελλάδα. Προωθώντας παρεµβάσεις για την ισότητα των φύλων στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστηµα, Αθήνα, Κ.Ε.Θ.Ι., 2003, σσ Για την ιστορική διάσταση της παρουσίας, του έργου και της προσφοράς των γυναικών εκπαιδευτικών στην Ελλάδα, βλ. Σ. Ζιώγου- Καραστεργίου, ιερευνώντας το Φύλο: Ιστορική διάσταση και σύγχρονος προβληµατισµός στη Γενική, Επαγγελµατική και Συνεχιζόµενη Εκπαίδευση. Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2006, σσ

10 πραγµατικότητα αλλαγής κατασκευάζουν µε το λόγο τους οι εκπαιδευτικοί που συµµετείχαν σε πρόγραµµα επιµόρφωσης για θέµατα ισότητας των φύλων στην εκπαίδευση». Σύµφωνα µε τα συµπεράσµατα της έρευνας, στη διαδικασία αυτή καταγράφονται βασικά ρεπερτόρια αλλαγής που έχουν σχέση µε την αλλαγή ως αποκάλυψη µιας αλήθειας που δεν έβλεπαν ή δεν ήξεραν, ως συνειδητοποίηση και αποσαφήνιση µιας κατάστασης που ήδη γνώριζαν, ως αυτογνωσία-αυτοκριτική, ως ενίσχυση αξιών, ως µεταβολή απόψεων, ως απόκτηση επιστηµονικής ταυτότητας σε σχέση µε το ζήτηµα της ισότητας των φύλων, ως πίστη στον ενεργό-παρεµβατικό ρόλο του σχολείου και των εκπαιδευτικών, ως επίπτωση στις πρακτικές στην οικογενειακή και προσωπική ζωή, ως επίπτωση στις επαγγελµατικές πρακτικές, και, τέλος, ως ικανότητα διατύπωσης προτάσεων για συγκεκριµένους τρόπους παρέµβασης του σχολείου και των εκπαιδευτικών. 12 Η σύγχρονη έρευνα για τις απόψεις των εκπαιδευτικών σχετικά µε τα δύο φύλα διαπιστώνει ότι, ανεξάρτητα από το φύλο και τη βαθµίδα που υπηρετούν, αποδίδουν στερεοτυπικά χαρακτηριστικά προσωπικότητας και συµπεριφορές στα παιδιά, ανάλογα µε το φύλο. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται, για παράδειγµα, στην επιθετικότητα των αγοριών και την υπακοή των κοριτσιών, ενώ οι επιδόσεις των κοριτσιών συνδέονται µε την επιµέλεια και την προσπάθεια και των αγοριών µε το υψηλό επίπεδο των νοητικών τους ικανοτήτων. Στο επίπεδο της καθηµερινής πρακτικής στα σχολεία οι πρακτικές των εκπαιδευτικών σε επίπεδο χρήσης της γλώσσας, οργάνωσης της τάξης, ενίσχυσης συµπεριφορών, ποσοτικής και ποιοτικής αλληλεπίδρασης µε τα αγόρια και τα κορίτσια ευνοούν ή αδικούν το ένα ή το άλλο φύλο αναπαράγοντας, µε τον τρόπο αυτό, τους παραδοσιακούς ρόλους των φύλων. 13 Με βάση τα παραπάνω δεδοµένα, αναπτύχθηκαν µια σειρά από εκπαιδευτικά παρεµβατικά προγράµµατα που στοχεύουν στην ευαισθητοποίηση των εκπαιδευτικών σε θέµατα σχέσεων των φύλων και, συνεκδοχικά, στην αλλαγή της σχολικής πραγµατικότητας. Ιδιαίτερα κρίσιµος θεωρείται, οπωσδήποτε, ο ρόλος της Πολιτείας : Για τη σταδιακή διεύρυνση της ιδεολογίας για τον ενεργό-παρεµβατικό ρόλο του σχολείου και των ίδιων των εκπαιδευτικών. Για την εµφανή, πλέον, αναγκαιότητα εµπλουτισµού και διεύρυνσης της εκπαιδευτικής πολιτικής και την ανάπτυξη νέων Αναλυτικών Προγραµµάτων. Για την παροχή ευκαιριών επιµόρφωσης και δράσης. Πιο συγκεκριµένα, στο Κοινοτικό Πλαίσιο πρέπει, οπωσδήποτε, να συµπεριληφθεί, στις σχετικές δράσεις, η διάσταση του φύλου στην επιµόρφωση των εκπαιδευτικών όλων των βαθµίδων, και, Για την εξασφάλιση ευελιξίας στο σχολικό πρόγραµµα. Η «ευέλικτη ζώνη» και η «διαθεµατικότητα» αποτελεί µια πολύ καλή βάση για την υλοποίηση της πρότασης αυτής στη σχολική πράξη. «Η εκπροσώπηση των δύο φύλων στο εκπαιδευτικό επάγγελµα και οι προεκτάσεις της στο εκπαιδευτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι» 12 Λ. Φρόση, Εκπαιδευτικοί σε διαδικασία αλλαγής: εφαρµογή της µεθόδου «ο εκπαιδευτικός ως ερευνητής» στην επιµόρφωση των εκπαιδευτικών σε θέµατα ισότητας και σχέσεων των φύλων, Αδηµοσίευτη ιδακτορική διατριβή. Α.Π.Θ, Τµήµα Ψυχολογίας, Αριστοτέλειο Παν Θεσσαλονίκης, Λ.Φρόση-Β. εληγιάννη-κουϊµτζή, «Λόγοι εκπαιδευτικών για την προώθηση της ισότητας των φύλων στην εκπαίδευση: ιαµορφώνοντας ιδεολογίες και αντιστάσεις», στο Επιστηµονική Επετηρίδα, τ. ΣΤ, Τµήµα Ψυχολογίας, Θεσσαλονίκη, 2004, σ.145.

11 Ερευνητικό Κέντρο Ισότητας Φύλου (Ε.Κ.Ι.Φ.).Λευκωσία, 25 Νοεµβρίου 2008 Β ΜΕΡΟΣ.Σχολιασµός δεδοµένων έρευνας Η έρευνα διεξήχθη το πρώτο εξάµηνο του Το δείγµα επιλέχτηκε µε τη µέθοδο της τυχαίας στρωµατοποιηµένης δειγµατοληψίας. Συµµετείχαν συνολικά άτοµα (428 εκπαιδευτικοί, 448 γονείς, 764 τελειόφοιτοι ηµοτικού, 802 τελειόφοιτοι Γυµνασίου και 643 τελειόφοιτοι Λυκείου). Οι θεµατικές ενότητες ήταν: προτίµηση επαγγέλµατος εκπαιδευτικού προτίµηση φύλου εκπαιδευτικού ανά βαθµίδα χαρακτηριστικά εκπαιδευτικών (ανδρών- γυναικών) στερεότυπα σχολική κουλτούρα επιλογές µαθητών και κοινωνικός περίγυρος. Πρώτες Επισηµάνσεις: Η έρευνα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Στην Ελλάδα µέχρι τώρα έχουµε απλή καταγραφή σχετικών δεδοµένων. Στην έρευνα Κύπρο επιχειρούν να διερευνήσουν τάσεις. Σηµειώνεται, βέβαια, ότι σε πολλά σηµεία της έρευνας είναι εµφανής η απουσία εµβάθυνσης στις απόψεις που διατυπώνονται και ανάδειξης των αιτίων που οδηγούν σ' αυτές. Άλλες πάλι φορές είναι εµφανής η απουσία ορισµού εννοιών που θεωρούνται δεδοµένες, ωστόσο µπορεί να εκλαµβάνονται διαφορετικά από τον καθένα. (π.χ. τι σηµαίνει αντλώ ικανοποίηση από το επάγγελµα; ποια είναι η διαφορά µεταξύ ενδιαφέροντος και ευχάριστου µαθήµατος;) Τα αποτελέσµατα της έρευνας στις επιµέρους θεµατικές ενότητες είναι τα εξής: Α. Προτίµηση επαγγέλµατος εκπαιδευτικού Τα αγόρια, και στις τρεις εκπαιδευτικές βαθµίδες δεν προτιµούν για το µέλλον το επάγγελµα του εκπαιδευτικού. Ωστόσο, σε ό,τι αφορά τα κορίτσια το ποσοστό της άρνησης µειώνεται όσο η εκπαιδευτική βαθµίδα στην οποία φοιτούν µεγαλώνει. Το ποσοστό των κοριτσιών που θα επέλεγε το επάγγελµα της εκπαιδευτικού είναι σαφώς µεγαλύτερο από αυτό των αγοριών και στις τρεις βαθµίδες. ηµοτικό, Γυµνάσιο, Λύκειο: Αγόρια: 13,6%, 19,4% και 19,5%. Κορίτσια: 38,9, 36,1, 44,5 αντίστοιχα. Το ποσοστό των αγοριών που θα επέλεγε το επάγγελµα του εκπαιδευτικού είναι µεγαλύτερο στο Γυµνάσιο και το Λύκειο (ενδεχοµένως γιατί είναι περισσότεροι οι άνδρες εκπαιδευτικοί στη ευτεροβάθµια Εκπαίδευση). Το ποσοστό των κοριτσιών που θα επέλεγε το επάγγελµα του εκπαιδευτικού πέφτει ελαφρώς στο Γυµνάσιο (σε σχέση µε το ηµοτικό), ενώ γίνεται ακόµη µεγαλύτερο στο Λύκειο. Στη βαθµίδα αυτή, δηλαδή, οι µέν µαθήτριες οριστικοποιούν την αρχική προτίµησή τους στο εκπαιδευτικό

12 επάγγελµα ενώ βρίσκονται στη βαθµίδα όπου το επάγγελµα αυτό διαθέτει υψηλότερο κύρος, οι δε µαθητές στρέφονται προς το επάγγελµα αυτό µε κριτήρια κυρίως, συγχρονικά: κύρος, παρουσία ανδρών σε χώρους µάλιστα που συνδέονται µε επιστηµονικούς κλάδους που χαρακτηρίζονται ως «ανδρικοί» όπως είναι οι Φυσικές Επιστήµες και η Τεχνολογία.. Το ποσοστό των κοριτσιών που θα επέλεγε το επάγγελµα του/ της νηπιαγωγού είναι µεγαλύτερο από αυτό των αγοριών και στις τρεις βαθµίδες ( ηµοτικό, Γυµνάσιο, Λύκειο). Ωστόσο, και για τα δύο φύλα το ποσοστό αυτό πέφτει από το ηµοτικό στο Λύκειο, όπου µεγαλώνει το ποσοστό αυτών που προτιµούν το επάγγελµα του/ της καθηγητή/ καθηγήτριας, σε µια βαθµίδα, δηλαδή, όπου το επαγγελµατικό κύρος του εκπαιδευτικού διαφοροποιείται αισθητά. Λόγοι που προβάλλουν οι µαθητές και οι µαθήτριες για την επιλογή του επαγγέλµατος του/ της εκπαιδευτικού: Σε γενικές γραµµές, δεν παρατηρούνται σηµαντικές διαφορές µεταξύ των δύο φύλων. και τα δύο φύλα αναφέρουν µε την ίδια σειρά: 1) καλό ωράριο και διακοπές, 2) καλός µισθός, 3) κοινωνικά σεβαστό επάγγελµα. Τα αγόρια αναφέρουν: 4) συνδυάζεται µε τις ανάγκες της οικογένειας, 5) διορισµός από την κυβέρνηση, 6) µου αρέσει να δουλεύω µε παιδιά. Τα κορίτσια αναφέρουν: 4) µου αρέσει να δουλεύω µε παιδιά, 5) συνδυάζεται µε τις ανάγκες της οικογένειας, 6) διορισµός από την κυβέρνηση. Οι συνθήκες εργασίας και οι αµοιβές αποτελούν τους πρώτους λόγους επιλογής και για τα δύο φύλα γεγονός που παραπέµπει σε ρεαλιστικά κριτήρια ως προς το µισθό και στην ανάγκη του σύγχρονου ανθρώπου για ελεύθερο χρόνο. Η έµφαση στο κοινωνικό κύρος του επαγγέλµατος φανερώνει ότι διατηρούνται στο επάγγελµα αυτό χαρακτηριστικά «λειτουργήµατος» και κοινωνικής προσφοράς. Στη συνέχεια, το γεγονός ότι οι λόγοι σχετικά µε τις ανάγκες της οικογένειας και την αγάπη για τα παιδιά προβάλλονται και από τα δύο φύλα έχει ιδιαίτερη σηµασία γιατί φανερώνουν διεύρυνση στην ταυτότητα των αγοριών. Οι ιδιότητες αυτές ταυτίζονταν µέχρι σήµερα κυρίως µε τις επαγγελµατικές επιλογές των κοριτσιών, ενώ µε την έρευνα αυτή αποτελούν εµφανώς προτεραιότητες και κριτήρια επιλογής επαγγέλµατος και για τα αγόρια. Τα ερωτήµατα που προκύπτουν, σε σχέση µε τον επαγγελµατισµό, είναι η απουσία «στρατηγικών καριέρας», και η απεξάρτηση της προσωπικής από την επαγγελµατική ζωή. Λόγοι που προβάλλουν οι εκπαιδευτικοί για την επιλογή του επαγγέλµατος του/ της εκπαιδευτικού: εν παρατηρούνται σηµαντικές διαφορές µεταξύ ανδρών και γυναικών εκπαιδευτικών. Άνδρες εκπαιδευτικοί: 1) ελεύθερα απογεύµατα, 2) προσφορά στην κοινωνία, 3) διακοπές, 4) προσφορά επαγγελµατικής ικανοποίησης, 5) ψηλός µισθός, 6) ευχάριστο κλίµα εργασίας, 7) ευκαιρία για κοινωνικές σχέσεις, 8) ευκαιρίες για επαγγελµατική ανέλιξη, 9) ψηλή κοινωνική θέση. Γυναίκες εκπαιδευτικοί: 1) ελεύθερα απογεύµατα, 2) προσφορά επαγγελµατικής ικανοποίησης, 3) προσφορά στην κοινωνία, 4) διακοπές, 5) ψηλός µισθός, 6) ευχάριστο κλίµα εργασίας, 7) ευκαιρία για κοινωνικές σχέσεις, 8) ψηλή κοινωνική θέση, 9) ευκαιρίες για επαγγελµατική ανέλιξη.

13 Ο ελεύθερος χρόνος αποτελεί προτεραιότητα για όλους τους εκπαιδευτικούς. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η επίκληση της κοινωνικής προσφοράς στη δεύτερη θέση από τους άνδρες και σε χαµηλότερη, την τρίτη, για τις γυναίκες, αφού προηγείται γι αυτές η επαγγελµατική ικανοποίηση. Στη συνέχεια γίνεται εµφανής η ικανοποιητική αµοιβή των εκπαιδευτικών στην Κύπρο (γεγονός που δεν παρατηρείται στην Ελλάδα), και το ευχάριστο κλίµα εργασίας στα σχολεία. Οι ευκαιρίες για επαγγελµατική ανέλιξη προηγούνται για τους άνδρες ενώ αποτελούν τον τελευταίο λόγο για τις γυναίκες, πράγµα που επιβεβαιώνεται και από την ιδιαίτερα χαµηλή συµµετοχή τους στις ανώτερες θέσεις της εκπαιδευτικής ιεραρχίας. Η γενική εικόνα των απόψεων των εκπαιδευτικών οδηγεί προς µια θετική εικόνα επαγγελµατία, γεγονός που θεωρούµε ότι επηρεάζει τις µελλοντικές επιλογές των µαθητών/µαθητριών. Β. Προτίµηση φύλου εκπαιδευτικού ανά βαθµίδα Η πλειοψηφία των µαθητών Γυµνασίου (58,8%) και Λυκείου (63,3%) και των µαθητριών Λυκείου (52,8%) θεωρούν την υπερεκπροσώπηση γυναικών στην εκπαίδευση αρνητικό, ενώ η πλειοψηφία των µαθητριών Γυµνασίου (57,8%) θετικό. Τόσο οι άνδρες όσο και οι γυναίκες εκπαιδευτικοί θεωρούν την υπερεκπροσώπηση γυναικών στο νηπιαγωγείο θετικό, ενώ στο Γυµνάσιο και, κυρίως, στο Λύκειο αρνητικό. Το ίδιο ισχύει και για τους γονείς (µητέρες και πατέρες). Η πλειοψηφία των µαθητών και των µαθητριών ηµοτικού θα προτιµούσαν τον ίδιο αριθµό ανδρών και γυναικών δασκάλων. Επίσης, η πλειοψηφία των µαθητών και των µαθητριών ( ηµοτικού, Γυµνασίου και Λυκείου) δεν εκφράζουν προτίµηση για το φύλο του διευθυντή. Στα αγόρια υψηλό το ποσοστό και αυτών που θα προτιµούσαν άνδρα διευθυντή. Η πλειοψηφία των εκπαιδευτικών (άνδρες: 84% και γυναίκες: 57%) θα προτιµούσαν άνδρα διευθυντή. Ωστόσο, υψηλό το ποσοστό των γυναικών εκπαιδευτικών που θα προτιµούσαν γυναίκα (43%)- πολύ υψηλότερο δε από το ποσοστό των ανδρών (16%)που εκφράζουν την ίδια προτίµηση. Οι εκπαιδευτικοί (άνδρες και γυναίκες) πιστεύουν ότι η υποεκπροσώπηση των ανδρών στο εκπαιδευτικό σύστηµα επηρεάζει: α) τη µαθησιακή κουλτούρα του σχολείου, β) την καλλιέργεια ισότιµων προτύπων ανδρών και γυναικών, γ) την καταστολή της βίας στα σχολεία, δ) την κόσµια συµπεριφορά των αγοριών, ε) την κόσµια συµπεριφορά των κοριτσιών, στ) τη συµφιλίωση της οικογένειας µε την επαγγελµατική ζωή των νέων. Ωστόσο, υψηλό το ποσοστό των γυναικών που πιστεύουν πως δεν επηρεάζει: α) τη µαθησιακή κουλτούρα του σχολείου, β) την κόσµια συµπεριφορά των κοριτσιών, γ) την συµφιλίωση της οικογένειας µε την επαγγελµατική ζωή των νέων. Σχετικά µε την υπερεκπροσώπηση των γυναικών στην εκπαίδευση παρατηρείται οµοφωνία από τις διάφορες οµάδες αναφοράς αφού και οι µαθητές-µαθήτριες και οι εκπαιδευτικοί και οι γονείς θεωρούν ως αρνητικό χαρακτηριστικό την υπερεκπροσώπηση των γυναικών όσο ανεβαίνουµε τις βαθµίδες. Ενώ, δηλαδή, είναι θετικό στοιχείο στο Νηπιαγωγείο είναι αρνητικό στο Γυµνάσιο (µε µόνη διαφωνία τις µαθήτριες του Γυµνασίου) και, κυρίως, στο Λύκειο. Η σαφής αυτή συνάρτηση µε τις βαθµίδες εκπαίδευσης φανερώνει, σύµφωνα µε τη σχετική βιβλιογραφία, ότι η

14 αξιολόγηση της παρουσίας των γυναικών εκπαιδευτικών συνδέεται στενά α) µε τη γνώση και τον επιστηµονικό χώρο αφού στο Λύκειο η διδασκαλία έχει µεγαλύτερη συνάφεια µε τις επιµέρους Επιστήµες, β) µε την ηλικία των εκπαιδευόµενων, παράµετρος που παραπέµπει σε θέµατα σχέσεων και πειθαρχίας εκπαιδευτικούεκπαιδευόµενων, και, γ) µε το χρόνο που διαθέτουν οι γυναίκες εκπαιδευτικοί σε συνάρτηση µε τις οικογενειακές τους υποχρεώσεις.. Οι γυναίκες, δηλαδή, γίνονται αποδεκτές στις χαµηλές βαθµίδες που η προτεραιότητα σχετίζεται µε τη φροντίδα και την αγάπη και λιγότερο αποδεκτές στις ανώτερες βαθµίδες όπου τα προαπαιτούµενα επαγγελµατικής επιτυχίας αυξάνονται. ιαφαίνεται, ίσως, εδώ κάποια έλλειψη εµπιστοσύνης στην αποτελεσµατικότητα των γυναικών εκπαιδευτικών γεγονός που αποκτά τις πραγµατικές του διαστάσεις αν συνδυαστεί µε τα θετικά στοιχεία που επιµετρώνται στην υπερεκπροσώπηση των ανδρών στο Λύκειο (µε τη διαφωνία µέρους, µόνον, γυναικών). Ενδιαφέρουσα θα ήταν εδώ µια ποιοτική έρευνα, ώστε να διαφανούν και να αποτυπωθούν όλοι οι λόγοι για τους οποίους θεωρείται αρνητική η υπερεκπροσώπηση των γυναικών στην εκπαίδευση Στη διεύθυνση των σχολείων είναι εµφανής η προτίµηση σε άνδρες ιευθυντές από τους εκπαιδευτικούς ενώ οι µαθητές και µαθήτριες όλων των βαθµίδων δεν εκφράζουν προτίµηση στο φύλο του ιευθυντή. Οι καθηγήτριες υποστηρίζουν σε µεγάλο βαθµό την παρουσία γυναικών σε διευθυντικές θέσεις ενώ τα αγόρια εκφράζουν σε υψηλά ποσοστά και την προτίµησή τους σε άνδρες ιευθυντές. Αντιστάσεις, δηλαδή, στην παρουσία των γυναικών σε θέσεις ιεραρχίας παραµένουν µόνον σε µέρος των αγοριών. Οπωσδήποτε, η µέχρι τώρα πολύ µικρή συµµετοχή των γυναικών σε θέσεις εκπαιδευτικής ιεραρχίας επηρεάζει, προσδιορίζει και, ως ένα βαθµό, καθορίζει τις προτιµήσεις αυτές όλων των οµάδων αναφοράς. Θεωρούµε, όµως, ότι είναι ιδιαίτερα σηµαντικό το γεγονός ότι ένα υψηλό ποσοστό γυναικών εκπαιδευτικών (43%) προτιµά γυναίκα διευθύντρια σχολείου, επειδή αποτελεί σαφή ένδειξη ότι οι γυναίκες αρχίζουν να αλλάζουν θέση στα ζητήµατα αυτά και να στρέφουν τις προτεραιότητές τους και προς τη διεκδίκηση θέσεων εξουσίας. Τα ποσοστά αυτά αποτελούν ευοίωνες ενδείξεις για το µέλλον. Γ. Χαρακτηριστικά Εκπαιδευτικών: ανδρών-γυναικών Η πλειοψηφία των µαθητών και των µαθητριών του ηµοτικού θεωρούν ότι οι δασκάλες είναι πιο φιλικές, οι δάσκαλοι πιο αυστηροί, ενώ η διάσταση της δικαιοσύνης δεν επηρεάζεται από το φύλο του εκπαιδευτικού. Η πλειοψηφία των µαθητών και των µαθητριών του Γυµνασίου και του Λυκείου θεωρούν ότι οι καθηγήτριες είναι πιο φιλικές, οι καθηγητές πιο αυστηροί, ενώ η διάσταση της αµεροληψίας, της αποδοτικότητας, της αδιαφορίας και της εχεµύθειας δεν επηρεάζονται από το φύλο του εκπαιδευτικού. Οι µαθητές και οι µαθήτριες διαφοροποιούν τα χαρακτηριστικά ανδρών και γυναικών εκπαιδευτικών µόνον ως προς τη φιλικότητα και την αυστηρότητα..στερεότυπα

15 Τα παιδιά στην πλειοψηφία τους δεν εκφράζουν στερεοτυπικές απόψεις. Τα κορίτσια φαίνεται να εκφράζουν λιγότερο στερεοτυπικές απόψεις από τα αγόρια, όπως και τα µεγαλύτερα σε ηλικία παιδιά από τα µικρότερα. Η πλειοψηφία των µαθητών και των µαθητριών Γυµνασίου διαφωνούν µε τις παρακάτω απόψεις: «Οι γυναίκες πρέπει να εργάζονται σκληρότερα από τους άνδρες για να αποδείξουν ότι αξίζουν», «Τα µικρά παιδιά επηρεάζονται αρνητικά, όταν η µητέρα εργάζεται» (υψηλό όµως και το ποσοστό των αγοριών που συµφωνούν), «Με ενοχλεί να βλέπω έναν άνδρα να ασχολείται µε τις δουλειές του σπιτιού» (υψηλό όµως και το ποσοστό των αγοριών που συµφωνούν), «εν ταιριάζει σε άνδρες να διδάσκουν σε µικρές τάξεις του σχολείου» (υψηλό όµως και το ποσοστό των αγοριών που συµφωνούν), «Θα µε ενοχλούσε, αν το παιδί µου διδασκόταν από άνδρα νηπιαγωγό». Η πλειοψηφία των µαθητών και των µαθητριών Γυµνασίου συµφωνούν µε τις παρακάτω απόψεις: «Αν και οι δύο σύζυγοι εργάζονται, θα πρέπει να µοιράζονται τις φροντίδες του σπιτιού» (τα κορίτσια συµφωνούν περισσότερο από τα αγόρια), «Θα προτιµούσα να στείλω το παιδί µου σε δηµοτικό όπου υπάρχει ίση αντιπροσώπευση ανδρών και γυναικών εκπαιδευτικών», «Το µητρικό ένστικτο της γυναίκας τη βοηθά να είναι καλύτερη εκπαιδευτικός» (τα κορίτσια συµφωνούν περισσότερο από τα αγόρια). Η πλειοψηφία των µαθητών Γυµνασίου συµφωνούν µε τις παρακάτω απόψεις: «Όταν µια γυναίκα στοχεύει να κάνει καριέρα, επηρεάζεται αρνητικά η σχέση της µε το σύζυγό της» και «Όταν εργάζεται ο σύζυγος, η σύζυγος πρέπει να φροντίζει τα παιδιά και το σπίτι», ενώ η πλειοψηφία των µαθητριών διαφωνούν. Η πλειοψηφία των µαθητών και των µαθητριών Λυκείου διαφωνούν µε τις παρακάτω απόψεις: «Οι γυναίκες πρέπει να εργάζονται σκληρότερα από τους άνδρες για να αποδείξουν ότι αξίζουν», «Όταν εργάζεται ο σύζυγος, η σύζυγος πρέπει να φροντίζει τα παιδιά και το σπίτι» (υψηλό όµως και το ποσοστό των αγοριών που συµφωνούν), «Τα µικρά παιδιά επηρεάζονται αρνητικά, όταν η µητέρα εργάζεται» (υψηλό όµως και το ποσοστό των αγοριών που συµφωνούν), «Με ενοχλεί να βλέπω έναν άνδρα να ασχολείται µε τις δουλειές του σπιτιού» (υψηλό όµως και το ποσοστό των αγοριών που συµφωνούν), «εν ταιριάζει σε άνδρες να διδάσκουν σε µικρές τάξεις του σχολείου» (υψηλό όµως και το ποσοστό των αγοριών που συµφωνούν), «Θα µε ενοχλούσε, αν το παιδί µου διδασκόταν από άνδρα νηπιαγωγό» (υψηλό όµως και το ποσοστό των αγοριών που συµφωνούν). Η πλειοψηφία των µαθητών και των µαθητριών Λυκείου συµφωνούν µε τις παρακάτω απόψεις: «Αν και οι δύο σύζυγοι εργάζονται, θα πρέπει να µοιράζονται τις φροντίδες του σπιτιού» (τα κορίτσια συµφωνούν περισσότερο από τα αγόρια), «Θα προτιµούσα να στείλω το παιδί µου σε δηµοτικό όπου υπάρχει ίση αντιπροσώπευση ανδρών και γυναικών εκπαιδευτικών», «Το µητρικό ένστικτο της γυναίκας τη βοηθά να είναι καλύτερη εκπαιδευτικός» (τα κορίτσια συµφωνούν περισσότερο από τα αγόρια). Η πλειοψηφία των µαθητών Λυκείου συµφωνούν µε την άποψη: «Όταν µια γυναίκα στοχεύει να κάνει καριέρα, επηρεάζεται αρνητικά η σχέση της µε το σύζυγό της», ενώ η πλειοψηφία των µαθητριών διαφωνούν. Οι γονείς, σε γενικές γραµµές, δεν εκφράζουν στερεοτυπικές απόψεις. Οι γυναίκες φαίνεται να εκφράζουν λιγότερο στερεοτυπικές απόψεις από τους άνδρες. Η πλειοψηφία των γονέων διαφωνούν µε τις παρακάτω απόψεις: «Οι γυναίκες πρέπει να εργάζονται σκληρότερα από τους άνδρες για να αποδείξουν ότι αξίζουν»

16 (περισσότερο διαφωνούν οι άνδρες), «Όταν εργάζεται ο σύζυγος, η σύζυγος πρέπει να φροντίζει τα παιδιά και το σπίτι» (περισσότερο διαφωνούν οι γυναίκες), «Με ενοχλεί να βλέπω έναν άνδρα να ασχολείται µε τις δουλειές του σπιτιού» (περισσότερο διαφωνούν οι γυναίκες), «εν ταιριάζει σε άνδρες να διδάσκουν σε µικρές τάξεις του σχολείου» (περισσότερο διαφωνούν οι γυναίκες), «Θα µε ενοχλούσε, αν το παιδί µου διδασκόταν από άνδρα νηπιαγωγό» (περισσότερο διαφωνούν οι γυναίκες). Η πλειοψηφία των γονέων συµφωνούν µε τις παρακάτω απόψεις: «Τα µικρά παιδιά επηρεάζονται αρνητικά, όταν η µητέρα εργάζεται» (περισσότερο συµφωνούν οι άνδρες/ επίσης, µεγάλο το ποσοστό των γονέων που διαφωνεί), «Αν και οι δύο σύζυγοι εργάζονται, θα πρέπει να µοιράζονται τις φροντίδες του σπιτιού» (περισσότερο συµφωνούν οι γυναίκες), «Θα προτιµούσα να στείλω το παιδί µου σε δηµοτικό όπου υπάρχει ίση αντιπροσώπευση ανδρών και γυναικών εκπαιδευτικών» (περισσότερο συµφωνούν οι άνδρες), «Αγόρια και κορίτσια πρέπει να βοηθούν στο καθάρισµα του σπιτιού» (περισσότερο συµφωνούν οι γυναίκες), «Τα αγόρια πρέπει να αναλαµβάνουν τις πιο βαριές δουλειές στο σπίτι» (περισσότερο συµφωνούν οι άνδρες/ επίσης, µεγάλο το ποσοστό των γυναικών που διαφωνεί). Η πλειοψηφία των ανδρών συµφωνούν µε την άποψη: «Όταν µια γυναίκα στοχεύει να κάνει καριέρα, επηρεάζεται αρνητικά η σχέση της µε το σύζυγό της», ενώ η πλειοψηφία των γυναικών διαφωνούν. Επίσης, η πλειοψηφία των ανδρών διαφωνούν µε την άποψη: «Το µητρικό ένστικτο της γυναίκας τη βοηθά να είναι καλύτερη εκπαιδευτικός», ενώ η πλειοψηφία των γυναικών συµφωνούν. Ε Σχολική κουλτούρα Σύµφωνα µε τους γονείς, η απουσία ή η µειωµένη παρουσία ανδρών εκπαιδευτικών στα σχολεία δεν επηρεάζει τη µάθηση και το γεγονός ότι τα αγόρια εγκαταλείπουν το σχολείο, αλλά επηρεάζει την αύξηση της βίας στα σχολεία και την έλλειψη σεβασµού από τους µαθητές προς τους καθηγητές. Σύµφωνα µε τους µαθητές ηµοτικού, ο άνδρας εκπαιδευτικός δεν εξασφαλίζει µόνο περισσότερη πειθαρχία, αλλά και πιο ευχάριστο και ενδιαφέρον µάθηµα. Οι µαθήτριες ηµοτικού από την άλλη υποστηρίζουν ότι µπορεί ο άνδρας εκπαιδευτικός να εξασφαλίζει περισσότερη πειθαρχία, αλλά η γυναίκα εκπαιδευτικός κάνει το µάθηµα πιο ευχάριστο και ενδιαφέρον. Σύµφωνα µε τους µαθητές Γυµνασίου, το φύλο του εκπαιδευτικού δεν επηρεάζει το πόσο αποτελεσµατικό και οργανωµένο είναι το µάθηµα, αλλά περισσότερη πειθαρχία εξασφαλίζει ο άνδρας εκπαιδευτικός, ενώ πιο ευχάριστο γίνεται το µάθηµα µε γυναίκα εκπαιδευτικό. Ως προς τη διάσταση ενδιαφέρον, οι απόψεις των µαθητών µοιράζονται: το 39.6% δηλώνει ότι το φύλο του εκπαιδευτικού δεν επηρεάζει το πόσο ενδιαφέρον είναι το µάθηµα και το 39.6% θεωρεί ότι πιο ενδιαφέρον είναι το µάθηµα µε γυναίκα εκπαιδευτικό. Για τις µαθήτριες Γυµνασίου, το φύλο του εκπαιδευτικού δεν επηρεάζει το πόσο ευχάριστο, αποτελεσµατικό, ενδιαφέρον και οργανωµένο είναι το µάθηµα, περισσότερη όµως πειθαρχία εξασφαλίζει ο άνδρας εκπαιδευτικός. Σύµφωνα µε τους µαθητές Λυκείου, το φύλο του εκπαιδευτικού δεν επηρεάζει το πόσο ευχάριστο, αποτελεσµατικό, ενδιαφέρον και οργανωµένο είναι το µάθηµα, περισσότερη όµως πειθαρχία εξασφαλίζει ο άνδρας εκπαιδευτικός. Οι µαθήτριες

17 Λυκείου συµφωνούν, πιστεύουν όµως ότι δεν έχουµε διαφοροποίηση ούτε ως προς τη διάσταση πειθαρχία, αν και ένα υψηλό ποσοστό (40.3%) υποστηρίζει ό,τι και τα αγόρια. Οι µαθήτριες ηµοτικού υποστηρίζουν ότι το φύλο του εκπαιδευτικού δεν επηρεάζει τη συµπεριφορά τους µέσα στην τάξη (προσοχή, εργατικότητα, ευγένεια, πειθαρχία). Οι µαθητές ηµοτικού, από την άλλη, υποστηρίζουν ότι το φύλο του εκπαιδευτικού επηρεάζει µόνο την πειθαρχία που επιδεικνύουν µέσα στην τάξη (άνδρας εκπαιδευτικός= περισσότερη πειθαρχία). Οι µαθήτριες Γυµνασίου υποστηρίζουν ότι το φύλο του εκπαιδευτικού δεν επηρεάζει τη συµπεριφορά τους µέσα στην τάξη (προσοχή, ευγένεια, πειθαρχία, αποδοτικότητα, συνέπεια). Οι µαθητές Γυµνασίου, από την άλλη, υποστηρίζουν ότι το φύλο του εκπαιδευτικού επηρεάζει µόνο την πειθαρχία που επιδεικνύουν µέσα στην τάξη (άνδρας εκπαιδευτικός= περισσότερη πειθαρχία). Τόσο οι µαθήτριες όσο και οι µαθητές Λυκείου υποστηρίζουν ότι το φύλο του εκπαιδευτικού δεν επηρεάζει τη συµπεριφορά τους µέσα στην τάξη (προσοχή, ευγένεια, πειθαρχία, αποδοτικότητα, συνέπεια). Το φύλο του εκπαιδευτικού δεν επηρεάζει τη συµπεριφορά των κοριτσιών µέσα στην τάξη και στις τρεις βαθµίδες ( ηµοτικό, Γυµνάσιο, Λύκειο), ενώ φαίνεται να επηρεάζει τη συµπεριφορά των αγοριών ως προς τη διάσταση πειθαρχία µόνο στο ηµοτικό και το Γυµνάσιο (άνδρας εκπαιδευτικός= περισσότερη πειθαρχία). Οι µαθητές ηµοτικού προτιµούν για τους αθλητικούς αγώνες, τις ελεύθερες δραστηριότητες και τα παιχνίδια στην αυλή κατά το διάλειµµα άνδρα εκπαιδευτικό, ενώ για τις εκδροµές, τις εκπαιδευτικές επισκέψεις και τις γιορτές γυναίκα εκπαιδευτικό. Οι µαθήτριες ηµοτικού προτιµούν για τους αθλητικούς αγώνες άνδρα εκπαιδευτικό, για τις ελεύθερες δραστηριότητες, τις εκδροµές, τις εκπαιδευτικές επισκέψεις και τις γιορτές γυναίκα εκπαιδευτικό, ενώ για τα παιχνίδια στην αυλή κατά το διάλειµµα δεν εκφράζουν προτίµηση για το φύλο (ένα µεγάλο βέβαια ποσοστό δηλώνει ότι προτιµά γυναίκα). Οι µαθητές Λυκείου προτιµούν για τους αθλητικούς αγώνες άνδρα εκπαιδευτικό, ενώ για τις εκδροµές, τις εκπαιδευτικές επισκέψεις, τους οµίλους, τις γιορτές και τις καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, τα διαλείµµατα και τις εφηµερίες δεν εκφράζουν προτίµηση (µεγάλο το ποσοστό αυτών που θα προτιµούσε γυναίκα εκπαιδευτικό). Όσον αφορά στη συµβουλευτική και την επαγγελµατική αγωγή είναι µοιρασµένοι: 30.6% δεν εκφράζει προτίµηση, 34.9% προτιµά γυναίκα εκπαιδευτικό, 34.5% άνδρα. Οι µαθήτριες Λυκείου για τους αθλητικούς αγώνες, τις εκδροµές, τις εκπαιδευτικές επισκέψεις, τους οµίλους, τα διαλείµµατα και τις εφηµερίες δεν εκφράζουν προτίµηση (µεγάλο το ποσοστό αυτών που θα προτιµούσε γυναίκα εκπαιδευτικό). Για τις γιορτές και τις καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, και για τη συµβουλευτική και την επαγγελµατική αγωγή, το µεγαλύτερο ποσοστό δηλώνει ότι προτιµά γυναίκα (µεγάλο το ποσοστό των κοριτσιών που δεν εκφράζουν προτίµηση για το φύλο του εκπαιδευτικού). Κάποιες δραστηριότητες, όπως οι εκδροµές, οι εκπαιδευτικές επισκέψεις, οι γιορτές και οι καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, συνδέονται µε το γυναικείο φύλο και κάποιες, όπως οι αθλητικοί αγώνες, µε το ανδρικό. Στο ηµοτικό πιο στερεοτυπικές απόψεις και προτιµήσεις. Στο Λύκειο βλέπουµε να υποχωρούν αισθητά.

18 ΣΤ Επιλογές µαθητών και κοινωνικός περίγυροςβ Η πλειοψηφία των ανδρών και γυναικών εκπαιδευτικών δεν ενθαρρύνουν τα αγόρια να ακολουθήσουν το επάγγελµα του εκπαιδευτικού. Ενθαρρύνουν, όµως, τα κορίτσια µεγάλο, βέβαια, και το ποσοστό αυτών που δεν το κάνουν (45% των ανδρών και 39.9% των γυναικών). Η πλειοψηφία των γονέων ενθαρρύνουν τόσο τα κορίτσια όσο και τα αγόρια να ακολουθήσουν το επάγγελµα του εκπαιδευτικού.

19 ιαπιστώσεις / Σχόλια Προτάσεις/Προοπτικές για το µέλλον Α. Προτίµηση επαγγέλµατος εκπαιδευτικού Το επάγγελµα του εκπαιδευτικού διαθέτει ακόµα υψηλή εκτίµηση στη νέα γενιά παρά το γεγονός ότι τα ποσοστά των µαθητών και µαθητριών που το επιλέγουν µειώνεται σε σχέση µε το παρελθόν. Η διαφορά µεταξύ των δύο φύλων, βέβαια, είναι µεγάλη. Αναφέρουµε, ενδεικτικά, ότι σε έρευνα της δεκαετίας του 1990 το επάγγελµα της εκπαιδευτικού κατέχει την πρώτη θέση στις επιλογές των µαθητριών, ενώ σε έρευνα του 2007 του Τµήµατος Ψυχολογίας η επιλογή αυτή βρίσκεται στην τρίτη θέση (το ερώτηµα είναι: «Κατηγορία πρώτου κατά προτεραιότητα επαγγέλµατος µε το οποίο θα επιδιώξεις να ασχοληθείς»). Η ίδια αναλογία παρατηρείται και στις επιλογές των µαθητών µε τη διαφορά ότι βρίσκεται σε χαµηλότερα επίπεδα της κλίµακας των επαγγελµατικών επιλογών τους. Στην έρευνα του 2007 το επάγγελµα του εκπαιδευτικού κατέχει την πέµπτη θέση (τα αντίστοιχα ποσοστά είναι 18,7% για τα κορίτσια και 6,5% για τα αγόρια.). 14 Το παράδειγµα των Παιδαγωγικών Τµηµάτων, βέβαια, αποδεικνύει τη µεγάλη σηµασία που διαδραµατίζει η εξασφάλιση µιας θέσης εργασίας στη σηµερινή εποχή. Το γεγονός ότι οι απόφοιτοι των Παιδαγωγικών Τµηµάτων διορίζονται αµέσως επηρεάζει εµφανώς τις επαγγελµατικές επιλογές των νέων (αγοριών και κοριτσιών) µε αποτέλεσµα τα τµήµατα αυτά να κερδίζουν τις προτιµήσεις των καλύτερων µάλιστα µαθητών και µαθητριών του Λυκείου. Οι λόγοι που επικαλούνται οι νέοι της Κύπρου φανερώνουν ότι: Ο ελεύθερος χρόνος αποτελεί µεταβλητή ιδιαίτερα σηµαντική για το σύγχρονο άνθρωπο («καλό ωράριο και διακοπές». Το επάγγελµα του εκπαιδευτικού είναι από τα καλά αµειβόµενα στην Κύπρο («καλός µισθός»), γεγονός που δεν µπορούµε να το υποστηρίξουµε για την Ελλάδα. Η παρουσία των οικονοµικών απολαβών στη δεύτερη θέση και για τις µαθήτριες αποτελεί µεταβλητή ιδιαίτερης σηµασίας γιατί φανερώνει ρεαλιστικότητα και στις επιλογές των κοριτσιών σε σχέση µε προηγούµενες έρευνες που οι οικονοµικοί λόγοι τοποθετούνταν σε χαµηλότερη κλίµακα από εκείνους της αγάπης προς τα παιδιά και της κοινωνικής προσφοράς. Το κοινωνικό κύρος του επαγγέλµατος είναι υψηλό («κοινωνικά σεβαστό επάγγελµα») Το επάγγελµα αυτό, εποµένως, διατηρεί και σήµερα χαρακτηριστικά «λειτουργήµατος» τόσο για τα κορίτσια όσο και τα αγόρια γεγονός που φανερώνει έµµεσα ότι διάθεση για κοινωνική προσφορά είναι ψηλά στις κλίµακες των εφήβων. Η επισήµανση και από τα δύο φύλα ως λόγων επιλογής τη δηµιουργία οικογένειας και την αγάπη προς τα παιδιά («µου αρέσει να δουλεύω µε παιδιά», «συνδυάζεται µε τις ανάγκες της οικογένειας»), είναι ιδιαίτερα σηµαντική γιατί φανερώνει ότι οι προτεραιότητες αυτές που χαρακτήριζαν µέχρι σήµερα κυρίως τις επιλογές των κοριτσιών διευρύνονται και αποτελούν βασικούς άξονες και στις επιλογές των αγοριών. Το γεγονός ότι σε προηγούµενες έρευνες οι επιλογές αυτές δεν καταγράφονται από τους µαθητές δεν σηµαίνει ότι δεν υπήρχαν αλλά, πιθανότατα, ότι οι γενικότερες συνθήκες δεν επέτρεπαν στα αγόρια να εξωτερικεύσουν τις διαθέσεις 14 Β. εληγιάννη-ελ.γωνίδα, Εκπαιδευτικές και Επαγγελµατικές Επιλογές Εφήβων: ιερεύνηση των αντιλήψεων στα θέµατα της ισότητας των δύο φύλων της ελληνικής σχολικής κοινότητας (µαθητές/τριες,εκπαιδευτικοί, γονείς). Πανελλήνια έρευνα. Τελική έκθεση αποτελεσµάτων. Μέρος Α Ποσοτική έρευνα. Θεσσαλονίκη, 2007, τ. Α, σ.185.

20 τους αυτές και να «οµολογήσουν» ότι η αγάπη για τα παιδιά και τη δηµιουργία οικογένειας αποτελούν βασικούς λόγους επιλογής του επαγγέλµατος του εκπαιδευτικού. Στο σηµείο αυτό είναι εµφανής η διεύρυνση της ταυτότητας των αγοριών προς τον συναισθηµατικό τοµέα. Οι λόγοι που επικαλούνται οι εκπαιδευτικοί της Κύπρου φανερώνουν ότι: Ο ελεύθερος χρόνος αποτελεί προτεραιότητα για όλους τους εκπαιδευτικούς, άνδρες και γυναίκες. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η επίκληση της κοινωνικής προσφοράς στη δεύτερη θέση από τους άνδρες και σε χαµηλότερη, την τρίτη, για τις γυναίκες, αφού προηγείται γι αυτές η επαγγελµατική ικανοποίηση. Οι γυναίκες θεωρούν σηµαντικότερο το γεγονός ότι το επάγγελµα αυτό ευχαριστεί τις ίδιες, ενώ οι άνδρες εµφανίζονται να λειτουργούν πιο αλτρουϊστικά δίνοντας έµφαση στην κοινωνική προσφορά. Στη συνέχεια γίνεται εµφανής η ικανοποιητική αµοιβή των εκπαιδευτικών στην Κύπρο (γεγονός που δεν παρατηρείται στην Ελλάδα), και το ευχάριστο κλίµα εργασίας στα σχολεία. Οι ευκαιρίες για επαγγελµατική ανέλιξη προηγούνται για τους άνδρες ενώ αποτελούν τον τελευταίο λόγο για τις γυναίκες, πράγµα που επιβεβαιώνεται και από την ιδιαίτερα χαµηλή συµµετοχή τους στις ανώτερες θέσεις της εκπαιδευτικής ιεραρχίας. Επιλογικά, οι εκπαιδευτικοί στην Κύπρο εµφανίζουν µια ιδιαίτερα θετική εικόνα αφού είναι ευχαριστηµένοι από τις συνθήκες εργασίας στα σχολεία, ικανοποιηµένοι από τις απολαβές και έχουν ως βασική προτεραιότητά τους την προσφορά στην κοινωνία. Θεωρούµε το δεδοµένο αυτό ιδιαίτερης βαρύτητας για τις επαγγελµατικής επιλογές των νέων, αφού η εικόνα αυτή αποτελεί θετικό πρότυπο για τους µαθητές και µαθήτριες. Στις επιλογές των νέων, σηµαντικό εύρηµα θεωρείται η εµφανής διεύρυνση των ταυτοτήτων φύλου αφού οι µαθήτριες συµπεριλαµβάνουν σε υψηλή θέση στην κλίµακά τους οικονοµικούς λόγους και οι µαθητές επικαλούνται συναισθηµατικούς, όπως την αγάπη για τα παιδιά και τη δηµιουργία οικογένειας. Β. Προτίµηση φύλου εκπαιδευτικού ανά βαθµίδα Σχετικά µε την υπερεκπροσώπηση των γυναικών στην εκπαίδευση παρατηρείται οµοφωνία από τις διάφορες οµάδες αναφοράς αφού και οι µαθητές-µαθήτριες και οι εκπαιδευτικοί και οι γονείς θεωρούν ως αρνητικό χαρακτηριστικό την υπερεκπροσώπηση των γυναικών όσο ανεβαίνουµε τις βαθµίδες: θετικό στο Νηπιαγωγείο και αρνητικό στο Γυµνάσιο (µε µόνη διαφωνία τις µαθήτριες του Γυµνασίου) και, κυρίως, στο Λύκειο. Η σαφής αυτή συνάρτηση µε τις βαθµίδες εκπαίδευσης φανερώνει, σύµφωνα µε τη σχετική βιβλιογραφία, ότι η αξιολόγηση της παρουσίας των γυναικών εκπαιδευτικών συνδέεται στενά α) µε τον επιστηµονικό χώρο αφού στο Λύκειο η διδασκαλία έχει