Μάθημα 2 & 3. Αντικείμενο της επιστήμης της Νεοελληνικής Φιλολογίας. Μορφές: Σχήματα λόγου

Transcript

1 ΦΦΝ01. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ. Αγγελάτος Δ. Ασκήσεις & Εφαρμογές. Γιωτοπούλου Α. Μάθημα 2 & 3. Αντικείμενο της επιστήμης της Νεοελληνικής Φιλολογίας. Μορφές: Σχήματα λόγου Βιβλιογραφία Αχιλ. Τζάρτζανος, Νεοελληνική σύνταξις (της κοινής δημοτικής), τ.β, Αθήνα, Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων, 1953 [2η], Εφαρμογές Σχήματα λόγου: α) γραμματικά-συντακτικά (γραμματικά, κατά τη θέση των όρων συντακτικά, κατά τη συντακτική πληρότητα του λόγου). β) σημασιολογικά/τρόποι α) γραμματικά-συντακτικά σχετικά με τη γραμματική συμφωνία των λέξεων Η κυρά 'Ρήνη του Κριτού, του Δούκα η θυγατέρα, χρόνους της γράφουν τα προικιά, χρόνους ταπανωπροίκια (δημοτικό) Ο Διάκος σαν τ' αγροίκησε πολύ του κακοφάνη (δημοτικό) Εγώ όσους ήξερα όπου δένουν συμφέροντα με τους ξένους και με τους διαφταρμενους τους εδικούς μας ή πολιτικοί ή στρατιωτικοί, δεν τους έλεγα τον όρκον (Μακρυγιάννης, Απομνημονεύματα) Σαν παίρνεις τον κατήφορο, την άκρη το ποτάμι (δημοτικό) Τα Κλαυδιανά, παλιό βυζαντινό χωριό, κοιμάται (Π. Παπαχριστοδούλου, Χριστούγεννα στη Θράκη) Ταντρειωμένα κόκκαλα ξεθάψτε του γονιού σας (δημοτικό) Θερμοί δακρύων σταλαγμοί (Ι. Γρυπάρης, Σκαραβαίοι και Τερρακότες) Ποιος είδε τον αμάραντο σε τι γκρεμό φυτρώνει (δημοτικό) σχετικά με τη θέση των λέξεων Πίνω το ωριοστάλαχτο της πλάκας το φαρμάκι (δημοτικό) Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει (Δ. Σολωμός, Ελεύθεροι Πολιορκημένοι) Διαπρεπή οι αθάνατοι έδωσαν των ανθρώπων και ατίμητα δώρα. (Α. Κάλβος, Εις Πάργαν, στρ. β') Επί την λίμνην ούτως αυγερινά πετάουσι τα πλήθη των μελισσών, όταν γλυκύ του έαρος φυσάει το πνεύμα (Α. Κάλβος, Ωκεανός, στρ. κζ') Εμπήκε ο Μάης με τα τριαντάφυλλα κι ο Απρίλης με τα ρόδα (δημοτικό) 1

2 Δεν πρέπει να βιαστώ, ναργήσω δεν μου πρέπει (Α. Σικελιανός, Αντίδωρος) Στο Παλαμήδι ο γιος του Μάζη κι η κόρη του Γιαβή στο Γκάζι. (Κ. Βάρναλης, Οι μοιραίοι) Μοναχή το δρόμο επήρες, εξανάλθες μοναχή (Δ. Σολωμός, Ύμνος στην Ελευθερίαν) Τραγούδι τραγουστήστε μου, χιλιοτραγουδισμένο (Κ. Παλαμά, Ασάλευτη Ζωή) Ανάκουστος κελαίδισμός και λιποθυμισμένος (Δ. Σολωμός, Ελεύθεροι Πολιορκημένοι) Τον πύργο πάει και γυροβολάει (δημοτικό) Εσύ μονάχα έχεις κορίτσια; Ο άλλος κόσμος δεν έχουν; (Α. Παπαδιαμάντη, Η Φόνισσα) Σ αυτόν τον κόσμο που μαστε, άλλοι τον είχαν πρώτα (δημοτικό) Προαιώνια, πρόκοσμη, προκατακλυσμιαία, νύμφη ωραία, τροπικών μαγεμένη φροντίδα, κεκαυμένων ζωνών αφοσίωση ακμαία, φλογερών, μαύρων πλασμάτων αχτίδα. (Ρ. Φιλύρας, Η Σελήνη) ως προς την πληρότητα του λόγου Στα έμπα μπήκε σαν αητός, στα ξέβγα σαν πετρίτης (δημοτικό) Παίρνω κι εγώ τον μαύρο μου να πάω να τον ποτίσω. να τον ποτίσω κρύο νερό και δροσερό χορτάρι (δημοτικό) Ακούει ντουφέκια και βροντούν, σπαθιά λαμποκοπάνε (δημοτικό) Δεν είν εδώ το Χόρμοβο, δεν είν η Λαμποβίτσα. εδώ είν το Σούλι το κακό, εδώ είν το Κακοσούλι (δημοτικό) Πέρασε ράχες και βουνά (δημοτικό) Αστροπελέκι και φωτιά να πέσει στις αυλές σου (δημοτικό) Ω θάνατε, λυπήσου με, λυπήσου με και φθάσε (Δ. Σολωμός, Ο θάνατος του βοσκού) Οι Αθηναίοι, συντροφιές συντροφιές, έφευγαν από την πόλη (Π. Χάρη, Μακρινός Κόσμος) Ο Ανδρούτσος είναι ξακουστός, είναι και ξακουσμένος (δημοτικό) Αχός βαρύς ακούγεται, πολλά τουφέκια πέφτουν. Μήνα σε γάμο ρίχνονται, μήνα σε χαροκόπι; Ουδέ σε γάμο ρίχνονται, ουδέ σε χαροκόπι. Η Δέσπω κάνει πόλεμο με νύμφες και μ αγγόνια. (δημοτικό) β) σημασιολογικά μεταφορά του Απόλλωνος τα χρυσά δώρα (Α. Κάλβος, Ο Φιλόπατρις, στρ. α') του λυσσώντος ανέμου την ορμήν (Α. Κάλβος, Εις Θάνατον, στρ. δ') την πτερωτήν βροντήν (Α. Κάλβος, Εις Μούσας, στρ. ιγ') 2

3 πτερόεντα φωνήεντα (Α. Κάλβος, Η Βρεττανική Μούσα, στρ. ιβ ') ο ήλιος χρυσόνει τα πανιά των (Α. Κάλβος, Τα Ηφαίστεια, στρ. ιδ') το χάλκεον χέρι βαρύ του φόβου (Α. Κάλβος, Εις Σάμον, στρ. α') σύγνεφα ολόχρυσα (Α. Κάλβος, Εις την Νίκην, στρ. γ') Στης ιστορίας το διάσελο όρθιος ο γιος πολέμαγε. (Ν. Βρεττάκος, Μάνα και γιος) οξειδώθηκα μες στη νοτιά των ανθρώπων (Ο. Ελύτης, ΆξιονΈστί, Τα Πάθη) συνεκδοχή Τούρκος το τριγυρίζει χρόνους δώδεκα (δημοτικό) Κάθε κλαδί και κλέφτης (δημοτικό) Του ανθρώπου τα γόνατα ιδού πετάουν. (Α. Κάλβος, Εις Δόξαν) Αραπιάς άτι, γάλλου νους, βόλι Τουρκιά;, τόπι Άγγλου. (Δ. Σολωμός, Ελεύθεροι Πολιορκημένοι) μετωνυμία τονε ζηλέυει η χώρα (δημοτικό) φέρτε κρασί Μονεμβασιά να πιουν οι αντρειωμένοι (δημοτικό) Η τρίμορφος Εκάτη εθεώρει τα πλοία. (Α. Κάλβος, Ο Ωκεανός) υπερβολή σε δυο βουνά είναι οι πλάτες του, σαν κάστρο η κεφαλή του (δημοτικό) στο έμπα χίλους έκοψε, στο έβγα δυο χιλιάδες (δημοτικό) παρομοίωση ωσάν χαράς ιδέα (Α. Κάλβος, Εις Αγαρηνούς, στρ. στ ) Αλλ ως, κατά τό βράδυ το θερινόν, ανάπτονται ταχείαι, συχναί η ολύμπιαι αστραπαί καί θαμβόνουσι τούς οδοιπόρους. Ούτως τά μέν θηκάρια σορηδόν εριμμένα 69 κρύπτουν τήν γήν, τούς βράχους. ο δέ σιδηροχάρμης ο άφοβος Αρης, Κινεί τήν νήσον... (Α. Κάλβος, Εις Ψαρά, στρ. ιστ -ιη ) 3

4 μια θάλασσα μέσα μου σα λίμνη γλυκόστρωτη και σαν ωκιανός ανοιχτή και μεγάλη (Κ. Παλαμάς, Μια πίκρα) προσωποποίηση Ο Διγενής ψυχομαχεί κι η γης τονε τρομάσσει (δημοτικό) Ακτίνα τ ουρανού χαριτωμένη (Γ. Χορτάτζης, Ερωφίλη).ο άγγελος χορεύει τού πολέμου. δάφνας μοιράζει. (Α. Κάλβος, Εις Σούλι, στρ. γ') Βιτσέντζος Κορνάρος, Ερωτόκριτος [: Ε' Μέρος στίχ ] (1713, γραφ ) 1 Ήρθεν η ώρα κι ο καιρός κ η μέρα ξημερώνει να φανερώση ο Ρώκριτος το πρόσωπο που χώνει. Εφάνη ολόχαρη η αυγή και τη δροσούλα ρίχνει, σημάδια τση ξεφάντωσης κείνη την ώρα δείχνει. Χορτάρια εβγήκαν εις τη γη, τα δεντρουλάκια ανθίσα κι από τσ' αγκάλες τ' ουρανού γλυκύς βορράς εφύσα. Τα περιγιάλια ελάμπασι κι η θάλασσα εκοιμάτο, γλυκύς σκοπός εις τα δεντρά κ εις τα νερά εγρικάτο. Ολόχαρη και λαμπυρή η μέρα ξημερώνει, εγέλαν η ανατολή κ η δύση καμαρώνει. Ο ήλιος τες ακτίνες του παρά ποτέ στολίζει με λάμψη, κι όλα τα βουνά και κάμπους ομορφίζει. Χαμοπετώντας τα πουλιά εγλυκοκιλαδούσα, στα κλωναράκια των δεντρών έσμιγαν κ εφιλούσα. Δυο δυο εζευγαρώνασι, ζεστός καιρός εκίνα, έσμιξες, γάμους και χαρές εδείχνασι κ εκείνα. Εσκόρπισεν η συννεφιά, οι αντάρες εχαθήκα, πολλά σημάδια τση χαράς στον ουρανό εφανήκα. Παρά ποτέ τως λαμπυρά, τριγύρου στολισμένα, στον ουρανό είν' τα νέφαλα σαν παραχρουσωμένα. Τα πάθη πλιο δεν κιλαδεί το πρικαμένο αηδόνι, αμέ πετά πασίχαρο, μ' άλλα πουλιά σιμώνει. Γελούν τση χώρας τα στενά κ οι στράτες καμαρώνου, όλα γρικούν κουρφές χαρές κι όλα τσι φανερώνου. Και μες στη σκοτεινή φλακήν, οπού 'το η Αρετούσα, εμπήκα δυο όμορφα πουλιά κ εγλυκοκιλαδούσα. 1 Βιτσ. Κορνάρος, Ερωτόκριτος, (κριτ. έκδ.: Στυλ. Αλεξίου), Αθήνα, Εστία, 1980 [4 η ανατ.: 1995],

5 Ανδρ. Κάλβος, «Ο Ωκεανός»: Λύρα (1824) Γῆ τῶν θεῶν φροντίδα, Ἑλλὰς ἡρώων μητέρα, φίλη, γλυκεῖα πατρίδα μου νύκτα δουλείας σ ἐσκέπασε, νύκτα αἰώνων. 5 Οὕτω εἰς τὸ χάος ἀμέτρητον τῶν οὐρανίων ἐρήμων, νυκτερινὸς ἐξάπλωσεν ἔρεβος τὰ πλατέα πένθιμα ἐμβόλια. 10 Καὶ εἰς τὴν σκοτιὰν βαθεῖαν, εἰς τὸ ἀπέραντον διάστημα, τὰ φῶτα σιγαλέα κινῶνται τῶν ἀστέρων λελυπημένα. 15 Ἐχάθηκαν ᾗ πόλεις, ἐχάθηκαν τὰ δάση, κ ἡ θάλασσα κοιμᾶται καὶ τὰ βουνά καὶ ὁ θόρυβος παύει τῶν ζώντων. 20 Εἰς τὰ φρικτὰ βασίλεια ὁμοιάζει τοῦ θανάτου ἡ φύσις ὅλη ἐκεῖθεν ἦχος ποτὲ δὲν ἔρχεται ὕμνων ἢ θρήνων. 25 Ἀλλὰ τῶν μακαρίων σταύλων ἰδοὺ τὰ ἠῶα κάγκελλα ᾗ Ὥραι ἀνοίγουσιν, ἰδοὺ τὰ ἀκάμαντα ἄλογα τοῦ Ἡλίου ἐκβαίνουν. 30 Χρυσᾶ, φλογώδη, καίουσι τοὺς δρόμους τοῦ ἀέρος τὰ ἀμιλλητήρια πέταλα τοὺς οὐρανοὺς φωτίζουσι λάμπουσαι ᾗ χαίται. 35 Τώρα ἐξανοίγει τ ἄνθη εἰς τὸν δροσώδη κόλπον τῆς γῆς ἡ αὐγή καὶ φαίνονται τώρα τῶν φιλοπόνων ἀνδρῶν τὰ ἔργα. 40 Τὰ μυρισμένα χείλη τῆς ἡμέρας φιλούσι τὸ ἀναπαυμένον μέτωπον τῆς οἰκουμένης φεύγουσιν ὄνειρα, σκότος, 45 Ὕπνος, σιγή καὶ πάλιν τὰ χωράφια, τὴν θάλασσαν, τὸν ἀέρα γεμίζουσι καὶ τὰς πόλεις με κρότον, ποίμνια καὶ λύραι. 50 Εἰς τοῦ σπηλαίου τὸ στόμα ἰδοὺ προβαίνει ὁ μέγας λέων, τὸν φοβερὸν λαιμὸν τετριχωμένον βρέμων τινάζει. 55 Ὁ ἀετὸς ἀφίνει τοὺς κρημνοὺς ὑψηλούς κτυπάουσιν ᾗ πτέρυγες τὰ νέφη, καὶ τὸν ὄλυμπον ἡ κλαγγὴ σχίζει. 60 Ἔθλιψε τὴν Ἑλλάδα νύκτα πολλῶν αἰώνων, νύκτα μακρᾶς δουλείας, αἰσχύνη ἀνδρῶν, ἢ θέλημα τῶν ἀθανάτων. 65 Ἡ χώρα τότε ἐφαίνετο ναὸς ἠριπομένος, ὅπου οἱ ψαλμοὶ σιγάουσι καὶ τοῦ κισσοῦ τὰ ἀτρέμητα φύλλα κοιμῶνται. 70 Ὡσὰν ἐπὶ τὴν ἄπειρον θάλασσαν τῶν ὀνείρων, ὀλίγαι, ἀπηλπισμέναι ψυχαὶ νεκρῶν διαβαίνουσι με δίχως βίαν 75 Οὕτως ἀπὸ τοῦ Ἄθωνος τὰ δένδρα, ἕως τοὺς βράχους τῆς Κυθήρας, κυλίουσα τὴν ἅμαξαν βραδεῖαν, οὐρανοδρόμον 80 5

6 Ἡ τρίμορφος Ἑκάτη ἐθεώρει τὰ πλοῖα, εἰς τοῦ Αἰγαίου τους κόλπους λάμνοντα ἀδόξως, φεύγοντα διασκορπισμένα. 85 Σὺ τότε, ὦ λαμπροτάτη κόρη Διός, τοῦ κόσμου μόνη παρηγορία, τὴν γῆν μου σὺ ἐνθυμήθηκες ὦ Ἐλευθερία. 90 Ἦλθ ἡ θεά κατέβη εἰς τὰ παραθαλάσσια κλειτὰ τῆς Χίου τὰς χεῖρας ἄπλωσ ὀρθή, καὶ κλαίουσα λέγει τοιάδε 95 Ὠκεανέ, πατέρα τῶν χορῶν ἀθανάτων, ἄκουσον τὴν φωνήν μου, καὶ τῆς ψυχῆς μου τέλεσον τὸν μέγαν πόθον. 100 Ἔνδοξον θρόνον εἶχον εἰς τὴν Ἑλλάδα τύραννοι πρὸ πολλοῦ τὸν κρατούσι, σήμερον σὺ βοήθησον, δός μου τὸν θρόνον. 105 Ὅταν τοὺς ἀνοήτους φεύγω θνητούς, μὲ δέχονται ᾗ πατρικαί σου ἀγκάλαι ἡ ἐλπίς μου εἰς τὴν ἀγάπην σου στηρίζεται ὅλη. 110 Εἶπε κ εὐθὺς ἐπάνω εἰς τὰς ῥοὰς ἐχύθη τοῦ Ὠκεανοῦ, φωτίζουσα τὰ νῶτα ὑγρὰ καὶ θεία, πρόφαντος λάμψις. 115 Ἀστράπτουσι τὰ κύματα ὡς οἱ οὐρανοί, καὶ ἀνέφελος, ξάστερος φέγγει ὁ ἥλιος καὶ τὰ πολλὰ νησία δείχνει τοῦ Αἰγαίου. 120 Πρόσεχε τώρα ὡς ἄνεμος σφοδρὸς μέσα εἰς τὰ δάση, ὁ ἀλαλαγμὸς σηκώνεται ἄκουε τῶν πλεόντων τὸ ἔια μάλα. 125 Σχισμένη ὑπὸ μυρίας πρώρας ἀφρίζει ἡ θάλασσα, τὰ πτερωμένα ἀδράχτια ἐλεύθερα ἐξαπλώνονται εἰς τὸν ἀέρα. 130 Ἐπὶ τὴν λίμνην οὕτως αὐγερινὰ πετάουσι τὰ πλήθη τῶν μελίσσων ὅταν γλυκὺ τοῦ ἔαρος φυσάῃ τὸ πνεῦμα 135 Ἐπὶ τὴν ἄμμον οὕτω περιπατοῦν οἱ λέοντες ζητοῦντες τὰ κοπάδια, τὴν θέρμην τῶν ὀνύχων ἔαν αἰσθανθῶσιν 140 Οὕτως ἐὰν τὴν δύναμιν ἀκούσουν τῶν πτερύγων οἱ ἀετοί, τὸ κτύπημα τῶν βροντῶν ὑπερήφανοι καταφρονοῦσι. 145 Πεφιλημένα θρέμματα Ὠκεανοῦ, γενναῖα καὶ τῆς Ἑλλάδος γνήσια τέκνα, καὶ πρωτοστάται Ἐλευθερίας 150 Χαίρετε σεῖς καυχήματα τῶν θαυμασίων (Σπετζίας, Ὕδρας, Ψαρῶν,) σκοπέλων, ὅπου ποτὲ δὲν ἄραξε φόβος κινδύνου. 155 Κατευοδοῖτε! - Ὁρμήσατε τὰ συναγμένα πλοῖα ὦ ἀνδρεῖοι σκορπίσατε τὸν στόλον, κατακαύσατε στόλον βαρβάρων. 160 Τὰ δειλὰ τῶν ἐχθρῶν σας πλήθη καταφρονήσατε τὴν κόμην πάντα ὁ θρίαμβος στέφει τῶν ὑπὲρ πάτρης κινδυνευόντων

7 Ὦ ἐπουράνιος χεῖρα! σὲ βλέπω κυβερνοῦσαν τὰ τρομερὰ πηδάλια, καὶ τῶν ἡρῴων ᾗ πρώραι ἰδοὺ πετάουν. 170 Ἰδοὺ κροτοῦν, συντρίβουσι τοὺς πύργους θαλασσίους ἐχθρῶν ἀπείρων σκάφη, ναύτας, ἱστία, κατάρτια ἡ φλόγα τρώγει 175 Καὶ καταπίνει ἡ θάλασσα τὰ λείψανα τὴν νίκην ὕψωσ, ὦ λύρα ἂν ἥρωες δοξάζονται, τὸ θεῖον φιλεῖ τοὺς ὕμνους. 180 Ὠθωμανὲ ὑπερήφανε ποῦ εἶσαι; νέον στόλον φέρε, ὦ μωρέ, καὶ σύναξε νέαν δάφνην οἱ Ἕλληνες θέλουν ἁρπάξειν Ανδρ. Κάλβος, Ωδαί. H Λύρα-Λυρικά-Aπόσπασμα άτιτλου ποιήματος, (επιμ.: Γ. Δάλλας), Aθήνα, Ωκεανίδα, 1997,

8 Εμμ. Ροΐδης, Πάπισσα Ιωάννα (1866) 3 Δ. Σολωμός, Λάμπρος ( ) 4 3 Εμμ. Ροΐδης, Άπαντα, τ.α : , (επιμ.: Ά. Αγγέλου), Αθήνα, Ερμής, 1978, , 177, 181 και Διον. Σολωμός, Άπαντα, τ.α : Ποιήματα, (επιμ. : Λ. Πολίτης), Αθήνα, Ίκαρος, 1979[4η 1 η : 1948],