«ΟΙ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ»

Transcript

1 ΑΡΗΣΟΣΔΛΔΗΟ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ ΣΜΖΜΑ ΔΠΗΣΖΜΖ ΦΤΗΚΖ ΑΓΧΓΖ ΚΑΗ ΑΘΛΖΣΗΜΟΤ «ΟΙ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ» Αριςτερά ο Κωνςταντίνοσ Σφζτςασ με τον γιο του Βαςίλθ. Βαρυμπόμπθ 1933 ΔΠΗΒΛΔΠΧΝ:ΝΗΚΟΛΑΟ ΒΑΒΡΗΣΑ ΓΑΛΑΣΔΗΑ ΚΑΣΗΚΖ ΑΔΜ:15239 ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ ΜΑΡΣΗΟ 2015

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1.ΠΔΡΗΛΖΦΖ - ΔΤΥΑΡΗΣΗΔ 2.ΔΗΑΓΧΓΖ 2.1 Κνηλσληθή νξγάλσζε 2.2 Διιελνθσλία 3. Καζεκεξηλόηεηα 3.1 Κηελνηξνθία 4. Κύθινο Εσήο i) Πξνμεληό Δηδίζηα ii) Αξξαβώλαο iii) Γάκνο iv) Πηζηξόθηα v) Γέλλεζε vi) Βάθηηζε vii) Θάλαηνο viii) Πέλζνο 5.Θξεζθεία 6. Υνξνί i) ηζάκηθν ii) ζπξηό iii) ζπξηό ζηα ηξία

3 7. Μνπζηθή Όξγαλα 8. Αλδξηθή θνξεζηά 9. Γπλαηθεία Φνξεζηά 10. Βηβιηνγξαθία 11.Παξάξηεκα θσηνγξαθηθνύ πιηθνύ ΠΔΡΗΛΖΦΖ Η πηπρηαθή απηή εξγαζία έρεη σο ζέκα ηα ήζε θαη ηα έζηκα ησλ αξαθαηζάλσλ ζηνλ λνκό Αηηηθήο θαη ηελ ζρέζε απηώλ κε ηελ κνπζηθνρνξεπηηθή παξάδνζε ησλ πεξηνρώλ ηνπ λνκνύ κε ηδηαίηεξε αλαθνξά ζηνλ παξαδνζηαθό γάκν, ζηνπο ρνξνύο θαη ηα ηξαγνύδηα πνπ ηνλ ζπλνδεύνπλ θαη ζηηο παξαδνζηαθέο θνξεζηέο. Κύξηνο ζθνπόο ηεο είλαη ε θαηαγξαθή ησλ εζίκσλ ζε κία όζν ην δπλαηόλ αμηόπηζηε εξεπλεηηθή Δξγαζία. Η ζπιινγή θαη ε θαηαγξαθή όισλ απηώλ ησλ πιεξνθνξηώλ έγηλε κε ηε κέζνδν ηεο πξνζσπηθήο ζπλέληεπμεο αλνηθηνύ ηύπνπ θαζώο θαη κε ζηνηρεία από βηβιηνγξαθία ηεο πεξηνρήο. Κάπνηεο από ηηο ζπλεληεύμεηο θαηαγξάθηεθαλ ζε video. Η έξεπλα έγηλε ζηνλ λνκό Αηηηθήο κε ηδηαίηεξεο πιεξνθνξίεο από ηηο πεξηνρέο ηεο Βάξεο, ηελ Πάξλεζα, Βαξπκπόκπε θαζώο θαη πεξηνρέο ησλ κεζνγείσλ όπσο ε Κεξαηέα, ε Π.Φσθαία θαη ηα Λεγξελά. *Δπραξηζηίεο Θα ήζεια λα επραξηζηήζσ γηα ηελ πνιύηηκε βνήζεηα ηνπο θαηά ηελ δηάξθεηα ηεο έξεπλαο ηνλ θύξην Υξήζην Σόιηα, ρνξεπηή θαη ρνξνδηδάζθαιν παξαδνζηαθώλ ρνξώλ θαζσο θαη ηνλ θύξην Κσλζηαληίλν Σζνπάλε πηπρηνύρν ηεο Αλσηάηεο Δθθιεζηαζηηθήο ρνιήο Αζελώλ θαη δηδάθηνξα ζηνλ ηνκέα ηεο Ιζηνξίαο θαη Φηινζνθίαο ησλ Θξεζθεπκάησλ ζηελ ζενινγηθή ζρνιή ηνπ παλεπηζηεκίνπ ηνπ Βνπθνπξεζηίνπ.

4 ΔΗΑΓΧΓΖ Οη αξαθαηζάλνη ή αξαθαηζαλαίνη, όπσο απηνπξνζδηνξίδνληαη νη ίδηνη, είλαη έλα λνκαδηθό πνηκεληθό θύιν πνπ βξίζθεηαη ζήκεξα εγθαηεζηεκέλν ηόζν ζε νιόθιεξν ηνλ ρώξν ηεο επεηξσηηθήο Διιάδαο όζν θαη ζηηο πέξημ απηήο πεξηνρέο ηεο ρεξζνλήζνπ ηνπ Αίκνπ. Καηά θαηξνύο γξάθηεθαλ πνιιά γηα ηελ εζληθόηεηα ηνπο θαη ηελ εηπκνινγία ηεο ιέμεο «αξαθαηζάλνη». Ωο πξνο ηελ θαηαγσγή, νη πεξηζζόηεξνη εξεπλεηέο ηνπο ζεσξνύλ σο ειιεληθό θύιν αθνύ αλέθαζελ ειιελνθσλνύζαλ, γεγνλόο πνπ ππνδειώλεη ηελ εζληθή ηνπο θαηαγσγή. Ο πξώηνο επηζηήκνλαο πνπ κειέηεζε εθηελώο ηνπο αξαθαηζάλνπο είλαη ν Γαλόο γισζζνιόγνο Κάξζηελ Υεγθ, θαζεγεηήο ζην Παλεπηζηήκην ηεο Κνπεγράγεο, ν νπνίνο ηαμίδεςε ζηελ Διιάδα ηε δεθαεηία ηνπ 1920 θαη κειέηεζε ηε δηάιεθην θαη ηηο παξαδόζεηο ηνπο. Ο Höeg (Υεγθ) ππνζηεξίδεη όηη νη αξαθαηζάλνη είλαη αξραηνειιεληθό θύιν θαη πξνζπάζεζε λα βξεη παξαδείγκαηα λνκαδηζκνύ ζηελ αξραία Διιάδα. 1 Έλαο άιινο επηζηήκνλαο πνπ έδεζε γηα ρξόληα καδί ηνπο ζηελ Ήπεηξν ην 1955 κειεηώληαο ηελ ηζηνξία, ηε γιώζζα, ηηο παξαδόζεηο θαη ηελ θνηλσληθή ηνπο δνκή ήηαλ ν Άγγινο ηζηνξηθόο θαη αλζξσπνιόγνο Σδνλ Κάκπει, ν νπνίνο πεξηγξάθεη ηελ παηξηαξρηθή θνηλσληθή δνκή ηνπ ζαξαθαηζάληθνπ ηζειηγθάηνπ θαη ππνζηεξίδεη όηη από ηελ αξραηόηεηα δνύζαλ πάληα ζηηο ίδηεο ζπλζήθεο θαη ζηηο ίδηεο πεξηνρέο, ελώ ππνγξακκίδεη ηηο δηαθνξέο ηνπο από ηνπο Βιάρνπο. Όζνλ αθνξά ηώξα ηελ εηπκνινγία ηεο ιέμεο «αξαθαηζάλνο» ή «αξαθαηζηάλνο» ή «Καξαθαηζηάλνο», ε κία εθδνρή είλαη πσο πξνέξρεηαη από ην όλνκα ηνπ ρσξηνύ αθαξέηζη ην νπνίν θαίλεηαη λα απνηειεί ηελ ηζηνξηθή γεσγξαθηθή θνηηίδα ηνπο (Π. Αξαβαληηλόο), ελώ κηα δεύηεξε εθδνρή ππνζηεξίδεη πσο ην όλνκα είλαη ζύλζεην θαη πξνέξρεηαη από ηηο ιέμεηο «θαξά» θαη «θαηζάλνη» (δειαδή νη θάηνηθνη Καηζαλνρσξίσλ Ηπείξνπ). Ο Höeg πξνηείλεη ηελ εηπκνινγία από ηε δαθνξνπκάληθε ιέμε Sȃ rac πνπ ζεκαίλεη θησρόο θαη ην επίζεκα atsani (ačani) από ην ξνπκάληθν «ac» θαη ην ειιεληθό «-άλνο» πνπ δειώλεη ηα άηνκα πνπ αλήθνπλ ζε κηα νηθνγέλεηα. Ωζηόζν ε πην βάζηκε θαηά ηνπο ηζηνξηθνύο κειεηεηέο εθδνρή είλαη εθείλε πνπ ππνζηεξίδεη πσο ην όλνκα ηνπο πξνέξρεηαη σο παξαθζνξά από ηηο ηνπξθηθέο ιέμεηο kara θαη kacan πνπ ζεκαίλνπλ νη «καύξνη θπγάδεο» (νη δξαπέηεο, νη άπηαζηνη). Δδώ αμίδεη λα ζεκεησζεί πσο νη ίδηνη νη αξαθαηζάλνη άξρηζαλ λα απηνπξνζδηνξίδνληαη κε απηό ην όλνκα κεηά ην 1812, ελώ είλαη δεδνκέλν πσο ε ηζηνξηθή ύπαξμε ηνπο ρξνλνινγείηαη αξθεηνύο αηώλεο πξηλ. ύκθσλα κάιηζηα κε ηηο πξνθνξηθέο δηεγήζεηο ησλ ίδησλ, έιαβαλ απηήλ ηελ νλνκαζία επεηδή κεηά ηελ άισζε ηεο Κσλζηαληηλνππόιεσο από ηνπο 1 Βλζπε χαρακτθριςτικά Høeg, Carsten, Les Saracatsans, une tribu nomade greque. Παξίζη 1925.

5 Οζσκαλνύο καπξνθόξεζαλ ζξελώληαο ηελ πηώζε ηεο Βαζηιεύνπζαο ελώ θαηέθπγαλ ζηα βνπλά γηα λα κελ αλαγθαζηνύλ λα ππνηαρζνύλ ζηνπο Σνύξθνπο. Ωζηόζν όια απηά θηλνύληαη ζηνλ ρώξν ηνπ ζξύινπ αθνύ δελ ππάξρνπλ ηζηνξηθά ληνθνπκέληα πνπ λα ηα απνδεηθλύνπλ. Σν κόλν βέβαην είλαη πσο δηαηήξεζαλ ηνλ Οξζόδνμε πίζηε ηνπο θαη ηε ζξεζθεπηηθή ηαπηόηεηα ηνπ Παηξηαξρηθνύ Ρσκηνύ θαηά ηνπο καθξνύο αηώλεο ηεο ηνπξθνθξαηίαο, ελώ δελ αλαθέξνληαη πεξηπηώζεηο νκαδηθήο αιιαμνπηζηίαο αξαθαηζάλσλ. Ωο αξρηθή ηζηνξηθή ηνπο θνηηίδα θέξεηαη ε Ήπεηξνο θαη πην ζπγθεθξηκέλα ν νξεηλόο όγθνο ηεο Πίλδνπ πνπ κε ηα απέξαληα βνζθνηόπηα ηνπ σο λνηηόηαηε απόιεμε ηεο βαιθαληθήο νξνζεηξάο πνπ μεθηλά από ηα Καξπάζηα, πξνζθέξεην γηα ηε βνζθή ησλ θνπαδηώλ ηνπο. ηελ αξρηθή ηνπο θνηηίδα ζπκπεξηιακβάλνληαη επίζεο θαη νη πεξηνρέο ησλ Αγξάθσλ θαη ηεο Αηησιναθαξλαλίαο, ελώ κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξόλνπ, ιόγσ ηνπ λνκαδηθνύ πνηκεληθνύ βίνπ ηνπο, εμαπιώζεθαλ ζ όιε ηελ Διιάδα (Θξάθε, Μαθεδνλία, Πεινπόλλεζν, Αηηηθή). Πνιινί ηζηνξηθνί εξεπλεηέο ππνζηεξίδνπλ πσο νη αξαθαηζάλνη ππήξμαλ λνκαδηθό θύιν από ηελ αξραηόηεηα, γεγνλόο πνπ αληηβαίλεη βεβαίσο κε ηνλ ζξύιν πνπ ηνπο θέξεη λα έθπγαλ ζηα βνπλά κε ηελ άισζε ηεο Βαζηιεύνπζαο ην έηνο Η κεγαιύηεξε δηαζπνξά ηνπο ζεκεηώλεηαη ηελ πεξίνδν ηεο δξάζεο ηνπ Αιή παζά ζηα Γηάλλελα, νπόηε θαη αλαγθάδνληαη λα εγθαηαιείςνπλ ηα παηξνγνληθά ηνπο βνζθνηόπηα πξνθεηκέλνπ λα γιπηώζνπλ από ηε ζθιεξή ηνπ ηπξαλλία. Δπηπιένλ, ν εληαίνο γεσγξαθηθά θαη δηνηθεηηθά ρώξνο ηεο νζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο ηνπο έδσζε ηε δπλαηόηεηα λα δηαζπαξνύλ ζε πάξα πνιιέο πεξηνρέο. Ο λνκαδηθόο ηνπο βίνο ζπλερίζζεθε σο ηα κέζα ηνπ 19 νπ αη. νπόηε νη ξηδηθέο αιιαγέο δηαβηώζεσο ζηνλ ρώξν ηεο Βαιθαληθήο, απόηνθα ελ πνιινίο ηεο βηνκεραληθήο επαλάζηαζεο, ηνπο αλάγθαζαλ λα εγθαηαιείςνπλ ηελ παηξνπαξάδνηε ζθιεξή λνκαδηθή δηαβίσζε ηνπο θαη θαηά θάπνην ηξόπν λα αζηηθνπνηεζνύλ απνθηώληαο κόληκε θαηνηθία. ηελ πεξηνρή ηεο Αηηηθήο νη αξαθαηζάλνη έθαλαλ νκαδηθά ηελ εκθάληζή ηνπο θαηά ηνλ 18 ν κε 19 ν αηώλα, όηαλ έλα κέξνο από απηνύο αλαδήηεζε θαηαθύγην κέζα ζηα ζύλνξα ηνπ πξώηνπ ειιεληθνύ βαζηιείνπ. Οη ηόηε θξαηηθέο αξρέο ηνπο πξνλνίαζαλ ζε πεξηνρέο όπσο ε Πάξλεζα (Οδά) απ όπνπ θαη κεηαθηλνύληαλ θαηά ηελ πεξίνδν ηνπ ρεηκώλα ζε πην λνηηλά κέξε ηεο Αηηηθήο (Καιύβηα ή Αζπξόππξγν, Λεγξελά θ.α.) ζηήλνληαο ηα «ρεηκαδηά» ηνπο, ηνπο πνηκεληθνύο θαηαπιηζκνύο όπνπ θαη μερείκαδαλ. Απηόο ν λνκαδηθόο ηνπο βίνο ηνπο εμέζεηε ζπρλά ζε ιεζηξηθέο επηδξνκέο πνπ επηδίσθαλ λα αξπάμνπλ ηα πνίκληα ηνπο, ελώ θαηά ηελ πεξίνδν ηεο ηηαινγεξκαληθήο θαηνρήο πνπ ήηαλ θαη ε ηειεπηαία ηεο λνκαδηθήο ηνπο δσήο ππέθεξαλ πάξα πνιύ από ηηο δηαξθείο επηζέζεηο ησλ αληαξηώλ πνπ θαηαιήζηεπαλ ηα πνίκληα ηνπο, ελώ παξάιιεια πξνθαινύζαλ ελαληίνλ ησλ λνκάδσλ αξαθαηζάλσλ ηε κήλη ησλ θαηνρηθώλ ζηξαηεπκάησλ πνπ ηνπο ζεσξνύζαλ σο παζεηηθνύο ηξνθνδόηεο ησλ αληαξηώλ. Όιε απηή ε αλώκαιε θαηάζηαζε είρε ζέζεη ηνλ πιεζπζκό ησλ αξαθαηζάλσλ ελ κέζσ δύν ππξώλ ελώ δελ έιεηςαλ θαη ηα πεξηζηαηηθά νκαδηθώλ εθηειέζεσλ από ηηο Γεξκαληθέο δπλάκεηο αξαθαηζάλσλ νη νπνίνη κόιηο πξηλ ιίγν είραλ ππνζηεί ιεζηξηθέο επηζέζεηο εθ κέξνπο ησλ αληαξηώλ. Υαξαθηεξηζηηθό παξάδεηγκα απνηειεί ε ζθαγή 17

6 αξαθαηζάλσλ από ηα Λεγξελά Κεξαηέαο ην θαινθαίξη ηνπ 1944 ζηελ πεξηνρή Μόια ηεο Πάξλεζαο όπνπ είραλ κεηαβεί κε ηα πνίκληα ηνπο γηα ηηο θαινθαηξηλέο βνζθέο. Απηνί αθνύ πξώηα ππέζηεζαλ βίαην θαη αλαγθαζηηθό απνδεθαηηζκό ησλ πνηκλίσλ ηνπο από ηνπο αληάξηεο, εθηειέζζεθαλ θαηόπηλ από ηηο θαηνρηθέο δπλάκεηο σο ηξνθνδόηεο ησλ αληαξηώλ. 2 Βξηζθόκελνη κέζα ζε απηόλ ηνλ θπθεώλα, κε ηα δσληαλά ηνπο λα απνδεθαηίδνληαη ζπλερώο θαη ηηο δσέο ηνπο λα θηλδπλεύνπλ, βξέζεθαλ ζηελ αλάγθε λα αξρίζνπλ λα εγθαηαιείπνπλ ηνλ πιάλεηα βίν ηνπ λνκάδα αλαδεηώληαο κόληκεο θαηνηθίεο θαη απνθεύγνληαο ηηο κεηαθηλήζεηο. Μέζα ζε ιίγα ρξόληα ζα απνθηήζνπλ κόληκε δηακνλή, ζα αληηθαηαζηήζνπλ ηα θνπάδηα ησλ αηγνπξνβάησλ θπξίσο από πξόβαηα, ελώ παξαιιήισο ζα επηδνζνύλ ζε ζπλαθείο πξνο ηελ παξαδνζηαθή ηνπο απαζρόιεζε εκπνξηθέο δξαζηεξηόηεηεο (θξενπσιεία, ραζαπνηαβέξλεο θ.ι.π) θαη θάπνηνη εμ απηώλ ζα αζρνιεζνύλ κε άιιεο αζρνιίεο (αγξνηηθέο θαιιηέξγεηεο, νηθνδνκέο θηι) πξνρσξώληαο ζηαδηαθά ζε επηκεημίαο κε ηηο άιιεο νκάδεο, θπξίσο αξβαλίηηθεο, ηνπ πιεζπζκνύ ηεο Αηηηθήο. Ωζηόζν θάπνηνη ζα επηκείλνπλ πεηζκαηηθά κέρξη θαη ηε δεθαεηία ηνπ 1970 λα κεηαθηλνύλ ηα πνίκληα ηνπο από ηε κία κεξηά ηεο Αηηηθήο ζηελ άιιε, ελώ κέρξη θαη ηηο κέξεο καο νη απόγνλνη ηνπο δηαηεξνύλ εληόλνπο ζπλαηζζεκαηηθνύο δεζκνύο κε ην ζπιινγηθό ηνπο παξειζόλ, ράξε ζε θνηλά παλεγύξηα θαη ζπλαπαληήκαηα θαη κέζα από αθεγήζεηο ησλ νηθνγελεηαθώλ ηζηνξηθώλ. ηελνί παξακέλνπλ αθόκα θαη ζήκεξα νη θνηλσληθνί ηνπο δεζκνί παξόηη έρνπλ εγθαηαζηαζεί ζε νηθηζκνύο ηεο Αηηηθήο θαη έρνπλ αλακηρζεί κε ην αξβαλίηηθν ζηνηρείν. 2 Βλζπε περιοδικό ΚΕΡΑΣΑΙΑ ΠΟΛΙ, «Ζνα γερμανικό ζγκλθμα: θ ομαδικι ςφαγι 17 αρακατςάνων από τα Λεγρενά το κζροσ του 1944, τεφχοσ 7, ςελ., 17-20, Ιανουάριοσ 2013.

7 Κνηλσληθή νξγάλσζε Οη αξαθαηζάλνη ήηαλ απζηεξά ρσξηζκέλνη ζε παηξηέο (ηζειηγθάηα) κε αξρεγό ηνπο ηνλ εθάζηνηε ηζέιηγθα ή αξρηηζέιηγθα. Απηά ηα ηζειηγθάηα ήηαλ ε νηθνγέλεηα, κε ηελ επξύηεξε έλλνηα ηεο ιέμεσο, πνπ απνηεινύζε ην θύηηαξν ηεο δσήο ησλ λνκάδσλ θηελνηξόθσλ. Κάζε ηζειηγθάην απνηειείην από 20 έσο 50 νηθνγέλεηεο, θη όζεο πεξηζζόηεξεο νηθνγέλεηεο ζπκπεξηειάκβαλε, ηόζν πην ηζρπξό ήηαλ. Αξρεγόο όισλ ησλ νηθνγελεηώλ ηνπ ηζειηγθάηνπ ήηαλ ζπλήζσο ν γεξαηόηεξνο αιιά θαη ν πην πξνβεβιεκέλνο θνηλσληθά ηζέιηγθαο, ζηνλ νπνίνλ όθεηιαλ ηπθιή ππαθνή ηα κέιε. Κάζε κνξθή έζησ θη ειάρηζηεο παξαθνήο ζεσξείην αζέβεηα πξνο ην πξόζσπν ηνπ αξρεγνύ θαη ηηκσξείην απζηεξά. Απηό όκσο δελ ζήκαηλε πσο ν εθάζηνηε αξρηηζέιηγθαο κπνξνύζε λα δξα θαηά ην δνθνύλ επξηζθόκελνο κνλίκσο ζην αππξόβιεην. Οη ίδηνη νη αξρεγνί ηεο θάζε θάξαο πνπ ηνλ αλαδείθλπαλ σο αξρεγό ηνπο κπνξνύζαλ θαη λα ηνλ θαζαηξέζνπλ από ηελ πξσηνθαζεδξία ηεο εγεζίαο. Ο ζεβαζκόο πνπ ηνπ επεδείθλπαλ ηα κέιε εθπήγαδε θπξίσο από ηελ πξνζσπηθόηεηα ηνπ ηδίνπ θαη απιώο επηθπξώλεην θαζεκεξηλώο από ηε ρξεζηή δηνίθεζε ηνπ ηζειηγθάηνπ, αθνύ ε εμνπζία ηνπ ήηαλ πξνζσπνθεληξηθή θαη όιεο νη απνθάζεηο ζρεηηθά κε ηελ νηθνλνκηθό- θνηλσληθή ιεηηνπξγία ηεο θνηλόηεηνο ιακβάλνλην από ηνλ ίδην θαζεκεξηλώο κηαο θαη απηόο ήηαλ ππεύζπλνο γηα ηελ νηθνλνκηθή δηαρείξηζε ησλ θνπαδηώλ ησλ νηθνγελεηώλ, ηελ θνηλσληθή θαηαλνκή ηεο εξγαζίαο θαη ηελ δηαλνκή ησλ θεξδώλ. Παξαιιήισο εμαζθάιηδε ζε όινπο ηηο αλαγθαίεο δηνηθεηηθέο θαη νηθνλνκηθέο επαθέο κε ηελ πεξηβάιινπζα θνηλσλία. Σν ηζειηγθάην ζπλείρεην από ζηελνύο ζπγγεληθνύο δεζκνύο θαη ηα κέιε ηνπ επηδείθλπαλ ύςηζηε αιιειεγγύε κεηαμύ ηνπο. 3 ηελ ελίζρπζε ησλ δεζκώλ ηεο κηαο ζαξαθαηζάληθεο θάξαο κε ηελ άιιε, ηνπ ελόο ηζειηγθάηνπ κε έλα άιιν, ζεκαληηθό ξόιν έπαηδαλ νη γάκνη πνπ γίλνληαλ ζπλήζσο επί ζθνπνύ θη όπσο ζα δνύκε παξαθάησ θαη ζηνλ νηθείν ρώξν ηεο εξγαζίαο, δελ γίλνληαλ ζρεδόλ πνηέ από έξσηα άιια ήζαλ ζρεδόλ πάληα απνηειέζκαηα πξνμεληώλ πνπ ιάκβαλαλ ππόςηλ ηελ θνηλσληθή ζέζε θαη θαηαγσγή ησλ επίδνμσλ λπκθεπνκέλσλ, αιιά θαη ηα νηθνλνκηθά ζπκθέξνληα είηε κέζσ πξνίθαο, είηε κέζσ ηεο ζπγγέλεηαο εμ αγρηζηείαο κε άιιν ηζρπξό ηζειηγθάην.. Καζώο ε θηελνηξνθία θαη ε ηπξνθνκία απνηεινύζαλ ηε βαζηθή, γηα λα κελ πνύκε ηε κόλε πεγή θπξίσλ εζόδσλ ηνπ θάζε ηζειηγθάηνπ, απηό απνηεινύζε πέξα από ηνπο ζπγγεληθνύο 3 Η ςθμερινι αλλθλεγγφθ που παρατθρείται ακόμα ζντονθ μεταξφ των αρακατςάνων τθσ Αττικισ, παρά τθ μεγάλθ όςμωςθ που ζχει επζλκει πλζον με το πολυπλθκζσ γθγενζσ αρβανίτικο ςτοιχείο τθσ Αττικισ, είναι απομεινάρι αυτοφ του παλαιότερου ςτενοφ κοινωνικοφ δεςμοφ που ςυνείχε τα τςελιγκάτα και ο οποίοσ ζρχεται από τα βάκθ των αιώνων.

8 δεζκνύο πνπ έλσλαλ ηα κέιε ηνπ - έλα είδνο «νηθνλνκηθνύ ζπλεηαηξηζκνύ, ή θαιύηεξα κηαο θιεηζηήο ζπληερλίαο πνπ εμαζθάιηδε θαη πξνσζνύζε ηε ζπλεξγαζία ησλ κειώλ ηεο, ελώ ηαπηνρξόλσο ιάκβαλε ζηνηρεηώδε κέξηκλα γηα ηα πην αδύλακα εμ απηώλ, κε απνηέιεζκα όια ηα κέιε ηνπ ηζειηγθάηνπ λα ληώζνπλ πξνζηαηεπκέλα νηθνλνκηθά κέζα ζηελ θιεηζηή ηνπο ζπληερλία. Δδώ αμίδεη λα παξαηεξήζνπκε όηη ε θνηλσληθό-νηθνλνκηθή απηή ζπληερλία ηνπ ηζειηγθάηνπ πνπ μεθηλάεη από πνιύ παιηά, ήηαλ ηόζν ζπληεξεηηθή θαη παξαδνζηνθξαηηθή ώζηε ζπρλά ε θνηλσληθή επεκεξία θαη ηζνξξνπία ιεηηνπξγνύζε εηο βάξνο ηεο αηνκηθήο αθνύ έπξεπε λα ηεξεζνύλ απζηεξά θαη απαξέγθιηηα νη αξρέο θαη νη παξαδόζεηο ηνπ. Ωζηόζν κόληκε θαη βαζηθή θξνληίδα ηεο ζπληερλίαο ηνπ ηζειηγθάηνπ ήηαλ ε νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή ηνπ απηάξθεηα. Δληόο ησλ πιαηζίσλ απηήο ηεο θιεηζηήο ζπληερλίαο ηνπ ηζειηγθάηνπ, ζην «ζ λάθη» (ζηλάθη), όπσο ην απνθαινύζαλ νη ίδηνη, απεδίδεην ζε πξώην βαζκό θαη ε δηθαηνζύλε γηα ζέκαηα πνπ δελ έθηαλαλ κέρξη ηηο επίζεκεο θξαηηθέο αξρέο. Με ηελ εθαξκνγή ηνπ εζηκηθνύ δηθαίνπ ιύλνληαλ ζρεδόλ όιεο νη κεηαμύ ηνπο δηαθνξέο θαζώο ε πξνζθπγή ζηα δηθαζηήξηα ηεο πεξηβάιινπζαο ην «ζ λάθη» θνηλσλίαο, απνδνθηκαδόηαλ έληνλα από ηε ζαξαθαηζάληθή θνηλσλία. Απηό ην ηδηόηππν εζηκηθό δίθαην ην νπνίν εθαξκνδόηαλ από «δηαηηεηέο», απνηειείην από έλα πιήζνο πξνθνξηθώλ θαη άγξαθσλ θαλόλσλ εζηθήο, ζηεξηγκέλσλ ζηε ζαξαθαηζάληθε παξάδνζε θαη ζηελ νξζόδνμε πίζηε, νη νπνίνη θαζόξηδαλ ηε ζπκπεξηθνξά ηνπ θάζε αηόκνπ κε βάζε ην θύιν, ηελ ειηθία θαη ην ξόιν ηνπ ζηελ νηθνγέλεηα. Όηαλ ππήξρε αδπλακία ζηελ εύξεζε ιύζεο γηα θάπνηα δηαθνξά, ζπλήζσο νηθνλνκηθή, επηηξνπή από γεηηνληθό ηζειηγθάην αλαιάκβαλε λα δώζεη ηε ιύζε. Αλώηαηε δηθαζηηθή αξρή ζηε αξαθαηζάληθε θνηλσλία ήηαλ ην ζ λαθηθό δηθαζηήξην ην νπνίν ζπγθαινύληαλ όπνηε ππήξρε θάπνηα ζνβαξή ππόζεζε λα εμεηαζηεί, από ηνλ αξρηηζέιηγθα. Κη αλ ν ίδηνο δελ κπνξνύζε λα δώζεη ηε ιύζε ηόηε ζπκκεηείραλ θαη αξρηηζέιηγθεο από άιια ηζειηγθάηα πνπ ζπγθξνηνύζαλ ην ιεγόκελν ζπκβνύιην ησλ γεξόλησλ. Απηνί αθνύ εμέηαδαλ ηελ θάζε πεξίπησζε θη αθνύ άθνπγαλ ηνλ θαηεγνξνύκελν θαη ηνλ αδηθεκέλν, έβγαδαλ ηελ απόθαζε θαη επέβαιιαλ ηελ πνηλή πνπ πίζηεπαλ όηη άμηδε ζηνλ αδηθνύληα πξνθεηκέλνπ λα ηηκσξεζεί. Οη πνηλέο κπνξεί λα ήηαλ ηδηαίηεξα απζηεξέο, αλάινγα κε ην είδνο ηεο αδηθίαο, αιιά ν θαηεγνξνύκελνο ήηαλ ππνρξεσκέλνο λα ηηο δερζεί θαη λα ηηο εθαξκόζεη, αιιηώο ζα είρε λα θάλεη κε όιν ην ζ λάθη, ηε ζπληερλία δειαδή θαη ζα θαζίζηαην θνηλσληθώο απόβιεηνο. 4 Σν ίδην ηδηόξξπζκε ήηαλ θαη ε εθπαίδεπζε ησλ λεαξώλ αξαθαηζάλσλ αθνύ γηλόηαλ θπξίσο ζε πξαθηηθό επίπεδν θαη κάιηζηα ζηα θνλάθηα. Λόγσ ησλ λνκαδηθώλ κεηαθηλήζεσλ ηνπο αλαγθάδνληαλ λα θεύγνπλ ζηε κέζε ηεο ζρνιηθήο ρξνληάο από ηα ρεηκαδηά γηα λα θηλεζνύλ πξνο ηα βνπλά, γεγνλόο πνπ δπζθόιεπε ηελ νινθιήξσζε ηνπ εληαπζίνπ θύθινπ ζπνπδώλ ησλ κηθξώλ καζεηώλ. Έηζη όηαλ ε κόξθσζε ηνπο δελ πεξηνξίδεην ζε όζα ηνπο κεηέδηδαλ πξνθνξηθά θαη ζηελ 4 Βλζπε χαρακτθριςτικά τθ ςχετικι με το κζμα μελζτθ του Δ. Γαξνύθα. «Σα «ζ λαθηθά» δηθαζηήξηα ζηνπο αξαθαηζάλνπο Αλαηνιηθήο Μαθεδνλίαο Θξάθεο» ζηα Πξαθηηθά πλεδξίνπ: Σαρακαηζάνοι. Ένας ελληνικός νομαδικός κηηνοηροθικός πληθσζμός (έξξεο, 1-3 Οθησβξίνπ 1983), ει , Αζήλα 1985

9 πξάμε νη κεγαιύηεξνη, δειαδή ιίγα θνιιπβνγξάκκαηα γηα λα κπνξνύλ λα δηαβάδνπλ ηα απνιύησο αλαγθαία θαη κηα βαζηθή αξηζκεηηθή ώζηε λα κπνξνύλ λα ειέγρνπλ ηνπο αξηζκνύο ησλ θνπαδηώλ, ηηο νθάδεο ηνπ γάιαθηνο, ηα αξληά θαη ηα κπνθάξηα ησλ καιιηώλ πνπ παξέδηδαλ ζηνπο εκπόξνπο, ηε δηδαζθαιία ησλ κηθξώλ παηδηώλ θπξίσο ησλ αγνξηώλ αθνύ ηα θνξίηζηα ζεσξείην θαιό λα κελ κπιέθνπλ κε γξάκκαηα κηαο θη άιινο ήηαλ ν πξννξηζκόο ηνπο ζηε δσή ηελ αλαιάκβαλε Η δηδαζθαιία γηλόηαλ έλαο δάζθαινο πνπ έκελε ζηα θνλάθηα πεξηνδηθώο θαη πιεξσλόηαλ από ην ηζειηγθάην. Σν ζρνιηθό έηνο πεξηνξηδόηαλ θπξίσο ζηνπο θαινθαηξηλνύο κήλεο, πνπ δελ είραλ γέλλεο θαη αξκέγκαηα θαη άξα ηα παηδηά είραλ ειεύζεξν ρξόλν, θαη ηα καζήκαηα γίλνληαλ ζπρλά ζην ύπαηζξό θαη θάησ από ηα πεύθα, κε ηελ αιιεινδηδαθηηθή κέζνδν. Ο δάζθαινο έκελε θη εθείλνο ζε έλα θαιύβη θαη πιεξσλόηαλ θαη' απνθνπή, ελώ ηελ ζίηηζή ηνπ αλαιάκβαλαλ νη νηθνγέλεηεο πνπ είραλ παηδηά ζην ζρνιείν. Σα παηδηά ρξεζηκνπνηνύζαλ ζνπγηά κε ηνλ νπνίν ράξαδαλ ζε θνξκνύο δέληξσλ ή ζαλίδηα, ηα γξάκκαηα θαη ηνπο αξηζκνύο. Αξγόηεξα ην ειιεληθό θξάηνο θαηαζθεύαζε αίζνπζεο ζε θάζε ζαξαθαηζάληθν θαηαπιηζκό ηεο Αηηηθήο, ηηο νπνίεο νλόκαζε «κνλνζέζηα ζρνιεία» θαη πξνέβε ζε δηνξηζκνύο δαζθάισλ, ελόο ζε θάζε ζρνιείν. Καη ηόηε όκσο δελ ζηακάηεζαλ νη αξαθαηζάλνη λα ακείβνπλ εμ ηδίσλ κε θηελνηξνθηθά πξντόληα ηνλ νύησο ή άιισο ππακεηβόκελν δάζθαιν. ήκεξα ηα κνλνζέζηα απηά ππνηππώδε ζρνιεία έρνπλ θιείζεη όια ιόγσ ειιείςεσο καζεηώλ. Διιελνθσλία Όπσο πξναλαθέξακε νη αξαθαηζάλνη ειιελνθσλνύζαλ πάληνηε, γεγνλόο πνπ ηνπο μερώξηδε ηόζν από ηνπο Βιάρνπο ηεο Ηπείξνπ, όζν θαη από ηνπο Αξβαλίηεο πνπ απνηεινύζαλ ηε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ηνπ γεγελνύο πιεζπζκνύ ηεο Αηηηθήο. Υσξίο λα ππάξρνπλ ηδηαίηεξεο εληάζεηο κεηαμύ ησλ αξαθαηζάλσλ θαη ησλ Αξβαληηώλ, σζηόζν ήηαλ δηάρπηε ε ππνηίκεζε ησλ κελ από ηνπο δε θαη από ηηο δύν πιεπξέο. Σόζν ν δηαθνξεηηθόο ηξόπνο δσήο, όζν θαη ε ζπλεθκεηάιιεπζε ηνπ ίδηνπ νπζηαζηηθά ηόπνπ νη κελ γεσξγνί, νη δε θηελνηξόθνη νδεγνύζαλ ζε κηα ακνηβαία αληηπάζεηα ηελ νπνία όμπλε θαη ε απνκόλσζε ηεο κηαο πιεζπζκηαθήο θνηλόηεηαο από ηελ άιιε. Δίλαη δε ραξαθηεξηζηηθό όηη θαη νη εμ Αξβαληηώλ πνηκέλεο, νη ιεγόκελνη Αξβαληηόβιαρνη, πνπ είραλ σο κεηξηθή γιώζζα ηα Αξβαλίηηθα, έηξεθαλ ηελ ίδηα αληηπαιόηεηα έλαληη ησλ αξαθαηζάλσλ ηνπο νπνίνπο ην λενειιεληθό θξάηνο είρε πξνλνηάζεη ζε γαίεο πνπ έσο ηόηε αλήθαλ απνθιεηζηηθά ζε απηνύο. 5 Οη Αξβαλίηεο απνθαινύζαλ ππνηηκεηηθά ηνπο αξαθαηζάλνπο «βιάρνπο» 5 Εδώ αξίηει να ςθμειωκεί πωσ παράλλθλα με τουσ αρακατςάνουσ κτθνοτρόφουσ υπιρχαν και κάποιεσ Αρβανίτικεσ οικογζνειεσ τθσ Αττικισ που αςχολοφντο παραδοςιακά με τθν κτθνοτροφία, πριν ακόμα τθν ζλευςθ των αρακατςάνων, αλλά και μετά από αυτιν. Χαρακτθριςτικζσ οικογζνειεσ Αρβανιτών κτθνοτρόφων ιςαν οι Χαςιώτεσ, οι Λιώςςθδεσ και οι Φραγγαίοι (Φράγγοι) ςτο Μαρκόπουλο, οι Σςοπάνθδεσ, οι Πριφταίοι και οι Ρουμπάνθδεσ ςτθν

10 - γεγνλόο πνπ ηζρύεη έσο θαη ζήκεξα κνινλόηη έρεη αξρίζεη λα ακβιύλεηαη ε αξλεηηθή έλλνηα ηνπ επηζέηνπ ιόγσ ηεο πηνζέηεζεο ηνπ από ηνπο αξαθαηζάλνπο αλ θαη δελ αλήθνπλ ζηνπο Βιαρόθσλνπο ελώ απηνί απνθαινύζαλ ηνπο γεγελείο Αξβαλίηεο «θ θά» (ηα θνπθά), κεκθόκελνη πξνθαλώο ηε κεησκέλε αληίιεςε ηνπ αγξόηε ζε ζρέζε κε ηνλ πνηκέλα ζηνπο ήρνπο θαη ηα ζεκάδηα ηεο θύζεο. Η δε απζηεξή ελδνγακία πνπ ηεξείην θπξίσο ζηηο ζαξαθαηζάληθεο, αιιά θαη ζηηο αξβαλίηηθεο θνηλσλίεο, καδί κε ηε γισζζηθή εηεξόηεηα ησλ δύν πιεζπζκώλ, ζπλέηεηλε ώζηε λα δηαηεξνύληαη θαη λα δηαησλίδνληαη απηέο νη εθαηέξσζελ αληηπάζεηεο. Οη αξαθαηζάλνη κηινύζαλ ηελ ειιεληθή γιώζζα αλέθαζελ ρξεζηκνπνηώληαο έλα ηδίσκα ην νπνίν ζπρλά αθαηξνύζε ηηο θαηαιήμεηο ησλ ιέμεσλ, (κιάξ, γνπκάξ, ηαγάξ θιπ), αιιά θαη πνιιά από ηα θσλήεληα ηνπο, δείγκα ηεο θαηαγσγήο ηνπο από ηα βόξεηα δηακεξίζκαηα ηνπ ειιεληζκνύ. Δπηπιένλ θαηά ηελ πξνθνξά ησλ ιέμεσλ ηόληδαλ πεξηζζόηεξν ηα ζύκθσλα ι θαη λ παρύλνληαο ην πξώην θαη νμύλνληαο ην δεύηεξν. Σν ιεμηιόγην ηεο ζαξαθαηζάληθήο δηαιέθηνπ, όπσο θαη άιισλ ηνπηθώλ ειιεληθώλ δηαιέθησλ, δηαζώδεη πνιιέο αξραίεο ειιεληθέο πνπ έρνπλ εθιείςεη από ηελ θαζνκηινπκέλε ζήκεξα δεκνηηθή, είηε απηνύζηεο, είηε θαη πνιιέο ξίδεο απηώλ κέζα ζε δηάθνξεο «λεόηεπθηεο» ιέμεηο. Μειεηώληαο ηε δηαιεθηό ηνπο ν ηέθαλνο Γξαλίηζαο ηνπο ραξαθηήξηζε σο ηνπο «θαηαιαγόηεξνπο Έιιελεο» 6, ελώ ν θαζεγεηήο Γεκήηξεο Γεσξγαθάο, πνπ ηνπο ζεσξεί επίζεο αξραίν λνκαδηθό θύιν, απέδεημε όηη ε ζαξαθαηζάληθε δηάιεθηνο είλαη απαιιαγκέλε από μεληζκνύο θαη δηαηεξεί πνιιά αξρατθά ζηνηρεία. Οη αξαθαηζάλνη ηεο Αηηηθήο αλήθαλ ζηελ επξύηεξε θάξα ησλ Μσξατηώλ αξαθαηζάλσλ, κηαο νκάδαο πιεζπζκνύ πνπ πεξηιακβάλεη γεληθά ηνπο αξαθαηζάλνπο ηεο Κεληξηθήο θαη Ννηίνπ Διιάδνο. Απηνί εληάρζεθαλ ζην λενειιεληθό θξάηνο ζρεδόλ ακέζσο από ηε ζύζηαζε ηνπ θη έηζη θηλνύληαλ θαηά ηηο λνκαδηθέο ηνπο κεηαθηλήζεηο θαηά θύξην ιόγν εληόο ησλ ζπλόξσλ ηνπ θξάηνπο ζε κηα πεξηνρή πνπ εθηείλεηαη από ηε Θεζζαιία έσο ηελ Αηηηθή, ηελ Δύβνηα θαη ελίνηε ηελ Αξγνιίδα ζηνλ Μσξηά. Σν θαινθαίξη θαηεπζύλνληαλ πξνο ηνπο νξεηλνύο όγθνπο ηεο ηεξεάο Διιάδνο, μεθηλώληαο από ηελ Πάξλεζα θαη θηάλνληαο ελίνηε κέρξη ηα Υάζηα θαη ην Βέξκην. Ωζηόζν νξηζκέλεο θάξεο αθνινπζνύζαλ αληίζηξνθν δξόκν θαη θαηεπζύλνληαλ ζηνπο νξεηλνύο όγθνπο ηεο βνξείνπ Πεινπνλλήζνπ, ζην Υεικό θαη ζην Παλαρατθό όξνο, θαζώο θαη πξνο ηελ Δύβνηα. Κερατζα και άλλοι. Αυτζσ οι αρβανίτικεσ φάρεσ (ςυγγενολόγια) κτθνοτρόφων, ιςαν απολφτωσ ταυτιςμζνεσ με το γθγενζσ αρβανίτικο ςτοιχείο τθσ Αττικισ και διαβιοφςαν ςε ςχζςθ ανοχισ που ενίοτε γινόταν και αντιπαλότθτα με τισ ςαρακατςάνικζσ φάρεσ. Χαρακτθριςτικό είναι πωσ ποτζ αρβανίτικθ κτθνοτροφικι φάρα δεν κατοίκθςε ςτα «κονάκια», ςτουσ κτθνοτροφικοφσ οικιςμοφσ δθλαδι, των αρακατςαναίων, όπωσ ιταν αυτοί ςτισ Σουρκοελιζσ ι τθ Φζριηα τθσ Κερατζασ. Πάντοτε τα μαντριά τουσ ιταν ξεχωριςτά και ςε μεγάλθ απόςταςθ από τουσ αρακατςάνουσ, ενώ ταυτοχρόνωσ διατθροφςαν μόνιμθ κατοικία ςτα αρβανίτικα χωριά τθσ Αττικισ. 6 Βλζπε τζφανου Γξαλίηζα, Τα άγρια και ηα ήμερα ηοσ βοσνού και ηοσ λόγγοσ. Αζήλα 1921.

11 Καζεκεξηλόηεηα Οη αξαθαηζάλεο, όπσο θαη ππόινηπεο γπλαίθεο ησλ παιαηνηέξσλ εηώλ, ήζαλ επηθνξηηζκέλεο κε ην λνηθνθπξηό αιιά θαη κε έλα κεγάιν κέξνο ηεο θηελνηξνθηθήο εξγαζίαο. Ξππλνύζαλ πάληνηε από ηα άγξηα ραξάκαηα θη αθνύ ηάηδαλ ηα δώα πνπ είραλ αλάγθε θξνληίδαο (βπδαληάξηθα αξληά θ.α.) θαη θαζάξηδαλ ηα θνλάθηα, κεηέθεξαλ ην γάια ζηηο πιάηεο ηνπο (δαιίθη) θαη θαηά ηελ επηζηξνθή ζηα θνλάθηα θνξηώλνληαλ μύια πξνθεηκέλνπ λα έρνπλ λα αλάςνπλ θσηηά γηα λα καγεηξέςνπλ, λα πιύλνπλ θαη λα δεζηαζνύλ. Απαξαίηεην θόξησκα ηεο αξαθαηζάλαο, καδί κε όια ηα άιια δαιίθηα, ήηαλ ζπλήζσο θαη ην κσξό πνπ θνπβαινύζαλ ζηελ πιάηε. Γεδνκέλνπ δε πσο νη νηθνγέλεηεο ήηαλ πνιύηεθλεο, ε ύπαξμε ελόο κσξνύ πνπ ρξεηαδόηαλ ηε δηαξθή θξνληίδα ηεο κεηέξαο ηνπ ήηαλ κόληκε γηα ρξόληα νιόθιεξα. Σν καγείξεκα, ην δύκσκα θαη ην θνύξληζκά ήηαλ από ηηο θαζεκεξηλέο θαη πην ζπρλέο ελαζρνιήζεηο ηεο αξαθαηζάλαο θη αθνινπζνύζαλ ην θέληεκα, ην πιέμηκν κε ηηο βειόλεο θαη ε ύθαλζε ζηνλ αξγαιεηό. Πξηλ αθόκα ν Γθάληη ζηελ Ιλδία αξρίζεη λα πθαίλεη κόλνο ηνπ ηα ξνύρα ηνπ, ε ύθαλζε θαη ε θαηαζθεπή ησλ ξνύρσλ νιόθιεξεο ηεο νηθνγέλεηαο απνηεινύζε ζεκειησκέλν θαζήθνλ θάζε αξαθαηζάλαο, κέζα ζηα πιαίζηα ηεο νηθνλνκηθήο απηάξθεηαο ηεο θάζε νηθνγέλεηαο πνπ απνηεινύζε ηνλ ζηελό ππξήλα ηνπ ηζειηγθάηνπ. Σν καιιί ησλ πξνβάησλ πιελόηαλ επηκειώο θαη γλεζόηαλ ζε «κπνθάξηα» ώζηε λα κπνξεί κεηά λα πθαλζεί θαη γίλνπλ νη αξαθαηζάληθεο θνξεζηέο αιιά θαη νη βειέληδεο, ηα ρξάκηα θαη νη κπαηαλίεο (θνπβέξηεο), ηα ζηξσζίδηα, νη θάπεο θαη ηα ηαγάξηα ηνπ αξγαιεηνύ, πνπ απνηεινύζαλ αληηθείκελα απαξαίηεηα θαζεκεξηλήο ρξήζεο ζηελ θάζε πνηκεληθή θαιύβα. Γηα λα ηα θαηαθέξεη λα ηα θηηάμεη όια απηά ε αξαθαηζάλα δελ έπξεπε λα ράλεη νύηε ιεπηό ρξόλνπ αιιά λα είλαη πάληα θαη παληνύ κε θάηη απαζρνιεκέλε. Έηζη έκεηλαλ ζηε ζπιινγηθή κλήκε ηνπ λενέιιελα νη εηθόλεο κε ηηο γπλαίθεο πνπ γλέζνπλ αθόκα θη όηαλ πεξπαηνύλ ζηνλ δξόκν ή όηαλ πεγαίλνπλ θάπνπ θαβάια ζην ππνδύγην. Οη άληξεο πάιη μεθηλνύζαλ ηε κέξα επίζεο πνιύ λσξίο κε ην άξκεγκα θαη ην ζθάξν ησλ πξνβάησλ παίξλνληαο ζην ηαγάξη καδί ηνπο ςσκί, ηπξί, λεξό θαη θξαζί. Δπέζηξεθαλ πξηλ ηε δύζε ηνπ ειίνπ θαη αθνύ βαξνύζαλ ζηξνύγθα θαη άξκεγαλ, έθιεηλαλ ηα πξόβαηα ζην καληξί γηα λα ηα ζθαξίζνπλ θαη πάιη ιίγεο ώξεο αξγόηεξα. Η δσή ηνπο ήηαλ αηζζεηά πην εύθνιε ηεξνπκέλσλ ησλ αλαινγηώλ από εθείλε ησλ γπλαηθώλ αθνύ πέξαλ ηνπ λα ζθαξίζνπλ θαη λα αξκέμνπλ ηα πξόβαηα δελ αζρνινύλην ζρεδόλ θαζόινπ κε ην λνηθνθπξηό. ηηο δε άιιεο επνρηαθέο εξγαζίεο όπσο ήηαλ νη κεηαθηλήζεηο ζηα ρεηκαδηά θαη αληίζηξνθα ζηα βνπλά, ν θνύξνο, ην ζθάμηκν ησλ αξληώλ θ.α., πάληα ζπλεπηθνπξνύλην από ηηο ζπδύγνπο ηνπο θαη ηα παηδηά ηνπο.

12 Κηελνηξνθία: Η θηελνηξνθία απνηειεί αθξνγσληαίν ιίζν όινπ ηνπ νηθνλνκηθνύ ζπζηήκαηνο ησλ αξαθαηζάλσλ. Δμέηξεθαλ θπξίσο αηγνπξόβαηα, ελώ ζε πεξηνξηζκέλν βαζκό είραλ πνπιεξηθά θαη γνπξνύληα ηα νπνία θάιππηαλ ηηο αλάγθεο ηεο θάζε νηθνγέλεηαο ζηα πιαίζηα ηεο νηθνλνκηθήο θαη δηαηξνθηθήο απηάξθεηαο ησλ παιαηνηέξσλ επνρώλ. Φηάλνληαο ζηα βνπλά ή ζηα ρεηκαδηά νη αξαθαηζάλνη είραλ σο πξώην κέιεκα ην κνίξαζκα ησλ ιηβαδηώλ, δειαδή ηνλ θαζνξηζκό θαη ηελ ελνηθίαζε νξηζκέλσλ βνζθνιηβαδηθώλ εθηάζεσλ όπνπ ζα έβνζθε κόλν ην θνπάδη ελόο εθάζηνπ. ηελ Αηηηθή, σο επί ην πιείζηνλ νη θάηνρνη ησλ ιηβαδηώλ ήηαλ Αξβαλίηεο νη νπνίνη ππελνηθίαδαλ ηηο ρνξηνιηβαδηθέο εθηάζεηο ζε εηήζηα βάζε αληί ζπγθεθξηκέλνπ πνζνύ, ελώ ζπλήζσο γηλόηαλ θαη πιεηζηεξηαζκόο ησλ ιηβαδηώλ. Ηκεξνκελίεο ζηαζκνί γηα ηηο κεηαθηλήζεηο ησλ πνηκλίσλ ήηαλ νη ενξηέο ηνπ Αγίνπ Γεσξγίνπ θαη ηνπ Αγίνπ Γεκεηξίνπ αληηζηνίρσο. Οη επνρηθέο απηέο κεηαθηλήζεηο ηνπο είραλ ζρέζε κε ηελ ηερληθή ηεο θηελνηξνθίαο θαη ηηο αλάγθεο ησλ θνπαδηώλ, από ηα νπνία είραλ άκεζε εμάξηεζε. Καηά παξάδνζε ε ενξηή ηνπ Αγίνπ Γεσξγίνπ απνηεινύζε ην νξόζεκν γηα ηελ αλαρώξεζε ησλ πνηκλίσλ πξνο ηα βνπλά, ζηα μεθαινθαηξηά.. Οη αξαθαηζάλνη έιπλαλ ηα θνλάθηα ηνπο, θόξησλαλ ηα ππάξρνληα ηνπο ζηα θνξηεγά δώα, γατδνύξηα, κνπιάξηα θαη άινγα, κάδεπαλ ηα θνπάδηα ηνπο θαη ζρεκαηίδνληαο θαξαβάληα αλέβαηλαλ ζηα βνπλά, ή «έβγαηλαλ ζην θιαξί» θαηά ηελ πξνζθηιή ηνπο έθθξαζε, αλαδεηώληαο βνζθέο ζηα νξεηλά όπνπ ράξε ζηελ πγξαζία δηαηεξνύληαλ ην ρισξό ρνξηάξη όιε ηελ άλνημε θαη θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ θαινθαηξηνύ. Αληηζηνίρσο ε γηνξηή ηνπ Αγ. Γεκεηξίνπ ζήκαηλε ηελ απνρώξεζε από ην βνπλό πξνο ηα ρεηκαδηά, πξνο ηηο πεδηάδεο, κε ηηο πην ήπηεο θιηκαηηθά ζπλζήθεο όπνπ ζα μερεηκώληαδαλ νη ίδηνη θαη ηα δώα ηνπο. Σσλ κεηαθηλήζεσλ απηώλ πξνεγείην ζπλήζσο κεγάιε πξνεηνηκαζία θαη ζπλήζσο πήγαηλαλ θαη εγθαζίζηαλην ζηα ίδηα ζεκεία απ όπνπ είραλ θύγεη ηελ πξνγνύκελε ρξνληά. Φόξησλαλ ζηα άινγα ηα ππάξρνληά ηνπο ηα νπνία ηύιηγαλ κε ηηο βειέληδεο (θνπβέξηεο θηηαγκέλεο ζηνλ αξγαιεηό). Ξεθηλνύζαλ ηα θνπάδηα, αθνύ ε θηελνηξνθία ήηαλ ε θπξηόηεξε αζρνιία θαη ύζηεξα ηα θαξαβάληα, κπξνζηά πήγαηλε ην «θαξαθόιη», ην νπνίν απνηεινύζαλ νη γεξνληόηεξνη θαη ηα κηθξά παηδηά. Η θαηνηθία ζηα ρεηκαδηά, ζηα μεθαινθαηξηά αιιά θαη νη ελδηάκεζεο ζηάζεηο νλνκάδνληαη «θνλάθη». Ο ζθειεηόο ηνπ ήηαλ θηηαγκέλνο από μύια θαη ζπκπιεξώλεηαη κε άρπξα, θηέξεο ή ζύξκα, ελώ ζηε κέζε ππήξρε ε βάηξα ή παξαζηηά (θσηηά). Η θαιύβα έρεη ζπλήζσο ζρήκα θπθιηθό αιιά ζπλαληνύληαλ θαη παξαιιειόγξακκεο.

13 πλήζσο πξηλ θύγνπλ από ηα ρεηκαδηά πξνο ηα μεθαινθαηξηά θαη αληίζεηα έζθαδαλ αξληά θαη ηα πνπινύζαλ ζηνλ ηνπηθό πιεζπζκό θάζε πεξηνρήο θαη ζηνπο εκπόξνπο, όπσο επίζεο θαη ην καιιί θαη άιιεο πξώηεο ύιεο ησλ δώσλ. Από απηό ην εκπόξην εμνηθνλνκνύζαλ θαη ηα απαξαίηεηα ρξήκαηα γηα λα δήζνπλ θαη λα αγνξάζνπλ πξώηεο ύιεο πνπ δελ παξάγνληαλ από ηα δώα. εκαληηθέο εξγαζίεο ζηελ πνηκεληθή δσή ήηαλ ν ζθάξνο (έμνδνο ηνπ θνπαδηνύ γηα βνζθή), ε γέλλα, ην άξκεγκα, ν θνύξνο. Οη βνζθέο απνηεινύζαλ ηε κόλε ηξνθή γηα πξόβαηα, αθνύ δελ ηα ηάηδαλ δσνηξνθέο όπσο γίλεηαη ζηηο κέξεο καο. Γηα απηό ην ιόγν θαη ηα πνίκληα δελ ζηαπιίδνληαλ πνηέ αιιά ήηαλ κέξα λύρηα ζηα ιηβάδηα, ελώ θαηά ηελ πεξίνδν ηνπ ζέξνπο θαηαζθεπάδνληαλ νη εθήκεξνη «ίζθηνη», πξόρεηξεο θαηαζθεπέο από μύιηλνπο ζθειεηνύο θαη επέλδπζε θαιακηώλ, θάησ από ηηο νπνίεο ηα θνπάδηα «ζηάιηδαλ», δειαδή εύξηζθαλ ιίγε δξνζηά θπξίσο ηα πνιύ δεζηά κεζεκέξηα ηνπ αηηηθνύ θαινθαηξηνύ. Σν δε άξκεγκα γηλόηαλ ζηηο ιεγόκελεο «ζηξνύγθεο», πξόρεηξα ρηηζκέλεο κε απιή μεξνιηζηά, θπθιηθέο θαηαζθεπέο, ζηηο νπνίεο θιείλνληαλ ηα «γαιάξηα», δειαδή ηα γαιαθηνθόξα πξόβαηα. Απηή ε πξόρεηξε θπθιηθή θαηαζθεπή είρε κία κόλν έμνδν, θξαγκέλε ζπλήζσο κε έλα θνκκέλν πνπξλάξη ή κηα αθάλα (ζάκλν), έμσ από ηελ νπνία θάζνληαλ νη «αξκερηέο» θη άξκεγαλ ηα πξόβαηα θαζώο έβγαηλαλ έλα έλα από ηε ζηξνύγθα. Η πεξίνδνο αλαπαξαγσγήο ησλ θνπαδηώλ ήηαλ πνιύ ζεκαληηθή γηα ηελ νηθνλνκία ησλ αξαθαηζάλσλ αθνύ ηα ρξήκαηα πνπ πξνέξρνληαλ από ηα αξληά, ην γάια, ηα ηπξηά θιπ, απνηεινύζαλ ηα κόλα ηνπο έζνδα. Σν άξκεγκα γηλόηαλ κεηά ηνλ απνζειαζκό ή ηε ζθαγή ησλ ακλώλ, θαζεκεξηλώο, ζπλήζσο πξσί θαη βξάδπ. Ο θνύξνο γίλεηαη ζπλήζσο αξρέο Μαΐνπ, κε ην ιεγόκελν «πξσηνςάιηδν». Υαξαθηεξηζηηθέο θαη ιπξηθά πεξηγξαθηθέο ζθελέο από ηνλ θνύξν πεξηέρνληαη ζην πνίεκα «Ο θνύξνο» ηνπ Κώζηα Κξπζηάιιε: «ηεηξνρσξίδνπλ 'ο ηνλ Κιαδά, ηπξνθνκνύλ 'ο ηνπ Ζέξβα, 'ηνύ Αθξίβνπ αιιάδνπλ ηα καληξηά, 'ο ηνπ Μπάξδα θνύξνλ [έρνπλ Είθνζη πέληε είλ' ε θνπέο, δηαθόζνη νη θνπξεπηάδεο, Κη' άιι' εθαηό πνπ θνπβαινύλ θη' άιι' εθαηό πνπ ζηξίβνπλ Πνπ ζηξίβνπλ ηα θσιόθνπξα, πνπ δέλνπλ ηα πνθάξηα. Δώδεθα κέξεο θνύξεπαλ, δώδεθα κέξεο δέλαλ.» 7 7 Κώςτα Κρυςτάλλθ, Ζργα- ποιιματα πεηά, τομ., Β, Εκδ. ΕΣΙΑ, Ακιναι 1912.

14 Κύθινο Εσήο Πξνμεληό - Δηδίζηα Ο γάκνο γηλόηαλ κε πξνμεληό ηνπ νπνίνπ ηελ πξσηνβνπιία είραλ νη γνλείο θαη νη πην θνληηλνί ζπγγελείο. Οη πξνμελεηάδεο ήηαλ πάληα ζεβαζηνί θαη ώξηκνη θπξίσο άλδξεο. Οη αξαθαηζάλνη ζπάληα παληξεύνληαλ κε «θιεςίκαηα θαη εηδύιιηα». Σα «εηδίζηα» ήηαλ ε ζπλάληεζε θαηά ηελ νπνία νη γνλείο -θπξίσο ηνπ γακπξνύ- έβιεπαλ ηελ ππνςήθηα λύθε. Γηλόηαλ ζπλήζσο ζηε πεγή λεξνύ ηνπ ηζειηγθάηνπ, όπνπ πήγαηλαλ νη γνλείο ηνπ γακπξνύ κε ηνλ πξνμελεηή, ηελ έβιεπαλ, ηεο δεηνύζαλ λεξό θαη ηε ξσηνύζαλ δηάθνξα πξάγκαηα γηα ην ηζειηγθάην ηεο, πνπ δελ γλώξηδαλ ηάρα. Καηόπηλ γηλόηαλ ζπδήηεζε κε ηνλ πξνμελεηή, ν νπνίνο πήγαηλε ζηνπο γνλείο ηεο λύθεο θαη έιεγε γηα ην πξνμεληό. Αλ νη γνλείο ζπκθσλνύζαλ, αθνινπζνύζε αξξαβώλαο. Σε λύθε θαη ην γακπξό δελ ξσηνύζαλ νύηε νη γνλείο, νύηε νη ζπκπέζεξνη, αλ άξεζε ν έλαο ζηνλ άιιν θαη επηζπκνύλ λα ζπδεπρζνύλ. ηνπο κέιινληεο λεόλπκθνπο δελ έπεθηε θαλέλαο απνιύησο ιόγνο γηα ην ηαίξη πνπ ζα έπαηξλαλ θη εθόζνλ νη γνλείο ην απνθάζηδαλ, εθείλνη δελ έθεξαλ θακία απνιύησο αληίξξεζε. Αξξαβώλαο Μεηά ηε ζπκθσλία ησλ γνληώλ, γηλόηαλ ν αξξαβώλαο ζην θνλάθη ηεο λύθεο. Μαδεύνληαλ όινη - πάληα ζε κνλό αξηζκό- θαη θάζνληαλ ζε ζθακληά θαη πάγθνπο από έιαηα θαη θηέξεο. Δθεί γίλνληαλ θνπβέληα γηα ηα πξνηθηά, ηελ νπνία έπξεπε λα αθνύζνπλ όινη. Γακπξόο θαη λύθε ήηαλ ακίιεηνη θαη ζρεδόλ αθίλεηνη. Όηαλ θαλνλίδνληαλ ηα θαζέθαζηα, ραηξεηίδνληαλ κεηαμύ ηνπο θαη έιεγαλ ηα θαινξίδηθα θαη έξηρλαλ ηξείο ληνπθεθηέο. ηε ζπλέρεηα, άξρηδε ην γιέληη κε ρνξνύο θαη ηξαγνύδηα. ηα κηζά ζρεδόλ ηνπ γιεληηνύ, γίλνληαλ ηα «δώζκαηα». Η λύθε έδσλε ηνπο ζπγγελείο ηνπ γακπξνύ, αλάινγα κε ην γέλνο, ηε ζπγγέλεηα θαη ηελ ειηθία. Σα δώζκαηα απνηεινύληαλ από ληνπξβάδηα παξδαιά, δηπιά κε θύιιν θεληεηό, πξνζθέθαιν, πεηζέηεο, ηζνπξάπηα (θάιηζεο) θεληεηά θαη καληειάθηα γηα ηνπο άληξεο. Γηα ηηο γπλαίθεο, απνηεινύληαλ από θεθαινκάληεια θεληεηά, θάιηζεο, πνπθάκηζα. ηα κηθξά παηδηά έδηλαλ ηαγάξηα γηα λα βάδνπλ ηα βηβιία ή ην πξόγεπκά ηνπο. ηα πεζεξηθά, ε λύθε έδηλε βειέληδεο. Σα

15 δώξα έβαδαλ ζηηο πιάηεο θαη ρόξεπαλ κ' απηά ζηνπο ώκνπο. Οη γνλείο ηνπ γακπξνύ έδηλαλ ζηε λύθε ρξήκαηα, ηελ «θέξλαγαλ» όπσο έιεγαλ. Σν γιέληη δηαξθνύζε σο ην άιιν βξάδπ όπνπ απνραηξεηηόληαλ θαη έθεπγαλ. Ο γακπξόο θαη ε λύθε, ζα μαλαζπλαληηόληνπζαλ ηελ εκέξα ηνπ γάκνπ. Δλδεηθηηθνί ζηίρνη ηξαγνπδηώλ γηα ηνπο αξξαβώλεο, ήηαλ ηα εμήο: Μεο' ζηε κέζε ην ηξαπέδη κηα κειηά ινπινπδηαζκέλε θ'ζάεη αγέξαο, πέθηνπλ η' άλζε θαη γηνκίδεη ην ηξαπέδη θη νύινη καο νη θαιεζκέλνη... Κηλήζαλ ηα ηζακόπνπια, ηα ζαξαθαηζαλόπνπια λα παλ ζηνλ πέξα καραιά, πνπ 'λ' ηα θνξίηζηα ηα θαιά Κη έπηαζη ςειή βξνπρή, κηα ζαιαζζνπηαξαρή... ήκηξα άζπξνπο νπξαλόο ζήκεξα άζπξε κέξα ζήκηξα αξξαβσληάδεηαη ν αεηόο θη ε πεξηζηέξα... Απάλνπ ζηα ςειά βνπλά, ζηα βιάρηθα θνλάθηα ηεο ρήξαο γηόο αγάπεζ' όκνξθε βιαρνπνύια...

16 16 Γάκνο Έλαο από ηνπο ιόγνπο πνπ νη αξαθαηζάλνη ζεσξνύληαη από ηηο αξραηόηεξεο θπιέο, είλαη ε ελδνγακία, δειαδή ην γεγνλόο όηη έδηλαλ ηα παηδηά ηνπο γηα παληξεηά κόλν ζε αξαθαηζάλνπο. Σελ εκεξνκελία ηέιεζεο ηνπ γάκνπ ηελ όξηδαλ πάληα νη ζπκπέζεξνη. Η δηαδηθαζία ηνπ γάκνπ, άξρηδε Σξίηε ή Σεηάξηε, όπνπ νη λένη θπξίσο ζπγγελείο ηεο λύθεο, πήγαηλαλ ζην δάζνο θαη έθνβαλ μύια γηα ην θνύξλν, ηα θαδάληα θαη ηα ςεηά. Δπίζεο έθνβαλ ζηξνγγπιά θνύηζνπξα γηα ζθακληά, ζηα νπνία ζα θάζνληαλ νη θαιεζκέλνη. Σελ Πέκπηε, δύν αγόξηα θαη δύν θνξίηζηα πνπ είραλ θαη ηνπο δύν γνλείο ελ δσή, έπηαλαλ ην πξνδύκη ζην ζθαθίδη γηα ην ςσκί θαη εηνίκαδαλ ηηο πίηεο. Μεηά αιεύξσλαλ ηελ πεζεξά, ηνλ πεζεξό θαη ηνπο άιινπ ειηθησκέλνπο πνπ ήζαλ παξόληεο. Απηή ε πξάμε ζπκβόιηδε αθελόο ηελ επρή θη επηζπκία λα απνθηήζεη ην δεπγάξη αγόξηα θαη θνξίηζηα θαη αθεηέξνπ ηελ επρή, όπσο αζπξίδνπλ ηα καιιηά από ην αιεύξη, έηζη λα αζπξίζνπλ ηα καιιηά ηνπ ληόπαληξνπ δεπγαξηνύ από ηα πνιιά ρξόληα θαη ηα βαζηά γεξάκαηα. Σελ Παξαζθεπή δπκώλνληαλ νη θνπινύξεο θαη ηα ςσκηά γηα ην γάκν. Η θνπινύξα ηνπ γακπξνύ θαη ηεο λύθεο, γηλόηαλ κε ηδηαίηεξε θξνληίδα. Σελ θεληνύζαλ θαη έβαδαλ όιε ηελ ηέρλε γηα λα γίλεη όκνξθε, πινπκηζηή, λα ςεζεί θαιά αθνύ νη γπλαίθεο πξηλ από ηελ θνπή θαη ηε δηαλνκή, ζα ηηο ζρνιίαδαλ αλάινγα. Πάλσ ηεο θεληνύζαλ δηάθνξεο ζπκβνιηθέο παξαζηάζεηο όπσο κηα ζηάλε, έλα θνπάδη πξόβαηα, έλα θνλάθη κε ηνπο αλζξώπνπο ηνπο θαη άιιεο ζθελέο επθνξίαο ηνπ πνηκεληθνύ βίνπ. Οη παξαζηάζεηο ηεο ζαξαθαηζάληθεο θνπινύξαο ηνπ γάκνπ ζηελ Αηηηθή δηαζηέιινληαλ από εθείλεο ηεο αξβαλίηηθήο ζηελ νπνίαλ θεληνύζαλ ζπλήζσο ην «ιίζη» (βειαληδηά) ή ην «ξνύζη» (ζηαθύιη), πνπ ζπκβόιηδαλ ηελ επθνξία ησλ θαξπώλ ηεο γεο, ηε λύθε σο άγγειν κε θιεηζηά θηεξά σο δείγκα ζεκλόηεηαο θαη ππνηαγήο θαη ηνλ γακπξό σο άγγειν κε αλνηρηά θηεξά ζύκβνιν αγάπεο θαη πξνζηαζίαο. Όηαλ έβγαδαλ ηελ θνπινύξα από ηε γάζηξα, ηελ ηνπνζεηνύζαλ ζηνλ «θ'ινπξνηξνβά» ην ηαγάξη δειαδή πνπ είρε πθαλζεί ζηνλ αξγαιεηό γηα απηόλ αθξηβώο ηνλ ζθνπό. Σελ θνπινύξα ηνπ γακπξνύ έπαηξλε έλαο λένο άληξαο πνπ αθνινπζνύζε ην «ςίθη» (πνκπή ηνπ γάκνπ), όηαλ νη ζπκπεζέξνη μεθηλνύζαλ λα πάλε λα πάξνπλ ηελ λύθε. ην θνλάθη ηνπ γακπξνύ εηνίκαδαλ ην «θιάκπνπξν», πνπ απνηειείην από έλα μύιν κε ζηαπξό ζηελ θνξπθή. ζηα ηξία άθξα ηνπ νπνίνπ θάξθσλαλ κήια. Κάησ από ην ζηαπξό, απισλόηαλ έλα κεηαμσηό παλί κε ην ζρήκα ηνπ ζηαπξνύ ζηα ρξώκαηα ηεο ειιεληθήο ζεκαίαο. ηηο άθξεο ηνπ, πνιιέο θνξέο είρε κηθξά θνπδνπλάθηα. Ο θιακπνπξηάξεο ξάθηεο, ήηαλ παιιεθάξη αλύπαληξν κε κάλα θαη παηέξα ελ δσή. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο θαηαζθεπήο ηνπ θιάκπνπξα, ηξαγνπδνύζαλ:

17 17 Ράςηε ην θιάκπνπξα θαιά λα γείξεη ξάρεο θαη βνπλά κε ην μηθιίζνπλ ηα θιαξηά θαη καο γειάζεη ε πεζεξά... Σν πξσί ηνπ άββαηνπ, μεθηλνύζε ην ςήζηκν ησλ αξληώλ θαη ην βξάδπ γηλόηαλ γιέληη ζην ζπίηη ηνπ γακπξνύ. Όηαλ ην θνλάθη ηεο λύθεο ήηαλ καθξηά από απηό ηνπ γακπξνύ, νη ζπγγελείο ηνπ γακπξνύ πήγαηλαλ ζην θνλάθη ηεο λύθεο από ην άββαην κε ηα άινγα θαη ην θιάκπνπξα, ηνλ νπνίν θξαηνύζε αδειθηθόο θίινο ηνπ γακπξνύ. Ο γάκνο γηλόηαλ πάληα Κπξηαθή. Δλώ ην ζπκπεζεξηό εηνηκαδόηαλ γηα ηνλ γάκν, γηλόηαλ ην μύξηζκα ηνπ γακπξνύ κε κεγάιε επηζεκόηεηα θαη ζπλνδεύνληαλ από αλάινγα ηξαγνύδηα. Καηά ην ληύζηκν ηνπ γακπξνύ, γίλνληαλ δηάθνξεο ζπκβνιηθέο πξάμεηο από ηε κάλα ηνπ. Αξρηθά γηλόηαλ ην δύγηζκα ησλ ξνύρσλ ηνπ, ην ζηδέξσκα, δειαδή ην άγγηγκα κε έλα ζηδεξέλην αληηθείκελν, ην πέξαζκα από ην μπιόηερλν ηνπ αξγαιεηνύ κε ζθνπό λα θιείζνπλ ηα θαθά ζηόκαηα, ην ξάληηζκα κε νύξα από ηξεηο γξηέο γηα λα απνκαθξπλζνύλ ηα θαθά θαη ηέινο ξάληηζκα κε αιαηηζκέλν λεξό ζηε γε κε ην μεθίλεκα ηεο πνκπήο. Οη ίδηεο ηειεηνπξγηθέο πξάμεηο, πνπ έξρνληαλ από ηελ πξνρξηζηηαληθή παγαληζηηθή αξραηόηεηα, γίλνληαλ θαη ζηε λύθε από ηε κάλα ηεο. Η πνκπή ηνπ γακπξνύ μεθηλνύζε κε επηθεθαιήο ην θιακπνπξηάξε. Ο ηεξέαο πνπ ζα ηεινύζε ην κπζηήξην βξηζθόηαλ ζην θνλάθη ηεο λύθεο, ηελ νπνία ζηνιίδαλ νη θίιεο ηεο θαη ηελ ηξαγνπδνύζαλ. Όηαλ πηα εθείλε είρε εηνηκαζηεί, έβγαηλε έμσ ακίιεηε, ρσξίο θαλ λα ραηξεηήζεη ην γακπξό θαη γηλόηαλ ε ζηέςε. Μεηά αθνινπζνύζε ην κεγάιν γιέληη κε ραξνύκελα αιιά θα παξαπνληάξηθα ηξαγνύδη (ηεο ηάβιαο). Πνιύ παιηά -όπσο ζεκεηώλεη ν Γ. Μαθξήο-, ε λύθε θαη νη ππόινηπεο γπλαίθεο θάζνληαλ ρώξηα όιν ην βξάδπ ηεο Κπξηαθήο θαη έζηξσλαλ μερσξηζηό ηξαπέδη από ηνπο άληξεο. Δλδεηθηηθά ηξαγνύδηα ηνπ γάκνπ: Σξαπέδη ρξπζνηξάπεδν θαη ρξπζνζηνιηζκέλν θόξε μαλζή ζε ζηόιηδε κε κάλα θαη παηέξα...

18 18 Μάλα κνπ ηα ινπινύδηα κνπ ζπρλά λα ηα πνηίδεηο Μάλα κνπ γιπθηά ζ' αθήλσ γεηά... Γακπξέ κνπ ηε λπθνύια καο λα κε καο ηε καιώλεηο ζαλ λα' λ ην ηξηαληάθπιιν, λα ηελ εθακαξώλεηο... Σε Γεπηέξα ην πξσί, γηλόηαλ ην «μεζάθηαζκα», δειαδή ην άλνηγκα θαη άπισκα ησλ πξνηθηώλ ηεο λύθεο. Μαδεύνληαλ θπξίσο νη γπλαίθεο θαη γηλόηαλ θξηηηθή γηα ηα πξνηθηά. Αθνινπζνύζε ν ρνξόο ηεο Γεπηέξαο ηνλ νπνίνλ άλνηγε ηηκεηηθά ν θνπκπάξνο, ελώ κεηά ρόξεπαλ νη ληόπαληξνη θαη αθνινπζνύζαλ ηα επίζεκα πξόζσπα κε ζπγθεθξηκέλε ηάμε. Καηόπηλ ρόξεπαλ όινη νη ππόινηπνη. Σν ζρόιαζκα ηνπ γάκνπ γηλόηαλ απόγεπκα Γεπηέξαο θαη θαηά άιινπο Σξίηε πξσί. Έπηλαλ ηα ηειεπηαία πνηήξηα πνπ έπξεπε λα ήηαλ θαη γεκάηα. Απηό ήηαλ ην επηζθξάγηζκα ηνπ γάκνπ. Σεηάξηε ην πξσί, ε πεζεξά θαη άιιεο ειηθησκέλεο γπλαίθεο, ζπγθεληξώλνληαλ ζην θνλάθη ηεο πεζεξάο γηα λα δνπλ ηα ζεκάδηα ηεο λύθεο, δειαδή ην αίκα από ηελ παξαβίαζε ηνπ παξζεληθνύ πκέλα. Απηό απνηεινύζε έλα παλάξραην έζηκν πνπ ηεξείην κε απαξέγθιηηε απζηεξόηεηα αθνύ απνδείθλπε ηε ζεκλόηεηα θαη ηελ εζηθή ηεο λύθεο. Αλ ε λύθε δελ έδεηρλε θαζόινπ ζεκάδηα, ηόηε ε αληίδξαζε ηνπ γακπξνύ, ηεο πεζεξάο θαη γεληθόηεξα ηνπ νηθνγελεηαθνύ πεξηβάιινληνο, ζα ήηαλ ζθιεξή θαη βίαηε. πλήζσο ε λύθε έπαηξλε ην δξόκν ηεο επηζηξνθήο ή ζε άιιεο πεξηπηώζεηο πιήξσλαλ νη δηθνί ηεο έλα ζνβαξό παλσπξνίθη. Απηό ην ηειεπηαίν όκσο ήηαλ πνιύ ζπάλην έσο αδύλαην αθνύ ζρεδόλ θαλείο δελ δερόηαλ λα δερηεί σο λύθε ζην θνλάθη ηνπ θάπνηα κε παξζέλα. Πηζηξόθηα Λίγεο κέξεο κεηά ην γάκν, νη λεόλπκθνη επηζθέπηνληαλ ηα γνληθά ηεο λύθεο. Πην ζπγθεθξηκέλα, γύξσ ζηηο νθηώ εκέξεο κεηά ην γάκν, ζπλήζσο αββάην βξάδπ, ην λεόλπκθν δεπγάξη καδί κε ηνπο γνλείο ηνπ θαη ηνπο ζπγγελείο από ην ηζειηγθάην ηνπ γακπξνύ, επέζηξεθαλ ζην θνλάθη ησλ γνληώλ ηεο λύθεο γηα λα δνπλ ηα πεζεξηθά. Η θαζηεξσκέλε ηειεηνπξγηθή απηή επηζηξνθή ζην θνλάθη ηεο λύθεο νλνκαδόηαλ «πηζηξόθηα», δειαδή επηζηξνθέο θαη γηλόηαλ κε κεγάιε επηζεκόηεηα. Τπάξρεη κάιηζηα θαη νκώλπκνο ζθνπόο θαη ηξαγνύδη πνπ ηξαγνπδηόηαλ ζε απηή ηελ πεξίζηαζε. Σα γνληθά ηεο λύθεο έζηελαλ νιόθιεξν γιέληη γηα λα ππνδερηνύλ ηα ληόλπθα, ελώ ην βξάδπ αθνινπζνύζε γελλαίν θαγνπόηη κε πξνζθεθιεκέλε όιε ηελ νηθνγέλεηα.

19 19 Σε δεύηεξε κέξα ησλ «πηζηξνθηώλ» είραλ ζεηξά νη επηζθέςεηο ησλ ληόλπθσλ ζηα θνλάθηα ησλ ζπγγελώλ ηεο λύθεο όπνπ ηνπο ππνδέρνληαλ θαη ηνπο ηξαπέδσλαλ θη απηνί κε ηε ζεηξά ηνπο. Σέινο, θαηά ην ζπλήζεην, ν γακπξόο έπαηξλε ηελ πξνίθα πνπ ηνπ είραλ ηάμεη θαη ε νπνία απνηεινύληαλ από είδε νηθηαθήο ρξήζεσο (ξνπρηζκό, βειέληδεο, θινθάηεο, ραιθώκαηα θιπ.), ην ζπκθσλεκέλν κέξνο από ην θνπάδη ησλ δώσλ ηνπ πεζεξνύ θαη θάπνηεο ρξπζέο ιίξεο, ιηγόηεξεο ή πεξηζζόηεξεο αλαιόγσο κε ηελ νηθνλνκηθή θαηάζηαζε ηεο θακίιηαο θαη θπζηθά κε ηα όζα είραλ ζπκθσλεζεί όηαλ γηλόηαλ ην πξνμεληό θαη δίλνληαλ ηα ρέξηα. Από ηα δώα πνπ έπαηξλε σο πξνηθηό ν γακπξόο, άθελε ζπλήζσο ζην θνπάδη ηνπ πεζεξνύ ηνπ κηα γίδα ή κηα πξνβαηίλα «γηα ην θαιό», δειαδή γηα λα δείμεη όηη ήηαλ ηθαλνπνηεκέλνο κε ηελ πξνίθα πνπ ηνπ δόζεθε. Δδώ αμίδεη λα ζεκεηώζνπκε όηη ν ζεζκόο ηεο πξνίθαο δελ ήηαλ από ηα βαζηθά ζηνηρεία ηνπ ζαξαθαηζάληθνπ γάκνπ. Σε Γεπηέξα ην πξσί, έρνληαο επηζθεθζεί όινπο ηνπο ζπγγελείο θη έρνληαο πάξεη ηελ πξνίθα, ηα ληόλπκθα επέζηξεθαλ ζην θνλάθη ηνπ γακπξνύ γηα λα ζηήζνπλ ηε λέα ηνπο δσή. Σν ηξαγνύδη πνπ ιέγνληαλ θαηά ηα «πηζηξόθηα» ήηαλ ζπλήζσο ην εμήο: Ήξζ' ν θαηξόο λα θύγνπκε, ξνδηά κνπ, ξνδηά κνπ ζηα ζπίηηα καο λα πάκε κηθξή ξνδαθηληά κνπ. Καη πάιη ζ' αληακώζνπκε ξνδηά κνπ, ξνδηά κνπ ζηεο λύθεο ηα (ε)πηζηξόθηα, κηθξή ξνδαθηληά κνπ. Αξληά ζα ςήζνπκε, παηδηά, ξνδηά κνπ, ξνδηά κνπ ζα θάκε θαη ζα πηνύκε θαη ζα ζαο επρεζνύκε. Γέλλεζε Η γέλλεζε γηλόηαλ κέζα ζην θνλάθη κε ηε βνήζεηα ηεο κακήο. Οη γελλήζεηο αλά νηθνγέλεηα έθηαλαλ ζπλήζσο θνληά ζηηο δέθα, αθνύ όιεο νη νηθνγέλεηεο ήζαλ πνιύηεθλεο όρη κόλν γηα ζξεζθεπηηθνύο ιόγνπο θαη ιόγνπο παξαδόζεσο, αιιά θαη από ηελ αλάγθε εξγαηηθώλ ρεξηώλ γηα ην θνπάδη. Μεηά ηε γέλλα θαη γηα ζαξάληα εκέξεο δελ έβιεπε θαλείο ηε ιερώλα νύηε ην λενγέλλεην, αθνύ ζεσξείην θαθό πξηλ ζαξαληίζεη λα βγεη από ην ζπίηη.. Η επηζπκία ηεο νηθνγέλεηαο ήηαλ ε απόθηεζε αγνξηνύ πνπ νλόκαδαλ «παηδί» ζε αληηδηαζηνιή κε ηα ζειπθά πνπ νλνκάδνληαλ θνξίηζηα ή «ηζνύπξεο» θαηά ην ζαξαθαηζάληθν ηδίσκα. Υαξαθηεξηζηηθό είλαη ην παξάδεηγκα κηαο κάλαο πνπ έιεγε πσο είρε ηέζζεξα παηδηά θαη κία θόξε. πλήζσο δε ην «έρσ κηα ζπγαηέξα» ην αθνινπζνύζε ε θξάζε «κεηά ζπγρσξήζεσο». Καηά ηε δηάξθεηα ηεο εγθπκνζύλεο, ε αξαθαηζάλα έθαλε όιεο ηηο

20 20 δνπιεηέο κέρξη ηελ κέξα ηεο γέλλαο, αιιά πξόζερε λα κε ζεθώζεη πνιύ βάξνο, λα κελ θαβαιηθέςεη άινγν θαη πέζεη, λα κελ ηξνκάμεη από δπλαηή θσλή ή από θξόην ληνπθεθηνύ, λα κελ πεξπαηάεη κνλαρή ηε λύρηα θαη λα θπιάγεηαη από ην ίζθησκα (δαηκνληθό), λα θάεη όηη είρε δειέςεη θαη λα κελ πηάζνπλ παηδί ζε κέξα γηνξηήο. Πξνέβιεπαλ αλ ζα γελλήζεη αγόξη ή θνξίηζη από ην ζρήκα ηεο θνηιηάο ή από ην αλ ζα έθιεηλε ή ζα άλνηγε ε πιεγή λεθξνύ από ην αξλί πνπ ην έξηρλαλ ζηα θάξβνπλα λα ςεζεί. Βάθηηζε πλήζσο ην όλνκα ηνπ πξώηνπ θαη ηνπ δεύηεξνπ παηδηνύ ήηαλ από ηε κεξηά ηνπ παηέξα θαη αληίζηνηρα ηνπ ηξίηνπ θαη ηνπ ηέηαξηνπ από ηε κεηέξα. Μεηά ην ηέηαξην παηδί ην όλνκα ην έδηλε ν/ε θνπκπάξνο/α θαη ηηο πεξηζζόηεξεο θνξέο ήηαλ ην ίδην κε ην δηθό ηνπ/ηεο. ηε βάπηηζε ζπάληα πήγαηλαλ νη γνλείο. Βαπηίζεηο γίλνληαλ θαη ζηα θνλάθηα. Ο αλάδνρνο είρε ζαλ παηδί ηνπ ην «βαθηηζηκηό» θαη εθείλνο ηνλ ζέβνληαλ ζαλ παηέξα. Σα δώξα πνπ έθεξλε ν λνλόο ηα έιεγαλ θσηίθηα. Μεηά ηε βάπηηζε αθνινπζνύζε γιέληη. Θάλαηνο Σαθή ρσξίο λεθξώζηκε αθνινπζία δε γηλόηαλ πνηέ. Αθόκε θαη ζην θαξαβάλη έπξεπε λα βξνπλ ρσξηό θαη εθθιεζία γηα λα ζάςνπλ ην λεθξό. ην λεθξό δέλνπλ ζηαπξσηά ηα ρέξηα θαη ηα πόδηα γηαηί πηζηεύνπλ πσο έηζη δε ζα κεηαθηλεζεί κέζα ζηνλ ηάθν (βξπθόιαθαο). εκαληηθά είλαη ηα ζαξαθαηζάληθα κνηξνιόγηα ηα νπνία ζπλήζσο ηα έιεγαλ γπλαίθεο. ην ζηόκα ηνπ λεθξνύ ή καδί ηνπ έβαδαλ ρξήκαηα γηα λα πιεξώζεη ηνλ Άδε, επίζεο καδί ηνπ έβαδαλ θαη άιια πξνζσπηθά αληηθείκελα ή δώξα γηα θάπνηνλ άιιν λεθξό. πλήζσο ην πέλζνο ήηαλ πνιύ βαξύ, θνξνύζαλ καύξα ξνύρα, νη άληξεο ζαξάληα κέξεο δε μπξίδνληαλ, άθελαλ γέληα, δελ έβαθαλ αβγά, δε ζνύβιηδαλ θαη όηαλ ηζνύγθξηδαλ ηα πνηήξηα ζηα κλεκόζπλα δελ έιεγαλ «εηο πγείαλ». Οη αξαθαηζάλνη αληηκεηώπηδαλ ην ζάλαην κε αμηνπξέπεηα, γλσξίδνληαο όηη είλαη γεγνλόο αλαπόθεπθην. Οη ειηθησκέλεο γπλαίθεο εηνίκαδαλ κόλεο ηνπ έλα ζάθν κε ηα ξνύρα θαη ην ζάβαλν πνπ ζα ηεο θνξνύζαλ όηαλ ζα πέζαηλαλ. Σν ίδην έθαλαλ αθόκα θαη νη επίηνθεο, μέξνληαο όηη έλαο ηνθεηόο κπνξεί λα έβαδε ζε θίλδπλν ηε δσή ηνπο. Δλδεηθηηθά κνηξνιόγηα:

21 21 Πνπιάθη πνπ 'ρα ζην θινπβί θαη ηνπ 'ρα κεξσκέλν ην ηάηδα ηε δάραξε, ην πόηηδα ην κόζρν. Μνπ ζθαληαιίζ'θη ην θινπβί θαη κν 'θπγε η' αεδόλη. Μνύεδε ζε πέηξα αθνύκπεζε, κνύεδε ζ' ειηάο θισλάξη. Μνλ πήγε θαη κ' αθνύκπεζε ζηεο εθθιεζηάο ηελ πόξηα... Γηώξγε κ' ήξζαλ νη θίινη ζνπ θη όινη νη ζπγγελείο ζνπ βάιηε ηξαπέδηα ιππεξά θαη ηα κεζάιηα καύξα βάιηε λα θαλ', βάιηε λα πηνύλ', βάιηνπο λα ηξαγνπδήζνπλ βάιηη θαη ην πνηήξη κνπ ζηε κέζε ξατζκέλνπ... Οη αξαθαηζάλνη πηζηεύνπλ όηη ν άλζξσπνο ζπλερίδεη λα δεη θαη κεηά ην ζάλαην, γη' απηό θαη ηνπνζεηνύλ ζην ζηόκα ηνπ λεθξνύ, λόκηζκα ή θόζκεκα γηα λα κπνξεί λα πιεξώζεη ην πέξαζκα ηνπ ζηνλ Άδε. Άληξεο θαη γπλαίθεο ξίρλνπλ δάραξε, θαξακέιεο, κήια, ξόδηα, πνξηνθάιηα γηα λα ζηείινπλ δώξα θαη ραηξεηίζκαηα ζηνπο δηθνύο ηνπο ζηνλ άιιν θόζκν. ην μελύρηηζκα ηνπ λεθξνύ πξνζθέξνληαλ πηθξόο θαθέο γηα λα κελ γιπθαζεί ν Υάξνο θαη μαλάξρνληαλ. Σελ ώξα πνπ ζήθσλαλ ην λεθξό, έζπαδαλ πνηήξη ή πηάην θαη θεύγνληαο δελ έπξεπε λα θνηηάμνπλ πίζσ. Πέλζνο Μεηά ην ζάλαην, όινη νη άληξεο άθελαλ γελεηάδα θαη θνξνύζαλ καύξν πνπθάκηζν. Σνπο λένπο ηνπο πελζνύζαλ γηα ηξία κε πέληε ρξόληα, ελώ ηνπο γέξνπο έλα κε δύν. Γελ έβαθαλ θόθθηλα απγά ηε Λακπξή, δελ έπαηδαλ θινγέξα θαη βνύισλαλ ηα θνπδνύληα ησλ θνπαδηώλ γηα λα κε ιαινύλ ή

22 22 έβγαδαλ γηα έλα ρξόλν ηα θνπδνύληα γηα λα πελζνύλ θαη απηά. Η κάλα ή ε ρήξα δελ έβγαδε πνηέ ηα καύξα. ΘΡΖΚΔΗΑ Οη αξαθαηζάλνη σο πξνο ην ζξήζθεπκα είλαη Υξηζηηαλνί Οξζόδνμνη ηδηαίηεξν ραξαθηεξηζηηθό όκσο είλαη ε ζπλύπαξμε ηεο βαζηάο ρξηζηηαληθήο πηζηήο κε ηε καγεία, θαζώο νη αξαθαηζάλνη δηέζεηαλ κεγάιν αξηζκό καγηθνζξεζθεπηηθώλ δνμαζηώλ κε αξραηνειιεληθέο ξίδεο, κε ζθνπό ηελ εμαζθάιηζε πγείαο, επγνλίαο θαη επεκεξίαο. Σέηνηεο παξαδόζεηο θαη δνμαζίεο είλαη Η πίζηε ζηελ ύπαξμε δαηκόλσλ Η νκσπιαηνζθνπεηα όηαλ θάπνηνο ήηαλ άξξσζηνο, δελ ην έιεγαλ καληεία (κε θόθθαια) καληήια ζηνπο λεθξνύο ζθπιί πνπ νύξιηαδε μύια ζην ηδάθη ηε ράζε ηνπ θεγγαξηνύ δε θύηεπαλ Γε γίλνληαη γάκνη ην Μάην Όηαλ βαζίιεπε ν ήιηνο, δελ έδηλαλ αβγά Νεξάηδεο ζηα πεγάδηα / ιάκηεο ζηα βνπλά Καηά ηελ δηάξθεηα ησλ αηώλσλ θαη θπξίσο ηεο ηνπξθνθξαηίαο, νη αξαθαηζάλνη παξέκεηλαλ θαζ νινθιεξίαλ πηζηνί ζην Οξζόδνμν Αλαηνιηθό Γόγκα ηεο Υξηζηηαληθήο Δθθιεζίαο, αλήθνληαο ζηνλ εθάζηνηε παηξηάξρε Κσλζηαληηλνππόιεσο, ελώ νη αξαθαηζάλνη ηεο Αηηηθήο αθνινύζεζαλ ηε λεόηεπθηε Δθθιεζία ηεο Διιάδνο ζηελ νπνία ππήρζεζαλ θαη ιόγσ γεσγξαθηθνύ ρώξνπ ηεο θαηνηθίαο ηνπο. Όπσο πξναλαθέξακε, παξόηη ππήξμαλ πάληνηε αθνζησκέλνη ζηελ Οξζνδνμία, σζηόζν ε πίζηε ηνπο πεξηείρε πνιιά ζηνηρεία αληκηζκνύ θαη παγαληζκνύ πνπ έξρνληαλ από ηελ πξνρξηζηηαληθή πεξίνδν. Σα δε ηειεηνπξγηθά είραλ γηα απηνύο έλαλ καγηθό ζξεζθεπηηθό ραξαθηήξα πνπ ζπλίζηαην ζηελ ζσζηή ηέιεζε ή ζηελ αθξηβή επαλάιεςε θάπνησλ πξνζεπρώλ, πξνζθνξώλ ή ιαηξεπηηθώλ πξάμεσλ πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί ην επηδησθόκελν απνηέιεζκα πνπ ζπρλά δελ ήηαλ άιιν από ηελ εμαζθάιηζε πγείαο, επγνλίαο θαη επεκεξίαο. Σέηνηεο παξαδόζεηο θαη δνμαζίεο ησλ αξαθαηζάλσλ είλαη ηα ρνξνζηάζηα όπνπ ζηήλνπλ ρνξό νη λεξάηδεο, ε πίζηε ζηελ ύπαξμε δαηκόλσλ, νη κνίξεο πνπ θαζνξίδνπλ ην πεπξσκέλν ηνπ λενγέλλεηνπ, ηα θπιαθηά θαη ην «θαθό

23 23 κάηη». Η αιήζεηα είλαη πσο ζρεδόλ πνηέ ζηα θνλάθηα ηνπο δελ δνύζαλ θιεξηθνί, νη νπνίνη κεηέβαηλαλ ζηηο θαιύβεο κόλν γηα λα ηειέζνπλ ηε ιεηηνπξγία ηνπ Πάζρα ή ησλ Υξηζηνπγέλλσλ, γηα λα ηνπο βαπηίζνπλ, λα ηνπο παληξέςνπλ ή λα ηνπο ζάςνπλ, κε απνηέιεζκα ν αξαθαηζάλνο λα κέλεη νπζηαζηηθά αθαηήρεηνο ζηα ηα πίζηεσο, παξόηη ειιελνθσλνύζε θαη κπνξνύζε λα κάζεη θάπνηα βαζηθά πξάγκαηα ηεο πίζηεσο ζηε κεηξηθή ηνπ γιώζζα. Οη δε Αξβαλίηεο θιεξηθνί ηεο Αηηηθήο πνπ ζπλήζσο κεηέβαηλαλ ζηα θνλάθηα γηα λα ηειέζνπλ ηηο ζξεζθεπηηθέο αθνινπζίεο, ηνπο ππνηηκνύζαλ θαη κεξηθέο θνξέο, αληί λα ηνπο θαηερήζνπλ ηνπο ελέπαηδαλ. Υνξνί Βαζηθόο ρξνλνινγηθόο ζηαζκόο ζηελ εμέιημε θαη ηελ παξνπζία ησλ ρνξώλ ησλ αξαθαηζαλαίσλ είλαη ε δεθαεηία ηνπ 1980 θαηά ηελ νπνίαλ ζηακάηεζαλ νη γάκνη κε ην παιαηό ηειεηνπξγηθό ιόγσ ηεο αιιαγήο ηνπ ηξόπνπ δσήο ηνπο θαη ηεο νινθιεξσηηθήο αζηηθνπνίεζεο ηνπο. Οη ρνξνί παιηά γίλνληαλ έμσ από ηα ζπίηηα, ζηελ πιαηεία ηνπ ρσξηνύ ή ηελ απιή ηνπ ζρνιείνπ θαη ζπκκεηείρε νιόθιεξν ην ηζειηγθάην. Πηζηνί ζην ξεηό ηνπ Γεκόθξηηνπ πνπ ιέεη «βίνο αλεόξηαζηνο καθξά νδόο απαλδόθεπηνο, νη αξαθαηζαλαίνη εύξηζθαλ δηάθνξεο αθνξκέο γηα ρνξό: γάκνο βάθηηζε αξξαβώλαο θνύξεκα ησλ πξνβάησλ, θαζώο θαη ηηο θάζε είδνπο γηνξηέο. Αλ επξόθεηην γηα γιέληη γάκνπ, ηόηε μεθηλνύζε από ην κεζεκέξη, αθνύ ν γάκνο γηλόηαλ πάληα Κπξηαθή πξσί θαη ζηακαηνύζε ηελ άιιε κέξα ην πξσί. Ο θόζκνο κάζαηλε γηα ηνπο ρνξνύο από ηνλ ληειάιε ηνπ ρσξηνύ, ελώ ζήκεξα από αθίζεο, πξνζθιήζεηο θαη ην δηαδίθηπν. Οη γπλαίθεο θνξνύζαλ ηελ παξαδνζηαθή ελδπκαζία, ην ίδην θαη νη άληξεο θαη κόλν γύξσ ζηε δεθαεηία ηνπ 40, κε ηηο ξηδηθέο αιιαγέο πνπ επηθέξνπλ νη ζπλερόκελνη πόιεκνη, ζηακαηνύλ πξώηα νη άληξεο θαη ύζηεξα νη γπλαίθεο λα ηε θνξνύλ. Παιηόηεξα πηάλνληαλ ζην ρνξό κόλν όζνη ήμεξαλ, ελώ ζηηο κέξεο καο δελ ηζρύεη απηό. Αλ θάπνηνο είρε πέλζνο δε ρόξεπε θαζόινπ, θάηη πνπ ηζρύεη ιηγόηεξν ζηελ επνρή καο. Οη θαιύηεξνη ρνξεπηέο είραλ θαιύηεξε αληηκεηώπηζε από ηνλ θόζκν. Μαδεπόληνπζαλ απ ηα γύξσ ρσξηά θαη ρόξεπαλ ην ηνπηθό ξεπεξηόξην. Σα παηδηά κάζαηλαλ λα ρνξεύνπλ πάλσ ζηνλ θύθιν, ελώ ζήκεξα ζην ζρνιείν θαη ζε ζπιιόγνπο. Μέρξη πεξίπνπ ην 1970 ρόξεπαλ κόλν αξαθαηζάληθνπο ρνξνύο. Αλ θάπνηνο ήζειε λα ρνξέςεη, έδηλε ρξήκαηα ζηα όξγαλα θαη παξάγγειλε ην αγαπεκέλν ηνπ ηξαγνύδη. Υνξνί πνπ ρνξεύνληαλ από ηνπο αξαθαηζάλνπο ηεο Αηηηθήο:

24 24 Σζάκηθν Δίλαη από ηνπο βαζηθνύο ρνξνύο ησλ αξαθαηζάλσλ. Παιηόηεξα ρόξεπαλ κόλν άληξεο θαη ζηε ζπλέρεηα θαη νη γπλαίθεο, κε ηνπο κεγαιύηεξνπο ζηελ ειηθία λα πξνεγνύληαη. Όηαλ ν ρνξόο ρνξεπόηαλ ρσξίο ηε ζπλνδεία κνπζηθώλ νξγάλσλ, παξαιιαγέο πξαγκαηνπνηνύζε ν πξώην ρνξεπηήο ζηελ επαλάιεςε ηνπ ηξαγνπδηνύ θαη ήηαλ ζπλήζσο ζηξνθέο θαη θαζίζκαηα. Όηαλ ππήξραλ κνπζηθά όξγαλα, νη παξαιιαγέο ηνπ πξώην ρνξεπηή εκπινπηίδνληαλ κε ςαιίδηα, ρηππήκαηα ησλ πνδηώλ θαη άιια. Σν ρνξεπηηθό κνηίβν πεξηιακβάλεη δέθα θηλήζεηο θαηά ηηο νπνίεο εθηεινύληαη πέληε κνπζηθά κέηξα. πξηό Μεηθηόο θπθιηθό ρνξόο πνπ απνηειείηαη από ηέζζεξηο ηξηάδεο βεκάησλ, μεθηλώληαο πάληα κε ην δεμί πόδη. Οη ρνξεπηέο πηάλνληαη από ηηο παιάκεο κε ηα ρέξηα ιπγηζκέλα ζηνπο αγθώλεο. Ο ζπξηόο ρνξεύνληαλ ζε όιεο ηηο πεξηζηάζεηο. πξηό ζηα ηξία Δίλαη απ' ηα βαζηθόηεξα θηλεηηθά ζρήκαηα πνπ ην ζπλαληάκε ζε όιεο ηηο πεξηνρέο ηεο Διιάδαο, αλεμάξηεηα από νλνκαζία, ξπζκό θαη άιιεο δηαθνξέο. Υνξεύεηαη ζε αλνηρηό θύθιν από άληξεο θαη γπλαίθεο. Παιαηόηεξα νη άληξεο ηνπνζεηνύληαλ κπξνζηά θαη νη γπλαίθεο πίζσ, ελώ ζηε ζπλέρεηα αλαθαηεκέλνη. Σν ρνξεπηηθό κνηίβν πεξηιακβάλεη έμη θηλήζεηο πνπ εθηεινύληαη ζε έμη θηλεηηθά κνπζηθά κέηξα. Αμίδεη λα αλαθεξζεί πσο ππάξρνπλ ζαξαθαηζάληθνη ρνξνί ηνπο όπνηνπο αξαθαηζάλνη ηεο Αηηηθήο δελ δηαηεξήζαλ. Ο ζεκαληηθόηεξνο εμ απηώλ ήηαλ ν «ζηαπξσηόο» ηνλ όπνην ρνξεύνπλ ηέζζεξα άηνκα αληηθξηζηά ζε ζρήκα ζηαπξνύ. Όπσο όινη νη ρνξνί κε ξπζκό 3\4 έρεη αξγό θαη γξήγνξν κέξνο. Σα βήκαηα είλαη ηα ίδηα κόλν πνπ ζην γξήγνξν νη θηλήζεηο είλαη πην έληνλεο. Άιινη ρνξνί ήηαλ ν θιέθηηθνο ρνξόο «Κάηζα» ηνλ όπνην δηαηεξήζαλ αλόζεπην κέρξη ηεο κέξεο καο θαη ζπκβνιίδεη ηελ αλππόηαθηε ςπρή θαη πεξεθάληα ησλ θιεθηώλ ζηνπο αγώλεο θαηά ησλ θαηαθηεηώλ, ν «Καιηζάδηθνο» πνπ θαη απηόο εθθξάδεη ηα ζπλαηζζήκαηα ησλ αγσληζηώλ ζηελ πεξίνδν ηνπ

25 25 αγώλα, ν «Νπθηάηηθνο» ρνξόο ηεο αγάπεο ζηνλ νπνίν εθθξάδεηαη ε γπλαίθεηα ράξε θαη ν «δσλαξάδηθνο αξγόο» ρνξόο πνπ ην ραξαθηεξηζηηθό ηνπ γλώξηζκα ήηαλ ην πηάζηκν ησλ ρνξεπηώλ από ηα δσλάξηα. ΜΟΤΗΚΖ ΟΡΓΑΝΑ Μέρξη θαη ηηο αξρέο ηνπ 19 νπ αη. νη ρνξνί ησλ αξαθαηζάλσλ δε ζπλνδεύνληαλ από όξγαλα αιιά κε ηξαγνύδηα, κε ην ζηόκα. Απηή ήηαλ κηα θαζαξά ζαξαθαηζάληθή ηδηνξξπζκία θαη νη γιεληεζηάδεο κπνξνύζαλ θαζ όιε ηε δηάξθεηα ηνπ γιεληηνύ λα ηξαγνπδνύλ κε ην ζηόκα. ε ειάρηζηεο πεξηπηώζεηο ζπλόδεπε θάπνηνο ην ηξαγνύδη κε ηε θινγέξα (ηελ νπνία ρξεζηκνπνηνύζαλ νη βνζθνί ζηα πξόβαηα). Άιια όξγαλα ήηαλ ε πίπηδα θαη ην ληανύιη, κε ηελ έιεπζε όκσο ηνπ θιαξίλνπ ζηελ Διιάδα απηό έγηλε ην βαζηθό όξγαλν ζηε κνπζηθή ηνπο. Γελ ήηαλ απαξαίηεην ην θάζε ρσξηό λα έρεη ηε δηθή ηνπ νξρήζηξα, πνιιέο θνξέο νη νξγαλνπαίθηεο πξνέξρνληαλ από δηαθνξεηηθά ρσξηά. Καηά ην παξειζόλ ήηαλ απηνδίδαθηνη ή κάζαηλαλ λα παίδνπλ από γλσζηνύο ηνπο πνπ γλώξηδαλ θάπνην κνπζηθό όξγαλν θαη απηνζρεδηάδνληαο, ελώ ζηηο κέξεο καο ππάξρνπλ ζρνιέο θαη σδεία. Οη αξαθαηζάλνη είραλ πνιιά ηξαγνύδηα, δηαθνξεηηθά γηα θάζε πεξίζηαζε (αξξαβώλα, γάκν, βάθηηζε, γιέληη, ηεο ηάβιαο (επηηξαπέδηα ηξαγνύδηα ρσξίο όξγαλα). Όκσο δελ είραλ ζε όιεο ηηο πεξηνρέο ηα ίδηα. Έλα από ηα γλσζηά ζηελ πεξηνρή ηεο Αηηηθήο είλαη ην «ΣΗΚΩ, ΓΗΜΗΤΡΩ Μ, ΚΙ ΆΛΛΑΞΔ». ήθσ, Γεκήηξσ κ, Γεκήηξσ κ, θη άιιαμε άτληε θαη βάιε ηα ρξπζά ζνπ, ηα ρξπζά ζνπ, Γεκεηξνύια κνπ άτληε λα πάκε απάλσ, Γεκήηξσ κ, ζηα βνπλά άτληε, ςειά ζηα θνξθνβνύληα, Γεκεηξνύια κνπ. - Τραγούδι τωριζμού ηης νύθης απ ηην οικογένεια: Μια πέπδικα παινεύηηκε ζ Αναηολή και Δύζη πωρ δεν εςπέθει κςνηγόρ για να ηην κςνηγήζει. Κι ο κςνηγόρ ζαν η άκοςζε πολύ ηος κακοθάνει ζηένει ηα βπόσια ζηα βοςνά, ηα δόκανα ζηοςρ κάμποςρ, ηα δίσηςα ηα μεηαξωηά ζηιρ κπςζηαλένιερ βπύζερ Πάει η πέπδικα να πιει και πιάζηηκε ζηα βπόσια.