Τα δρώμενα από εθνογραφική σκοπιό: μέθοδοι, τεχνικές και προβλήματα καταγραφής

Transcript

1 Τα δρώμενα από εθνογραφική σκοπιό: μέθοδοι, τεχνικές και προβλήματα καταγραφής I. ΔΡΩΜ ΕΝΑ Για να σχεδιαστεί το μεθοδολογικό περίγραμμα μιας εθνογραφίας για τα δρώμενα πρέπει να προηγηθεί η θεωρητική θεμελιωση του αντικείμενου της, δηλαδή των δρώμενων. Πριν όμως ορίσει κανείς τι είναι δρώμενα, πρέπει να διακρίνει τα δρώμενα εκεί-πέρα, στον κόσμο, από τα εθνογραφικά «δρώμενα». Τ α δρώμενα είναι διακριτές πολιτισμικές εκδηλώσεις, η ύπαρξη των οποίων δεν εξαρτάται από την εθνογραφική θεωρία. Ισχύει, πάντως, και το αντίστροφο στο μέτρο που μια εθνογραφία για τα δρώμενα δεν συνδέεται με την πραγμάτωση αλλά με την ύπαρξη των δρώμενων στα οποία αναφέρεται. Σε κάθε περίπτωση πάντως, μια τέτοια εθνογραφία δεν είναι ποτέ μια απλή περιγραφή ή, έστω, ένα διεξοδικό σχόλιο για τα φαινόμενα που πραγματεύεται. Είναι, πάνω από όλα, μια κατασκευή που εισάγει τον αναγνώστη σε μια νέα πραγματικότητα: στην επικράτεια του εθνογραφικού κειμένου, στον χώρο του οποίου και μόνον εκεί τα «δρώμενα- έχουν εθνογραφική υπόσταση. Τ α «δρολμενα» λοιπόν μιας εθνογραφίας αποτελούν ερμηνευτικές αναπαραστάσεις* των δρώμενων εκεί-πέρα, στον κόσμο. Μολονότι διακριτές, οι δύο αυτές έννοιες των δρώμενων είναι ω σ τόσο αλληλένδετες. Η εθνογραφική διερεύνηση ενός «δρώμενου» στηρίζεται συνήθως σε μια πυκνή, περιεκτική καταγραφή κάποιου συγκεκριμένου δρώμενου στον κόσμ ο. Από την άλλη πλευρά, για τον αναγνώστη μιας σχετικής εθνογραφίας τα «δρώμενα» υπάρχουν, αλλά είναι εθνογραφικές κατασκευές. Με άλλα λόγια, ο αναγνοκττης, ανεξάρτητα α π ό το εάν έχει πρωτογενή εμπειρία συμμετοχής στα δρώμενα εκεί-πέρα, στον κόσμ ο, συναντά, παρακολουθεί και διαχειρίζεται νοητικώς τα συμβολικά «δρώμενα» που του παρέχει ο εθνογραφικός λόγος. Η εθνογραφική έκφραση ενός δρώμενου είναι, βέβαια, μόνον μια εκδοχή ανάμεσα σε πολλές άλλες που ήδη διατυπώθηκαν ή που είναι δυνατόν να διατυπωθούν. Σε κάθε περίπτωση πάντως, η εθνογραφική παραγωγή ενός «δρώμενου» η οποία είναι θεωρητικώς ενδεχόμενη αλλά πρακτικώς συγκεκριμένη είναι μια μοναδική και ανεπανάληπτη δημιουργία η οποία ορίζει, ως τέτοια, το «δρώμενο- που περιγράφει ω ς ένα μογαδικό και ανεπανάληπτο προϊόν. Με δεδομένη λοιπόν τη διάκριση ανάμεσα στα δεχόμενα του κόσμου και στα εθνογραφικά «δροψ ενα* θα π ροχω ρή σω στον σχολιασμό της εννοιολογικής σημασίας του όρου εξετάζοντας τις κυριότερες α π ό τις ποικίλες χρήσεις του: τη δημοσιογραφική, τη λαογραφική (ή εθνογραφική) και τη θεατρολογική. Δ ρώ μ ενα: έννοια και χρήσεις Η λέξη «δρώμενο» (ή «δρώμενα») δεν απαντά συχνά στην κοινή νεοελληνική γλώσσα. Χρησιμοποιείται, ω σ τόσ ο, σε ορισμένους τομείς της καθημερινής επικοινωνίας μέσα από 76

2 Παύλος Κάβα νρας τον έντυπο κυρίοκ; και Aiyihrpo τον ηλεκτρονικά δημοσιογραφικό λόγο. Μέοσ σπό αυτήν, τη «δημοσιογ(>αφική» χρήση, μια κοινή οημαούχ έχει επικματήοει ή τείνει να επικ(χπήσει. Η έννοια «δρώμενο» εκφράζει τα διαδραματιζόμενα ή γενικώς τα πραττόμενα, το σύνολο δηλαδή των στοιχείων που συνδέονται με μια ιηκτξη (μια οποιαδήποτε πράξη, κοινή ή εξαιρετική), τόσο με τη διαδικασία όσο και με το αποτέλεσμά της\ Η δημοσιογραφική θεοιρηοη του δεχόμενου οδηγεί σε ένα ευρύταιο φάσμα χρήσης του ό(χ»υ, όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς εάν εξετάσει τις συγκεκριμένες αναφορές στον ό κ> -δρώμενα» που υπάρχουν σιον καθημερινό και περιοδικό τύπο και στις εκπομπές των μέσων μαζικής επικοινωνίας. Συχνά γίνεται λόγος για πολιτιστικά δ[χόμενα (μουσικά ή θεατρικά και γενικότερα, καλλιτεχνικά και πνευματικά), για πολιτικά ή οικονομικά δρώμενα και ακόμη, ιδίως τα τελευταία χρόνια, για ποδοσφαιρικά ή -μπασκετικά» και γενικότερα, για αθλητικά δρώμενα. Ακόμα, ο ίδιος όρος απαντά σε εκφράσεις που έχουν ανθρωπογεωγραφικό ή ευρύτερο συμβολικό περιεχόμενο. Στην περίπτωση αυτή ο όρος χρησιμοποιείται στην ονομαστική ιπώοη και ακολουθείται από ένα ουσιαστικό σε γενική πτώση, όπως -το καραναβάλι ή τα δρώμενα της Πάτρας». Εκτός από τις αναφορές στα δρώμενα μιας χώρας, μιας περιοχής, μιας πόλης ή ενός χωριού, γίνεται επίσης λόγος για δρώμενα τα οποία οφείλονται σε δρώντα π χκιωπα που ανήκουν σε διάφορες κοινωνικές κατηγορίες (φύλο, ηλικία, επάγγελμα ή συλλογική ταυιάιηια), όιιως για δ κόμενα γυναικών, παιδιών, βοσκών ή, πιό συγκεκριμένα, για τα δρώμενα ενός τοπικού κυνηγετικού συλλόγου. Οι προσδιορισμοί αυτοί χαρακτηρίζουν ολόκληρες ομάδες ή κοινότητες ανθρώπων και σε μερικές περιπτώσεις περίπλοκα δίκτυα ανθ(χί>πινων σχέσεων, παραπέμποντας συμβολικά σε διαδικασίες και αποτελέσματα συγκεκριμένων κοινωνικών πρακτικών. Με την ίδια λογική, οι δημόσιοι χώ χ>ι μέσα στους οποίους τελούνται συστηματικά ορισμένα «δρώμενα» αποκτούν ιδιαίτερη αξία και παραπέμπουν ουνεκδοχικώς στα ίδια τα δεχόμενα, υπογραμμίζοντας τη μυναδικότητά τους. Παραδείγματα τέτοιων συμβολικών χώρων αποτελούν το Μέγαρο Μουσικής και το Ηρώδειο για τα μουσικά δρώμενα, το Ηρώδειο και η Επίδαυρος για τα θεατρικά δρώμενα αλλά και η Βουλή των Ελλήνων για τα πολιτικά δρώμενα ή. ακόμα. το Ολυμπιακό Στάδιο στην Καλογρέζα για τα αθλητικά δ χόμενα. Πάντως, εάν η δημοσιογραφική ερμηνεία της έννοιας -δ χί»μενο- είναι αρκετά ευρεία. δεν συμβαίνει το ίδιο και με την κατανόηση της σημασίας της απάτην πλειηχί του κοινού, που είναι, θεωρητικούς τουλάχιστον καθόσον γίνεται λόγος για μια δημοσιογραφική πρακτική. ο κύριος αποδέκτης τέτοιων χρήσεων. Αλλά ό.τι ισχύει για τη δημοσιογραφική χρήση του ό(χιυ\ ισχύει ακόμη περισσότε(χ» και για άλλες, ειδικύιερες χρήσεις που έχουν επιστημονικό ή καλλιτεχνικό περιεχόμενο. Σε κάθε περίιπωση λοιπόν, επειδή η σημασία της έννοιας -δεχόμενο» δεν είναι αυτονόητη, πρέπει να διασαφηνίζεται η χρήση της από τον συγγραφέα για να μη δημιουργείται εννοιολογική σύγχυση στον αναγνώστη. Θα αναφέρω ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα στο οποίο εμπλέκονται διάφορες και διαφορετικές χρήσεις του όρου -δρώμενο». Στο πολύπτυχο έντυπο με τίτλο Δρά/ιενα: Σύγχρονα ΛΙέσσ και Τεχνικές Κσιαγραγιις τονc, που εξέδοχτε το Κέντρο Λαϊκών Δεχόμενων Κομοτηνής για τις δραστηριότητες του Α* Διεθνούς Συνεδρίου στην Κομοτηνή, αντικατοπτρίζεται καθα(χϊ η δομή του Π(κ>γ{χχμμιπος των σχετικών εκδηλώσεων. Η δομή αυτή στηρίζεται σε δυό αναλυτικούς άξονες. Ο πρώτος άξονας ορίζει τη ουνεδριακή (επιστημονική και καλλιτεχνική) πλευρά μιας δραστηριότητας που έχει ως αντικείμενό της τη μελέτη της καταγραφής των δρώμενων, ενώ ο δεύτε(χχ; την π^χζκτική έκφ(χιοη (την αναπαράσταση) ορισμένων δρώμενων έξω από τον συνέδριακά χώ{χ>. στον κόσμο. Η διπολική αυτή αντί- 77

3 Τα δρώμενα από εθνογραφική σκοπιά: μέθοδοι, τεχνικές και προβλήματα καταγραφής ληψη αποτελεί κλειδί για την κατανόηση της μορφολογίας του κειμε'νου του προγράμματος των εκδηλώσεων. Στη μια πλευρά του πολυπτύχου αναγράφονται οι επιστημονικές εισηγήσεις και οι κινηματογραφικές προβολές του Συνεδρίου, ενώ στην άλλη ανακοινώνονται οι εξοισυνεδρισκές δραστηριότητες μέσα στην πόλη της Κομοτηνής. Η πρώτη ενότητα έχει ως τίτλο τον τίτλο του συνολικού προγράμματος, ενώ η δεύτερη έχει άλλον, εντελώς διαφορετικό Ο τίτλος της δεύτερης ενότητας είναι -Δρώμενα: στψ Αγορά», με μια διευκρίνιση που χρησιμεύει ως υπότιτλος, (κ)αθ «Λ»/ τη διάρκεια τον διήμερου πραγματοποιούνται παράλληλες δράσεις». Η δεύτερη αυτή ενότητα του πολυπτύχου ολοκληρώνεται με ένα κείμενο που πληροφορεί τον αναγνώστη για την παράλληλη, με τις εργασίες του συνεδρίου, πραγματοποίηση εκθέσεων βιβλίου και φωτογραφίας για τα δρώμενα και ακόμη, μιας ειδικής έκθεσης φωτογραφίας για τα παραδοσιακά επαγγέλματα της περιοχής Κομοτηνής. Σαν ένα καλειδοσκόπιο που αποκαλύπτει εικόνες δρώμενων, το συνολικό πρόγραμμα των εκδηλώσεων αντανακλά σαφώς την πρόθεση των διυργανοιτών να τοποθετήσουν το θέμα του συνεδρίου τα δρώμενα και τη διερεύνηοη της καταγραφής τους σε μια σύνθετη προοπτική που ορίζεται από τρεις διαφορετικές θεωρητικές και πρακτικές προσεγγίσεις: του κοινού και των ειδικών, επιστημόνων και καλλιτεχνών. Η κυρίαρχη λογική του προγράμματος στηρίζεται στη διάκριση ανάμεσα στο δρώμενο ως -δράση» εκεί-πέρα, στον κόσμο και στο δρώμενο ως μια λαογραφική, εθνογραφική, φωτογραφική ή κινηματογραφική παραγωγή. Είναι επίσης φανερό ότι η σύνθεση της δεύτερης ενότητας του προγράμματος στηρίζεται εννοιολογικώς στην ιδέα της ευρείας ή «δημοσιογραφικής» αντίληψης των δρωμένων. Οι παράλληλες «δράσεις» του διημέρου και η επιλογή του χώρου της «Αγοράς- για την παρουσίαση των δράσεων αυτών αποτελούν επιλογές που εκφράζουν εμμέσως πλην σαφώς την άποψη ότι δρώμενα είναι όλα τα πραττόμενα. Ακόμα, οι ίδιες επιλογές ενισχύουν την άποψη ότι τα δρώμενα προϋποθέτουν κάποιον ιδιαίτερο συμβολικό χώρο για να πραγματοποιηθούν. Τ α προτεινόμενα δρώμενα-εκδηλώσεις συμβαίνουν σε έναν ειδικό χώρο, στην Αγορά, και περιλαμβάνουν κάθε δρασιηριότητα παραδοσιακή ή νεοπαραδοοιακή, πρωτοποριακή ή συμβατική που συνιελείται στον ορισμένο αυτόν χώρο. Τ α δρώμενα στην Αγορά είναι ένα σύνθετο σύνολο που απυτελείται από ιδιόμορφα στοιχεία. Περιλαμβάνει, πρώτον, εκδηλώσεις που ποικίλλουν ανάλογα με τον ατομικό ή τον συλλογικό χαρακτήρα της δράσης. Στα δρώμενα συμμετέχουν σύγχρονοι καλλιτέχνες και ειδικευμένοι τεχνίτες ως μεμονωμένα άτομα, καθώς επίσης και ολόκληρες ομάδες ανθρώπων που ανήκουν σε λαϊκούς πολιτιστικούς συλλόγους ή σε έντεχνα καλλιτεχνικά σχήματα. Δεύτερον, εξίσου πολύμορφο είναι και το είδος των φορέων που υλοποιούν τις εκδηλώσειςδροήιενα. Στα δρώμενα της Αγοράς συμμετέχουν, ανάμεσα σε άλλους, εκπαιδευμένοι ζωγράφοι, ακροβάτες-κλόουν, μικροιιωλητές, ένα κουαρτέτο με σαξόφωνα, ένας καραγκιοζοπαίχτης και, κοντά σ αυτούς, πολλοί άλλοι ανώνυμοι άνθρωποι οι οποίοι, αν και καλλιτεχνικώς ανειδίκευτοι, παρίστανται για να βοηθήσουν στην πραγματοποίηση των συλλογικών αναπαραστάσεων των δροιμενων της ιδιαίτερης πατρίδας τους («Καλόγερος», «Αρκούδες», «Αράπης»). Τρίτον, περιλαμβάνει μια σύγχρονη οκηνοθετική παρέμβαση με ενημερωτικό, ψυχαγωγικό και ιδεολογικοπολιτικό προσανατολισμό. Ο κύκλος των δρώμενων στην Αγορά κλείνει με μια «θεατρική δράση» η οποία, σύμφωνα με το πρόγραμμα, επιδιώκει «να καταδείξει τα αρχετυπικά και γοητευτικά στοιχεία του γάμου πολιτισμικών ενοτήτων που απαρτίζουν την περιοχή της Κομοτηνής-. 11οκηνοθετική λογική που χαρακτηρίζει το πρόγραμμα των δρώμενων στην Αγορά ισχύει και για την εκθεσιακή πλευρά ΐη ς εκδήλωσης. Πρόκειται και πάλι για μια πολυσυλλεκτική 78

4 Π αύλος Κάβουρας και ελεύθερη προσέγγιση της έννοιας «δ κόμενο. κατά την οποία η ορισμένη έννοια ταυτίζεται με την παραδοσιακή λαϊκή δράση, είτε αυτή έχει ιερστελεστική σημασία, είτε βιοποριστική. Από τη μια πλευρά εκτίθενται φωτογραφίες και βιβλία για ορισμένες ππ[>αδοσιακές τελετουργίες του ελληνικού χώρου και αιιό την άλλη φωιογ(κιφίες για κάιιοια ικηκιδοσιακά επαγγέλματα που πα >ο ισιάζονται ως μυρφε'ς λαϊκής δράσης. Αλλά και το ίδιο το συνεδριακό πρόγραμμα έχει πολυσυλλεκτικό και αδιαφορσποίητο χαρακτήρα. Οι επιστημονικές εισηγήσεις για τη διερεύνηση της καταγ^κτφής των δρώμενων και οι προβολές κινηματογραφικών ταινιών με αφορμή κάποια συγκεκριμένα δρώμενα είναι ανόμοια πράγματα, τόσο από θεμστολογική όσο και από μεθοδολογική άποψη. Σε ένα συνέδριο που έχει ως τίτλο Δρώμενα: Σιηχρονα Μέσα και Τεχνικές Καηαγρατρής ιονς είναι, νομίζω, αυτονόητο ότι πρωτεύον ζήτημα για συζήτηση αποτελεί η προβληματική της καταγραφής και όχι κάποιες, συγκεκριμένες αποτυπώσεις ή κ»παγ κιφές. 11διάκριση ανάμεσα στο δρώμενο και στην καταγραφή του -η διάκριση ανάμεσα, από την μια πλευρά, στο δρώμενο εκεί-πέρα. στον κόσμο, και. από την άλλη, στο εθνογραφικό, λαογραφικό, φωτογραφικό ή κινηματογραφικό «δρώμενο δεν αναδεικνύεται μέσα από τη λογική της σύνθεσης του προγ )άμμστος του Συνεδρίου. Και ακόμη περισσότερο, δεν διακρίνεται καθόλου η ουσιώδης διαφο[χί ανάμεσα στην καταγ/κτφή εν<>ς δεχόμενου και στη μεθοδολογία της καταγ^κιφής του. Ερμηνεύοντας το κείμενο του Π χ>γράμματος του Α" Συνεδρίου, θα μπορούσε λοιπόν κανείς να ισχυριστεί ότι ο ό(χ>ς «δρώμενο χρησιμοποιείται με την ευ >εία του σημασία, ως δ(χίοη και. πα χϊλληλα, ι.χ; δ{χίμπ. Τη δ(χιματουργική αυτή Π χχϊέγγιοη των δεχόμενων εκφράζει πολύ καθαρά η ουνεδριακή συγκυρία (η οποία συνδυάζει επιστημονικές εισηγήσεις με κινηματογραφικές προβολές), οι φωτογραφικές εκθέσεις και. περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, η σκηνοθεσία των δρώμενων στην Αγορά. Αλλά η δραματουργική προσέγγ'ΐοη το>ν δρώμενων ως κοινών πηκτικών γεννά ποικίλα ερωτήματα. Κάθε δράση που συμβαίνει μέσα σε έναν πολιτισμικώς οριοθετημένο χώ χ>. όπως είναι ο συμβολικός χώρος της Αγοράς στην Κομοτηνή, μπορεί να χαρακτηριστεί ως δρώμενο; Ανεξάρτητα από το εάν η δ(>άοη αυτή είναι μια ππραδ<χϊΐπκή ή συγχ χ>νη. μια διαχ χ>νικά συνεχής ή αναβιωμένη πρακτική ή ακόμα, μια ελεύθερη θεατρική έμπνευση: Κι αν ορισμένες μόνον δραστηριότητες της Αγοράς για να ππ(χτμείνουμε στο ίδιο ππ χίδειγμα μπορεί να θεοιρηθούν ως δρώμενα, ποιές είναι αυτές και πώς συνδέονται με τα δρώμενα που δεν τελούνται στον χώρο της Αγοράς; Συμβολίζει άραγε, συνεκδοχικώς. η Αγορά κάποιο ιδιαίτε χ> δ[χόμενο; Η θεατρολογική προσέγγιση θ α π >οσπαθήοω να απαντήσω στο ε^χυτημα «τι είναι δρώμενο καταφεύγοντας στη σχετική επιστημονική βιβλιογ(χτφία. Ο όρ<χ; απαντά σε αρκετά έργα της ελληνικής κλασικής γραμματείας*. Επίσης, απαντά ι.χ; θεωρητική μάλλον nafxi ι.χ; αναλυτική έννοια στην ελληνική λαογραφία (Κακούρη 1946, Knkouris 1956)\ Η πλέον σύνθετη, περιεκτική και πρόσφατη χρήση του όρου, η οποία στηρίζεται στις κυριότερες παλαιότε{>ες θεωρήσεις των φυλολόγων και των λαογ^χίφων. οφείλεται στον θεστρολόγο Βάλτερ Πούχνερ*. Ο Πούχνερ (1985) αντιμετωπίζει το δρώμενο ως μια πικοτοβάθμια μουχρή θεάτ[χ>υ, υποστηρίζοντας ότι από αυτό έλκει την ιστορική καταγωγή του το δ(χχμα. Ο ίδιιχ; χρηοιμοποιεί τη λέξη δ χόμενο» ως μια γτνική αναλυτική έννοια που περιλαμβάνει μία ή και περισσότερες από τις όψεις του τρίπτυχου - έθιμο-τελετijaε,λετουργια-δ χόμ ενι»- (i985:3s- 41, 44)'*. Τ ο δρώμενο, γ χίφει ο Πούχνερ, δηλώνει -έντχ σημειωτικό σύστημα κοινωνικών 79

5 Τα δ/κύρενα ami εθνογραφική σκοπιά: ρέθοδαι. τεχνικές και προβλέριατα καταγραφής πράξεων που τηρούν στην επανάληψη τους ένα καθιερωμένο τυπικό, είναι δεσμευτικές για την κοινότητα, εντείνουν το συναίσθημα του εμείς και παριστάνουν συμβολικά την ομαδική ταυτότητα» (1985:44)'". Ας σχολιάσουμε τα βασικά σημεία του ορισμού αυτού. Στο δρώμενο αποδίδεται, πρώτον, ένα νόημα που είναι ευρύτερο από το νόημα του ιερού", και το οποίο περιλαμβάνει όλο το εννοιυλογικό φάσμα που εκτείνεται από το μαγικό έως το καθημερινό, από το εξαιρετικό έως το συνηθισμένο. Δεύτερον, οι έννοιες -έθιμο», «τελετή» και «τελετουργία», με τις ποικίλες νοηματικές αποχρώσεις τους, αυτόνομα αλλά και σε συνδυασμό μεταξύ τους, εκφράζουν βασικές χρήσεις του σύνθετου αυτού ό^>ου. Τρίτον, επισημαίνεται ότι τα δρώμενα έχουν παραστατικό χαρακτιηκχ. Στην παραστατικότητα μάλιστα τα>ν δρωμένων, στη μορφολογική δηλαδή ιδιαιτερότητα των δρωμένων ως εθίμων ή τελετών, και όχι στη λειτουργικότητα ή στο περιεχόμενό τους, στηρίζει ο Πούχνερ την εξελικτιστική του θεωρία περί ιστορικού μετασχηματισμού του δρώμενου σε δράμα. Τέταρτον, εξαίρετοι η συμβολική διάσταση των δρωμένων που παρουσιάζονται ως ιδιαίτερα σημαντικές για τα δρώντα πρόσωπα κοινωνικές πρακτικές, διότι επιτρέπουν τη διεύρυνση και ενίσχυση της συλλογικής ή κοινοτικής τους συνειδητότητας. Ως δρώμενα βέβαια θεωρούνται και σ αυτήν την περίπτωση μόνον τα πραττόμενα που έχουν παραστατικό ή αναπαραστατικό χαρακτήρα (Πούχνερ 1985:44). Η έννοια της παραστατικότητας αποτελεί κλειδί για την κατανόηση της θεατρολογικής προσέγγισης των δρωμένων για δύο βασικούς λόγους. Πρώτον, η παραστατικότητα αποτελεί, όπω ς επισημαίνει ο ίδιος ο Πούχνερ, κύρια ειδοποιό διαφορά του δρώμενου σε σχέση με άλλες τελετές ή έθιμα. Και δεύτερον, η ίδια έννοια συνδέει άμεσα το δρώμενο με το δράμα. Οι δυό αυτές απόψεις για την παραστατικότητα είναι απόλυτα συμβατές με το θεωρητικά μοντέλο της θεατρικότητας που ακολουθεί ο Πούχνερ. Σύμφωνα με αυτό το μοντέλο, η θεατρική κατάσταση περιγράφεται ως μια σχέση μεταξύ δύο (ή περισσοτέρων) ανθρώπων που διαμεσολαβείται από έναν ρόλο: «ο Α παριστάνει (ενσαρκώνει) ένα ρόλο Β, ενώ ο Γ τον παρακολουθεί» (1983:228). Κάν με τον όρο παράσταση εννοούμε την έκφραση συγκεκριμένων ή αφηρημένων πραγμάτων (ιδεών, συμπεριφοράν και πρακτικών) kui την επίδειξή τους σε ένα κοινό, τότε μπορούμε να ισχυριστούμε ότι τα πραττόμενα ενός εθίμου ή μιας τελετής (τα δρώμενα) δεν έχουν αποκλειστικώς παραστατικό χαρακτήρα'-. Αυτό συμβαίνει κυρίως για δύο λόγους. Πρώτον, διότι το ίδιο το είδος του δρώμενου μπορεί να μην ευνοεί την παραστατική έκφραση και επικοινωνία, όπως συμβαίνει με το αυτοσχέδιο διαλογικό τραγούδι στο καρπάθικο γλέντι όπου δεν υπάρχει δομική διάκριση μεταξύ κοινού και ερμηνευτών (Κάβουρας 1992, 1993, 1994, 1996) και δεύτερον που είναι και η πιό συνηθισμένη περίπτωση και η οποία ισχύει για κάθε δραίμενο διότι οι παραστατικές φάσεις ενός δρώμενου συνυπάρχουν και διαπλέκονται με άλλες μη παραστατικές. Επιπλέον, οι ποικίλες φάοεις εκδήλοϊόης ενός δρώμενου μπορεί να εναλλάσσονται κατά τη διάρκεια της πραγματοποίησής του, ανάλογα με τη δυναμική της δράσης, όπως συμβαίνει όταν το δρων πρόσωπο καταφέρει να ταυτιστεί με την ίδια του τη δράση και τότε παύει πλέον να ξεχωρίζει τον εαυτό του τόσο από το δρώμενο όσο και από το κοινό που τον παρακολουθεί. Η διάκριση ανάμεσα στον «ενεργό ηθοποιό» και στον «παθητικό θεατή» δεν είναι αναλυτικοκ; επαρκής'3. Οι συντελεστές ενός δρώμενου ή ενός δράματος τα πρόσωπα και τα προσωπεία του παράγουν και ανιαλλάοουν πολλαπλές σχέσεις μεταξύ τους οι οποίες 80

6 Παύλος Κάβουρας δεν είναι δυνατόν να εκφραστούν από τη διπολική διάκριση μεταξύ ηθοποιού και θεατή ή μεταξύ ενεργητικού και παθητικού φορέα. Οι σχέσεις αυτές διαφέρουν ριζικά από δρώμενο σε δρώμενο, από δράμα σε δράμα, καθώς επίσης από εποχή σε εποχή. Επίσης, οι ίδιες σχέσεις γίνονται ακόμη πιο πολύπλοκες στο πλαίσιο των δυναμικών μετασχηματισμού του δρώμενου σε δράμα και αντίστροφος. Για παράδειγμα, η διάκριση μεταξύ ενεργού ηθοποιού και παθητικού θεατή είναι αναλιπικώς άχρηστη στην ειδική περίπτωση του μετασχηματισμού ενός δρώμενου σε δράμα, κατά την οποία η τελετουργική δέσμευση για την έκφραση της συμβολικής σχέσης που συνδέει τους συντελεστές μιας δράσης μεταξύ τους, με τον κόσμο και με τον εαυτό τους, χαλαρώνει ή παύει να υπάρχει. Το ποιος κάνει τι για ποιον και κάτω από ποιες συνθήκες είναι ζητήματα που πρέπει να διερευνηθούν από την αρχή και όχι μέσα από το διπολικό σχήμα του ενεργού ηθοποιού και του παθητικού θεατή". Θεωρώ ότι υπάρχουν δύο βασικά προβλήματα σχετικά με τη θεστρολογική προσέγγιση των δρωμένων. Τα προβλήματα αυτά συνδέονται, πρώτον, με την μονόπλευρη έμφαση στην παραστατικότητα και δεύτερον, με τη φορμαλιστική θεώρηση του δρώμενου ως μιας δομικής κατηγορίας με π;>οοδιυριομένο εκ των π(>οτέ(κι>ν και, επομένως, στατικό εννοιολογικό περιεχόμενο. Ο ίδιος ο Πούχνερ. ωστόσο, επιοημαίνοντας τη στενή σχέση μεταξύ δρώμενου και τελετής, δείχνει τον δρόμο για μια εναλλακτική θεώρηση του δρώμενου ως πρατιόμενου και όχι απλώς ως ιηκτγματος. Πρόκειται για μια άποψη στην οποία δίνεται ιδιαίτερη έμφαση τόσο στη διαδικασία της παραγωγής του δρώμενου, στην π{χικτική δηλαδή της πραγμάτωσής του, όσο και στο αποτέλεσμα της διαδικασίας αυτής που είναι το ίδιο το πραττόμενο. Στο θεωρητικό αυτό πλαίσιο, το δρώμενο παύει να αποτελεί αυτόνομο και αυθύπαρκτο μέγεθος. Και αυτό ισχύει είτε π κ5κεπαι για ένα πραττόμενο που προκύπτει ως ιηκηόν μιας παραγωγικής διαδικασίας είτε για το ιδεατό του αντίλογο που υπάρχει στη συλλογική μνήμη των προσώπων που μετέχουν στο δρώμενο και το οποίο αναπλάθεται μέσα από κοινές- εθιμικές εκδηλώσεις, όπως οι γαμήλιες τελετές ή η τελετή της Ανάστασης. Επομένως, η θεωρητική και μεθοδολογική έμφαση στην παραγωγή ενός δρώμενου συνεπάγεται τη διερεύνηση του σχετικού εθίμου ή της τελετής τόσο από τη σκοπιά του προϊόντος όσο και από εκείνη της τέλεσής τους. Για να μιλήσω όμως για τέλεση ή για επιτέλεση (performance) των δρώμενων, θα πρέπει καταρχάς να δείξω ποια μπορεί να είναι η μεθοδολογική χρησιμότητα του όρου -επιτέλεση στην αναλυτική διερεύνηση τιον δεόμενων. Για τον σκοπό αυτό θα παρουσιάσω στη συνέχεια τις κυριότερες ανθρωπολογικές απόψεις ή θεωρίες για την επιτέλεση". II. ΕΠΙΤΕΛΕΣΗ Η έννοια «επιτέλεση» είναι συναφής με την έννοια -δ{χίοη». Κάθε 6jxim] και ειδικότερα, κάθε κοινωνική δράση έχει μια ιδιαίτερη επιτελεστική πλευρά. Και αντιστρόφως. μια επιτέλεση είναι πάντοτε μια ειδική pofxpij δ[χίσης. Η γενική αυτή σχέση μεταξύ επιτέλεσης και δ$χίυης αιτιολογεί κατ αρχήν την ευρεία χρήση της επιτέλεσης ως αναλυτικού ό[»ου στην κοινωνική/πολιτισμική ανθ(χοπολογία. Μέσα από ένα ευρύτατο φάσμα χρήσεων του όρου, ξεχωρίζουν ορισμένες ιδέες και πρ>βλημστιομοί (Finnegan 1992:91-94)": 1 1. Η επιτέλεση ταυτίζεται με το δράμα και ειδικότερα με το «κοινωνικό δράμα» (social drama), μια έννοια ιιου χρησιμοποίησε ο ανθίκ.ϊπολόγιχ; Vicior Turner ( S2) για να περιγράφει και να αναλύσει κοινωνικές περιστάσεις με έντονο ουγκ(κ>υοιακύ χτηχτκτήρα. Μια ανάλογη χρήση οφείλεται στον κοινωνιολόγο Erving GofTman (1971, 1974). ο οποίος αντιμετώπισε την κοινωνική δράση ως μια δ χιμσιουργική (θεατρική) πρακτική 81

7 Τα δρώμενα αηό εθνογραφική ακο/ιιύ: μέθοδοι, τεχνικές και ιιροβλι'μιατα κσταγραψής για να αναδείξει την επικοινωνιακή πλευρά της ανθρώπινης εμπειρίας και έκφρασης: πώς.οριοθετούν και πώς επαναδιαπραγματεύονται τη σχέση τους με τον εαυτό τους και με τον κόσμο οι συντελεστές μιας δράσης, τα δρώντα πρόσωπα και το ακροατήριό τους Επιτέλεση είναι κάθε κοινωνική δράση η οιιοία δεν έχει αφηρημένο και γενικό χαρακτήρα, αλλά συγκεκριμένο και ειδικό. Ο ίδιος όρος χρησιμοποιείται επίσης ως αντιδιαστολή προς τις κοινές ή καθημερινές πρακτικές όταν παραπέμπει σε μια εξαιρετική (μη συνήθη) πρακτική η οποία αποτελεί υψήλή και οριοθετημένη έκφραση ή επικοινωνία. Για παράδειγμα, σφυρίζοντας έναν σκοπό καθώς περπατάς δεν είναι επιτέλεση, ενώ κάνοντας το ίδιο μπροστά σε ένα ακροατήριο που γνωρίζει ή ακόμη και τραγουδά τον συγκεκριμένο σκοπό είναι. 3. Η επιτέλεση ταυτίζεται με τη σχετική, οε αντιδιαστολή με την απόλυτη, δράση. Επιτέλεση ονομάζεται κάθε ενδεχόμενη και αναδυόμενη δραστηριότητα η οποία,.μολονότι ακολουθεί κάποιες συμβάσεις δράσης, η διαδικασία της πραγμάτωσής της δεν είναι απολύτως προσχεδιασμένη και, επομένως, προκαθορισμένη. Για παράδειγμα, επιτέλεση είναι τόσον η διήγηση ενός ανέκδοτου όσο και ένας μουσικός αυτοσχεδιαομός. Στο πλαίσιο της θεώρησης της επιτέλεσης ως σχετικής (ενδεχόμενης και αναδυόμενης) δράσης, ιδιαίτερη αναλυτική σημασία έχουν η σχέση μεταξύ ατομικής ικανότητας και πολιτισμικών προσδοκιών (πώς κάνει κάποιος τι περιμένοντας τι) και η σχέση μεταξύ επιτελεστικής διαδικασίας (πώς γίνεται ό,τι γίνεται) και ειδικών περισιάοεων επιτέλεσης (πού γίνεται ό,τι γίνεται). 4. Επιτέλεση ονομάζεται κάθε συγκεκριμένο γεγονός ή επεισόδιο που συμβαίνει οε κάποιο καθορισμένο χρονικό διάστημα. Για παράδειγμα, επιτέλεση είναι η πραγματοποίηση ενός εθίμου, λόγου χάρη, του πανηγυριού της Παναγίας τον Λεκαπενταύγουστο στην Τήνο το Στην περίπτωση αυτή, τα ερωτήματα που αφορούν την επιτελεστική περίσταση είναι ποικίλα. Πώς και πού πραγματοποιήθηκε η επιτέλεση ως συγκεκριμένο επεισόδιο (actual event); Πώς οργανώθηκε και πώς προετοιμάστηκε; Ποιοι συμμετέχουν, πώς συμπεριφέρονται και ποιες είναι οι προσδοκίες τους; Πώς αναπλάθουν οι μετέχυντες-ουντελεστές ένα συγκεκριμένο είδος (genre) πολιτισμικής έκφρασης, για παράδειγμα, ένα τραγούδι της τάβλας; Πώς συμπερκρέρειαι το κοινό; Και ακόμη, πώς συνδέεται το συγκεκριμένο επιτελεστική επεισόδιο με τις κοινωνικές συμβάσεις και πρακτικές που διέπουν τις καθημερινές σχέσεις; Αποτελεί τμήμα της καθημερινότητας ή μια άλλη, ιδιαίτερη πραγματικότητα; 5. Επιτέλεση είναι η πρακτική πλευρά της ανθρώπινης επικοινωνίας. Η χρήση αυτή συνδέεται άμεσα με τη θεωρητική διάκριση ανάμεσα στην επικοινωνία ως δυνατότητα και οις ιηκχγμάιωοη. Επιτέλεση, επομένως, δεν είναι η εφικτή (αυτή που μπορεί να πραγματοποιηθεί). αλλά η πραγματοποιημένη επικοινωνία1». Συνέπεια της άποψης αυτής είναι ό,τι η επιτέλεση είναι μια επικοινωνιακή πρακτική (practice) που στηρίζεται σε μια διαπραγματευτική και διαπραγματεύσιμη διαδικασία διαπροσωπικού χαρακτήρα, αντίθετα από ένα κείμενο (λεκτικό, εικαστικό ή άλλου τύπου) το οποίο ως διακριτό προϊόν αποτελεί απόλυτο, μόνιμο, σταθερό και αυτόνομο, μέγεθος. Για παράδειγμα, άλλο πράγμα είναι η επιτέλεση ενός σατιρικού δρώμενου και άλλο το λεκτικό κείμενο της σάτιρας που ακούγεται μέσα σ αυτό. Ό π ω ς επίσης άλλο πράγμα είναι το οπτικοακαυστικό αποτύπωμα/κείμενο μιας μαγνητοσκοπημένης επιτέλεσης, όταν χρησιμοποιείται ως ένα γενικό πρότυπο αναφοράς, και άλλο πράγμα κάθε νέα, συγκεκριμένη επιτέλεση. Η επιτέλεση, επομένως, είναι ουμπληρωματική ή αντίθετη έννοια σχετικά με το σενάριο (κείμενο ή παρτιτού >α), είτε πρόκειται για προφορικό ή για γραπτό κείμενο. Στην περίπτοιοη αυτή τα ε(κ>>τήματα που ξε- 62

8 Παύλος Κάβουρας χωρίζουν είναι: Ποια είναι η σχέση μεταξύ ενός (προφορικού ή γραπτού) κειμένου και της επιτέλεσής του; Υπάρχουν κοινοτικές ή συλλογικές θεωρήσεις γι αυτή τη σχέση; Πώς συνδέονται οι ιδέες αυτές με άλλες σχετικές απόψεις και πεποιθήσεις; Και ακόμα, ποια είναι η πραγματική συμπεριφορά (οι αντιφάσεις, οι επιτυχίες και οι αποτυχίες, τα αδιέξοδα) των προσώπων γύρω από τα οποία περιστρέφεται η ορισμένη εθνογραφική έρευνα; Οι ανθρωπολογικές χρήσεις της επιτέλεσης που αναφέρθηκσν παραπάνω παράγουν, η καθεμιά ξεχωριστά αλλά και όλες μαζί, ενότητες προβληματισμού που αφορούν την εφαρμογή του συγκεκριμένου ό κ>υ ως αναλυτικού εργαλείου στην μελέτη της κοινωνικής δ κ«- σης. Σε μια επιτέλεση το επικοινωνιακό νόημα, η εκφραστική ικανότητα και τα εμπειρικά συμφραζόμενα της δράσης αποτελούν διακριτά αλλά αλληλένδετα στοιχεία: υπάρχει στενή συνάφεια ανάμεσα στο δρων πρόσωπο και στο ακροατήριό του *. Γι' αυτόν τον λόγο, ένα Π(χιγματολογικό υλικό που περιλαμβάνει τα προϊόντα μιας επιτέλεσης δεν έχει ιδιαίτερη αξία εάν δεν συνοδεύεται από εμπειρικά στοιχεία για τις συνθήκες παραγωγής των προϊόντων αυτών. Για παράδειγμα, ένα κείμενο το οποίο περτέχει τους στίχους των τραγουδιών που τραγουδήθηκαν σε ένα πανηγύρι και τίποτε άλλο είναι άχρηστο ως πραγματολογικό υλικό για τη διερεύνηοη της επιτέλεσης των τραγουδιών. Όιιαις φαίνεται από τη συνοπτική αυτή επισκόπηση των ανθρωπολογικών θεωριών για την επιτέλεση, η αναλυτική αυτή έννοια καλύπτει τις χρήσεις της έννοιας -δρώμενο- που αναφέρθηκαν. Επομένως, είναι δυνατόν να μιλήσει κανείς για δρώμενα και για επιτέλεση των δρώμενων. Παραμένει ωστόσο αδιευκρίνιστο το ερώτημα τι περιλαμβάνει μια επιτέλεση δρώμενων και ποιοι είναι οι βασικοί συν-τελεστές σε ένα δρώμενο. III. ΤΑ ΔΡΩΜΕΝΑ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝ-ΤΕΛΕΣΤΕΣ ΤΩΝ ΔΡΩΜΕΝΩΝ Τελεστές Ιδιαίτερη σημασία σε μια επιτέλεση έχει η σχέση μεταξύ τελεστή (performer) και κοινού (audience). Είναι απαραίτητο, λοιπόν, να περιγ(χτφεί το θεωρητικά πλαίσιο της Π(*»σέγγισης τόσο των τελεστών όσο και του κοινού σε ένα δρώμενο. Στην κοινή νεοελληνική γλώσσα, ο ό Χ>ς «τελεστής» χρησιμοποιείται σπσνίως, ενώ προτιμούνται οι συναφείς όροι -ερμηνευτήςκαι «εκτελεστής *. Ωστόσο, η λέξη «ερμηνευτής- δεν καλύπτει το εννοιολογτκό εύρος του αγγλικού όρου -performer- που μεταφράζει, διότι ανάγει τη συνολική παραγωγική διαδικασία που αφορά την επιτέλεση ενός δρώμενου σε μια ειδική επικοινωνιακή σχέση, δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στην εκφραστική ικανότητα του δρώντος υποκειμένου. Αλλά ούτε η λέξη «εκτελεστής» αποδίδει ικάνοποιητικώς τον ίδιο όρο, διότι παραπέμπει σε μια προσχεδιασμένη δραστηριότητα. Από την άλλη πλευρά, οι ειδικές αναφορές στους φορείς επιτέλεσης των δρώμενων με όρους που παραπέμπουν στην ιδιαίτερη ονομασία της κάθε δράσης είναι βέβαια ακριβείς, αλλά δεν αναδεικνύουν το κοινό στοιχείο των δρώμενων που είναι η διαδικασία της π^κιγμάτωσής τους. Για παράδειγμα, οι όροι «τραγουδιστής», «οργανοπαίκτης». -χορευτής-, -ηθοποιός- και -παραμυθάς- ή «ιστορητής» (slory-ieller) προσδιορίζουν σαφώς το υποκείμενο ενός συγκεκριμένου δρώμενου, αλλά δεν περιέχουν καμιά νύξη για την επιτελεστική συνάφεια των αντίστοιχων δρώμενων. Για να αντιμετωπίσω το αναλυτικό αυτό πρόβλημα, θα χρησιμοποιώ εφεξής τον συμβατικό όρο «τελεστής όταν αναφέρομαι στα δρώντα πρόσωπα μιας επιτέλεσης και θα ομιλώ για -ερμηνευτές- ή «εκτελεστές» μόνον εάν οι ειδικότερες επιτελεστικές συνθήκες επιτρέπουν έναν τέτοιο χαρακτηρισμό. 83

9 Τα δ/xjjicva and εθι*ιγ/ιαγική ακοηιά: μέθοδοι, τεχνικές και προβλήματα καταγραφής Σε μια επιτέλεαη οι τελεστές αναπτύσσουν πολύπλευρη δράση. Είναι δυνατόν να δρουν μόνοι, οε ζευγάρια, οε μικρές ή μεγάλες ομάδες. Κινούνται, επομένως, μέσα σε δίκτυα οχέσεων που συνδυάζουν οικογενειακές, κοινωνικές και επαγγελματικές γνωριμίες. Οι σχέσεις αυτές δεν έχουν μόνον καλλιτεχνικό (δημιουργικό) περιεχόμενο, αλλά και ιδεολογικοπολιτικό (Κάβουρας 1993,1997). Πρόκειται για μια ιδιαίτερα σημαντική πλευρά του δρώμενου. Ένας τρόπος μελέτης αυτής της αλευράς είναι να διερευνηθεί εάν αληθεύει η υπόθεση ότι οι σχέσεις παραγωγής που συνδέουν τους τελεστές μεταξύ τους και με τον κόσμο αναπαράγουν ή όχι (υποκρύπτοντας ή εκφράζοντας απροκάλυπτα) κάποιες ευρύτερες (που ξεπερνούν τα όρια της επιτέλεσης) σχέσεις εξουσίας. Για τη μελέτη της ερμηνευτικής πλευράς ενός δρώμενου χρειάζονται επίσης στοιχεία για την προσωπική και την πολιτισμική ταυτότητα των τελεστών, για την ηλικία, το φύλο, την κοινωνική θέση, την εκπαίδευση, την εκφραστική ικανότητα και την επιτελεστική φήμη. Η εστίαση της έρευνας σε συγκεκριμένους τελεστές είναι δυνατόν να αποφέρει στον ερευνητή ένα μοναδικό πραγματολογικό υλικό για τα δρώμενα, από τη σκοπιά των ίδιων των τελεστών. Οι βιογραφικές αναφορές και οι αυτοβιογραφικές μαρτυρίες περιέχουν σημαντικά εθνογραφικά στοιχεία για τα δρώμενα. Μέσα από τις βιο-ιστορίες των τελεστών είναι δυνατόν να προκύψουν υποθέσεις για τα κριτήρια που χρησιμοποιεί η επιτελεστική κοινότητα-1 για να διακρίνει ιιοιοι είναι οι τελεστές και ιιοιοι m θεατές, ακροατές και απλοί παρατηρητές ανάμεσα στα πρόσωπα που μετέχουν οε ένα δρώμενο. Μια πολιτισμική έκφραση δεν έχει ποτέ ομοιογενή χαρακτήρα. Στην ειδική περίπτωση ενός δρώμενου, η δυναμική της επιτέλεσης είναι πολύτροπη και ετερογενής. Ενδιαφέρει λοιπόν να εξεταστεί η δυναμική ισορροπία ανάμεσα στις διάφορες επιτελεστικές πλευρε'ς ενός δρώμενου, όπως μεταξύ μουσικού και τραγουδιστικυύ λόγου (discourse). Και ακόμη, με ποιο τρόπο είναι δυνατόν να συνυπάρχει μια κυρίαρχη μουσική λογική μαζί με άλλες ανταγωνκττικές με αυτή μουσικές λογικές που την αμφισβητούν ή την καταδικάζουν. Με άλλα λόγια, η σχέση μεταξύ ποιητικής και ρητορικής δράσης σε ένα δρώμενο αποτελεί κλειδί για την κατανόηση της επιτέλεσής του. Με τον όρο -ποιητική- εννοώ τη δημιουργική πλευρά της δράσης του τελεστή που δεν έχει αξιολογικό περιεχόμενο. Αντίθετα, ο όρος «ρητορική» παραπέμπει στην αξιολογική δράση Του τελεστή. Η ρητορική δράση πραγματοποιείται στο πλαίσιο μιας διαπροσωπικής ή συλλογικής επικοινωνίας όπου το δρων πρόσωπο (ο τελεστής) προσπαθεί να πείσει το ακροατήριό του για την ορθότητα και την εγκυρότητα το>ν δικών του επιλογών (Κάβουρας 1993, 1996 και Kavouras 1994). Η δράση του τελεστή αποτέλεσε και εξακολουθεί να αποτελεί κεντρικό θέμα διερεύνηοης στις λαογραφικές, εθνογραφικές και θεσιρολογικές μελέτες πολιτισμικών φαινομένων ιιου ανήκουν στην ευρύτερη κατηγορία του δρώμενου (διάφορα επιτελεστικά έθιμα και ανάλογες πρακτικές και ειδικότερα, τελετές, τελετουργίες και ιε Χ>τελ εστίες). Στην πλειονότητά τούς, οι συγγραφείς των μελετών αυτών αντιμετωπίζουν τα δρώμενα σχεδόν αποκλειστικώς από τη σκοπιά των τελεστών. Αλλά ο τελεστής δεν είναι μόνος του μέσα στην επιτέλεση ενός δρώμενου. Ό,τι κάνει και ό,τι αντιλαμβάνεται είναι συνάρτηση του τι κάνει και τι αντιλαμβάνεται το ακροατήριο στο οποίο αυτός απευθύνεται. Ανάλογα λοιπόν με τη διερεύνηοη της δράσης των τελειπών σε ένα δρώμενο, οφείλει να είναι πολύπλευρη και η διερεύνηση της δράσης των προούπιων που αποτελούν το σύνολο που ονομάζεται ακροατήριο. Και αυτή η άποψη η άποψη του ακροατηρίου καθώς επίσης η, περισσότερο σύνθετη από αυτήν, άποψη της σχέσης μεταξύ τελεστή και ακροατηρίου απουσιάζει σχεδόν πλήρως από τις σχετικές μελέτες για τα δρώμενα. Η διεύρυνση του αναλυτικού πλαισίου 84

10 Παύλος Κάβουρας ώστε να περιλαμβάνει τους τελεστές και το ακροατήριο ενός δρώμενου οδηγεί τον ερευνητή στη διατύπωση νέων, ευρύτερων ερωτημάτων. Για παράδειγμα, υπάρχει πράγματι ένας μοναδικός τελεστής (είτε πρόκειται για ένα άτομο, είτε για μια ορχήστρα ή έναν θίασο); Εάν ναι, τότε η εξεταζόμενη περίπτωση επιτέλεσης έχει μονολογικό ποιητικό και ρητορικό χαρακτήρα. Εάν όχι, διότι ενδεχομένως υπάρχει κάποια μη φανερή επικοινωνιακή δράση που συνδέει μεταξύ τους τα π κ>σωπα του ακροατηρίου και τους τελεστές, τότε το ορισμένο δρώμενο είναι δυνατόν να αναπαράγει ένα διαλογικό σχήμα επιτέλεσης. Συνεπο>ς, στην εθνογραφική διερεύνηση ενός δεχόμενου είναι απα χτίτητο να εξεταστούν προσεκτικά όλοι οι συν-τελεστές της παραγοιγής του. Ακροατήρια: από τη σκοπιά του τελεστή Οι συν-τελεστές μιας επιτέλεσης διακρίνονται κυρίως σε τελεστές και σε ακροατήρια ή για να χρησιμοποιήσω ένα ειιικοινωνιακά σχήμα από την επιστήμη της κυβερνητικής σε πομπούς και σε δέκτες δ{χίσης. Σύμφωνα με αυτήν τη διπολική διάκριση είναι δυνατόν να ταξινομηθούν σε δύο αναλυτικές κατηγορίες οι ιδέες, οι ενέργειες και η γ-ενικότερη συμπεριφορά των προσώπων που μετέχουν σε ένα δρώμενο, είτε αυτοί ανήκουν τυπικός σιην ομάδα των τκλεσιών ή του ακ χκηηρίου. ε.ίιε κινούνται ιιερκπαοιακώς ανάμεσα και στις δύο ομάδες. Ως αναλυτικός όρος η έννοια «ακροατήριο- διευκολύνει τη διερεύνηση ενός δρώμενου διότι παραπέμπει άμεσα στην προσληπτική διαδικασία της επιτέλεσής του και αναδεικνύει με αντιστικτικό τρόπο την πρόσληψη ως συνάρτηση της δράσης των τελεστών. Τ ο πόσο αποτελεσματική μπορεί να είναι η χρήση του συγκεκριμένου 0f>ou εξαρτάται άμεσα από το εννοιολογικό εύρος της λέξης -ακροατήριο-. Ακροατήριο σημαίνει κατ αρχήν ένα σύνολο από ακ[>οπτές. Ωστόσο, τα πρόσωπα που χαρακτηρίζονται ως ακροατές δεν είναι απαραίτητο να ακούνε μόνον ή να βλέπουν τα δρώμενα αλλά μπορούν, παράλληλα, να έχουν ενεργητική συμμετοχή «την ιηηκιγωγή τους. Με κριτήριο λοιπόν την διάκριση της επιτελεστικής δράσης σε ερμηνευτική (εκφραστική) και ιηκχιληπτική τα ακροατήρια διαιρούνται σε δυό κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει ακροατήρια τα οποία έχουν καθαρώς προσληπτικό χαρακτήρα, ενώ στη δεύτερη ανήκουν σύνθετα ακροατήρια που συνδυάζουν παρακολούθηση της δ(κίοης και ενεργό συμμετοχή σε αυτήν. Η διάκριση, λοιπόν, μεταξύ τελεστή και ακ κκιτηρίου είναι απόλυτη στην πρώτη περίπτωση και σχετική στη δεύτερη. Ένα παράδειγμα τέτοιας διάκρισης αποτελεί η αντιπαράθεση μιας κλασικής μουσικής ππ(κ»πασης που βασίζεται στο θεατρικό μοντέλο της σκηνικής επιτέλεσης (ο τελεστής στη σκηνή και το κοινό απέναντι του. στην πλατεία και στα θεωρεία) με μια διαλογική επιτέλεση δρώμενου όπως είναι το καρπάθικο γλεντι. όπου τα δρώντα πρόσωπα και οι ακροιπές δεν διαφοροποιούνται μεταξύ τους με απόλυτο αλλά με σχετικό τρόπο. Υπάρχουν βεβαίως και είναι δυνατόν να επισημανθούν όλες οι εν διάμεσες περιπτώσεις ακροατηρίων που αποτελούν διαβαθμίσεις ανάμεσα στους δύο ακραίους τύπους ακροατηρίων που αναφέρθηκαν». Ακροατήρια/από τ-η-σκοπιά των ακροατών (και θεατών) Ο προβληματισμός για την εσωτερική δυναμική ενός ακροατήριου μεταθέτει το εστιακό σημείο της έρευνας αιιό τη θέση του τελεστή στη θέση του ακροατή. Στην αναλυτική αυτή φάση, ο ερευνητής δεν ενδιαφέρεται για ό,τι κάνει ο ακροατής σε σχέση με ό.τι κάνει ο 85

11 Τα δρώμενα από εθνογραφική σκοπιά: μέθοδοι, τεχνικές και προβλήματα καταγραφής τελεστής, αλλά για το τι κάνει το ακροατήριο από μόνο του, είτε η δράση αυτή συνδε'εται με τη δράση του τελεστή, είτε όχι. Σε μια επιτέλεση δρουν ταυτόχρονα διάφορα ακροατήρια. Αυτό συμβαίνει διότι το -σύνολο των ακροατών» δεν αποτελείται από ομοιόμορφα στοιχεία. Επίσης, η λογική της σύνδεσης των επιμε'ρους στοιχείων μεταξύ τους δεν είναι ενιαία. Επειδή τα μέλη ενός ακροατήριου είναι πρόσωπα που έχουν διαφορετική κοινωνική ταυτότητα, συσπειρώνονται ή διαφοροποιούνται μεταξύ τους με διάφορους τρόπους σχηματίζοντας μορφές ακροατηρίου που ποικίλλουν ανάλογα με την επιτελεστική περίσταση. Για παράδειγμα, στο ακροατήριο των ηροοκαλεομένων οε ένα γαμήλιο γλέντι περιλαμβάνονται άνθρωποι ιιου προέρχονται από διάφορες κοινωνικές κατηγορίες με τις οποίες οι οικογένειες των νεονύμφων διατηρούν σχέσεις: είναι συγγενείς, φίλοι και επαγγελματικοί συνεργάτες. Τ ο μοναδικό νήμα που συνδέει όλα αυτά τα άτομα μεταξύ τους στην περίσταση αυτή είναι το ότι είναι όλοι πρυοκαλεσμένοι στο γλέντι. Πέραν από την.κοινή ιδιότητα του προσκαλεσμένου. τίποτε άλλο δεν συνδέει ουνολικώς και καθοριστικούς τους ανθρώπους αυτούς μεταξύ τους εκ των προτέρων. Η ίδια η επιτελεστική περίσταση, το γλέντι, αποτελεί βέβαια αφορμή για να συσπειρωθούν οι ετερόμορφες αυτές ομάδες οε ένα ενιαίο σύνολο γλεντοκόπων. Ωστόσο, μια τέτοια συσπείρωση είναι ενδεχόμενη και για να πραγματοποιηθεί εξαρτάται από πολλούς ειδικούς παράγοντες και ιδίως από τη συγκινησιακή ισχύ του γλεντιού. Ανεξάρτητα πάντως από την αιτιολογημένη παρουσία στο γλέντι και την δυνατότητα της μέθεξης στα σχετικά δρώμενα, οι «ακροατές» δεν συγκροτούν ένα ενιαίο σώμα, αλλά σχηματίζουν επικοινωνιακές ομάδες που στηρίζονται σε μικρότερες δομικές συνάφειες. Και ακόμα, το «ακροατήριο» του γλεντιού, που αποτελείται από παρέες συγγενών, φίλων και συνεργατών, μετασχηματίζεται συνεχούς, καθώς αναμειγνύονται οι παλιές με τις νέες σχέσεις γνωριμίας και ανταλλαγής μεταξύ το>ν ηροοκαλεομένων. Μεταφέροντας τις παρατηρήσεις αυτές σε ένα αναλυτικό περίγραμμα που οριοθετεί την εθνογραφική προσέγγιση ενός ακροατήριου, ο ερευνητής μπορεί να ξεκινήσει την ανάλυση περιγράφοντας το σύνολο των ακροατών από την οπτική γωνία της ε π ιτελεστικής συνθήκης στην οποία το συγκεκριμένο ακροατήριο οφείλει κατ αρχήν την ύπαρξή του. Στη συνέχεια, πρέπει να αναπαραστήσει τις ειδικές συσπειρώσεις των ακροατών οε ανεξάρτητα υποσύνολα μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο του συνολικού ονομαστικού ακροατήριου. Γι αυτόν τον σκοπό, ο ερευνητής πρέπει να εντοπίσει και στη συνέχεια να περιγράφει τα κοινωνικοπολιτισμικά δίκτυα.σχέσεων μέσα στα οποία κινουνιαι τα μέλη του ονομασιικού ακροατήριου. Επιπλέον,χ> ερευνητής πρέπει να εξετάσει τη δυναμική του μετασχηματισμού του διαφοροποιημένου συνόλου το>ν ακροατών σε ενιαίο σο'ψα. Σε αυτήν την περίπτωση είναι σημαντικό να διερευνηθεί εάν και με ποιο τρόπο επιδρά η ίδια η επιτέλεση ως παράγοντας συσπείρωσης και ομοιογενοποίηοης πάνω στα διάφορα πρόσωπα και στα υποσύνολα των ακροατο>ν. Η διερεύνηση αυτή είναι σημαντική διότι το συνολικό ακροατήριο είναι μόνον ονομαστικό, διότι δεν υπάρχει παρά μόνον ως μια εθιμοτυπική συνθήκη. Για να υπάρξει πραγματικώς ένα ακροατήριο, πρέπει να επιτελεστεί ως τέτοιο21. Κάθε ακροατήριο έχει συγχρονική και διαχρονική δυναμική. Η εμπειρική μελέτη ενός συγκεκριμένου ακροατήριου αποτελεί αναγκαία όχι όμως και ικανή συνθήκη για να κατανοήσει κανείς τους συμβολισμούς και τις πρακτικές που διέπουν την επιτέλεσή του. Συχνά μια επιτέλεση παράγει υπόρρητα νοήματα (Κάβουρας 1993, Kavouras 1994), η κατανόηση των οποίων από την πλευρά των ακροατών προϋποθέτει δυνατή μνήμη και συνειρμική ικανότητα. Η συγχρονική διάσταση της επιτέλεσης αποτελεί μια διακριτή αλλά αλληλέν- 86

12 Παύλος Κάβουρας δετή φάση μέσα σε μια διαχ»ονική ακολουθία σχετικών επιτελέσεων. Για κάθε φορέα της επιτέλεσης δεν υπάρχει μόνον ερμηνευτική (εκφ[>αστική) αλλά και ακροαματική έξις (habitus) και. συνεπώς, παιδεία (και γνώση) ακρόασης. Ωστόσο, η ειδική διαχείριση της επιτέλεσης ενός δρώμενου από τους τελεστές (για πιηκίδειγμα. μια ιδεολογικοπολιτική διαχείριση), δεν συγκινεί ολόκληρο το ακροατήριο αλλά μόνον εκείνο το τμήμα του το οποίο έχει βασικώς τη δυνατότητα να αντιληφθεί τη συγκεκριμένη διαχείριση και ακόμα διαθέτει την απαιτούμενη ευαισθησία, το σθένος και τη βούληση για να αντιμετωπίσει το δρώμενο ως μια μορφή πολιτισμικής αντίδρασης. Σε μια τέτοια περίπτωση, ο τελεστής ένεργεί ως δευτερεύον ακροατήριο, επαναπροσδιορίζοντας την επιτελεστική του δράση ανάλογα με τη συμπεριφορά του πρωτεύοντος ακροατήριου. Στη δυναμική του ακροατήριου δεν περιλαμβάνονται μόνον οι σχέσεις επιμερισμου και συσπείρωσης των συν-τελεστών του δρώμενου αλλά και οι ιδέες, οι απόψεις και οι προσδοκίες των συν-τελεστών αυτών. Τα δρώμενα και η επιτέλεση των δρώμενων: εναλλακτικές θεωρητικές προσεγγίσεις Εάν στη μελέτη των δρώμενων εφαρμοστεί η θεωρία της επιτέλεσης οδηγεί τον ερευνητή σε μια εναλλακτική μεθοδολογία από ό,τι οι κλασικές θεωρίες της ιστορικο-γεωγ χτφικής και της συγκριτικής-φιλολογικής σχολής, οι οποίες δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στα δρώμενα ως κείμενα, και όχι στις συνθήκες της πα >αγωγής τους (Finnegan 1994: ). Από τη σκοπιά της θεωρίας της επιτέλεσης, ωστόσο, η δομική και λειτουργική διάκριση μεταξύ κειμένου και επιτέλεσης δεν επιτρέπει την αναγωγή της διερεύνησης της επιτελεστικής πλευράς ενός δρώμενου σε μια απλή ανάλυση κειμένου. Αυτό ισχύει είτε το κείμενο που συνδέεται με τα δρώμενα προϋπάρχει είτε έπεται από την επιτέλεσή τους. Και ισχύει επίσης είτε το κείμενο αποτελεί πλαίσιο μόνον αναφο >άς για την επιτέλεση είτε προϊόν καταγραφής μιας επιτελεστικής παραγωγής. Για παράδειγμα, η μελέτη της επιτέλεσης ενός τραγουδιού δεν είναι δυνατόν να στηριχτεί μόνον στη μελέτη του τραγουδιού ως ποιητικού και μουσικού κειμένου. Πρέπει οπο>σδήποτε να μελετηθεί η διαδικασία της παραγωγής του: ποιός τραγουδάει, ποιύς παίζει μουσική, που και πότε, ποιο είναι το ακριχπήριο και ποιά η ιδιαίτερη δυναμική του, πώς αξιολογούν οι ακροατές το τραγούδι, και άλλα πολλά στοιχεία που αφορούν τα συμφ >αζύμενα της επιτέλεσης του συγκεκριμένου τραγουδιού. Ιδιαίτερη έμφαση οφείλεται στην περίσταση της επιτέλεσης ενός δρώμενου. Ειδικότερα, πρέπει να εξετάζονται οι εξής συντελεστές: το χώρο χρονικό πλαίσιο, οι συνθήκες οριοθέτησης, ο τρόπος οργάνωσης, η σύνθεση του -ακροατηρίου-, η συμπεριφορά των μετεχόντων στα δρώμενα και τέλος, η αξιολόγηση της επιτέλεσης από τη σκοπιά το»ν μετεχύντων και του ευρύτε >ου κοινού στο οποίο απευθύνεται η εκδήλωση. Ανάμεσα «πα ζητήματα που καλείται να διερευνήσει ο ερευνητής είναι και τα εξής: πρόκειται για αυτοσχέδιο ή για προσχεδιασμένο γεγονός; Για παράδειγμα, το δρώμενο είναι ένα θρησκευτικό πανηγύρι ή ένα απρόοπτο, φιλικό γλέντι; Εάν π(χίκειται για ιη>ογραμμστισμένη εκδήλωση είναι σημαντικό να εξεταστούν σε βάθος ορισμένα χαρακτηριστικά που αφο^κιύν την njx>ετοιμασία της εκδήλωσης εκ των προτεήκον, την οριοθέτηση και την οργάνωσή της ως δημόσιας παραγωγής, την κοινωνική της σημασία, και τη διάκρισή της από την καθημερινή πραγματικότητα. Εάν πρόκειται για μια διοργανωμένη επιτέλεση, τότε πρέπει να ερει>νηθεί εάν έχει γίνει κάτι τέτοιο και στο παρελθόν και εάν υπάρχει κάποια μορφή περιοδικότητας σε τέτοιες διοργανώσεις. Και φυσικά, ποιός διοργανώνει την επιτέλεση του δρώμενου, με ποιά ιδιότητα και σε ποιούς απευθύνεται. 87

13 Ία Sfivfurva ami ϊονηγμαψική οκο/ιιά: μέθοδοι, τεχνικές και u/m/ixiffiuiu καιαγ/πιψής Επίσης, στη διερεύνηση ενός δρώμενου πρέπει να εξετάζεται εάν επιτέλεσή του αποτελεί τμήμα κάποιας άλλης, ευρύτερης εκδήλωσης. Για παράδειγμα, οι ευχετήριοι λόγοι και τα τραγούδια σε μια γαμήλια περίσταση αποτελούν ειδικές και επιμέρους δραστηριότητες οι οποίες συνδέονται τόσο από κοινωνικοπολιτισμική όσο και από επιτελεστική άποψη με άλλα δρώμενα, ακόμη και αν αυτά δεν βρίσκονται σε χρονική ακολουθία μεταξύ τους, όπως είναι το στόλισμα του σπιτιού της νύφης και τα προεόρτια του γάμου με γλέντια στα καφενεία ή σε συγγενικά σπίτια. Είναι αυτονόητο ότι το βασικό ερώτημα σε μια τέτοια περίπτωση είναι το ποιά είναι η σχέση ανάμεσα στη δυναμική της ορισμένης και ειδικής επιτέλεσης και στη δυναμική της ευρύτερης επιτέλεσης της συνολικής εκδήλωσης. Η προφορική διάσταση (λόγος και τραγούδι) μπορεί να είναι συμπληρωματική ή και δευτερεύουοα σε ένα δρώμενο, όπως σε μια συνεστίαση παλαιών συμμαθητών στην οποία ακούγονται ανέκδοτα και τραγούδια. Οι προφορικές αυτές εκδηλώσεις έχουν βέβαια σημαντική επικοινωνιακή αξία για την συγκεκριμένη ομάδα, δεν αποτελούν όμως πρωτεύοντα επιτελεσιικά χαρακτηριστικά της συνάντησης. Συνεπώς, απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή στη χρήση της επιτέλεσης ως αναλυτικού εργαλείου στη μελέτη των δρώμενων, διότι η επιτέλεση είναι ένα φαινόμενο το οποίο είναι πολύ πιο σύνθετο από ό,τι συνήθως αντιλαμβάνεται ο ερευνητής. Η επιτέλεση δεν είναι μια τυπική εκτέλεση ή στην καλύτερη περίπτωση μια εκφραστική ερμηνεία, αλλά η κατασκευή μιας πραγματικότητας που περιλαμβάνει τόσο τους ίδιους τους κατασκευαστές (τα δρώντα υποκείμενα και το κοινό τους) όσο και τη σχέση κατασκευής. Η επιτέλεση ως κατασκευή έχει λοιπόν πνευματικό και συνάμα υλικό περιεχόμενο. Τ ο προϊόν μιας επιτέλεσης παραιιέμιιει συμβολικά, με συνκκδοχικό τρόιιο, σιην πραγματικότητα της κατασκευής του. Αλλά είναι δυνατόν το μέρος να μην αναπλάθει το όλον και να παραπέμπει αποκλειστικά στον εαυτό του, παράγοντας έτσι ένα μεγάλο συμβολικό χάσμα. Πρόκειται για περιπτώσεις κατά τις οποίες ο επιτελεατικάς συμβολισμός λειτουργεί ο>ς μια πυτοαναφορική σηχπηγική που επιδιώκει να ειιικυρώοει ιδέες, πράξεις kui συμπεριφορές που μεταφέρουν κάποιο συνειδητό ή ασυνείδητο ατομικό ή συλλογικό συμφέρον. Αποτελεί σημαντικό, επομένως, βήμα στη διερεύνηση των δρώμενων η μελέτη της συμβολικής σχέσης ανάμεσα σιην ειιιτελεστική διαδικασία και ιπα αποτελέσματα της. Η προβληματική αυτή μεταφέρεται μέσα από διάφορα ερωτήματα. Ποιες είναι οι συμβάσεις πάνω στις οποίες στηρίζεται η επιτέλεση, ποιο είναι δηλαδή το εμπειρικό, εκφραστικό και επικοινωνιακό της πλαίσιο; Ποιοι είναι οι βασικότεροι τρόποι διαχείρισης των συμβάσεων αυτών; Και, όπως αναφέρθηκε ήδη, ποιες είναι οι κυριότερες στρατηγικές (αλλά και τακτικές) που χρησιμοποιούνται στην επιτέλεση; Για παράδειγμα, μια επιτέλεση δρώμενων είναι δυνατόν να αξιολογηθεί από αισθητική και, ταυτόχρονα, από πολιτικο-οικονομική άποψη, διότι είναι πάντα δυνατόν να αναλυθεί σε μια ποιητική και σε μια ρητορική συνιστώσα. Η ποιητική συνιστώσα απεικονίζει την δημιουργική και αναπλαστική πλευρά της επιτέλεσης, ενώ η ρητορική τον επικυρωτικό και αυτοαναφομικό χα^χικτήρα της επιτέλεσης. IV. ΔΡΩΜΕΝΑ: ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΚΑΙ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ Μια επιτέλεση έχει δύο βασικές όψεις, τη δράση και την πρόσληψη της δράσης. Τ α πρόσωπα που μετέχουν σε μια επιτέλεση, το κοινό και οι τελεστές, αντιλαμβάνονται τα δρώ μενα με τη βοήθεια όλων των αιοθήσεοιν και κυρίως μέσα από την όραση και την ακοή. II συμμετοχική, ειιομένως, επικοινωνία σε μια επιτέλεση εξαρτάται αιιό το πόσο εύκολα

14 Παύλος Κήβη^ηας και επαρκώς γίνεται αντιληπτή η fijxioi] μέσα από την πρόσληψη της πολύτροπης έκφρασής της. Τ α με'σα με τα οποία εκφί>άζεται η δράση είναι κυρίως ο ήχος και η εικόνα. Η ομιλία και το τραγούδι είναι μορφε'ς ηχητικής δράσης, ενώ η σωματική κίνηση (παντομίμα και χορός) και η ενδυμασία αποτελούν στοιχεία οπτικής δράσης. Εάν το>ρα μετακινηθούμε από την περιοχή της δ^κίοης στην περιοχή της πρόσληψης της δράσης, παρατηρούμε ότι τα δύο αυτά είδη επιτέλεσης γίνονται αντιληπτά κυρίως μέσα από δύο αισθητηριακά κανάλια, το ακουστικό και το οπτικό. Επειδή τα μέσα έκφ^κχσης της δράσης σε ένα δρώμενο δεν είναι μόνον τα φυσικά όργανα του ανθρώπου (φωνή και σώμα) αλλά και άλλα όργανα, φυσικά ή τεχνητά, είναι προτιμότερο αιιό αναλυτική άποψη να ταξινομήσει κανείς τα διάφορα είδη επιτέλεσης από μια αισθητική, και όχι εκφραστική σκοπιά. Συνεπώς, το ηχητικό και το εικονικό μέρος ενός δρώμενου είναι δυνατόν να περιγραφούν ως ακουστική και οπτική, αντιστοίχως. μορφή επιτέλεσης. Ακουστική επιτέλεση: προφορικός, μουσικός και ηχητικός λόγος Η γενική κατηγορία της ακουστικής επιτέλεσης περιλαμβάνει τη λεκτική επιτέλεση (ομιλία και τραγούδι), την οργανική μουσική επιτέλεση και ορισμένες άλλες περιπτώσεις ηχητικής δράσης. Στην ειδική κατηγορία της λεκτικής επιτέλεσης ανήκουν όλα τα προφορικά δρώμενα. Ακουστική δομή όμως μπορεί να έχει κι ένα δρώμενο που περιλαμβάνει μερικά μόνον ή καθόλου προφορικά στοιχεία. Σε μια τέτοια περίπτωση το προφορικό δρώμενο πρέπει να εξετάζεται με ιδιαίτερη προσοχή ως προς τις επιτελεστικές συνθήκες της εκφο- Μΐς του: ιιού κάι ιιάτε εκφέ >εται ο λόγος, αιιό ιιοιον. γιατί και ακόμη, ιιώς εκφέρπαι («η ίδιες λέξεις σε διαφορετικές ειιιτελεστικές συνθήκες έχουν διαφορετικό νόημα), ποια είναι δηλαδή τα ποιητικά και ρητορικά χαρακτηριστικά του φωνητικού ήχου που παράγει ο ομιλητής. Στα χαρακτηριστικά αυτά περιλαμβάνονται οι εναλλαγές της φωνής ως προς τον τονισμό (ένταση), την τονικότητα (ύψος), το κράτημα ή το σβήσιμο, τον ρυθμό, την παραγωγή ήχου ή τη σιωπή, και τέλος, ως προς τη μιμική αναπαράσταση άλλων ανθρώπινων φωνών ή μη ανθρώπινων ήχων. Από τις μελέτες των προφορικών δρώμενων απουσιάζουν σννήθιος τα κριτικά σχόλια για τα ποιητικά και ρητορικά στοιχεία της επιτέλεσής τους. Δίνεται πολύ μεγαλύτερη έμφαση στην καταδηλωτική σημασία των λεκτικών ανταλλαγών μεταξύ των συν-τελεστών ενός δρώμενου, ενώ παραμελείται ή αποσιωπάται εντελώς η συνδηλωτική πλευρά της επιτέλεσης. Η εκφο;χχ του προφορικού λόγου σε ένα δρώμενο μπορεί να έχει επίσημο ή κοινό χαρακτήρα. Μπορεί ακόμη, όπως συμβαίνει συνήθως, να αποτελεί σύνθετη δράση, οπότε ο δυναμικός συνδυασμός μεταξύ επίσημου και κοινού ύφους ομιλίας δημιουργεί, στις κατάλληλες συνθήκες επιτέλεσης, διχτματική ένταση. Σε ένα προφορικό δρώμενο επομένως πρέπει να διερευνάται η κινητικότητα του λόγου από τον ένπ τ^χίπο έκηηχτσης στον άλλο, καθώς επίσης το επιτελεστικό πλαίσιο κάθε τέτοιας μπαφο χίς. Ένα θεωρητικό παράδειγμα αποτελεί η μετάπτωση τού λόγου αιιό την κατάσταση της καθημερινής ομιλίας στον τελετουργικό λύγο μιας ψαλμωδίας ή ενός πανηγυρικού τραγουδιού. Κάτι ανάλογο παρατηρείται στην Όλυμπο της Καρπάθου τη Μεγάλη Παρασκευή μπροστά στον Επιτάφιο. Αφού τραγουδήσουν το μοιρολόι της Παναγίας, οι γυναίκες πιάνουν τα δικά τους μοι- [>ολόγια, δίνοντας στον ιδιωτικό τους πόνο δημόσιο χαρακτήρα. Σε άλλες περιπτώσεις, η διαπλοκή μεταξύ επίσημου και κοινού λόγου, μέσα από ιδκοματικές εκφράσεις και διαλεκτολογικά τεχνάσματα, αποτελεί δοκιμασμένη στρατηγική για την αυτοπα^κχυσίαση του 89

15 Τα δρώμενα αηό εθνογραφική σκοπιά: μέθοδοι, τεχνικές και προβλήματα καταγραφής ομιλητή μέσα από την επιτέλεση του δρώμενου. Στο πλαίσιο μιας τέτοιας ρητορικής εκ- Φ<> )άς είναι δυνατόν ο ιδιωματικός λόγος να αμφισβητεί το κανονιστικό πλαίσιο της περίστασης μέσα στην οποία ο λόγος αυτός επιτελείται, παράγοντας ένα ειρωνικό σχόλιο για τον κυρίαρχο επιτελεοτικό μηχανισμό. Εξίσου σημαντική με τη λεκτική ή προφορική δράση σε μια ακουστική επιτέλεση είναι η μουσική δράση. Για να διερευνηθεί επαρκώς η μουσική πλευρά ενός δρώμενου απαιτείται πλήρης εθνομουσικολογική προσέγγιση. Εάν όμως, για να παραμείνουμε στα προφορικά δρώμενα, πρόκειται για μια μουσική έκφραση η οποία συνδυάζεται με την εκφορά λόγου (ομιλία και τραγούδι), τότε είναι απαραίτητο να διερευνηθεί η σχέση μεταξύ μουσικής και προφορικής δράσης στο συνολικό πλαίσιο τής επιτέλεσης του δρώμενου. Ο συνδυασμός της ανθρώπινης φωνής οις ηχητικού οργάνου με άλλα μη ανθρώπινα όργανα δεν πρέπει να θεωρείται αυτονόητος, αλλά να εξετάζεται κάθε φορά ο τρόπος της συνεργασίας της φωνής με το όργανο ως προς το ερμηνευτικό ύφος, τη σχέση μεταξύ κειμένου και σκοπού, καθώς επίσης ως προς τον ευρύτερο ηχητικό συμβολισμό της επιτέλεσης. Σε μια ακουστική επιτέλεση υπάρχουν ηχητικά στοιχεία που δεν έχουν ούτε λεκτικό ούτε μουσικό χαρακτήρα. Στα στοιχεία αυτά περιλαμβάνονται όλες οι μορφές δράσης τις ο ποίες οι συντελεστές της επιτέλεσης προσλαμβάνουν ακουστικώς και οι οποίες δεν είναι δυνατόν να ταξινομηθούν ως ομιλία, τραγούδι ή οργανική μουσική. Κάθε θορυβώδης εκδήλωση (φυσική ή τεχνητή) μέσα σε ένα δρώμενο είναι ακουστική επιτέλεση. Σχετικά παραδείγματα αποτελούν ο βήχας, η κραυγή, ο αναστεναγμός, το μουρμούρισμα, το χασμουρητό, το γέλιο, το κλάμα με αναφιλητό. ΓΙολλά από τα ακουστικά στοιχεία μιας επιτέλεσης δεν έχουν φωνητική προέλευση. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι ήχοι που παράγονται από το ανθρώπινο σώμα, κυρίως με τη βοήθεια των χεριών και των ποδιών οι οποίοι, ως μη λεκτικές ή μουσικές δράσεις σε ένα δρώμενο μπορεί να έχουν ιδιαίτερο επιτελεοτικό νόημα. Σχετικά παραδείγματα αποτελούν η τήρηση του χρόνου με περιοδικά χτυπήματ'α του ποδιού m o έδαφος, με τις παλάμες (παλαμάκια) ή με τα δάκτυλα του ενός χεριού. Οπτική επιτέλεαη: εικόνα, κίνηση και γειτνίαση Η πρόσληψη μιας επιτέλεσης δεν στηρίζεται μόνον στην ακουστική αίσθηση αλλά και στην οπτική. Ακόμη και αν πρόκειται για μια επιτέλεση ενός δρώμενου στην οποία η ακουστική πλευρά έχει φαινομενικώςτουλάχιστον μεγαλύτερη σημασία για την πρόσληψη της δράσης από ότι η οπτική πλευρά, η δεύτερη εξακολουθεί να παραμένει σημαντική για την κατανόηση του συγκεκριμένου δρώμενου, διότι επιτρέπει τη διερεύνησή του από μια ειδική σκοπιά. Για την πληρέστερη αξιολόγηση επομένως ενός μουσικού, για παράδειγμα, δρώμενου δεν απαιτούνται μόνον ακουστικά αλλά και οπτικά κριτήρια επιτέλεσης. Η οπτική πλευρά ενός δρώμενου περιλαμβάνει όλα τα ορατά στοιχεία της επιτέλεσής του: χρώματα, μορφές, εικόνες, υλικά και συμβολικά αντικείμενα, καθώς επίσης ό,τι αφορά τις σχέσεις των συντελεστών του δρώμενου μεταξύ τους και με τον χώρο της επιτέλεσης. Στα οπτικά αυτά στοιχεία ανήκουν η εξωτερική εμφάνιση των συντελεστών του δρώμενου (η ενδυμασία, η κόμμωση, τα κοσμήματα, το γενικότερο παρουοιαοτικό), καθώς επίσης η ορατή συμπεριφορά όλων των συντελεστών του δρώμενου. Στο ίδιο οπτικό σύνολο είναι δυνατόν να περιληφθυύν όλα τα αντικείμενα που εμφανίζονται στην επιτέλεση, όπως μουσικά όργανα, εξαρτήματα του σκηνικού εξοπλισμού (μάσκες, ραβδιά και άλλα υλικά στοι 90

16 Παύλος Κάβουρας χεία), εικονικές αναπαραστάσεις ίων χώ(κ >ν και των εποχών όπου αναφέρεται η δράση και ακόμη, συμβολικά αντικείμενα αφαιρετικού χαρακτήρα. Η σύνθετη διερεύνηση ενός δρώμενου από οπτική και συνάμα ακουστική άποψη είναι μεθοδολογικά'*; προτιμότερη από οποιαδήποτε μεμονωμένη οπτική ή ακουστική ανάλυση. Η οπτικυακουστική π{χ>οέγγιση επιτρέπει στον ερευνητή να κατανοήσει καλύτερα το επιτελεστικό νόημα (performative meaning) ενός δρώμενου, διότι βοηθάει να αποκαλυφθούν αποχρώσεις και ηχοχρώματπ των συνδηλώσεων (connotations) που παράγει η συγκεκριμένη δράση και η π(χχ>ληψή της (Herzfckl Σηφάκης Sereinetakis , Τσιτσιπής 1995, Κάβουρας 1996). Ωστι'κχι. δεν είναι μόνον η μελέτη του δρώμενου που ωφελείται από την οπτικοακουστική προσέγγιση. Μέσα από την ορισμένη προσέγγιση αποκαλύπτεται η αντιληπτική διαδικασία που διέπει την ίδια την π(κ>σληψη του δρώ μενου από τους συν-τελεστές του. η οποία αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα του ευρύτερου πολιτισμικού μοιχρώματος με το οιιοίο συνδέεται άμεσα το δ >ώμκνι». Με άλλα λόγια, η οπτικοακουστική π[»οοέγγιση ενός δεόμενου είναι μια δυναμική μέθοδος έρευνας η οποία επιτρέπει στον εθνογράφο να κατανοήσει το δρώμενο όχι μόνον ως ένα επιτελεστικό επεισόδιο αλλά και ως κοινωνικοπολιτισμική πρακτική. Για παράδειγμα, μια εθνογραφία για τα καρναβαλικά δ{)ώμενπ της Αγιάσου στη Λέσβο είναι δυνατόν να δείξει πώς διαπλέκονται και πώς αλληλοδομούνται οι σάτιρες (λόγια, στίχοι και τραγούδια) και τα καρναβαλικά σκηνικά (άρματα και μεταμφιέσεις) ως δυο διακριτές αλλά αλληλένδετες μορφές ακουστικού και οπτικού λόγου (discourse) μέσα στο ίδιο δρώμενο. Η μελέτη της σάτιρας και τών σκηνικών ως επιτελέσεων δεν φωτίζει μόνον το καρναβαλικά δρώμενο αλλά την ίδια την κουλτου^κχ της Αγιάσου. Ιδιαίτερο ρόλο στην οπτική επιτέλεση παίζουν τα ορατά στοιχεία της επικοινωνιακής συμπεριφοράς των ερμηνευτών και του κοινού. Ξεχωρίζουν δύο είδη επικοινωνιακής επιτέλεσης, η κινησιακή και η γειτνιασχική (VVinkin 1993). Η κινησιακή επιτέλεση περιλαμβάνει κάθε στοιχείο σωματικής έκφρασης με τα χέρια, τα μάτια, το πρόσωπο, τους ώμους ή ολόκληρο το σώμα, καθώς επίσης οποιαδήποτε μη λεκτική σωματική συμπεριφορά. Η γειτνιασχική επιτέλεση έχει άμεση σχέση με την κινησιακή δράση και αφορά ιδιαίτερα τις πολιτισμικές συμβάσεις και π^κικτικές που αφορούν τη σχέοη του ανθ(χόπυυ με τον χώρο: πώς κάθονται και πο>ς χορεύουν οι άντρες ή οι γυναίκες σε ένα δρώμενο, πο>ς διαχειρίζονται τη σωματική γειτνίαση (συμπλέκονται, ακουμπιούνται ή αποφεύγουν εντελώς τη σωματική επαφή) οι συν-τελειπές (τελεστές και κοινό) ενός δ(χ.'»μενου και ακόμη, ποιες είναι οι κινησιακές και οι γειτνιαστικές συμβάσεις που ισχύουν στην καθημερινότητα. Πάντως, η καταγραφή της κινησιακής και γειτνιαστικής πλευ^κίς μιας οπτικής επιτέλεσης δεν είναι εύκολη υπόθεση, διότι δεν υπάρχει μια γενικώς αποδεκτή επιστημονική ορολογία για την περιγραφή τέτοιων επικοινωνιακών στοιχείων και ακόμα, διότι αποτελούν συνήθως μη συνειδητές μορφές δ[>άσης. /ΙλΛες μάργες επιτέλεσή Η σύνθετη διερεύνηση της επιτέλεσης εν«>ς δ{κλμενου από οπτικοακουστική άποψη οδηγεί, κάτω από κανονικές συνθήκες, σε μια ικανοποιητική κατανόηση του δ >ωμένου. Ωστόσο, η πρόσληψη μιας δ^χίοης δεν στηρίζεται αποκλειστικώς στην ακουστική και στην οπτική αίσθηση αλλά και σε όλες τις υπόλοιπες αισθήσεις, την αφή. την όσφρηση και τη γεύση, θ α μπορούσε λοιπόν κανείς, αντίστοιχα με τα ακουστικά και οπτικά δρώμενα, να 91

17 Τα δρώμενα ami εθνογ/ιαψική οκοηιά: μέθοδοι, τεχνικές και n/toflxijjtena κιηuyραγής μιλήσει για απτικά, οσφρητικά και γευστικά δρώμενα. Μια τέτοια προσέγγιση θα μπορούσε, θεωρητικώς τουλάχιστον, να οδηγήσει στην παραγωγή νέων κριτηρίων αξιολόγησης μιας επιτελεστικής δράσης. Διότι πράγματι δεν υπάρχει περίπτωση ένα δρώμενο να μην περιλαμβάνει δράσεις ή συνειρμούς δράσεων που διεγείρουν απτικά, οσφρητικά ή γευστικά αισθήματα. Για παράδειγμα, σε ένα πανηγύρι συναντά κανείς δίπλα στην οπτικοακουατική επιτέλεση του γλεντιού, τη δημόσια προετοιμασία του φαγητού, η οποία είναι μια δράση που παράγει ιδιαίτερες οσμές οι οποίες ανακατεύονται με άλλες, φυσικές ή τεχνητές οσμές που αναδίδει ο χώρος του πανηγυριού. Τ ο πανηγύρι περιλαμβάνει κατανάλωση φαγητού και πιοτού» και, επομένως, έχει και γευστική παρουσία. Τέλος, μέσα από την επαφή των ανθρακιών μεταξύ τους και με τον χώρο της επιτέλεσης, το απτικό στοιχείο είναι επίσης παρόν στην κινησιακή και στη γέιτνιαοτική συμπεριφορά των προσκυνητών γλεντοκόπων. Είναι δυνατόν μάλιστα να εξετάσει κανείς τη συμβολική δυναμική καθεμιάς από τις επιμέρους αυτές επιτελέσεις και να διερευνήσει κατά πόσο έχουν συνεκδοχική ισχύ. Εάν δηλαδή και σε ποιό βαθμό η οσφρητική δράση αλλά και η ανάμνηση μιας ο σμής παραπέμπει σε ένα φαινομενικώς πολύ διαφορετικό πράγμα, όπως μια ορισμένη μουσική επιτέλεση στο συγκεκριμένο πανηγύρι. Αυτή είναι η πλευρά της συν-αίσθησης σε μια επιτέλεση και αποτελεί ιδιαίτερα σημαντικό παράγοντα στην αξιολόγηση της συμβολικής δυναμικής ενός δρώμενου (Merriam 1964)«. Η αισθητηριακή αντίληψη των δρώμενων αποτελεί αναγκαία όχι όμως και ικανή συνθήκη για να κατανοήσουν οι ουμμετέχοντες τα δρώμενα που εγγράφονται στη συνείδησή τους. Η αντιληπτική διαδικασία ολοκληρώνεται όταν οι αισθητηριακές εγγραφές μετασχηματιστούν σε αισθήματα. Η μετάβαση αιιότην αισθητηριακή αντίληψη στην νοητική σύλληψη είναι κατά κανόνα μια ασυνείδητη (υποσυνείδητη ή ενδιάθετη) δραστηριότητα η οποία βρίσκεται σε συνάφεια με τα κυρίαρχα πολιτισμικά μορφώματα και τις σχετικές διαδικασίες παραγωγής και αναπαραγωγής της γνώσης. Με άλλα λόγια, η αντιληπτική λογική, ως μια πολιτισμική λογική που είναι διαμορφωμένη και που μπορεί να διαμορφωθεί, διέπει σε μεγάλο βαθμό την ίδισ την αισθητηριακή διαδικασία. Ό,τι εμφανίζεται στον προσληπτικό ορίζοντα της συνείδησης (ό,τι βλέπουν τα μάτια και ό,τι ακούνε τα αυτιά) είναι μια εγγραφή η οποία δεν είναι άμεση και απόλυτη, αλλά έμμεση και σχετική, το περιεχόμενο και η μορφή της οποίας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη σχέση μεταξύ πρόσληψης και νοητικής σύλληψης στην κυρίαρχη αντιληπτική διαδικασία. Η μελέτη, επομένως, ενός δρώμενου ως προς όλες τις προοληπτικές του συνιστώσες είναι απαραίτητη, αλλά δεν αρκεί για να οδηγήσει σε μια βαθύτερη κατανόηση της αντιληπτικής δυναμικής που διέιιει την δράση όλων των ουν-τελεστών του δρώμενου. Η προοπτική μιας τέτοιας κατανόησης δεν αποτελεί ειδικό μόνον στόχο με κέντρο το δρώμενο, αλλά γενικότερο ανθρωπυλυγικά αίτημα που αφορά τη γνοιση της πολιτισμικής πραγματικότητας. V. Η ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΤΩΝ ΔΡΩΜΕΝΩΝ Θεωρητικές παρατηρήσεις και ζητήματα έρευνας Αφού αναλύσει ένα δρώμενο στις επ π ελεατικές του πλευρές ακολουθώντας την προοληπτική προσέγγιση, ο ερευνητής είναι δυνατόν να προσδιορίσει όλες τις γνωστές αλλά και τις άγνωστες στην ειδικότητά του μορφές δράσης τις οποίες περιλαμβάνει το δροψενο. Έτσι,.ξεκινώντας από μια αδιαφοροποίητη θεώρηση του δρώμενου, ο ερευνητής μπορεί στη συνέχεια να προχοιρήσει στην αναγωγή του σε ένα σύνολο από αναλυτικά στοιχεία 92

18 Παύλος Κάβουρας που αποτελούν επιμέμους δ(χόμενα (ή πράξεις) με'οα στο ευρύτερο δρώμενο, είτε αυτά έ χουν επιτελεστική αυτονομία είτε είναι αποσπασματικές εκδηλιόσεις με σχετικό εκφραστικό και επικοινωνιπκό χπ]>ακτήρα. Τέτοια στοιχεία αποτελούν ειδικά πεδία έρευνας στην εθνογραφική μελέτη των δρωμένων. Για πσράδειγμα, μπορεί ίσως κανείς εύκολα να διακρίνει ένα χορευτικό δρώμενο σε σχέση με άλλα δρώμενα και να το περιγράφει ως προς τα βασικά χορευτικά του χαρακτηριστικά. Δεν είναι το ίδιο εύκολο όμως να σημειωθούν οι ποικίλες κινησιολογικές ιδιαιτερότητες του ίδιου δεχόμενου εάν προηγουμένως ο ερευνητής δεν έχει ασκηθεί να τις εντοπίζει και να τις περιγράφει αναλυτικώς. Υπάρχουν ορισμένα γενικά σημεία που αφο χ>υν την επιτέλεση κάθε δρώμενου και τα οποία είναι χρήσιμο να εξετάζονται σε μια σχετική εθνογραφική προσέγγιση. Ας δούμε τα σημεία αυτά χρησιμοποιώντας ως πα(χίδειγμα αναφοράς τα ιηχχρορικά δεχόμενα. 1. Πώς οριοθετείται η προφορική έκφραση του ομιλητή; Τι ελευθερία επιλογών έχει ο ομιλητής αφού πειθαρχήσει σε κάποιους συλλογικούς κώδικες προφορικής επιτέλεσης; Ποια είναι η σχέση μεταξύ της προσωπικής ικανότητας του προσώπου ως ομιλητή και των πολιτισμικών συμβάσεων που διέπουν μια αποδεκτή ομιλία: Τα ερωτήματα αυτά αφορούν τη διαπλοκή του δικτύου έκφ χτοης με το επικοινωνιπκό δίκτυο μέσα οε ένα προφορικό δρώμενο και είναι δυνατόν να διερευνηθούν επαρκώς εάν υπάρχει μια καλή οπτικοακουοτικί) καταγ(χιφή όσο το δυνατόν ιιεμιοοόιε χ ιν όφεων αυιής ιης διαιιλοκής. 2. Μια περίπτοχτη καταγραφής ενός συγκεκριμένου περιστατικού στο οποίο να φαίνεται η σχέση μεταξύ επιτελεστικής ικανότητας και επιτελεστικής συνθήκης. Για παράδειγμα, μια πντιστικτική καταγραφή της φωνητικής δ(χίοης του τελεστή και της σιωπηρής απόκρισης του ακροατηρίου αποτελεί βασικό πραγματολογικό στοιχείο για τη διερεύνηση των ορίων της προφορικής επιτέλεσης. 3. Η μη λεκτική διάσταση του προφορικού δρώμενου και γενικότερα, η μη προφορική πλευρά του. Πρόκειται για στοιχεία που μπορούν να δώσουν νέες πληροφορίες και ακόμη να τροποποιήσουν τις προφορικές πληροφορίες που έχει στη διάθεσή του ο ερευνητής. Ο συνδυασμός των προφορικιόν στοιχείων με άλλα μη προφορικά σε ένα προφορικό δρώμενο έχει ιδιαίτερη σημασία διότι επιτρέπει να διερευνηθεί σε βάθος η επιτελεστική δυναμική του συγκεκριμένου δρώμενου. Η αντιπαράθεση των στοιχείων αυτών μπορεί να δείξει εάν η ορισμένη δυναμική στηρίζεται σε μια διαλυγική επιχειρηματολογία μεταξύ του ομιλητή και του κοινού του ή εάν αποτελεί μυνολογική ρητορεία. Στο επίπεδο της επιτέλεσης, οι αντιικηχιθέσεις αυτές najxtyouv συνδηλώσεις οι οποίες επικυ(χόνουν ή αμφισβητούν ιδεολογικώς το ίδιο το ιηχχρορικό δρώμενο. Οι εηχονικές συνδηλώσεις, για nnjxiδειγμα. αντανακλούν αλλά και διαμορφώνουν ως ένα σημείο το επικριτικό κλίμα που μπορεί να συνοδεύει μια ορισμένη επιτέλεση. 4* 4. Η σχέση του δρώντος υποκειμένου με τη δ]χ:ση που το ίδιο το υποκείμενο επιτελεί. Είναι σημαντικό να διερευνηθεί εάν η σχέση αυτί] είναι μια σχέση ταύτισης ή μια σχέση απλής συνάφειας. Η διαφοροποίηση του τελεστή από το δεόμενο, όπως συμβαίνει συχνά με τον ηθοποιό που υποδύεται έναν χ>λο, προϋποθέτει την εξαντικειμενίκευση τόσο του υποκειμένου της δράσης όσο και της ίδιας της δράσης. Είναι δυνατόν, λοιπόν, τα μη προφορικά στοιχεία μιας προφορικής επιτέλεσης (για πα χίδειγμα, η κινησιακή και η γεττνταστική συμπεριφο(χτ του τελεστή) σε συνδυασμό με τα κυρίαρχα προφορικά δεδομένα να δείξουν τις σχέσεις ταύτισης, απλής συνάφειας αλλά και τις σχέσεις που αποτελούν μεταπτώσεις από την ταύτιση στη συνάφεια και τη διαφοροποίηση μέσα στο δ]χμενο και από 93

19 Τα δρώμενα από εθνογραφική σκοπιά: μέθοδοι, τεχνικές και προβλήματα καταγραφής την πλευ(>ά του τελεστή. Οι παρατηρήσεις αυτές έχουν ιδιαίτερη μεθοδολογική σημασία στην εθνογραφική προσέγγιση των δρο')μενων διότι επιτρέπουν να επισημανθούν δομικές διαφορές μέσα σε ένα επιτελεστικό συνεχές. Συγκεκριμένα, μια συνθήκη επιτέλεσης στην οποία κυριαρχούν οι σχέσεις ταύτισης, όπως σε ένα τελετουργικό μοιρολόι, είναι δυνατόν να έχει μετασχηματιστεί σε μια νέα συνθήκη στην οποία η σχέση ταύτισης να εναλλάσσεται με σχέσεις απλής συνάφειας ή και απόλυτης διαφοροποίησης. Πρόκειται για τη διαβάθμιση από την ιεροτελεστική στην έντεχνη τελετουργική δράση. Δεν υπαινίσσομαι βέβαια ότι η διαβάθμιαη αυτή είναι δεδομένη και σταθερή, ούτε βέβαια ότι είναι άμεσα και με αδιαμφισβήτητο τ >όπο διαγνώσιμη σε ένα δρώμενο. Αντίθετα, υποστηρίζω ότι είναι δυνατόν να εντοπιστούν πολλές και διαφορετικές φάσεις εναλλαγής μεταξύ ιεροτελεστικής και έντεχνης έκφρασης σε ένα δρώμενο ναι ότι οι φάσεις αυτές περιγράφουν αναλυτικώς την επιτελειπική δυναμική ενός δρώμενου αιιό την πλευρά του τελεστή. Σχετικό παράδειγμα μιας τέτοιας εναλλαγής αποτελεί ο' ένα χορευτικά δρώμενο η στάση προσοχής για την έναρξη του χορού. 5. Τ ο αντικείμενο της μελέτης και ο στόχος της έρευνας καθορίζουν το είδος της καταγραφής. Στην περίπτωση της μελέτης ενός προφορικού δ >ώμενου δεν είναι αυτονόητο ότι η κ αταγραφή του δεν πρέπει να είναι ακουστική αλλά οιπικοακουστική. Μολονότι η τεχνολογία επιτρέπει μια τέτοια επιλογή, δεν σημαίνει ότι η λύση αυτή είναι και μεθοδολογικώς κατάλληλη για την πραγματοποίηση των στόχων της συγκεκριμένης έρευνας. Εάν, για παράδειγμα, η έρευνα έχει φωνολογικό ή μυυσικολογικό περιεχόμενο είναι σαφές ότι η χρήση ενός αξιόπιστου μέσου ηχητικής εγγραφής είναι περισσότερο απαραίτητη από ό,τι μια βιντεοκάμερα. Επειδή ωστόσο τα δρώμενα έχουν ποικίλες επιτελεστικές όψεις, είναι δυνατόν να απαιτηθεί ένας συνδυασμός διάφορων μέσων καταγραφής ανάλογη κάθε φορά με την περίσταση. (>. Η ειιικοινωνιακή διάσταση της σχέσης μεταξύ τελεστών και κοινού. Ό λοι «Soot μετέχουν σε ένα δρώμενο δρουν πολλαπλούς, τόσο ως τελεστές, όσο και ως ακροατές ή θεατές5 *. Ένα βασικό ζήτημα για διερεύνηοη είναι εάν ο τελεστής έχει κυριαρχική παρουσία ως προς το ακροατήριο. Επίσης, εάν και με ποιόν τρόπο ο τελεστής λαμβάνει υπόψη του τις επιθυμίες και την αντιληπτική λογική του ακροατήριου στο οποίο απευθύνεται ή αντιμετωπίζει κάθε ακροατήριο με τον ίδιο τρόπο. Η σχέση μεταξύ τελεστή και κοινού έχει μια δυναμική, η ανάλυση της οποίας αποτελεί προϋπόθεση για την κατανόηση της στρατηγικής που ακολουθεί ο τελεστής για να. κερδίσει την εύνοια του ακροατηρίου του. 7. Τ ο νόημα ενός προφορικού δρώμενου δεν υπάρχει προτού ειιιτελεστεί τόσο το δ >ώμενο όσο και το νόημά του. Η διαπίστωση αυτή σημαίνει ότι το νόημα ενός δρώμενου δεν το γνωρίζει εκ το>ν προτέρων ούτε ο τελεστής ούτε το κοινό του. Σημαίνει επίσης ότι το νόημα αυτό αποτελεί προϊόν μιας επιτελεσιικής διαδικασίας που συνδέει τον τελεστή και το κοινό του μέσα από το συγκεκριμένο δρώμενο Στοιχεία για τη σύνθεση και τη συμπεριφορά του ακροατήριου. Υπάρχει κάποια πολιτισμική σύμβαση που καθορίζει τα στοιχεία αυτά; Απαραίτητη είναι η συγκριτική μελέτη του ακ(>οαιήριου μιας μορφής προφορικής επιτέλεσης σε διαφορετικές περιστάσεις. Σημαντική είναι ειιίσης η συγκριτική μελέτη του ακροατήριου ως προς διάφορες μορφές επιτέλεσης, με την προϋπόθεση βέβαια ότι οι επιτελέσεις και τα ακροατήρια αποτελούν συνθέσεις της ίδιας πληθυσμιακής ομάδας. Πρέπει ακόμα να διευκρινίζεται εάν υπάρχει ή δεν υπάρχει ακ κχιτήριο σε μια επιτέλεση και να εξετάζεται εάν η παρουσία ή απουσία ακροατήριου αποτελεί μόνιμη ή περιοταοιακή κατάσταση. 94

20 Π αύλος Κάβουρας Πρακτικά προβλήματα Ο μεθοδολογικός σχεδιαομός μιας εθνογραφικής έρευνας για τα δρώμενα έχει εκτός από τη θεωρητική και μια πρακτική πλευρά. Στηρίζεται σε έναν πρωταρχικό προβληματισμό για τη φάση της συγκεκριμένης έρευνας, ιιου εκφ^κίζηαι μέσα αιιό ορισμένα βασικά ε. κ.>τήματα. Ποιοί και πόσοι θα είναι οι ερευνητές πεδίου, που και πώς θα γίνει η έρευνα, τί θα ερευνηθεί και ποια θα είναι η σχέση των ερευνητών με τον κόσμο των δρώμενων, μέσα και έξω από την εθνογραφική παραγωγή: Τα ερωτήματα αυτά είναι απλά όχι όμως και απλοϊκά. Για παράδειγμα, το ζήτημα εάν ένα δρώμενο πρέπει να μελετηθεί από έναν ερευνητή ή από μια ομάδα ερευνητών δεν αποτελεί αυτονόητο πρόβλημα. Ορισμένως. εάν η πρόσβαση στο δρώμενο, όπως σε μια μυστική ιεροτελεστία, είναι αυστηρώς προσωπική, τότε είναι φανερό ότι η έρευνα πεδίου για το συγκεκριμένο δρώμενο δεν μπορεί να είναι συλλογική αλλά μόνον ατομική, θ α πρέπει λοιπόν να υπάρχουν κριτήρια αξιολόγησης για κάθε ερευνητική συγκυρία, ώστε να ειιιλέγεται ασφαλώς το είδος και ο αριθμός των ερευνητών πεδίου. Η επιλογή του χώρου μελέτης ενός δρώμενου είναι ένα σύνθετο πρόβλημα. Ο χώρος της δράσης δεν είναι απλώς ο τύπος της δράσης αλλά ολόκληρος ο κόσμος που την περιβάλλει και ο οποίος αποτελεί ταυτόχρονα και (όχι μόνον) Π(>οΐόν της ίδιας της επιτέλεσης της δράσης. Αυτός ο, κοσμικός, χ< ηκ>ς του δρώμενου είναι ένα συμβολικό πεδίο με τρεις διακριτές και αλληλένδετες διαιπάσεις, την χρονικότητα. τοιιικότητα και αιτιότητα της δράσης. Ωστόσο, στη συνήθη εθνογ κιφική π(κικτική η ειιιλογή του χώ(κ»υ επιτόπιας έρευνας γίνεται με εμπειρικά κυρίως κριτήρια τα οποία έχουν, απλό ή σύνθετο, χρονολογικό, τοπολογικό ή αιτιολογικό περιεχόμενο. Μια τέτοια, εμπειριοκρατική επιλογή δεν επαρκεί για να αναδείξει τη συμβολική δυναμική του χώρου επιτέλεσης σε ένα δρώμενο. Πάντως, όσο κι αν είναι αυθαίρετη ή ελλιπής μια τέτοια επιλογή οφείλει τουλάχιστον να είναι συνειδητή, για να γνωρίζει ο αναγνώστης της εθνυγ[>αφίας σε ποιες πα *ιδοχές στηρίζεται το συγκεκριμένο έργο. Για παράδειγμα, η εθνογραφική αποτύπωση ενός πανηγυριού γίνεται συνήθως στον τόπο που επιτάσσει η χρονική τάξη της εκδήλωσής του: στο προαύλιο της εκκλησίας που γιορτάζει, στην πλατεία του χωριού ή σε κάποιο κλειστό χώρο όταν υπάρχουν αντίξοες καιρικές συνθήκες. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις ο τόπος έρευνας του πανηγυριού είναι χρονολογικώς προσδιορισμένος. Σε άλλα δρώμενα, πάλι, τα οποία δεν ανήκουν στα έθιμα του κύκλου του χρόνου, αλλά στα έθιμα, για παράδειγμα, του κύκλου της ζωής (γέννηση, βάφτιση, αρραβώνας, γάμος, θάνατος), ο τόπος έρευνας επιλέγεται με διαφορετικά. από ό,τι για το πανηγύρι, χωρολογτκά κριτήρια. Στην περίπτωση αυτή, τα τοπολογικά και αιτιολογικά κριτήρια είναι ισχυρότερα από τα χρονολογικά. Σύμφωνα με την κοινή εμπειρία, το πότε θα γίνει ένα γαμήλιο γλέντι, για παράδειγμα, εξαρτάται τόσο από προσωπικούς, οικογενειακούς και κοινωνικούς λόγους όοο και αιιό τον τόπο της επιτέλεσής του, από το εάν θα είναι δηλαδή ιδιωτικ<>ς ή δημόσιος, οικείος ή ξένος. Μια εθνογ^κιφική προσέγγιση προϋποθέτει συνήθως επιτόπια έρευνα και συμμετοχική παρατήρηση. Παρά την οποιαδήποτε εμπειρική της αξία όμως, μια εμπειριοκρατική ή θετικιστική εθνογραφία δεν μπορεί να διεισδύσει στην συμβολική επικράτεια του δρώμενου. Η δυναμική σχέση ανάμεσα στην αισθητηριακή αντίληψη και στην νοητική σύλληψη εκφράζεται μέσα από την επιτέλεση ενός δρώμενου ως μια πραγματικότητα που βρίσκεται σε συνεχή κίνηση και διαρκή μετασχηματισμό. Σ* αυτήν την δράση μερίδιο συμβολής έχει και ο ίδιος ο εθνογράφος. Οφείλει, επομένως, να γνωρίζει καλά πως επιδρά η παρουσία του ως ερευνητή (παρατηρητή, συνεντευκτή ή καταγραφέα) στον ρευστό και ενδεχό 95