ΠΡΟΛΗΨΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟ ΣΕΙΣΜΟ - ΣΕΙΣΜΟΣ ΑΙΓΙΟ 1995, ΣΕΙΣΜΟΣ ΑΘΗΝΑ 1999

Transcript

1 Εθνική Σχολή Τοπικής Αυτοδιοίκησης Τμήμα Πολιτικής Προστασίας ΠΡΟΛΗΨΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟ ΣΕΙΣΜΟ - ΣΕΙΣΜΟΣ ΑΙΓΙΟ 1995, ΣΕΙΣΜΟΣ ΑΘΗΝΑ 1999 Σπουδάστρια: Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Γκουντρομίχου Χρύσα Σεπτέμβριος 2011

2 2 «Πρόληψη και αντιμετώπιση ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων μετά από καταστροφικό σεισμό: σεισμός Αίγιο Ευχαριστίες... στην καθηγήτριά μου Χρύσα Γκουντρομίχου για την αμέριστη βοήθεια και καθοδήγηση που μου προσέφερε στην κα. Μπεργιαννάκη Ι.Δ για την παραχώρηση της συνέντευξης... στη συνάδελφο και φίλη Αρτινού Μαριαλένα για την απλόχερη βοήθεια... στον άντρα μου Δημήτρη

3 3 «Πρόληψη και αντιμετώπιση ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων μετά από καταστροφικό σεισμό: σεισμός Αίγιο ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη 6 Abstract 6 1. Εισαγωγή Ανάλυση βασικών εννοιών Γενικοί Ορισμοί - έννοιες Ειδικοί Ορισμοί - έννοιες Ομάδες θυμάτων Ευπαθείς ομάδες πληθυσμού Ο σεισμός ως Μαζική Καταστροφή Κεντρικού Τύπου Περίοδοι σεισμικής καταστροφής Προσεισμική Περίοδος Εθνικές Πολιτικές Φορείς: 25 ΕΚΚΑ 26 Ινστιτούτο Κοινωνικής Πρόνοιας και Αλληλεγγύης 27 Σύλλογος Ελλήνων Ψυχολόγων 28 ΟΤΑ 3463/ Καταστροφική περίοδος (Μετασεισμική περίοδος) Άμεση μετασεισμική περίοδος Σκοπός-στόχοι ψυχοκοινωνικής παρέμβασης Διαδικασίες της ψυχοκοινωνικής παρέμβασης Απώτερη Μετασεισμική περίοδος Βασικές Ψυχολογικές Διαταραχές Οξεία Αντίδραση στο Στρες (ΟΑΣ) 42

4 4 «Πρόληψη και αντιμετώπιση ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων μετά από καταστροφικό σεισμό: σεισμός Αίγιο 3.2. Διαταραχή Στρες Μετά από Ψυχοτραυματική Εμπειρία (ΔΣΜΨΕ)-Post Traumatic Stress Disorder Διαταραχή προσαρμογής Επιμένουσα Μεταβολή της Προσωπικότητας Ψυχοσωματικά συμπτώματα - Αντιδράσεις Ψυχοσωματικές επιπτώσεις στα παιδιά Μελέτες περίπτωσης Προσέγγιση ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων από διεθνή σεισμικά γεγονότα Αναφορά σε ελληνικά σεισμικά γεγονότα Σεισμός Αθήνας Σεισμός Αίγιο Σύγκριση των μελετών ως προς τα αποτελέσματά τους Συμπεράσματα-Προτάσεις 79 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΠΗΓΕΣ 84

5 5 «Πρόληψη και αντιμετώπιση ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων μετά από καταστροφικό σεισμό: σεισμός Αίγιο ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ: συντομογραφία Ε.Κ.Κ.Α Μ.Μ.Ε Υ.Υ.Κ.Α Σ.Ε.Ψ Ο.Τ.Α Γ.Γ.Π.Π Κ.Κ.Σ Ι.Κ.Π.Α W.H.O Ο.Α.Σ Δ.Σ.Μ.ΨΕ Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης Υπουργείο Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης Σύλλογος Ελλήνων Ψυχολόγων Οργανισμός Τοπικής Αυτοδιοίκησης Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας Κέντρα Κοινωνικής Στήριξης Ινστιτούτο Κοινωνικής Πρόνοιας & Αλληλεγγύης World Health Organisation Oξεία Αντίδραση στο Στρες Διαταραχή Στρες Μετά από Ψυχοτραυματική Εμπειρία

6 6 «Πρόληψη και αντιμετώπιση ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων μετά από καταστροφικό σεισμό: σεισμός Αίγιο Περίληψη Μεγάλες σεισμικές καταστροφές πλήττουν σχετικά συχνά διάφορες περιοχές του πλανήτη με τρομερές συνέπειες για τον άνθρωπο και το περιβάλλον του. Ωστόσο, παράλληλα με τις υλικές ζημιές και καταστροφές επηρεάζεται και η ψυχική υγεία των ατόμων σε πολύ μεγάλο βαθμό. Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα εδώ και λίγα χρόνια οι ψυχοκοινωνικές αυτές επιπτώσεις να διερευνώνται και να εξάγονται πολύ χρήσιμα συμπεράσματα τα οποία θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την καλύτερη οργάνωση και προσφορά της ψυχοκοινωνικής παρέμβασης. Στην παρούσα εργασία αποτυπώνονται οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις σε πληθυσμούς μετά από καταστροφή και δίνεται ιδιαίτερη έμφαση σε διάφορες ευπαθείς ομάδες (παιδιά, ηλικιωμένοι, κ.τ.λ.). Αναλύονται βασικές ψυχολογικές διαταραχές που χρήζουν άμεσης παρέμβασης προκειμένου να μην υποπέσουν σε χρονιότητα και εξάγονται σημαντικά συμπεράσματα από την μελέτη ερευνών που αφορούν τόσο διεθνή σεισμικά γεγονότα που απασχόλησαν την επιστημονική κοινότητα όσο και ερευνών που αφορούν δύο πολύ σοβαρά σεισμικά συμβάντα που έγιναν στη χώρα μας, ο σεισμός της Αθήνας του 1999 και ο σεισμός στο Αίγιο το Abstract Large earthquake disasters often affect several areas on the planet with tremendus consequences for humans and their environment. However, along with property damage and destruction the mental health of people is greatly affected. As a result in the past few years, these psychosocial effects are investigated and exported very useful conclusions that could be used to better organize and offer psychosocial intervention. In the present study the psychosocial effects in affected people are reflected with emphasis on various vulnerable groups (children, elderly people, etc). The main psychological disorders requiring urgent intervention in order not to commit to chronicity are analysed and key findings are exported from the study of researches on both major international seismic events and on two very serious seismic events that took place in our country, the Athens earthquake in 1999 and the Aigion earthquake in 1995.

7 7 «Πρόληψη και αντιμετώπιση ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων μετά από καταστροφικό σεισμό: σεισμός Αίγιο 1. Εισαγωγή Χωρίς αμφιβολία, μεγάλα σεισμικά γεγονότα που κατά καιρούς συμβαίνουν σε διάφορες περιοχές του πλανήτη, προκαλούν τεράστιες υλικές ζημιές και απώλειες ζωών, αλλά και έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην ψυχολογία των θυμάτων, επηρεάζοντας τον τρόπο ζωής και συμπεριφοράς τους. Κατά καιρούς, γίνονται διάφορες μελέτες, με σκοπό, τη διερεύνηση των επιπτώσεων αυτών και την εύρεση δυνατοτήτων για επιτυχή πρόληψη και αντιμετώπιση έτσι ώστε οι όποιες παροδικές επιπτώσεις να μην γίνουν χρόνιες με δυσμενείς συνέπειες για το άτομο και την ψυχολογία του. Παρόλο που η μελέτη των ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων αποτελεί ένα σχετικώς νέο πεδίο επιστημονικής διερεύνησης (κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 80 ) πολλές μελέτες και πολλοί ειδικοί ψυχικής υγείας έχουν ήδη διερευνήσει το ζήτημα. Πόσο επηρεάζεται η ψυχική δομή του ατόμου μετά από μία μεγάλη φυσική καταστροφή, με ποιες συνέπειες, και πως είναι δυνατό οι επιπτώσεις αυτές να προληφθούν, να μετριασθούν ή ακόμη και να εξαλειφθούν; Στην παρούσα εργασία προσεγγίζονται τόσο οι ψυχοκοινωνικές όσο και οι ψυχοπαθολογικές επιπτώσεις των θυμάτων, ατόμων δηλαδή που βιώσαν ένα καταστροφικό σεισμό μέσα από τη συγκριτική ανάλυση δύο μελετών περίπτωσης, του σεισμού του Αιγίου, το 1995 και του σεισμού της Αθήνας το Σκοπός παρούσας εργασίας: Σκοπός της παρούσας εργασίας αποτελεί η προσέγγιση των ψυχολογικών και ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων από καταστροφικό σεισμό τόσο στο άτομο όσο και στην κοινωνία. Επίσης, διερευνάται η δυνατότητα πρόληψης των επιπτώσεων αυτών μέσα από τη μελέτη και τη σύγκριση διαφόρων επιστημονικών ερευνών που έχουν δει το φως της επιστημονικής κοινότητας. Επιμέρους στόχοι: Για την επίτευξη του κύριου σκοπού της εργασίας επιχειρήθηκαν να πραγματοποιηθούν οι επιμέρους στόχοι: - η ευαισθητοποίηση ως προς τις ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις ως αποτέλεσμα ενός καταστροφικού σεισμού και η διερεύνηση μέτρων ως προς την πρόληψη των

8 8 «Πρόληψη και αντιμετώπιση ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων μετά από καταστροφικό σεισμό: σεισμός Αίγιο ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων και ως προς την άμεση αντιμετώπισή τους σε περίπτωση καταστροφικού σεισμού - η συνοπτική αναφορά ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων από διεθνή σεισμικά γεγονότα - η καταγραφή των ψυχολογικών και ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων από πραγματικά σεισμικά γεγονότα στην Ελλάδα - η διεξαγωγή ποιοτικών συμπερασμάτων-προτάσεων κυρίως ως προς την ευαισθητοποίηση πληθυσμού και φορέων για τη διαχείριση των ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων με έμφαση στην πρόληψη. Υποθέσεις εργασίας: - είναι ιδιαίτερα σημαντικές οι επιπτώσεις στην ψυχολογία του ατόμου όσο και στη δομή της κοινωνίας που βίωσαν ένα καταστροφικό σεισμό - η πρόληψη των ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων δύναται να επιφέρει άμεσα αποτελέσματα σε όλα τα επίπεδα (ατομικά, οικογενειακά, εργασιακά, κοινωνικά) στη φάση της ανασυγκρότησης, της αποκατάστασης. Μέσα: Για την καταγραφή των ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων και τη μελέτη των μελετών περίπτωσης που αφορούν τη συγκεκριμένη εργασία, χρησιμοποιήθηκαν τα ακόλουθα: - μελέτη υπάρχουσας βιβλιογραφίας (τόσο ελληνικής όσο και ξενόγλωσσης). Η μελέτη αυτή περιλαμβάνει αναζήτηση σχετικών άρθρων, δημοσιευμάτων, μελετών σχετικών με το αντικείμενο της εργασίας και εστιασμένα σε άρθρα και ανακοινώσεις, μελέτες, δημοσιεύσεις που αφορούν στις μελέτες περίπτωσης. - μελέτη διαδικτυακών πηγών για την εύρεση και αξιοποίηση στοιχείων τόσο για τις μελέτες περίπτωσης όσο και για την ανάπτυξη του θέματος γενικότερα. - σχολιασμοί και μέθοδοι ποιοτικής ανάλυσης των στοιχείων που συνθέτουν και εξυπηρετούν στους επιμέρους στόχους της εργασίας Μεθοδολογία: Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε στην εργασία περιλαμβάνει τις εξής φάσεις:

9 9 «Πρόληψη και αντιμετώπιση ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων μετά από καταστροφικό σεισμό: σεισμός Αίγιο Η πρώτη φάση αφορά στην κατανόηση εννοιών που σχετίζονται τόσο με τις ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις όσο και με τις ιδιατερότητες που σχετίζονται με το φαινόμενο του σεισμού. Σε αυτή τη φάση συγκεντρώθηκε και αναλύθηκε το σχετικό υλικό και προσδιορίστηκαν τα κύρια μέρη του θέματος, οι περίοδοι των καταστροφών, η αναφορά των αρμόδιων και εμπλεκόμενων φορέων που παρέχουν ψυχοκοινωνική παρέμβαση μετά από ένα σοβαρό σεισμικό συμβάν, οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις που προκαλεί ένας σεισμός στις διάφορες ομάδες του πληθυσμού (παιδιά, ηλικιωμένοι, προσωπικό σωστικών συνεργείων, κ.α). Στη δεύτερη φάση έγινε προσέγγιση πραγματικών σεισμικών γεγονότων στο διεθνή χώρο και στην Ελλάδα. Η μελέτη των ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων από τις μελέτες περίπτωσης αποτέλεσαν αντικείμενο έρευνας και ποιοτικής ανάλυσης. Σε τρίτη φάση διεξήχθησαν συμπεράσματα αλλά και επιχειρήθηκαν προτάσεις ως αποτέλεσμα της ανάλυσης των μελετών περίπτωσης στη χώρα μας. Διάρθρωση κεφαλαίων: Στο πρώτο κεφάλαιο αναλύονται τόσο βασικές έννοιες όσο γενικοί και ειδικοί ορισμοί οι οποίοι θα χρησιμοποιηθούν στην παρούσα εργασία. Επίσης αναφέρονται οι ομάδες θυμάτων που υπάρχουν μετά από μία καταστροφή καθώς και οι ειδικοί πληθυσμοί. Τέλος, γίνεται αναφορά στο σεισμό και την τυπολογία του. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναφέρονται οι περίοδοι μίας σεισμικής καταστροφής, παρατίθενται οι ειδικοί φορείς που υπάρχουν στη χώρα και οι οποίοι προσφέρουν ψυχοκοινωνική παρέμβαση σε περιπτώσεις όπου χρειάζεται. Επιπλέον ανφέρονται συνοπτικά ο σκοπός, οι στόχοι και οι διαδικασίες αυτής της παρέμβασης. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται εισαγωγή στις βασικές ψυχολογικές διαταραχές και ειδικότερα αναφέρονται και αναλύονται η Οξεία Διαταραχή στο Στρες, η Διαταραχή Στρες Μετά από Ψυχοτραυματική Εμπειρία (ΔΣΜΨΕ), η Διαταραχή Προσαρμογής και η Επιμένουσα Μεταβολή της Προσωπικότητας. Στο τέταρτο κεφάλαιο αναφέρονται τα ψυχοσωματικά συμπτώματα και οι αντιδράσεις των παιδιών καθότι αποτελούν μία ιδιαίτερη ομάδα πληθυσμού. Στο πέμπτο κεφάλαιο η εργασία προχωρά στις μελέτες περίπτωσης, όπου αρχικά γίνεται μία παρουσίαση στοιχείων από έρευνες που έχουν γίνει για διεθνή σεισμικά συμβάντα. Έπειτα αναλύεται η περίπτωση του σεισμού της Αθήνας με παράθεση στοιχείων

10 10 «Πρόληψη και αντιμετώπιση ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων μετά από καταστροφικό σεισμό: σεισμός Αίγιο από σχετικές έρευνες που έχουν διενεργηθεί. Έπειτα παρατίθενται τα στοιχεία από δύο πολύ σημαντικές έρευνες που έγιναν στο Αίγιο, η μία στην Άμεση Μετασεισμική περίοδο και η δεύτερη στην Απώτερη. Συγκρίνονται ως προς τα αποτελέσματά τους. Στο έκτο κεφάλαιο παρατίθενται τα συμπεράσματα από όλη την εργασία και επιχειρούνται προτάσεις.

11 11 «Πρόληψη και αντιμετώπιση ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων μετά από καταστροφικό σεισμό: σεισμός Αίγιο 1.1. Ανάλυση βασικών εννοιών Γενικοί Ορισμοί - έννοιες Καταστροφή Στην καθημερινή γλώσσα ο όρος «καταστροφή» αναφέρεται σε ένα γεγονός που προκαλεί ζημιά σε μεγάλη έκταση. Υπάρχουν ωστόσο στη βιβλιογραφία πολλοί διαφορετικοί ορισμοί ( Korver, 1987). Στο αρμόδιο θεσμικό πλαίσιο της Πολιτικής Προστασίας, καταστροφή νοείται: «κάθε ταχείας ή βραδείας εξέλιξης φυσικό φαινόμενο ή τεχνολογικό συμβάν στο χερσαίο, θαλάσσιο και εναέριο χώρο, το οποίο προκαλεί εκτεταμένες δυσμενείς επιπτώσεις στον άνθρωπο, καθώς και στο ανθρωπογενές ή φυσικό περιβάλλον» 1 Σύμφωνα με την ερμηνεία του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών, η οποία είναι κοινή σχεδόν στους περισσότερους ορισμούς που βρίσκονται στην βιβλιογραφία, καταστροφή είναι: «μία σοβαρή διακοπή της λειτουργίας μίας κοινότητας ή μίας κοινωνίας που περιλαμβάνει εκτενείς ανθρώπινες, υλικές, οικονομικές ή περιβαλλοντικές απώλειες και επιπτώσεις, οι οποίες υπερβαίνουν την ικανότητα της κοινότητας ή της κοινωνίας που επηρεάζεται να τις αντιμετωπίσει χρησιμοποιώντας τις δικές της πηγές και μέσα» ( Ένταση καταστροφής «η ένταση της καταστροφής καθορίζεται από το μέγεθος των απωλειών ή ζημιών που αφορούν στη ζωή, στην υγεία και στην περιουσία των πολιτών, στα αγαθά, στις παραγωγικές πηγές και στις υποδομές» 2 Κίνδυνος «Κίνδυνος νοείται η πιθανότητα εκδήλωσης ενός φυσικού φαινομένου ή τεχνολογικού συμβάντος ή και λοιπών καταστροφών σε συνδυασμό με την ένταση των 1 (Ν.3013/02,αρ.2 παρ. 1, εδ. α). 2 (Ν.3013/02, αρ.2 παρ.1, εδ. β)

12 12 «Πρόληψη και αντιμετώπιση ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων μετά από καταστροφικό σεισμό: σεισμός Αίγιο καταστροφών, που μπορεί να προκληθούν στους πολίτες, στα αγαθά, στις πλουτοπαραγωγικές πηγές και στις υποδομές μιας περιοχής» Ειδικοί Ορισμοί - έννοιες Μαζική Καταστροφή: Είναι αναμφισβήτητο το γεγονός πως ο άνθρωπος έρχεται συνεχώς αντιμέτωπος με καταστροφικά φαινόμενα που συχνά απειλούν τη ζωή του. Όπως και στο παρελθόν, έτσι και σήμερα, ο σύγχρονος άνθρωπος προσπαθεί να προβλέπει τις καταστροφές, δηλαδή με άλλα λόγια να προλαμβάνει ή να μετριάζει αν δεν μπορεί να αποφύγει τις άμεσες αλλά και τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις των εκδηλωθέντων φαινομένων και να είναι λιγότερο ευάλωτος απέναντι σε όσα τον απειλούν. Οι διαχρονικές τάσεις του φαινομένου δείχνουν παγκοσμίως πως ο αριθμός των καταστροφών τείνει να αυξάνεται συνεχώς (ΕΚΚΑ, πρακτικά ημερίδας, 2007). Ως Μαζική Καταστροφή χαρακτηρίζεται μία κατάσταση στην οποία μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα προκύπτει μεγάλος αριθμός θυμάτων σχετικά με τις τρέχουσες δυνατότητες για επιτυχή και πλήρη αντιμετώπιση του συμβάντος από το σύστημα των τοπικών αρχών και υπηρεσιών (νοσοκομεία, Αστυνομία, Πυροσβεστική, κ.α. ). Συνήθεις αιτίες Μαζικών Καταστροφών μπορεί να είναι φυσικές καταστροφές (σεισμοί, πλημμύρες, πυρκαγιές, καύσωνες), ατυχήματα σε μέσα μαζικής μεταφοράς (τρένα, αεροπλάνα, πλοία, λεωφορεία), βιομηχανικά ατυχήματα (εκρήξεις, έκλυση τοξικών ουσιών), τρομοκρατικές ενέργειες. Οι Μαζικές Καταστροφές ως αποτέλεσμα, προκαλούνται από διάφορες αιτίες και εκδηλώνονται με ποικίλες παραλλαγές, πάντα όμως αφήνουν πίσω τους πολλά θύματα και εκτενή καταστροφή. Μία Μαζική Καταστροφή είναι ένα έκτακτο γεγονός, χωροχρονικά συμπυκνωμένο (Μπεργιαννάκη, 2007). Μπορεί να φέρει αντιδράσεις στο ατομικό ψυχολογικό επίπεδο και κατ επέκταση αντίστοιχες αντιδράσεις και στην κοινωνική ομάδα. Ο άνθρωπος κατά τη διάρκεια της ζωής του είναι συνηθισμένος να προετοιμάζεται για το θάνατό του, μέσα από πολλά γεγονότα που συμβαίνουν στη ζωή του. Το συγκεκριμένο συναίσθημα, όπως έχει 3 (Ν. 3013/02, αρ.2, παρ. 2).

13 13 «Πρόληψη και αντιμετώπιση ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων μετά από καταστροφικό σεισμό: σεισμός Αίγιο αναφερθεί, θα του δημιουργήσει σοβαρές αντιδράσεις στο ατομικό ψυχολογικό επίπεδο αλλά παράλληλα και σε σχέση με τον αριθμό των ατόμων που επηρεάζονται από την καταστροφή, θα προκληθούν επιπλέον και σοβαρές αντιδράσεις στην κοινωνική ομάδα. Μία Μαζική Καταστροφή συνδέεται με σοβαρές επιπτώσεις στον ψυχισμό του θύματος. Η μελέτη αυτών των επιπτώσεων αποτελεί ένα σχετικώς νέο κομμάτι στην βιβλιογραφία. Η διερεύνηση των ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων, ήταν τα προηγούμενα χρόνια δευτερευούσης σημασίας και προτεραιότητα είχαν οι αναλύσεις των υλικών ζημιών. Κύριο χαρακτηριστικό της συγκεκριμένης καταστροφής είναι, πως προκαλεί απώλειες και βλάβες στον περιβάλλοντα χώρο-φυσικό και κοινωνικό, ή/και σε ομάδες ανθρώπων, αλλά και διαδοχικές επιπτώσεις και στον ψυχισμό του ατόμου. Ταξινόμηση Καταστροφών: Υπάρχουν πολλοί τρόποι κατηγοριοποίησης των καταστροφών. Η κατηγοριοποίηση ποικίλει σύμφωνα με τα κριτήρια που χρησιμοποιούνται (Disaster Mental Health Response, Handbook, p.7). Κριτήρια όπως το αντίκτυπο της καταστροφής, η αιτία, ο αριθμός θανάτων και τραυματισμών, ο βαθμός στον οποίο επηρεάζεται το άτομο-θύμα όπως και η προσωπική του κατάσταση, αποτελούν παράγοντες κατηγοριοποίησης μιας καταστροφής. Τα συγκεκριμένα στοιχεία είναι αυτά που θα διαδραματίσουν και σημαντικό ρόλο στον τρόπο που θα αντιδράσει το άτομο και στον τύπο της βοήθειας που θα χρειαστεί, μετά το πέρας της καταστροφής. Επιπλέον, καταστροφές ταχείας εξέλιξης όπως ο σεισμός, χαρακτηριστικό του οποίου είναι η έλλειψη χρόνου για προετοιμασία λόγω του ξαφνικού χτυπήματος και της αδυναμίας προειδοποίησης, θα προκαλέσουν άμεσες, έμμεσες και μακροπρόθεσμες επιπτώσεις. Λοιποί παράγοντες που διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο είναι (Figley et al, 1995): - το μέγεθος των απωλειών (θάνατοι, αριθμός τραυματιών) - αβεβαιότητα και ανασφάλεια που προκαλούν περισσότερη αγωνία και δέος - βαθμός προειδοποίησης και ετοιμότητας σε επίπεδο κοινότητας αλλά και σε ατομικό επίπεδο - η σοβαρότητα του συμβάντος και το αντίκτυπό του στη λειτουργία της κοινότητας

14 14 «Πρόληψη και αντιμετώπιση ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων μετά από καταστροφικό σεισμό: σεισμός Αίγιο - απειλή για τη ζωή-και το αν υπήρχε πιθανότητα είτε κατά τη διάρκεια είτε μετά την καταστροφή για διαφυγή - καταστροφή περιουσίας και υλικές απώλειες - ζημιά στη δομή της κοινότητας Οι καταστροφές διαχωρίζονται σε: α) φυσικές καταστροφές (σεισμοί, πλημμύρες, εκρήξεις ηφαιστείων, κυκλώνες, τυφώνες), είναι όπως βλέπουμε διαφόρων τύπων και έχουν διάφορα χαρακτηριστικά. Η διάρκειά τους μπορεί να είναι είτε γρήγορη είτε αργή, η έντασή τους διαφέρει ανάλογα με τον τύπο και το μέγεθος το απωλειών, το οποίο έχει σχέση με την προετοιμασία των ατόμων και κατ επέκταση της κοινότητας. Η προετοιμασία αυτή μπορεί να συνδέεται και με το γεγονός ότι μία συγκεκριμένη απειλή υπάρχει σε ένα συγκεκριμένο τόπο. Ο σεισμός, μπορεί να θεωρηθεί μία τέτοια απειλή σε σεισμογενείς περιοχές του πλανήτη. Το φαινόμενο αυτό, μη δίνοντας τη δυνατότητα αποφυγής, επιβάλλει και οδηγεί στην καλύτερη προετοιμασία και ετοιμότητα του πληθυσμού. β) τεχνολογικές - ανθρωπογενείς (τεχνολογικά, πυρηνικά ατυχήματα, οικολογικές καταστροφές, πυρκαγιές, πόλεμοι). Η συγκεκριμένη κατηγορία καταστροφών προκαλείται από ανθρώπινα λάθη ή ατυχήματα, φαινόμενα βίας ή και πόλεμο. Πολλοί συγγραφείς υποστηρίζουν πως αυτού του είδους οι καταστροφές φαινομενολογικά και αιτιολογικά διαφέρουν από τις φυσικές καταστροφές. Οι ανθρωπογενείς καταστροφές φαίνονται να είναι πιο τραυματικές για την ψυχική υγεία (Weisaeth, 1994). Έχουν υψηλότερο βαθμό μη-προβλεψιμότητας, αδυναμία ελέγχου πολλές φορές και περιλαμβάνουν και το ανθρώπινο λάθος. Ένας σεισμός συνοδεύεται και από άλλα φαινόμενα, τα οποία χαρακτηρίζονται ως συνοδά του σεισμού φαινόμενα, όπως π.χ. πυρκαγιές (Τουρκία, 1999), πυρηνικά ατυχήματα (Fukushima, 2011), αστοχίες φραγμάτων ( Fernado, 1971), κα. Μερικά από αυτά έχουν καθαρά χαρακτήρα τεχνολογικής ανθρωπογενούς καταστροφής.

15 15 «Πρόληψη και αντιμετώπιση ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων μετά από καταστροφικό σεισμό: σεισμός Αίγιο 1.2 Ομάδες θυμάτων Συχνά είναι πολύ δύσκολο να προσδιορίσουμε με ακρίβεια ποιος επηρεάζεται πιο πολύ από μία καταστροφή. Το κυριότερο χαρακτηριστικό των καταστροφών είναι το γεγονός ότι επηρεάζουν πληθυσμούς-σε αντίθετη περίπτωση ίσως να μη γινόταν λόγος για καταστροφή. Μετά από μία Μαζική Καταστροφή δημιουργούνται θύματα ανεξαρτήτως φύλου, ηλικίας, κοινωνικής θέσης-κοινωνικοοικονομικου επιπέδου ή μόρφωσης. Τα θύματα συνήθως, διακρίνονται σε «πρωτεύοντα» που είναι τα άτομα που βιώνουν την καταστροφή και στα «δευτερεύοντα» που είναι οι συγγενείς, οι φίλοι των πληγέντων αλλά και τα μέλη των σωστικών συνεργείων. Σύμφωνα με μια άλλη διάκριση ( Taylor&Frazer,1981), μετά από μια καταστροφή υπάρχουν οι εξής τύποι θυμάτων: α) τα πρωτογενή θύματα, τα οποία βιώνουν τη μέγιστη έκθεση στο καταστροφικό γεγονός β) τα δευτερογενή, τα οποία είναι συγγενείς ή πολύ οικεία πρόσωπα των πρωτογενών θυμάτων γ) τα θύματα τρίτου-επιπέδου, τα οποία είναι οι διασώστες και εργαζόμενοι για την αποκατάσταση που πιθανόν να χρειαστούν βοήθεια προκειμένου να διατηρήσουν την αποδοτική λειτουργία στη δουλειά τους και προκειμένου να αντιμετωπίσουν τραυματικές ψυχολογικές επιπτώσεις αργότερα δ) τα θύματα τετάρτου -επιπέδου, η ευρύτερη δηλαδή κοινωνία που προσφέρει βοήθεια με αλτρουισμό, υποστήριξη, που μοιράζεται τον πόνο και την απώλεια ή που είναι με κάποιο τρόπο υπεύθυνη(συλλογικά ή τα άτομα ατομικά) ε) τα θύματα πέμπτου-επιπέδου, άτομα που αν και δεν εμπλέκονται άμεσα, μπορεί να βιώνουν καταστάσεις στρες και ίσως ενόχλησης στ) τα θέματα έκτου επιπέδου άτομα που θα ήταν πρωτογενή θύματα ή που εμπλέκονται έμμεσα με το συμβάν. Τα χαρακτηριστικά των θυμάτων διαφέρουν και συνήθως η ψυχολογική απάντηση στον ψυχοτραυματισμό διαφέρει πολύ μεταξύ τους. Παράγοντες όπως το ψυχολογικό προφίλ του ατόμου, η έλλειψη ικανότητας για την κατάλληλη ψυχολογική επεξεργασία της καταστροφικής εμπειρίας, χαμηλό κοινωνικό-οικονομικό επίπεδο, τυχόν αντίστοιχα προσωπικά

16 16 «Πρόληψη και αντιμετώπιση ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων μετά από καταστροφικό σεισμό: σεισμός Αίγιο βιώματα, διαμορφώνουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου, πριν, κατά τη διάρκεια και μετά από μία καταστροφή. Το να διαχωρίζονται τα θύματα σε κατηγορίες βοηθά την ανάλυση των ψυχοκοινωνικών τους αναγκών, αν και είναι συχνό το φαινόμενο άνθρωποι που εμπλέκονται σε μία μαζική καταστροφή, να ανήκουν ταυτόχρονα σε διαφορετικές κατηγορίες την ίδια στιγμή (ένα άτομο για παράδειγμα μπορεί ταυτόχρονα να είναι ασθενής σε ένα νο σοκομείο και συγγενής κάποιου που απεβίωσε κατά τη διάρκεια της καταστροφής). Το να χρησιμοποιείται μόνο ένα σύστημα που συνδέει μόνο το βαθμό σωματικών βλαβών με τις ανάγκες κάποιου δεν είναι η μόνη μέθοδος που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ( European policy paper,2001). Υπάρχουν και άλλες συνιστώσες που θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη όταν αναλύονται οι ανάγκες του πληθυσμού που επηρεάζεται. Παράγοντες δημογραφικοί που οδηγούν σε αύξηση της τρωτότητας (ευάλωτες ομάδες, άτομα με διαφορετικά εθνικά χαρακτηριστικά και ιδιαίτερα πολιτισμικά και θρησκευτικά χαρακτηριστικά), ή ψυχολογικοί παράγοντες που κατά τη διάρκεια της σεισμικής καταστροφής οδηγούν σε αυξημένη τρωτότητα (εγγύτητα στην καταστροφή, ένταση και διάρκεια, εμπλοκή στο συμβάν και έλλειψη κοινωνικής στήριξης). Υπάρχουν ωστόσο, και άτομα που παρουσιάζονται πιο ευάλωτα μετά από μία σεισμική καταστροφή όπως είναι οι ηλικιωμένοι, τα παιδιά, τα άτομα που ζουν μόνα, έγκυες γυναίκες, οι πάσχοντες από βαριά ασθένεια και τα άτομα με σοβαρές αναπηρίες Ευπαθείς ομάδες πληθυσμού Όσοι εμπλέκονται σε ένα καταστροφικό γεγονός, είναι πιθανόν να επηρεαστούν διαφορετικά, ακόμα και αν ο στρεσογόνος παράγοντας είναι ο ίδιος. Όπως προαναφέραμε, τα χαρακτηριστικά των θυμάτων διαφέρουν και συνήθως η ψυχολογική απάντηση στον ψυχοτραυματισμό διαφέρει πολύ μεταξύ τους ακόμα και αν ο στρεσογόνος παράγοντας είναι ίδιος. Χαρακτηριστικά της προσωπικότητας των θυμάτων, προηγούμενη έκθεση σε παρόμοιο καταστροφικό συμβάν, επίπεδο εκπαίδευσης και η ύπαρξη ενός υποστηρικτικού περιβάλλοντος, θα αποτελέσουν παράγοντες που θα διαμορφώσουν και την αντίδραση του κάθε ατόμου στον ψυχοτραυματισμό. Υπάρχουν, ωστόσο, ειδικοί πληθυσμοί, που χρήζουν προσοχής. Τέτοιοι πληθυσμοί είναι: Παιδιά και έφηβοι

17 17 «Πρόληψη και αντιμετώπιση ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων μετά από καταστροφικό σεισμό: σεισμός Αίγιο Τα παιδιά και οι οικογένειές τους όταν βιώνουν μία καταστροφή-είτε φυσική, είτε ανθρωπογενή, εκτίθενται σε διάφορους στρεσογόνους παράγοντες όπως ο αποχωρισμός, η απώλεια, η επανεγκατάσταση και το τραύμα. Ακόμα και σε ένα μόνο γεγονός οι εμπειρίες των παιδιών διαφέρουν και συνήθως αυτές είναι που θα καθορίσουν και τις μετέπειτα αντιδράσεις τους. Τα παιδιά αντιδρούν στην καταστροφή με μία ποικιλία ψυχολογικών, συναισθηματικών, συμπεριφορολογικών και φυσιολογικών αποκρίσεων. Σημαντικό στοιχείο για το πώς θα αντιδράσει ένα παιδί, είναι το στάδιο ανάπτυξης στο οποίο βρίσκεται, λοιπά στοιχεία του συμβάντος που συνέβη και ο τρόπος που αποκρίνονται οι γονείς, αλλά και το εάν υπάρχει δυνατότητα να στηρίξει το κοινωνικό περιβάλλον το παιδί (Pynoos, 1995). Η αντίδραση στην καταστροφή σχετίζεται με το βαθμό εγγύτητας σωματικής και συναισθηματικής στο συμβάν. Σοβαρή απειλή για τη ζωή, το κατά πόσο προσαρμόζονται και οι γονείς στο συμβάν, το εάν εκτίθενται τα παιδιά συνεχώς σε εικόνες μέσω των ΜΜΕ είναι παράγοντες που σχηματίζουν τις περισσότερες φορές τον τρόπο αντίδρασης των παιδιών. Ηλικιωμένοι Συχνά, ως μέλη της κοινωνίας, θεωρούμε πως οι ηλικιωμένοι είναι άτομα που έχουν ζήσει τη ζωή τους, πως τα έχουν καταφέρει καλά και πως είναι σε θέση να χειριστούν τις καταστροφές καλύτερα από ότι μπορεί ο υπόλοιπος πληθυσμός. Στην πραγματικότητα, η εμπειρία και η έρευνα δείχνουν πως οι ηλικιωμένοι είναι μεταξύ στους τρεις υψηλού κινδύνου πληθυσμούς για παρέμβαση μετά από μία καταστροφή. Οι ηλικιωμένοι είναι ο πληθυσμός που θα υποφέρει πιο πολύ από το άμεσο αντίκτυπο της καταστροφής ( Kansas, Department of Aging,1995) εξαιτίας της αργής γνωστικής και κινητικής δραστηριότητάς τους λόγω ηλικίας, της δυσμενέστερης οικονομικής κατάστασης στην οποία βρίσκονται και στη μείωση της αισθητηριακής ικανότητας. Τοπικός πληθυσμός Είναι μία ομάδα που επηρεάζεται δυσμενέστατα όταν συμβαίνει μία καταστροφή. Η τοπική κοινότητα, είναι αυτή που υποφέρει από την καταστροφή, υπάρχει συνήθως τραυματισμένος πληθυσμός-οικογένεια, φίλοι και γείτονες, υπάρχουν πιθανά προβλήματα στέγασης που επιτείνουν το πρόβλημα-ειδικά στην περίπτωση ενός καταστροφικού σεισμού-, απώλειες και άνθρωποι που πενθούν για αγαπημένα πρόσωπα. Όλα αυτά είναι γεγονότα, που φέρνουν περαιτέρω αγωνιώδη συναισθήματα και ψυχικό τραυματισμό.

18 18 «Πρόληψη και αντιμετώπιση ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων μετά από καταστροφικό σεισμό: σεισμός Αίγιο Πρόσφυγες και μετανάστες Αποτελούν πληθυσμούς με ειδικά χαρακτηριστικά και η βιβλιογραφία εισηγείται πως ένα καταστροφικό γεγονός όπως είναι μία φυσική καταστροφή έχει σημαντικές επιπτώσεις στην ψυχική υγεία αυτών των προσφύγων και των μεταναστών που έχουν βιώσει προκαταστροφικά τραυματικά γεγονότα και έχουν τραυματιστεί ψυχολογικά από αυτά. Λοιποί παράγοντες που οδηγούν σε υψηλό κίνδυνο για ψυχολογική νοσηρότητα αυτή την ομάδα είναι (Webster et al, 1995): - υποβιβασμένη κοινωνικοοικονομική κατάσταση - ανικανότητα να μιλήσει τη γλώσσα της χώρας υποδοχής - αποχωρισμός από την οικογένεια και από ανθρώπους με όμοια πολιτισμικό υπόβαθρο - διακρίσεις και προκατάληψη στη χώρα υποδοχής - τραυματική εμπειρία που να σχετίζεται με τη μετανάστευση - ηλικία τη στιγμή της μετανάστευσης Επαγγελματίες διασώστες: Οι επαγγελματίες διασώστες, είναι συνήθως προσωπικό έκτακτης ανάγκης, επαγγελματίες υγείας, αλλά μπορεί επίσης οι ομάδες τους να στελεχώνονται και από εθελοντές. Τα συγκεκριμένα άτομα όταν μία καταστροφή συμβεί, εργάζονται για πολλές ώρες, κάτω από δύσκολες συνθήκες και τις περισσότερες φορές έρχονται αντιμέτωποι με φοβερές εικόνες καταστροφής. Το να μπορεί κάποιος να ελέγχει τα συναισθήματά του κατά τη διάρκεια μιας διάσωσης είναι παράγοντας πολύ σημαντικός και αυτό είναι μια εκπαιδεύσιμη διαδικασία όπως αναφέρεται και παρακάτω. Αυτό όμως δε σημαίνει πως αυτά που βλέπει, ακούει ή βιώνει κατά τη διάρκεια του καταστροφικού γεγονότος δεν έχει ψυχολογικό αντίκτυπο. Συχνά, οι επαγγελματίες διασώστες παραμελούν τις συναισθηματικές τους ανάγκες κατά τη διάρκεια της δουλειάς τους. Συναισθήματα ενοχής, λύπης ή και άλλα δυνατά συναισθήματα θεωρούνται σημάδια αδυναμίας και ίσως ακαταλληλότητας για τη συγκεκριμένη δουλειά. Τα συγκεκριμένα άτομα έχουν επιλέξει να κάνουν αυτή τη δουλειά και είναι εκπαιδευμένα με υψηλά επίπεδα εκπαίδευσης και με αναπτυγμένη την ικανότητα να διαχειρίζονται σχετικά τα έντονα συναισθήματα που τους προκαλεί η δουλειά τους. Η

19 19 «Πρόληψη και αντιμετώπιση ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων μετά από καταστροφικό σεισμό: σεισμός Αίγιο εκπαίδευση, η εμπειρία, και η προηγούμενη έκθεση σε στρεσογόνες καταστάσεις σχετίζονται με λιγότερες πιθανότητες για ψυχοτραυματισμό (Ursano et al., 1996). Παράγοντες και καταστάσεις που θα μπορούσαν να θεωρηθούν στρεσογόνες για τους επαγγελματίες διασώστες και πιθανώς τους κάνουν πιο ευάλωτους, με αποτέλεσμα την ανάπτυξη ψυχολογικών/ψυχιατρικών διαταραχών θα μπορούσαν να θεωρηθούν: - καταστροφικά γεγονότα που κρατούν αρκετό καιρό με πολλά θύματα - γεγονότα με μεγάλο αριθμό νεκρών και τραυματισμένων παιδιών - σοβαρά λάθη κατά τη διάρκεια της διάσωσης - καταστροφές για τις οποίες ήταν απροετοίμαστοι - αρνητική κριτική από τα ΜΜΕ - έλλειψη σεβασμού, αναγνώρισης και αρνητική κριτική από τα άτομα που εμπλέκονται στην καταστροφή Επιπρόσθετοι παράγοντες θα μπορούσαν να είναι η κούραση, η σωματική εξάντληση και η εργασία σε δύσκολο περιβάλλον. Το ψυχολογικό στρες που βιώνουν αυτά τα άτομα, τα οποία αντιμετωπίζουν πολύ δύσκολες καταστάσεις όταν προκύπτει μία καταστροφή, ενδεχομένως να οδηγήσει σε σημαντικές βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες επιδράσεις στον ψυχισμό τους. Οι επιδράσεις από την καταστροφή και τον τραυματισμό, μπορούν να μετριασθούν μέσω (Emergency Management Australia, 1999): - κατάλληλη εκπαίδευση - άμεση προετοιμασία και ενημέρωση (briefing) - εργασία σε ομάδες - εργασία σε φιλικό κλίμα με έμπειρους συναδέλφους - διαθεσιμότητα για υποστήριξη στον τόπο της καταστροφής - περιορισμός των βαρδιών και συχνά διαλείμματα - ξεκάθαροι ρόλοι και ευθύνες με επαγγελματικές ικανότητες

20 20 «Πρόληψη και αντιμετώπιση ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων μετά από καταστροφικό σεισμό: σεισμός Αίγιο 1.3. Ο σεισμός ως Μαζική Καταστροφή Κεντρικού Τύπου Ο σεισμός αποτελεί μία φυσική, Μαζική Καταστροφή «Κεντρικού Τύπου». Θεωρείται κεντρικού τύπου, διότι παράλληλα με τα μέλη της κοινωνικής ομάδας πλήττονται τόσο το φυσικό περιβάλλον, όσο και οι οργανωτικές δομές της συγκεκριμένης ομάδας και κοινωνίας. Το μαζικό καταστροφικό γεγονός, επηρεάζει μια κοινωνία: α) στη βιολογική της ζωή (επιβίωση, αρτιμέλεια ατόμων που την αποτελούν), β) στην ταξική της οργάνωση (παγιωμένοι κοινωνικοί ρόλοι, κατανομή εργασίας, πολιτειακή ιεραρχία), γ) στο σύστημα αξιών της. Όλα αυτά έχουν σαν επακόλουθο, την πρόκληση ψυχολογικών αντιδράσεων, που εκδηλώνονται στη συμπεριφορά. Μια μαζική καταστροφή αναμένεται ότι θα προκαλέσει ταυτόχρονα και αναπόφευκτα δύο τραύματα: το πρώτο στο ατομικό και το δεύτερο στο συλλογικό επίπεδο. Αυτά τα δύο τραύματα συνιστούν το «Τραυματικό Ψυχοκοινωνικό Συνεχές» (Μπεργιαννάκη, Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής). Η ένταση και η ποιότητα της ψυχολογικής αντίδρασης σχετίζεται με το καταστροφικό γεγονός και τα χαρακτηριστικά του: ένταση, έκταση, βαθμός απωλειών, διάρκεια. Οι αντιδράσεις είναι τόσο σε ατομικό επίπεδο (βασική προσωπικότητα του ατόμου, προσωπική αντίληψη για το γεγονός, τυχόν προηγούμενες παρόμοιες εμπειρίες) όσο σε σχέση με τον κοινωνικό περίγυρο (βαθμός οργάνωσης των μελών της πληγείσας ομάδας, επίπεδο ετοιμότητας, επίπεδο εξωτερικής βοήθειας). Ο σεισμός αποτελεί μία ιδιαίτερη καταστροφή και κύριο χαρακτηριστικό του είναι ότι συμβαίνει ξαφνικά, απρόσμενα. Είναι ένα συμβάν αιφνιδιαστικό και ανεξέλεγκτο και ο άνθρωπος δεν μπορεί να το ελέγξει. Επιπλέον από τη στιγμή που έχει τη δυνατότητα να πλήξει πολύ μεγάλη έκταση μπορεί να προκαλέσει εκτεταμένες καταστροφές και απώλειες τόσο στο περιβάλλον όσο και στον άνθρωπο, κάνοντάς τον μάρτυρα μιας «κοσμογονίας». Το σεισμό δεν μπορεί να τον δει κανείς όπως μπορεί να δει μια πλημμύρα, ή μία έκρηξη ηφαιστείου, μπορεί μόνο να τον αισθανθεί. Αυτή η έλλειψη υπόστασης της καταστροφής είναι που προκαλεί τρόμο, δέος, πανικό, αναγκάζοντας τον άνθρωπο να εκτεθεί αναγκαστικά τη στιγμή που δεν υπάρχει δυνατότητα διαφυγής. Η απειλή, οι καταστροφές, η αποδιοργάνωση που προκαλεί ένας σεισμός, συνηγορούν υπέρ στο να αποτελούν οι σεισμικές καταστροφές, μείζονα, ψυχοτραυματικά γεγονότα (Μπεργιαννάκη 2003).