ΑΓΩΓΗ ΥΓΕΙΑΣ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Transcript

1 ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗ ΥΓΕΙΑΣ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ 1 ο ΕΠΙΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΑΓΩΓΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΚΟΥΚΟΥΛΗ ΜΑΙΡΗ ΘΕΟΚΛΗΤΟΣ ΛΕΩΝΙΔΑΣ,Μsc ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΑΓΩΓΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΑΝΑΤΟΛ. ΑΤΤΙΚΗΣ ΓΕΡΑΚΑΣ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2007

2 ΑΓΩΓΗ ΥΓΕΙΑΣ-ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 1 ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 1. ΟΙ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ Η ιατρική αναπτύχθηκε πρώτα από τους Αιγυπτίους κατά την τρίτη χιλιετηρίδα προ Χριστού αλλά ήταν οι Έλληνες πού πρώτοι έβαλαν σε μια εμπειρική βάση την τέχνη της ιάσεως. Η γνώση μας για την αιγυπτιακή ιατρική προέρχεται από επτά παπύρους ( π.χ.). Ό πιο σημαντικός απ' αυτούς είναι ο πάπυρος Εbers (1550 π.χ. τώρα ευρίσκεται στη Λειψία). Αλλά τα κείμενα στα όποια βασίζεται είναι παλαιότερα και ή κύρια ανάπτυξη έλαβε χώρα μεταξύ του 2600 και του Οι ανατομικές αντιλήψεις των αρχαίων Αιγυπτίων στηρίζονται σε ένα παράξενο μείγμα ερευνάς και θεωρίας. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι έκαναν χειρουργικές επεμβάσεις σε πληγές, συγκολούσαν σπασμένα οστά, έραβαν τραύματα και σφράγιζαν δόντια. Χρησιμοποιούσαν διάφορα φάρμακα και ιδιαίτερα, όχι όμως και αποκλειστικά, αυτά πού προήρχοντο από ζώα. Ό πάπυρος Εbers περιγράφει επίσης μια πρωτόγονη συσκευή εισπνοής. Σέ μια συνταγή εναντίον των σκουληκιών βρίσκουμε έναν εξορκισμό. Συχνά ο αρχίατρος του βασιλέως ήταν και ο αρχιερέας και ο αρχηγός των μάγων. Αλλά ή αιγυπτιακή ιατρική δεν προήλθε από τη μαγεία, κατέληξε στη μαγεία. Οι Αιγύπτιοι ιατροί εξετιμώντο πολύ από τους Έλληνες (Όμ., Όδ. 4, 'ί2, Ήρόδ. Π, 84). Δεν έχουμε όμως σαφείς πληροφορίες για τη σχέση μεταξύ αιγυπτιακής και ελληνικής ιατρικής. Ο Όμηρος εκτιμά ιδιαίτερα τον ιατρό (Ίλ. II, 514 ίητρός γαρ άνήρ πολλών αντάξιος άλλων). Αλλά υπάρχει ακόμη μια ελεύθερη μείξη ιατρικής και μαγείας στην θεραπεία των τραυμάτων. Η πραγματική ιατρική αρχίζει μετά τον έκτο αιώνα στις αποικίες της Μ. Α., στην κυρίως Ελλάδα και στην Αφρική, καθώς οι ιατροί συνιστούν ένα είδος συντεχνιών. Ο ιπποκρατικός όρκος δείχνει το ανυψούμενο ήθος του επαγγέλματος. Ο Αλκμαίων από τον Κρότωνα και Ιπποκράτης δεν ήταν μόνο πρωτοπόροι και εφευρέτες, αλλά ίδρυσαν και φημισμένες σχολές. Έξι σχολές διακρίνονται τον πέμπτον αιώνα, του Κρότωνα, της Κω, της Κνίδου, της Σικελίας και της Αίγινας. Ο πειραματισμός έφτασε το υψηλότερο σημείο επί

3 ΑΓΩΓΗ ΥΓΕΙΑΣ-ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 2 Πτολεμαίων με την ανατομία ακόμη και σε ζώντες κατάδικους. Στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία ή εξειδίκευση πού εισήχθη στην Αίγυπτο την εποχή του Ηρόδοτου αναπτύχθηκε ακόμη περισσότερο με ειδικούς ιατρούς για τα μάτια, τα δόντια, τα αυτιά, τις γυναίκες κ.α. Ό καλός ιατρός εξετιμάτο ιδιαίτερα και ήταν πλούσιος. Από τη μελέτη της ιστορίας της ιατρικής διαπιστώνουμε ότι τα βασικά προβλήματα της ιατρικής δεν έχουν αλλάξει ή μειωθεί σημαντικά με την τρομακτική αύξηση της γνώσεως μας για τις αιτίες συγκεκριμένων ασθενειών και τη συγκέντρωση πάρα πολλών καλοδοκιμασμένων θεραπειών. Τι είδος τέχνης είναι η ιατρική ; σε τι βαθμό ο ιατρός θα πρέπει να αφήσει τη φύση να ακολουθήσει το δρόμο της ; με ποιες επιφυλάξεις ή σύνεση θα πρέπει ο ιατρός να εφαρμόζει γενικούς κανόνες σε ειδικές περιπτώσεις ; αν η υγεία υπηρετείται καλύτερα από το γενικό ιατρό που θεραπεύει τον όλο άνθρωπο ή από τον ειδικό που θεραπεύει ένα συγκεκριμένο όργανο ; πώς αυτή ή ίδια ή σχέση του ιατρού με τον ασθενή είναι θεραπευτικός παράγων πού καθορίζει την αποτελεσματικότητα των ιατρικών του φροντίδων σε ποιο βαθμό η ψυχή και το σώμα αλληλοεπηρεάζονται τόσο στη γένεση όσο και τη θεραπεία της νόσου ; αυτά είναι προβλήματα της ιατρικής, τα οποία απασχολούσαν τόσο τον Ιπποκράτη και το Γαληνό όσο και τον Osler και τον Freud. H ιατρική συνεργάζεται με τις φυσικές διαδικασίες. Όπως η φύση θεραπεύει έναν άνθρωπο μεταποιώντας, αφομοιώνοντας, αποβάλλοντας την ουσία που προκάλεσε την αρρώστια έτσι και ή ιατρική δεν είναι ο κύριος παράγων αλλά βοηθά τον κύριο παράγοντα που είναι η φυσική διαδικασία παρέχοντας εργαλεία και βοήθεια, τα οποία χρησιμοποιούνται από τις φυσικές διαδικασίες για την παραγωγή του αποτελέσματος. Έτσι ο ιατρός ενισχύει τη φύση και χρησιμοποιεί τροφές και φάρμακα τα οποία η φύση χρησιμοποιεί για να επιτύχει το στόχο της. Η υποταγή της ιατρικής στη φύση είναι το κλειδί της ιπποκρατικής ιατρικής. Αυτό υπαινίσσεται η έμφαση πού δίνει ο Ιπποκράτης στην επέμβαση στον τρόπο ζωής του αρρώστου ιδιαίτερα τη δίαιτα του, την εξάσκηση του σώματος του και γενικά τις

4 ΑΓΩΓΗ ΥΓΕΙΑΣ-ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 3 συνθήκες της ζωής του. Ακόμη και στις οξείες νόσους εξετάζει πρωτίστως τον τρόπο ζωής ορίζοντας αλλαγές ή ειδικούς τρόπους δίαιτας. Τα φάρμακα έχουν μια βοηθητική λειτουργία. Η χειρουργική είναι το έσχατο μέσο πού πρέπει να χρησιμοποιείται για τη θεραπεία των τραυμάτων και όχι σε αρρώστιες πού υποχωρούν σε ένα κατάλληλο τρόπο ζωής και φάρμακα. Υπάρχει, ένα στοιχείο βίας στη χειρουργική που την βάζει τελευταία ανάμεσα στα μέσα μιας τέχνης πού πρέπει να συνεργάζεται με τη φύση παρά να επεμβαίνει σ αυτή και από τα φάρμακα προτιμητέα είναι εκείνα των οποίων ή αποτελεσματικότητα βασίζεται σε στοιχεία παρόμοια εκείνων της κανονικής διατροφής. Κατά τον Ιπποκράτη ο έλεγχος της δίαιτας δεν είναι μόνο βασικός παράγων στη θεραπεία αλλά και μια βασική αρχή της ιατρικής. Η ίδια αντίληψη για τη σχέση της ιατρικής με τη φύση αποτελεί το θεμέλιο στη σκέψη του Γαληνού, πού αποδίδει στον Ιπποκράτη τη δική του επαναδιατύπωση της διαπιστώσεως ότι ή τέχνη της ιάσεως συνίσταται στην μίμιση των δυνάμεων ιάσεως αυτής της ίδιας της φύσεως. Αδιέξοδα της σύγχρονης δυτικής ιατρικής Παρά το γεγονός ότι συχνά ακούγονται θριαμβολογίες για τα θαυμαστά επιτεύγματα της σύγχρονης δυτικής ιατρικής τα αδιέξοδα είναι πολλά και σοβαρά και δημιουργούν μια βαθιά κρίση. Πέντε είναι οι βασικοί λόγοι αυτής της κρίσεως. Πρώτον: Η ιστορική επαναξιολόγηση των ωφελημάτων της σύγχρονης δυτικής ιατρικής. Δεύτερον: Η αύξηση των χρονιών ασθενειών που συνδέονται με το άγχος. Τρίτον: Οι βλαβερές παρενέργειες των φαρμάκων και της Ιατρικής τεχνολογίας. Τέταρτον: Η εξειδίκευση και η επακολουθήσασα διάβρωση των σχέσεων ιατρού και ασθενούς. Πέμπτον: ή αύξηση του κόστους των ιατρικών υπηρεσιών. Πριν από το 1500 μ.χ. οι άνθρωποι στο χώρο της Ευρώπης ζουν κοινοτικά και αισθάνονται να ευρίσκονται σε μια σχέση οργανική με τη φύση που χαρακτηρίζεται από την αλληλεξάρτηση των πνευματικών και υλικών φαινομένων και την υποταγή των

5 ΑΓΩΓΗ ΥΓΕΙΑΣ-ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 4 ατομικών αναγκών στις κοινοτικές. Η μεσαιωνική επιστήμη βασιζόταν τόσο στη λογική όσο και στην πίστη και είχε ως κύριο στόχο της όχι την πρόβλεψη και τον έλεγχο της εξελίξεως των φαινομένων, αλλά τη σύλληψη του νοήματος και της σημασίας των πραγμάτων. Τον 16ο και τον 17ο αιώνα αυτή η οπτική αλλάζει ριζικά. Η αντίληψη σύμφωνα με την οποία το σύμπαν είναι ζωντανό και πνευματικό και αποτελεί μια οργανική ενότητα, υποχωρεί στην αντίληψη ότι ο κόσμος είναι μια τεράστια μηχανή, που βασίστηκε στα επιτεύγματα των Κοπέρνικου, Γαλιλαίου και Νεύτωνα και την μαθηματική περιγραφή της φύσεως και την αναλυτική λογική μέθοδο του Ντεκάρτ. Ο Ντεκάρτ συνέκρινε τα ζώα με τα ρολόγια που στην εποχή του είχαν φθάσει σε πολύ υψηλό βαθμό τελειότητας. «Θεωρώ το ανθρώπινο σώμα», έλεγε, «ως μια μηχανή... η σκέψη μου... συγκρίνει έναν άρρωστο άνθρωπο με ένα κακοφτιαγμένο ρολόι και έναν υγιή άνθρωπο με ένα καλοφτιαγμένο ρολόι.». Η αντίληψη αυτή του Ντεκάρτ επηρέασε βαθύτατα τη δυτική ιατρική και τη βιολογία και μπορεί να οδήγησε σε ορισμένες επιτυχίες αλλά έγινε επίσης αφορμή οι επιστήμονες να καταλήξουν να πιστεύουν ότι ο άνθρωπος είναι μόνο μια μηχανή και εμπόδισε τους ιατρούς να καταλάβουν την πραγματική φύση πολλών σύγχρονων μεγάλων παθήσεων. «Πριν τον Descartes, οι περισσότεροι θεραπευτές έπαιρναν υπόψη τους τις αλληλεπιδράσεις του σώματος με την ψυχή και φρόντιζαν τους αρρώστους τους σε συσχετισμό με το κοινωνικό και πνευματικό τους περιβάλλον. Οι απόψεις τους για την αρρώστια και τη θεραπευτική μέθοδο άλλαζαν παράλληλα με τις μεταβολές των απόψεων για τον κόσμο στις διάφορες εποχές, αλλά κατά κανόνα ή προσέγγισή τους αφορούσε πάντα ολόκληρο τον άρρωστο. Η φιλοσοφία του Descartes ήρθε να αλλάξει ριζικά αυτή την κατάσταση. Ο αυστηρός του διαχωρισμός ανάμεσα στο σώμα και τον νου έκανε τους γιατρούς να συγκεντρώσουν την προσοχή τους στη μηχανή του σώματος και να αγνοήσουν τις ψυχολογικές, κοινωνικές και περιβαλλοντολογικές όψεις της αρρώστιας. "Από τον 17ο αιώνα κι έπειτα η πρόοδος στην ιατρική ακολούθησε κατά πόδι την ανάπτυξη στη βιολογία και στις άλλες φυσικές επιστήμες. Καθώς η οπτική της βιο-ιατρικής επιστήμης μετατοπίστηκε από τη μελέτη των οργάνων του σώματος και των λειτουργιών τους στη μελέτη των κυττάρων και από εκεί, τελικά, στη μελέτη των μορίων, η διερεύνηση του φαινομένου της θεραπείας αγνοήθηκε προοδευτικά και οι γιατροί άρχισαν να συναντούν όλο και περισσότερες δυσκολίες στην αντιμετώπιση της αλληλεξάρτησης του σώματος με τον νου».

6 ΑΓΩΓΗ ΥΓΕΙΑΣ-ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 5 Η σύγχρονη δυτική ιατρική όμως επιμένει να αποφεύγει κάθε φιλοσοφική υπαρξιακή προέκταση συνεπής στον καρτεσιανό διαχωρισμό πού την υποχρεώνει να περιοριστεί στις φυσικές πλευρές της υγείας. Στις ιατρικές σχολές δεν τίθεται κατά κανόνα το ερώτημα «τι είναι υγεία» και δεν γίνεται συζήτηση για τους υγιεινούς τρόπους ζωής. Ο σημερινός καρτεσιανός προσανατολισμός της σύγχρονης δυτικής ιατρικής εμποδίζει τους ιατρούς να δουν ωφέλιμες πλευρές και το δυναμικό νόημα της αρρώστιας, τους κάνει να βλέπουν το θάνατο ως αποτυχία και τους στερεί τη δυνατότητα να αντιμετωπίσουν κατάλληλα ή ανθρώπινα τον ετοιμοθάνατο και την οικογένεια του. Η καρτεσιανή αντίληψη για τον κόσμο και τους ζωντανούς οργανισμούς πού αποτελεί το βασικό θεμέλιο της σύγχρονης δυτικής ιατρικής είχε ως αποτέλεσμα η μέθοδος που καθιερώθηκε απ' αυτή για την αντιμετώπιση της αρρώστιας να συνίσταται σε μια προσπάθεια ελέγχου των συμπτωμάτων και απαλείψεως του πόνου. Έτσι στόχος του σύγχρονου ιατρού φαίνεται να είναι η θεραπεία, δηλαδή η προσωρινή ανακούφιση και όχι η αποκατάσταση της υγείας του ασθενούς. Ο καρτεσιανός διαχωρισμός που επηρέασε βαθύτατα τη σύγχρονη δυτική ιατρική ξεχωρίζει το ιατρικό επάγγελμα σε δύο στρατόπεδα πού διατηρούν ελάχιστη επικοινωνία μεταξύ τους: στους ιατρούς που ασχολούνται με το σώμα και τους ψυχιάτρους και ψυχολόγους πού ασχολούνται με το νου και το συναίσθημα. Ό διαχωρισμός αυτός αποτελεί σοβαρότατο εμπόδιο για την κατανόηση και την αντιμετώπιση των σημαντικότερων παθήσεων γιατί δεν επιτρέπει στους ερευνητές να μελετήσουν την επίδραση του άγχους και των συναισθηματικών καταστάσεων στην ανάπτυξη της νόσου. Τους παράγοντες αυτούς ερευνούν οι ψυχίατροι και ψυχολόγοι αλλά τα συμπεράσματα τους συνήθως δεν τα γνωρίζουν οι ιατροί και τυπικό παράδειγμα αυτής της πραγματικότητας αποτελούν οι μελέτες για τον καρκίνο. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1950, η ιστορία της ιατρικής εκλαμβανόταν ως ένα είδος πολέμου που η επιστήμη, ελευθερωμένη από τη δεισιδαιμονία, εξαπέλυε με αυξανόμενη επιτυχία κατά του μεγάλου της εχθρού, της νόσου. Δόθηκαν πραγματικά θαυμάσιες μάχες κατά τη διάρκεια αυτού του πολέμου. Τη δεκαετία του 1920 η κάθαρση της ινσουλίνης έδωσε τη δυνατότητα στους διαβητικούς να ελέγχουν την πάθηση τους, τα αντιβιοτικά που είχαν τη δυνατότητα να καταστρέφουν βακτηρίδια που μέχρι τότε ήταν θανατηφόρα, αναπτύχθηκαν τις δεκαετίες 1940 και 1950, κάθε χρόνο ανακαλύπτονταν νέες χειρουργικές μέθοδοι που είχαν τη δυνατότητα να σώζουν ζωές νέων παιδιών και να παρατείνουν τις ζωές των ηλικιωμένων

7 ΑΓΩΓΗ ΥΓΕΙΑΣ-ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 6 ανθρώπων. Στο δυτικό κόσμο οι άνθρωποι ζούσαν περισσότερο παρά ποτέ και σχεδόν κάθε χρόνο αυξανόταν η διάρκεια της ζωής. Πράγματι η σύγχρονη ιατρική τεχνολογία κάνει θαύματα σε περιπτώσεις άμεσης ανάγκης, αλλά ενώ αυτές οι ιατρικές επεμβάσεις παίζουν αποφασιστικό ρόλο σε ατομικές περιπτώσεις δεν επηρεάζουν την κατάσταση της υγείας ενός πληθυσμού στο σύνολο του. Η μεγάλη δημοσιότητα που δίνεται στις θεαματικές ιατρικές επεμβάσεις όπως οι εγχειρήσεις ανοιχτής καρδιάς, ή οι μεταμοσχεύσεις βασικών οργάνων μας κάνει να ξεχνάμε το γεγονός ότι πολλοί από τους ασθενείς που θεραπεύθηκαν με αυτούς τους τρόπους δεν θα είχαν ποτέ χρειασθεί αυτή την ιατρική βοήθεια αν δεν ζούσαν με τον τρόπο που αναγκάζονται να ζουν από τον πολιτισμό που ανέπτυξε και την ιατρική τεχνολογία. Η εντυπωσιακή εξέλιξη της επιστημονικής ιατρικής έδωσε τη δυνατότητα στους ιατρούς να αποκτήσουν εκπληκτικές γνώσεις για τις άγνωστες μέχρι τότε λεπτομέρειες των μηχανισμών του ανθρώπινου σώματος και να αναπτύξουν μια εξαιρετικά πολύπλοκη και εκλεπτυσμένη τεχνολογία. Παρά ταύτα όμως σήμερα παρατηρείται μια βαθιά κρίση στον τομέα της υγείας, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική. Οι μεγάλες μολυσματικές αρρώστιες που αποδεκάτισαν την Ευρώπη και την "Αμερική κατά τον 19ο αιώνα και πού εξακολουθούν να δολοφονούν τους πληθυσμούς του τρίτου κόσμου σήμερα έχουν αντικατασταθεί στις εκβιομηχανισμένες χώρες από παθήσεις που δεν συνδέονται πλέον με τη φτώχεια και τις άθλιες συνθήκες ζωής, αλλά αντίθετα με την αφθονία και την τεχνολογική πολυπλοκότητα. Έτσι οι καρδιοπάθειες, ο καρκίνος και ο σακχαρώδης διαβήτης, το περιβάλλον που δημιούργησε το κοινωνικό και οικονομικό μας σύστημα, βασισμένο στην κατακερματισμένη και αναγωγική καρτεσιανή άποψη του κόσμου, αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους κινδύνους για την υγεία μας. Από την αρχή του 20ου αιώνα έχει γίνει σημαντική μετατόπιση στις προοδευμένες βιομηχανικές χώρες στον τύπο των ασθενειών από τις οξείες λοιμώδεις νόσους στις χρόνιες αρρώστιες που σχετίζονται με το άγχος. Αυτό συνδέεται σ' ένα ποσοστό με τις ιατρικές και μη ιατρικές προόδους που ήδη αναφέρθηκαν και σ' ένα ποσοστό στη μακροβιότητα. Όσο περισσότερο ζουν οι άνθρωποι τόσο περισσότερες πιθανότητες έχουν να αρρωστήσουν. Αλλά οι χρόνιες αρρώστιες είναι κάτι που έχουμε προκαλέσει εμείς οι ίδιοι ως άτομα και ως κοινωνίες. Έχει αποδειχθεί ότι οι τροφές που τρώμε μπορούν να επηρεάσουν τη διάθεση και τη

8 ΑΓΩΓΗ ΥΓΕΙΑΣ-ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 7 συμπεριφορά μας και ότι η κατανάλωση φυσικών τροφών είναι πολύ πιο υγιεινή τόσο στο πνεύμα όσο και στο σώμα από την κατανάλωση τροφών με προσμείξεις. Ωστόσο πολλοί από εμάς τρώμε κρέατα με ορμόνες και αντιβιοτικά και σιτηρά και λαχανικά πού έχουν ψεκαστεί με δηλητηριώδη φυτοφάρμακα. Πολλές εταιρείες τροφίμων επεξεργάζονται τις θρεπτικές ουσίες των προϊόντων τους και προσθέτουν ουσίες και συντηρητικά που θα τις κάνουν πιο εύγευστες και θα τους δώσουν τη δυνατότητα να διατηρήσουν περισσότερο στα ράφια των καταστημάτων. Επιπροσθέτως πολλοί από μας ζούμε καθιστική ζωή και δεν εξασκούμεθα αρκετά. Πολιορκούμεθα συχνά από μια ποικιλία ερεθισμάτων, πιέσεις στη δουλειά και στο σχολείο, διαζύγια μεταξύ συζύγων, ζοφερές ειδήσεις απ όλο τον κόσμο στις εφημερίδες και στην τηλεόραση και δυνατοί και συνεχείς θόρυβοι. Όλα αυτά εξαντλούν τις φυσικές και τις συναισθηματικές μας δυνατότητες και γίνονται πηγές εντάσεως για τον άνθρωπο. Η ένταση επιδρά στους ανθρώπους με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους και σε διαφορετικούς βαθμούς ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του καθενός και την προηγούμενη ιατρική του ιστορία. Ένας άνθρωπος που υποφέρει από ένα μεγάλο βαθμό εντάσεως (κούραση, πολυφαγία, προβλήματα με τη δουλειά του και την οικογένειά του) μπορεί να αναπτύξει υψηλή πίεση, ενώ κάποιος που βιώνει τα ίδια προβλήματα μπορεί να έχει μια ισχυαλγία. Αλλά και των δύο οι αρρώστιες έχουν ως αιτία την ένταση. Όταν αυτές οι αρρώστιες που επιμένουν για πολύ χρόνο ή υποτροπιάζουν περιοδικά καλούνται χρόνιες ή χρόνιες συνδεόμενες με το άγχος ασθένειες.

9 ΑΓΩΓΗ ΥΓΕΙΑΣ-ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 8 2. ΑΡΡΩΣΤΙΑ Η αρρώστια αποτελεί κατάσταση παλαιότερη από τον άνθρωπο. Η μελέτη της ιστορίας της αρρώστιας αποτελεί σημαντική πηγή πληροφοριών για την κατανόηση του φαινομένου της αρρώστιας. Οι αλλαγές που παρατηρούνται στη νοσηρότητα και τη θνησιμότητα σε όλη τη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας αναδεικνύουν τη στενή σχέση της υγείας και της αρρώστιας με το εκάστοτε φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον, καθώς και με την ανθρώπινη συμπεριφορά. Σε όλους τους πολιτισμούς υπάρχει ο μύθος μιας παλιάς, ευτυχισμένης εποχής, απαλλαγμένης από την αρρώστια και τη δυστυχία. Στην πραγματικότητα η αρρώστια είναι παλαιότερη από τον ίδιο τον άνθρωπο. Σύμφωνα με την παλαιοπαθολογία που μελετά τα παλαιοντολογικά και προϊστορικά ευρήματα των νόσων, ορισμένα απολιθωμένα βακτηρίδια, που δεν είναι γνωστό αν ήσαν παθογόνα, έχουν βρεθεί σε γεωλογικούς σχηματισμούς που χρονολογούνται πάνω από 2 δις. χρόνια. Κατά τη νομαδική περίοδο συναντάμε παθολογικά σημάδια στα πρώτα ανθρωποειδή ( πριν από χρόνια). Βασικές αιτίες θανάτου ήσαν τα λοιμώδη, τα νοσήματα αναπνευστικού, ρευματοπάθειες, κ.λ.π. Το προσδόκιμο επιβίωσης στη γέννηση ήταν μικρό λόγω αυξημένης παιδικής θνησιμότητας και ατυχημάτων. Κατά την Ανώτερη παλαιολιθική εποχή του κυνηγιού και της συγκομιδής ( χρόνια πριν) οι κάτοικοι της γης πρέπει να είχαν ικανοποιητική υγεία. Υπέφεραν, όμως, από τραύματα, αρθρίτιδα κ.λ.π. Κατά τη Μεσολιθική περίοδο ( χρόνια πριν) υπήρξε, πιθανώς, χειροτέρευση της διατροφής. Απ ότι φαίνεται, από την εξέταση των οστών, μειώθηκε η αναλογία κρέατος στη διατροφή. Υπάρχουν ενδείξεις για μείωση του ύψους των ανδρών και των γυναικών. Κατά τη Νεολιθική περίοδο, μετά τη πρώτη γεωργική επανάσταση (8.000 χρόνια πριν) μετασχηματίστηκε η κοινωνική οργάνωση του ανθρ. πληθυσμού. Σταμάτησε η μετακίνηση των πληθυσμών κατά ομάδες και αντικαταστάθηκε από μεγαλύτερες κοινότητες εγκατεστημένες στις περισσότερες περιοχές της γης. Υποχώρησαν, η συλλογή καρπών και το κυνήγι και αντικαταστάθηκαν από την εκτροφή των ζώων και τη γεωργία. Κατά τη περίοδο αυτή έχουμε αύξηση των λοιμωδών, οστικά νοσήματα.

10 ΑΓΩΓΗ ΥΓΕΙΑΣ-ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 9 Κατά την κλασική εποχή το επίπεδο υγείας ήταν ικανοποιητικό. Όμως τον 5 Ο αι. παρατηρείται επιδείνωση. Λοιμώδη νοσήματα, όπως η ελονοσία, ή σύφιλη αποδεκατίζουν πληθυσμούς μεγάλων περιοχών και κλονίζουν την οικονομία. Σε ό,τι αφορά τον καρκίνο, δεν υπάρχει καμιά οστεοαρχαιολογική ένδειξη νεοπλασίας ούτε στην αρχαία ούτε στην προϊστορική Ελλάδα. Στις γειτονικές χώρες έχει επισημανθεί κρανίο Ετρούσκου με μεταστάσεις. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο καρκίνος ήταν ασυνήθιστος. Υπάρχουν έργα τέχνης με εικονογραφικές παραστάσεις καρκίνου του μαστού κ.ά. Η επίπτωση του καρκίνου, όμως ήταν περιορισμένη λόγω του μικρού μέσου όρου ζωής και της απουσίας περιβαλλοντικών καρκινογόνων παραγόντων. Στην Ελληνιστική και Ρωμαϊκή περίοδο τα λοιμώδη συνεχίζουν να αποτελούν βασική αιτία θνησιμότητας ( λέπρα). Στη Μεσαιωνική Ευρώπη ήσαν αρκετά διαδεδομένες οι επιδημίες ανεμοβλογιάς, πανώλης. Τον 16 Ο αι. εμφανίστηκε στην Ευρώπη η σύφιλη που παρέμεινε μέχρι τον 20 Ο αι. Πιθανώς να μεταφέρθηκε από τον Κολόμβο όταν επέστρεψε απ το πρώτο ταξίδι του. Κατά τη βιομηχανική περίοδο έχουμε αλλαγή του νοσολογικού μοντέλου με τη μετατόπιση από τα λοιμώδη νοσήματα προς τα μη μεταδοτικά νοσήματα. Η αύξηση του πληθυσμού συνέβαλε στη βελτίωση των δεικτών αναπαραγωγικότητας. Η βελτίωση της διατροφής επιτάχυνε τις διαδικασίες ανάρρωσης από τα λοιμώδη. Η μείωση των λοιμωδών, όμως, συνοδεύτηκε από ραγδαία αύξηση των λεγόμενων χρόνιων νοσημάτων που κυριαρχούν σήμερα στο φάσμα νοσηρότητας του σύγχρονου Δυτικού πολιτισμού. Αιτιολογία της αρρώστιας Η έννοια της αιτίας είναι μια από τις βασικότερες της επιστημονικής σκέψης. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η χρησιμοποίηση της έννοιας της αιτίας είναι αυτή που διαφοροποιεί την τέχνη από την επιστήμη. Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει την ύπαρξη αιτίου σε κάθε φυσικό φαινόμενο. Στην προεπιστημονική περίοδο η εξήγηση των φυσικών φαινομένων ήταν μεταφυσική, βασισμένη άλλοτε σε μαγικές και άλλοτε σε θρησκευτικές ερμηνείες.

11 ΑΓΩΓΗ ΥΓΕΙΑΣ-ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 10 Με την Αναγέννηση η επιστήμη διαμόρφωσε μέσω της παρατήρησης και της μέτρησης, το κυρίαρχο ρεύμα του θετικισμού. Μέχρι τον 20 Ο αι. επικράτησε η αναζήτηση αιτιακών εξηγήσεων με τη διερεύνηση των «κρυφών» μηχανισμών της φύσης που συνοδευόταν από απλοϊκές θεραπείες με συστηματική αφαίρεση των υγρών του σώματος με αφαιμάξεις, καθαρτικά, εμέτους κ.ά. που συνεχίστηκε για πολλά χρόνια με μοιραίες συχνά επιπτώσεις. Οι θεωρίες αυτές όμως, παρά τον απλοϊκό τους χαρακτήρα, ήσαν ολιστικές. Ο Ιπποκράτης παρατηρούσε τους ασθενείς και όχι τις ασθένειες. Όμως από τον 18 Ο αι. με την εδραίωση της μηχανιστικής αντίληψης στη Δυτική σκέψη και τον καρτεσιανό διαχωρισμό σώματος ψυχής, ο άρρωστος μετατράπηκε σε περιστατικό και η ιατρική άρχισε να ασχολείται με τα επιμέρους μέλη και όργανα του ανθρώπινου σώματος. Η αρρώστια έπαψε έτσι να αποτελεί συνολική διαταραχή της ψυχής της ψυχής και του σώματος και προσδιορίστηκε σαν ιδιαίτερη νόσος, εντοπισμένη όμως σε κάποιο όργανο στην αρχή και σε κυτταρικό ή γενετικό επίπεδο στη συνέχεια. Οι θεωρίες για την αιτιολογία των λοιμωδών νοσημάτων ( μιασματική & μολυσματική θεωρία) σε συνάρτηση με την άποψη των υγιεινιστών για συνέργεια μολυσματικών παραγόντων και της κατάστασης που επικρατούσε στην ατμόσφαιρα, το έδαφος και την κοινωνία κυριαρχούσαν. Οι διαπιστώσεις και οι προβληματισμοί αυτοί οδήγησαν στην απόρριψη της ειδικής ή μονοπαραγοντικής αιτιολογίας της νόσου και της υιοθέτησης πολυπαραγοντικών αιτιολογικών ερμηνειών. Η επιδημιολογική έρευνα έδειξε ότι για την εμφάνιση ενός λοιμώδους νοσήματος είναι απαραίτητη η παρουσία του μικροοργανισμού, αλλά η παρουσία από μόνη της δεν αρκεί για να εκδηλωθεί η νόσος. Σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η άμυνα του οργανισμού, η ευρωστία ή η ευπάθεια του ατόμου, όπως αυτή καθορίζεται από τη κληρονομικότητα, την ψυχική διάθεση, την ατομική συμπεριφορά και την επίδραση κοινωνικών παραγόντων. Τις τελευταίες δεκαετίες πεδίο αντιπαραθέσεων υπήρξε το αν οι κοινωνικοί/περιβαλλοντικοί παράγοντες ή η ανθρώπινη συμπεριφορά διαδραματίζουν πιο σημαντικό ρόλο στη σύγχρονη παθογένεση. Η συσχέτιση του καπνίσματος, της κακής διατροφής, του οινοπνεύματος, της καθιστικής ζωής κ.λ.π. με την εμφάνιση των καρδιαγγειακών νοσημάτων και των κακοήθων

12 ΑΓΩΓΗ ΥΓΕΙΑΣ-ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 11 νεοπλασμάτων, έφεραν την ανθρώπινη συμπεριφορά στο προσκήνιο του σχετικού προβληματισμού. Από την άλλη, σύντομα συνειδητοποιήθηκε ότι, εκτός από τη συμπεριφορά, το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον συμμετέχει αποφασιστικά στη πρόκληση της σύγχρονης νοσηρότητας, όπως επίσης ότι το περιβάλλον και η συμπεριφορά αλληλεπιδρούν και αλληλοκαθορίζονται, όχι μόνο μεταξύ τους, αλλά και σε σχέση με τους βιολογικούς παράγοντες, με μηχανισμούς που όχι μόνο δεν είναι πάντα γνωστοί αλλά δεν μπορεί και να μεταβάλλονται με το πέρασμα του χρόνου.

13 ΑΓΩΓΗ ΥΓΕΙΑΣ-ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΥΓΕΙΑ, ΑΓΩΓΗ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ Πριν την εισαγωγή στα θέματα της Αγωγής Υγείας, παρατίθενται και αναλύονται οι συναφείς όροι υγεία και προαγωγή της υγείας, για τη μεγαλύτερη κατανόηση του θέματος μας. Υγεία: Σύμφωνα με την Π.Ο.Υ. (1947), η υγεία ορίζεται ως «η κατάσταση της πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι απλά η απουσία της αρρώστιας ή της αναπηρίας». Στη σύγχρονη εποχή, η διατήρηση και η προστασία της υγείας των ατόμων αποτελεί αφενός δικαίωμα του κάθε ατόμου και αφετέρου υποχρέωση της πολιτείας. Η υποχρέωση αυτή πηγάζει όχι μόνο από ηθικά και νομικά αλλά και από οικονομικά ερείσματα δεδομένου ότι η διασφάλιση της υγείας και η αποτροπή της ασθένειας σε πολιτειακό επίπεδο έχει σχέση με την οικονομική ανάπτυξη. Το ενδιαφέρον των κυβερνήσεων για την υγεία και την παιδεία μετά τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από την οικονομική θεωρία "του ανθρώπινου κεφαλαίου", πατέρας της οποίας είναι ο αμερικανός οικονομολόγος θεοντόρ Σούλτς. Σύμφωνα με αυτήν, η οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας δεν εξαρτάται μόνο από τις γνωστές πηγές πλούτου (γη, υπέδαφος, πρώτες ύλες κλπ.) αλλά και από το ανθρώπινο κεφάλαιο που το αποτελούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες των εργαζομένων. Το ανθρώπινο κεφάλαιο, υποστηρίζει ο Σούλτς, είναι ακόμη πιο σημαντικό από το υλικό κεφάλαιο, γιατί η οικονομική ανάπτυξη αλλά και «η ίδια η επιβίωση των εθνών» στο σύγχρονο κόσμο ε- ξαρτάται από την ορθή και αποτελεσματική χρήση του ανθρώπινου κεφαλαίου που διαθέτουν οι χώρες. Γι' αυτό η κάθε χώρα πρέπει να κάνει επενδύσεις σε τρεις τομείς για τη διατήρηση του: στη δημόσια υγεία, στην εκπαίδευση, και στην εργασιακή κινητικότητα. Η εξασφάλιση της καλής υγείας αποτελεί προϋπόθεση για την παραγωγική ικανότητα του ατόμου. Ένας άρρωστος αφενός παύει να είναι παραγωγικός εφόσον δεν εργάζεται ή εργάζεται λιγότερο και αφετέρου είναι αντιοικονομικός γιατί η θεραπεία του έχει κόστος για την πολιτεία. Αγωγή Υγείας : Σύμφωνα με έναν ορισμό που δόθηκε το 1926 από τον αμερικανό CLAIR TURNER «Αγωγή Υγείας είναι το σύνολο των παρεμβάσεων που επηρεάζει επιτυχώς τις συνήθειες, τη στάση και τη γνώση των ατόμων που σχετίζονται με την υγεία του ατόμου και της κοινότητας». Η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας, διατύπωσε ότι «Αγωγή Υγείας είναι η διαδικασία που στηρίζεται σε επιστημονικές αρχές και χρησιμοποιεί προγραμματισμένες ευκαιρίες μάθη-

14 ΑΓΩΓΗ ΥΓΕΙΑΣ-ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 13 σης που δίνουν τη δυνατότητα στους ανθρώπους να αποφασίζουν και να ενεργούν συνειδητά και ενημερωμένα για ότι επηρεάζει την υγεία τους». Η Αγωγή Υγείας τα τελευταία χρόνια έχει αποκτήσει επιστημονική βάση. Αποτελεί ιδιαίτερο θεματικό πεδίο, ξεχωριστό επιστημονικό κλάδο και νέο επάγγελμα. Η θεωρία της Αγωγής Υγείας πηγάζει πρωταρχικά από τις κοινωνικές επιστήμες και τις επιστήμες συμπεριφοράς όπως την ψυχολογία, την κοινωνική ψυχολογία, την παιδαγωγική, την κοινωνιολογία, την ανθρωπολογία, την πολιτική επιστήμη και τα οικονομικά. Η εφαρμογή της διακρίνεται σε δύο επίπεδα, στο πρωτοβάθμιο και στο δευτεροβάθμιο, ενώ για μερικούς συγγραφείς και στο τριτοβάθμιο. Στο πρωτοβάθμιο επίπεδο το οποίο απευθύνεται κυρίως στους νέους, η Αγωγή Υγείας επιδιώκει να εμποδίσει μια συμπεριφορά να αποκτηθεί, πριν ακόμα εμφανιστεί (π.χ κάπνισμα) (πρωτογενής πρόληψη). Στο δευτεροβάθμιο, που απευθύνεται κυρίως σε ενήλικες, επιδιώκει να διακόψει μια συμπεριφορά που έχει ήδη αποκτηθεί και να την αντικαταστήσει με μια άλλη πιο υγιεινή (δευτερογενής πρόληψη). Στο τριτοβάθμιο, επιδιώκει να εκπαιδεύσει ασθενείς ώστε να μην υποτροπιάσει η ασθένεια (τριτογενής πρόληψη). Προαγωγή της Υγείας: Σύμφωνα με τον χάρτη της Οτάβα (1986) που διαμορφώθηκε από την Π.Ο.Υ, «προαγωγή της Υγείας είναι η διαδικασία που δίνει την δυνατότητα στα άτομα να ελέγξουν και να βελτιώσουν την υγεία τους. Η ενημερωμένη συμμετοχή είναι απαραίτητη τόσο σε επίπεδο ατόμου όσο και σε επίπεδο κοινότητας». Η Προαγωγή της Υγείας είναι όρος πιο σύγχρονος από τη Δημόσια Υγεία. Πολλοί τον χρησιμοποιούν εναλλακτικά με τους όρους Αγωγή Υγείας και Δημόσια Υγεία. Ωστόσο διαφορές υπάρχουν τόσο σε εννοιολογικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Σύμφωνα με τους μελετητές, η Προαγωγή και η Αγωγή της Υγείας μπορούν να ερμηνευτούν με διαφορετικούς τρόπους. Για κάποιους, η Προαγωγή της Υγείας αποτελεί τον στόχο ο οποίος θα επιτευχθεί μέσα από τις δραστηριότητες, που αποσκοπούν στη μείωση ή την εξαφάνιση βλαπτικών παραγόντων για την υγεία (Δημόσια Υγεία) και στην ενθάρρυνση υγιεινών τρόπων ζωής (Αγωγή Υγείας). Για να επιτύχει τους στόχους της, χρειάζεται να συνδυάσει περιβαλλοντικές (κοινωνικές, οργανωτικές, διοικητικές, οικονομικές, νομικές, περιβαλλοντολογικές και άλλες στρατηγικές) και εκπαιδευτικές παρεμβάσεις (Αγωγή Υγείας). Έτσι, οι GREEN και KREUTER (1993) όρισαν την Προαγωγή της Υγείας ως το «συνδυασμό της εκπαιδευτικής και περιβαλλοντικής υποστήριξης για δράσεις και συνθήκες που προάγουν την υγεία».

15 ΑΓΩΓΗ ΥΓΕΙΑΣ-ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 14 Αγωγή Υγείας και συμπεριφορικές θεωρίες Ο στόχος της Αγωγής Υγείας είναι η υιοθέτηση μιας ασφαλούς για την υγεία συμπεριφοράς ή η αλλαγή συμπεριφοράς του ατόμου. Έτσι, γύρω από τη διαμόρφωση και την διαδικασία αλλαγής της συμπεριφοράς έχει αναπτυχθεί ένας αριθμός συμπεριφορικών θεωριών, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να κατανοήσουμε το γιατί ένα άτομο υιοθετεί ή δεν υιοθετεί μια συγκεκριμένη συμπεριφορά και να καθοδηγήσουν τις παρεμβάσεις της αγωγής υγείας. Οι περισσότερες απ' αυτές επικεντρώνονται στις πεποιθήσεις, στάσεις, αξίες και προθέσεις του ατόμου, ως παράγοντες υιοθέτησης της συμπεριφοράς. Παραθέτουμε πολύ συνοπτικά τις πιο σημαντικές που αναφέρονται στη διεθνή βιβλιογραφία της αγωγής υγείας. Το Μοντέλο Πεποιθήσεων για την υγεία (HEALTH BELIEF MODEL) Το μοντέλο πεποιθήσεων για την υγεία αναπτύχθηκε την δεκαετία του 1950 και αναμορφώθηκε με το πέρασμα των χρόνων. Πρεσβεύει ότι οι πεποιθήσεις των ανθρώπων σχετικά με την υγεία τους χρησιμεύουν για να προβλέψουμε την συμπεριφορά τους. Με άλλα λόγια, το τι πιστεύει κάποιος για την υγεία καθορίζει και το τι συμπεριφορά θα εφαρμόσει σε σχέση με την προστασία της υγείας του. Οι πεποιθήσεις που μπορούν να οδηγήσουν σε αλλαγή συμπεριφοράς είναι: Όταν το άτομο πιστεύει ότι είναι ευάλωτο σε απειλές κατά της υγείας του Όταν θεωρεί ότι η αρρώστια ή η κατάσταση της μη-υγείας είναι πολύ σοβαρή υπόθεση (πόνος, θάνατος, κοινωνικές συνέπειες κλπ) Όταν πιστεύει ότι τα οφέλη από την συμπεριφορά πρόληψης υπερτερούν του κόστους και της ενόχλησης που προϋποθέτει η εφαρμογή της. Όταν είναι εφικτό να υιοθετήσει αυτή τη συμπεριφορά Όταν υπάρχει ένα «σύνθημα για δράση» που το παροτρύνει να θέλει να υιοθετήσει τη συμπεριφορά. Τα συνθήματα μπορούν να προκύψουν από τα Μ.Μ.Ε ή από την ε- πιρροή άλλων. Σ' αυτή την θεωρία η εφαρμογή ασφαλούς συμπεριφοράς στηρίζεται κυρίως στην πεποίθηση του ατόμου για το πόσο σοβαρή είναι η κατάσταση και πόσο ευπαθές είναι το ίδιο το άτομο. Μεγάλη δόση και από τα δύο μπορεί να οδηγήσει στο φόβο, την αγωνία και την άρνηση. Οι μετρήσεις που καταγράφουν τον «συνειδητοποιημένο κίνδυνο» π.χ.,

16 ΑΓΩΓΗ ΥΓΕΙΑΣ-ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 15 «ο ΗΙV μολύνει μόνο τους ομοφυλόφιλους και τα άτομα που επιδίδονται σε ασυδοσίες», που δείχνει την τάση των ατόμων να πιστεύουν ό,τι τους βοηθάει να δραπετεύουν από το φόβο, την αγωνία και τις ενοχές, βασίζονται σ' αυτή τη θεωρία. Το μοντέλο πεποιθήσεων για την υγεία έχει χρησιμοποιηθεί για τη μελέτη συμπεριφοράς πρόληψης για το ΑIDS, το κάπνισμα, την παχυσαρκία τον καρκίνο του μαστού. Η θεωρία της Κοινωνικής Μάθησης (SOCIAL LEARNING THEORY) Η θεωρία της Κοινωνικής Μάθησης αναφέρει ως αιτία αλλαγής της συμπεριφοράς την αυτενέργεια (SELF EFFICACY) του ατόμου, δηλαδή την ικανότητα του ατόμου να έχει τον έλεγχο του εαυτού του και του περιβάλλοντος του. Σύμφωνα μ' αυτή τη θεωρία, το άτομο δεν δέχεται παθητικά τις επιδράσεις του περιβάλλοντος πάνω του, αλλά έχει μια αμοιβαία αλληλεπίδραση μ' αυτό. Η έννοια της αυτενέργειας ταιριάζει με τον στόχο της προαγωγής της υγείας, που είναι η ενθάρρυνση των ατόμων να έχουν τον έλεγχο της ζωής τους και να βελτιώνουν την υγεία τους. Σύμφωνα με τα ανωτέρω, το άτομο μπορεί να αυξήσει την αυτενέργεια του αποκτώντας νέες γνώσεις και δεξιότητες για το χειρισμό καταστάσεων. Η μάθηση αυτή μπορεί να συμβεί: 1. Άμεσα, μέσα από την εμπειρία 2. Έμμεσα, παρατηρώντας και αντιγράφοντας τις πράξεις κάποιου άλλου, με τον οποίο το άτομο ταυτίζεται 3. Μέσα από την εκπαίδευση σε δεξιότητες και ενίσχυση της αυτο-εκτίμησης που οδηγούν με τη σειρά τους στην πίστη ότι είσαι ικανός να υιοθετήσεις μια συμπεριφορά. Η αυτενέργεια είναι συνεπώς ένας τρόπος να προβλεφθεί ότι κάποιος μπορεί να πραγματοποιήσει συγκεκριμένες πράξεις σε ειδικές καταστάσεις. Η συγκεκριμένη θεωρία εφαρμόζεται στα προγράμματα που χρησιμοποιούν την Αλληλοδιδακτική μέθοδο και στις δραστηριότητες μάθησης με αλληλεπίδραση. Η θεωρία της Κινητοποίησης για την Προστασία της Υγείας (PROTECTION MOTIVATION THEORY). Σύμφωνα με τη θεωρία της Κινητοποίησης για την Προστασία της Υγείας, ο φόβος για κάποιο πρόβλημα υγείας κινητοποιεί το άτομο να αξιολογήσει τον κίνδυνο και να προστατεύσει τον εαυτό του απ' αυτόν. Γι' αυτό, προβαίνοντας στην εξής γνωστική

17 ΑΓΩΓΗ ΥΓΕΙΑΣ-ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 16 διαδικασία, αναλύει: α) πόσο σοβαρή ή βλαβερή είναι η ασθένεια που απειλεί την υγεία μου, β) ποιες πιθανότητες υπάρχουν να συμβεί αυτό σε μένα, γ) πόσο αποτελεσματική θα είναι η συμπεριφορά που μου συνιστάται να υιοθετήσω. Το 1983, οι MADDOUX & ROGERS πρόσθεσαν και μια τέταρτη συνιστώσα, δηλαδή κατά πόσο εγώ θα μπορέσω να υιοθετήσω αυτή τη συμπεριφορά (αυτενέργεια). Αυτή η θεωρία εφαρμόστηκε για τη μελέτη των αντιλήψεων σε σχέση με τη σωματική άσκηση στην πρόληψη των καρδιαγγειακών νόσων. Η θεωρία της Ελλογης Δράσης (THEORY OF REASONED ACTION ) Η θεωρία της Έλλογης Δράσης προβάλλει ως αιτία συμπεριφοράς τους «συνειδητοποιημένους κοινωνικούς κανόνες» και τις προθέσεις. Σύμφωνα με αυτό το μοντέλο, η συμπεριφορά ενός ατόμου, επηρεαζόμενο από τους επικρατούντες κοινωνικούς κανόνες και τα σημαντικά γι' αυτό πρόσωπα στρέφεται προς μια συγκεκριμένη συμπεριφορά. Εάν ένα άτομο πιστεύει ότι το κοινωνικό του περιβάλλον έχει μια θετική γνώμη για μια συμπεριφορά, είναι πιο πιθανό να την υιοθετήσει. Η θεωρία αυτή υποστηρίζει ότι η συμπεριφορά είναι μια διαδικασία. Μια σειρά στάδια οδηγούν στην «πρόθεση» πραγματοποίησης μιας πράξης. Στη θεωρία, οι προθέσεις συμπεριφοράς προδιαθέτουν ένα άτομο να πραγματοποιήσει μια πράξη. Από μετρήσεις της πρόθεσης, έχει βρεθεί η συσχέτιση της σε διαφορετικό βαθμό, με την πραγματική συμπεριφορά. Όμως γενικά, η χρήση της πρόθεσης ως παράγοντας πρόβλεψης της πραγματικής συμπεριφοράς είναι αμφιλεγόμενη. Το μοντέλο αυτό έχει χρησιμοποιηθεί για τη μελέτη της συμπεριφοράς ως προς το ΑIDS την πρόθεση υποβολής σε άμβλωση και την πρόθεση για άσκηση πίεσης στο σύντροφο για χρήση προφυλακτικού. Η θεωρία της Διάχυσης των Καινοτομιών (THEORY OF THE DIFFUSION OF INNOVATION) Η θεωρία χρησιμοποιεί το μοντέλο της κοινωνικής επιρροής για να εξηγήσει την αλλαγή της συμπεριφοράς. Στην πράξη, οι παρεμβάσεις κατευθύνονται όχι μόνο προς αυτούς που βιώνουν μια δραστηριότητα αλλά έμμεσα, μέσω της διάδοσης της καινοτομίας (αλλαγής) μέσα από το υπάρχοντα κοινωνικά δίκτυα, σε μια ομάδα-στόχο ή μια κοινότητα. Καινοτομίες μπορεί να είναι νέες πληροφορίες, νοοτροπίες, πεποιθήσεις και πρακτικές. Το κλειδί στη θεωρία αυτή είναι η χρήση των διαμορφωτών άποψης

18 ΑΓΩΓΗ ΥΓΕΙΑΣ-ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 17 (OPINION LEADERS) ως «φορέων αλλαγής» που είναι τα άτομα εκείνα τα οποία η κοινωνική ομάδα θεωρεί ως αξιόπιστα, έμπιστα, καινοτόμα και προς τα οποία στρέφονται οι άλλοι για συμβουλές. Αυτά τα άτομα θα πρέπει να έχουν ένα ευρύ κοινωνικό δίκτυο έτσι ώστε τελικά να επηρεάσουν ένα μεγάλο αριθμό ατόμων μέσα από την πρόσωπο με πρόσωπο επικοινωνία και συζήτηση. Προσεγγίσεις Αγωγής Υγείας Η θεωρία της μάθησης υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει μια εκπαιδευτική αρχή που μπορεί να εφαρμοστεί σε όλες τις ομάδες ατόμων και να έχει εξίσου καλά αποτελέσματα. Σύμφωνα με τους θεωρητικούς της μάθησης οι πιθανότητες για αποτελεσματική μάθηση αυξάνονται: 1. Όταν χρησιμοποιούνται περισσότερες από μια αισθήσεις. Οι άνθρωποι συγκρατούν περίπου το 10% απ' όσα διαβάζουν, 20% απ' ότι ακούνε, 30% απ' ότι βλέπουν, 50% απ' ότι βλέπουν και ακούνε, 70% απ' ότι συζητάνε και 90% απ' ότι βιώνουν και συζητάνε. Οι μέθοδοι που υποκινούν τη μεγαλύτερη ποικιλία αισθήσεων θεωρούνται οι πιο α- ποτελεσματικές. 2. Όταν ο εκπαιδευόμενος συμμετέχει ενεργά στη διαδικασία παρά όταν είναι παθητικός δέκτης. Η συζήτηση στις συμμετοχικές μεθόδους είναι βασικό εργαλείο μάθησης. 3. Όταν αυτό που θα διδαχτεί έχει σχέση με μια ανάγκη του εκπαιδευόμενου και η ανάγκη αυτή είναι συνειδητοποιημένη. Αυτό καθορίζει και την ετοιμότητα για μάθηση. 4. Όταν το αντικείμενο της μάθησης είναι ευχάριστο ή διδάσκεται με ευχάριστο ή εντυπωσιακό τρόπο. 5. Όταν το περιεχόμενο της μάθησης μπορεί να εφαρμοστεί στη ζωή του εκπαιδευόμενου. 6. Όταν οι πληροφορίες δίνονται σταδιακά, από το ήδη γνωστό στο άγνωστο και από το απλό στο σύνθετο. 7. Όταν γίνεται επανάληψη που ενισχύει και αυξάνει τη μάθηση. 8. Όταν το περιεχόμενο και ο τρόπος διδασκαλίας συμβαδίζει με τις δυνατότητες του εκπαιδευόμενου (ηλικία, μόρφωση, αντίληψη κλπ). Με βάση τις παραπάνω αρχές μάθησης έχουν διαμορφωθεί διάφορες μέθοδοι που χρησιμοποιούνται στα προγράμματα Αγωγής Υγείας. Όταν υλοποιούμε ένα τέτοιο πρόγραμμα, μας ενδιαφέρει να επιλέξουμε την πιο αποτελεσματική μέθοδο για τη συγκεκριμένη ομάδαστόχο και το συγκεκριμένο περιβαλλοντικό πλαίσιο. Πολύ συχνά χρησιμοποιείται

19 ΑΓΩΓΗ ΥΓΕΙΑΣ-ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 18 συνδυασμός διαφόρων μεθόδων. Έτσι θα μπορούσαμε να κατατάξουμε τις μεθόδους που χρησιμοποιούνται για την υλοποίηση προγραμμάτων Αγωγής Υγείας στις παρακάτω προσεγγίσεις, οι οποίες ακολουθούν τρία βασικά μοντέλα: το γνωστικό, το συναισθηματικό και το ψυχο-κοινωνικό. Α. Η παραδοσιακή προσέγγιση (traditional approach) Η παραδοσιακή προσέγγιση εντάσσεται στο γνωστικό μοντέλο. Σκοπός της είναι η παροχή γνώσεων και στόχος της η τροποποίηση της συμπεριφοράς του ατόμου. Περισσότερο συμβάλλει στην ευαισθητοποίηση του πληθυσμού στόχου. Η κύρια τεχνική που χρησιμοποιεί είναι οι διαλέξεις, ενώ χρησιμοποιούνται επίσης και ενημερωτικά φυλλάδια, βιντεοταινίες, αφίσες, άρθρα, Μ.Μ.Ε κλπ. Η ομάδα-στόχος παραμένει παθητικός δέκτης των πληροφοριών. Αυτή η μέθοδος χρησιμοποιείται ευρέως για τους εξής λόγους: είναι οικονομική, απευθύνεται σε πολυπληθείς ομάδες, είναι εύκολη στη χρήση της, δεν απαιτεί πολύ χρόνο και εφαρμόζεται σε οποιοδήποτε χώρο. Τα τελευταία χρόνια, η προσέγγιση αυτή έχει δεχτεί αρνητική κριτική, με την επιχειρηματολογία ότι δεν επιφέρει την επιθυμητή αλλαγή στη συμπεριφορά του ατόμου. Για παράδείγμα, οι χρήστες ναρκωτικών γνωρίζουν πολύ περισσότερα για τους κινδύνους από τους μη χρήστες αλλά τα παίρνουν ή όλοι γνωρίζουν τους κινδύνους της παχυσαρκίας ή της ελλιπούς φυσικής άσκησης αλλά προτιμούν την απόλαυση του φαγητού και του καναπέ. Ιδιαίτερα για τη διάλεξη για θέματα υγείας τα μειονεκτήματα που έχουν αναφερθεί είναι: Είναι δασκαλοκεντρική παρουσίαση χωρίς ενεργό συμμετοχή των εκπαιδευομένων. Συμμετέχει μόνο η ακοή. Προσφέρει μόνο θεωρητικές γνώσεις και όχι δεξιότητες Υπάρχει έλλειψη ανταπόκρισης από τους εκπαιδευόμενους. Παραγνωρίζονται οι ατομικές διαφορές Δεν είναι αποτελεσματική ως προς την αλλαγή συμπεριφοράς. Ερωτήματα που απασχολούν τους διοργανωτές προγραμμάτων πρόληψης με την παραδοσιακή μέθοδο είναι : Πόσες και ποιες πληροφορίες θα πρέπει να έχει μια διάλεξη; Ποιος θα το κρίνει αυτό; Ποιος θα παρουσιάσει τις πληροφορίες (ένας ειδικός γιατρός, μια επισκέπτρια

20 ΑΓΩΓΗ ΥΓΕΙΑΣ-ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 19 υγείας ή ένας πάσχων όπως για παράδειγμα ένας φορέας του ΗIV, ένας πρώην αλκοολικός, ένας πρώην χρήστης ναρκωτικών, μια γυναίκα με μαστεκτομή, ένα θύμα τροχαίου ατυχήματος κλπ.) Πώς θα τις παρουσιάσει (επιστημονικά, με χιούμορ, με εποπτικά μέσα). Β. Η Προσέγγιση της Ενεργητικής Συμμετοχής ( participatory approach). Εντάσσεται στο γνωστικό και συναισθηματικό μοντέλο. Χρησιμοποιεί πληροφορίες απ' τη μια και κινητοποιεί το συναίσθημα των εκπαιδευόμενων απ' την άλλη μέσα από την ενεργό συμμετοχή τους στην διαδικασία με απώτερο στόχο βέβαια την αλλαγή της συμπεριφοράς τους. Η «διδασκαλία» γίνεται σε ομάδες (μέχρι 15 ατόμων), όπου αξιοποιείται η δυναμική της ομάδας και διευκολύνεται η μάθηση. Η εμπλοκή των ατόμων ενθαρρύνεται και καλλιεργείται με την πεποίθηση ότι η εσωτερικοποίηση και η εφαρμογή των γνώσεων είναι πιθανότερο να συμβεί σε τέτοια σχήματα. Χρησιμοποιεί μια ποικιλία τεχνικών αλληλεπίδρασης όπως η συζήτηση, η έρευνα, τα ερωτηματολόγια, οι μελέτες περιπτώσεων, το τελείωμα ιστοριών, το θεατρικό παιχνίδι, το παιχνίδι ρόλων κλπ. Η πιο σημαντική τεχνική βέβαια είναι η συζήτηση, η οποία εκτός από τις πληροφορίες που παρέχονται βοηθάει τους εκπαιδευόμενους να επικοινωνούν μεταξύ τους, να σκέφτονται, να εκφράζονται, να μοιράζονται. Επίσης, κινητοποιείται το ενδιαφέρον τους και συμμετέχουν με περισσότερες αισθήσεις. Πλεονεκτήματα της προσέγγισης θεωρούνται : η βαθύτερη κατανόηση των θεμάτων, η προσαρμογή του περιεχομένου και των τεχνικών εργασίας στις ανάγκες της κάθε ομάδας, η αξιοποίηση των εμπειριών της ομάδας. Ως μειονεκτήματα αυτής της προσέγγισης αναφέρονται το ότι απευθύνεται σε ολιγομελείς ομάδες πληθυσμού και απαιτεί μεγαλύτερο χρόνο προετοιμασίας και εφαρμογής σε σχέση με την παραδοσιακή προσέγγιση. Γ. Η Αλληλοδιδακτική Προσέγγιση (Ρeer education approach). Εντάσσεται και στα τρία μοντέλα, γνωστικό, συναισθηματικό και ψυχοκοινωνικό. Συνίσταται στην αξιοποίηση της κοινωνικής επιρροής μεταξύ των «ομοίων», την οποία χρησιμοποιεί για τη «διδασκαλία» θεμάτων κοινού ενδιαφέροντος. Όμοιοι θεωρούνται αυτοί που έχουν ίδια κάποια βασικά χαρακτηριστικά (ηλικία, επάγγελμα, κοινωνική θέση,