Ηλεκτρονική ασφάλεια και ιδιωτικότητα: δικαίωμα αλλά και υποχρέωση του Ευρωπαίου Πολίτη. του Ευρωβουλευτή Καθηγητή Ιωάννη Α.

Transcript

1 Ηλεκτρονική ασφάλεια και ιδιωτικότητα: δικαίωμα αλλά και υποχρέωση του Ευρωπαίου Πολίτη του Ευρωβουλευτή Καθηγητή Ιωάννη Α. Τσουκαλά Ομιλία στο πλαίσιο εκδήλωσης στη Θεσσαλονίκη για τα Δικαιώματα του Ευρωπαίου Πολίτη (22 Νοεμβρίου 2013) Καθώς οι Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών καθίστανται πανταχού παρούσες, διεισδύοντας σε κάθε πτυχή της επαγγελματικής και προσωπικής μας ζωής, άνθρωποι και επιχειρήσεις καθίστανται ολοένα και πιο ευάλωτοι σε παραβιάσεις των προσωπικών τους δεδομένων. Το θέμα της ιδιωτικότητας αναδεικνύεται ως ένας από τους σημαντικότερους κινδύνους στην σημερινή «Κοινωνία της Πληροφορίας». Η ψηφιακή πληροφορία αποτελεί από τη φύση της μια τεχνολογική καινοτομία, η οποία αμφισβητεί τις κρατούσες αντιλήψεις μας σχετικά με την ιδιοκτησία και την ιδιωτικότητα και ανατρέπει παραδοσιακές συνήθειες. Καθώς όλο και περισσότερες λειτουργίες της καθημερινής μας ζωής προϋποθέτουν την χρήση του διαδικτύου και καθώς όλο και περισσότερες από τις ψηφιακές συσκευές που χρησιμοποιούμε συνδέονται σε αυτό (το «διαδίκτυο των αντικειμένων» υπόσχεται ότι θα συνδέσει στο διαδίκτυο όχι μόνο τα κινητά τηλέφωνα αλλά ακόμη και τα αυτοκίνητά μας, τους «έξυπνους μετρητές» ηλεκτρικής ενέργειας ή τα ψυγεία μας), η ποσότητα της ψηφιακής πληροφορίας αποκτά εκρηκτικές διαστάσεις. Η διαφύλαξη αυτού του πληροφοριακού όγκου και η διασφάλιση του δικαιώματος των πολιτών να ασκούν τον έλεγχο επί των ψηφιακών δεδομένων που τους αφορούν, αποτελούν προϋπόθεση για την χρήση των καινοτομιών των ΤΠΕ προς όφελος του κοινωνικού συνόλου. Όπου κι αν κοιτάξουμε γύρω μας, η ποσότητα της ψηφιακής πληροφορίας είναι κατακλυσμική. Εκτιμάται ότι η τρέχουσα ψηφιακή παραγωγή της ανθρωπότητας αγγίζει τα 800 δισεκατομμύρια Gigabytes και αναμένεται να ξεπεράσει τα 1,2 Zettabytes (1,2 τρισεκατομμύρια Gigabytes) ως το τέλος του έτους. Αυτό αντιστοιχεί σε περίπου 200 Gigabytes ψηφιακών δεδομένων ανά κάτοικο του πλανήτη. 1/7

2 Το 2020 σε κάθε άντρα, γυναίκα και παιδί στον πλανήτη θα αντιστοιχούν 5,2 terabytes ψηφιακής πληροφορίας, που θα είναι αποθηκευμένα είτε σε τοπικά μαγνητικά και οπτικά μέσα, είτε στο λεγόμενο cloud, δηλαδή σε απομακρυσμένους αποθηκευτικούς χώρους στο διαδίκτυο Απλά και μόνο η αποθήκευση αυτής της ποσότητας ψηφιακών δεδομένων αποτελεί μια δύσκολη πρόκληση για την επιστήμη και την τεχνολογία. Η ανάλυση και η εξαγωγή χρήσιμης πληροφορίας από και νοήματος από τα πρωτογενή δεδομένα είναι ακόμη δυσκολότερη. Σε κάθε περίπτωση, όλα αυτά τα δεδομένα μετασχηματίζουν τον τρόπο με τον οποίο ασκείται η πολιτική, η επιχειρηματικότητα, η επιστήμη. Αυτή η ραγδαία ανάπτυξη του «ψηφιακού σύμπαντος» οφείλεται κυρίως στην έκρηξη της κοινωνικής δικτύωσης, του ψηφιακού βίντεο και της ψηφιακής φωτογραφίας. Περίπου το 70 τοις εκατό των ψηφιακών δεδομένων παράγονται από μεμονωμένους ιδιώτες. Και τα περισσότερα από αυτά βρίσκονται αποθηκευμένα σε ιστοσελίδες μεγάλων ιδιωτικών εταιρειών, όπως είναι το YouTube ή το facebook. Στην πραγματικότητα, οι περισσότερες από τις καινοτόμες επιχειρήσεις του διαδικτύου βασίζονται σε καταναλωτές που πρόθυμα μοιράζονται τα προσωπικά τους δεδομένα. Αυτό που φαίνεται ότι ισχύει για όλες αυτές τις ψηφιακές υπηρεσίες που μας προσφέρονται δωρεάν είναι ότι «στο διαδίκτυο, όταν κάποιος δεν είναι πελάτης δηλαδή δεν πληρώνει για μια υπηρεσία τότε είναι ο ίδιος το προϊόν». Οι χρήστες δεν φαίνεται να ενοχλούνται από την εκμετάλλευση των προσωπικών τους δεδομένων. Αυτό είναι το τίμημα που πληρώνουν για τις εκπληκτικές ψηφιακές εμπειρίες που το διαδίκτυο τους προσφέρει. Πρόσφατα η εταιρεία facebook άλλαξε την πολιτική δεδομένων της επιτρέποντας και σε ανηλίκους (από την ηλικία των 13) να μπορούν να μοιράζονται μηνύματα και φωτογραφίες με τους πάντες (κι όχι μόνο με το δίκτυο των φίλων της). Είναι προφανές ότι οι ίδιες εταιρείες δεν έχουν 2/7

3 κανέναν δισταγμό να κάνουν οτιδήποτε θα τους φέρει περισσότερα πολύτιμα δεδομένα. Η εταιρεία twitter που πολύ πρόσφατα μπήκε στο χρηματιστήριο, αποτιμάται στα 18 δις δολάρια. Κάθε ένας δηλαδή από τους 230 εκατομμύρια χρήστες του twitter αποτιμάται στα 78$. Η εταιρεία λοιπόν είναι υποχρεωμένη να αντλήσει από τον κάθε χρήστη αυτή την χρηματική αξία με κάθε τρόπο. Και θα ήθελα εδώ να επισημάνω το πόσο αφελές ή και υποκριτικό είναι εν τέλει να «πέφτουμε από τα σύννεφα» για τις παρακολουθήσεις της NSA και των άλλων μυστικών υπηρεσιών, την ίδια ακριβώς στιγμή που μοιραζόμαστε αφειδώς με την Google, την Microsoft, την facebook, την twitter και όλες τις εταιρείες που παρέχουν ψηφιακές υπηρεσίες, όλες μας τις προσωπικές μας στιγμές, τις φωτογραφίες μας, τα συναισθήματά μας, το πού βρισκόμαστε, το τι φάγαμε κ.ο.κ. επιτρέποντάς τους να μοντελοποιήσουν σε απόλυτο βαθμό την ανθρώπινη και καταναλωτική μας συμπεριφορά ώστε να μας μετατρέψουν σε ιδανικούς καταναλωτές προϊόντων. Και να συμπληρώσω ότι η ποσότητα της πληροφορίας που δημιουργούν τα ίχνη μας στο διαδίκτυο είναι απειροελάχιστη αν συνυπολογίσει κανείς και τα βιομετρικά δεδομένα που παράγουμε καθώς εργαζόμαστε, ταξιδεύουμε, ψυχαγωγούμαστε, αγοράζουμε, σκεφτόμαστε και τα οποία πλέον, σε όλο και περισσότερες περιπτώσεις, αποθηκεύονται (από τα κινητά μας, τα ρολόγια μας, φορητούς βηματοδότες κλπ). Το διακύβευμα πλέον δεν είναι μόνο η ιδιωτικότητά μας, αλλά ακόμη και η ίδια η έννοια της ατομικότητάς μας, του προνομίου να είμαστε μοναδικοί. Οι σημερινές τεχνολογίες είναι σε θέση να υλοποιήσουν όλα όσα ο Όργουελ έχει προβλέψει στο γνωστό βιβλίο του, «1984»: έχουμε πλέον την τεχνική δυνατότητα δημιουργίας «πανοπτικών» κοινωνιών, όπου η παγκόσμια επιτήρηση σε πραγματικό χρόνο θα είναι πραγματικότητα. Να αναφέρω εδώ ότι σύμφωνα με την τελευταία καταμέτρηση στη Βρετανία υπάρχουν 4,2 εκατομμύρια κάμερες παρακολούθησης (αντιστοιχεί μία σε κάθε 14 κατοίκους αυτής της χώρας). 3/7

4 Υπολογίζεται ότι σε ακτίνα 200 μέτρων γύρω από την κατοικία του George Orwell στο βόρειο Λονδίνο, είναι εγκατεστημένες 32 κάμερες παρακολούθησης. Ένα άλλο εντυπωσιακό στοιχείο είναι ότι η NSA (National Security Agency των ΗΠΑ) έχει δημιουργήσει στην Utah ένα τεράστιο κέντρο αποθήκευσης και παρακολούθησης ψηφιακών δεδομένων που έχει τη δυνατότητα να αποθηκεύσει όλες τις ψηφιακές επικοινωνίες της ανθρωπότητας για τα επόμενα 100 χρόνια (τουλάχιστον 5 billion gigabytes). Μιλάμε για αποθήκευση όλων των s, όλων των ψηφιακών συζητήσεων, όλων των αναζητήσεων που κάναμε στο διαδίκτυο, όλων των τραπεζικών μεταφορών κλπ, Μόνο η ηλεκτρική ενέργεια που απαιτείται για την λειτουργία του κέντρο παρακολούθησης θα κοστίζει περίπου 40 εκατομμύρια δολάρια το χρόνο. Μάλιστα η NSA έχει στη διάθεσή της γύρω στους 1600 γλωσσολόγους ώστε να μπορεί να ελέγξει επικοινωνίες σε όλες τις γλώσσες. Είναι σαφές ότι τα δεδομένα (προσωπικά και μη) αποτελούν πολύτιμο οικονομικό πόρο, ο οποίος πωλείται, αγοράζεται, υποκλέπτεται, φορολογείται κοκ Είναι, λοιπόν, η ιδιωτικότητα μια χαμένη υπόθεση; Έχουμε χάσει τον έλεγχο επί των προσωπικών ψηφιακών μας δεδομένων; Η απάντηση μοιάζει να βρίσκεται σε μια λεπτή και εύθραυστη ισορροπία μεταξύ της προστασίας της ιδιωτικής ζωής και της ασφάλειας. Μια ισορροπία που συνεχώς διαταράσσεται από την τεχνολογική καινοτομία, η οποία όμως μοιάζει να είναι και ο μοναδικός μηχανισμός που μπορεί να την αποκαταστήσει. Η προστασία της ιδιωτικότητας είναι μια διαρκής κούρσα εξοπλισμών μεταξύ αυτών που την επιβουλεύονται και αυτών που την προστατεύουν. Η προστασία της ιδιωτικότητας είναι ο «ψυχρός πόλεμος» του 21 ου αιώνα. Οι Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών αδιαμφισβήτητα προσφέρουν τεράστιο δυναμικό καινοτομίας, ωστόσο είναι σημαντικό να προσεγγίσουμε με μεγάλη σύνεση το θέμα της προστασίας της ιδιωτικής ζωής. Άλλωστε, ο 4/7

5 συγκεντρωτικός έλεγχος, ο προστατευτισμός και ο έλεγχος των πληροφοριακών ροών αποτελούν ελκυστικές πρακτικές για κάθε σύστημα ισχύος, δημόσιο ή ιδιωτικό. Αυτό ισχύει ανέκαθεν, απλώς η μετάβαση στον κυβερνοχώρο εισάγει πρόσθετη πολυπλοκότητα: ψηφιακά δεδομένα συλλέγονται με τρόπους που συχνά αδυνατούμε να αντιληφθούμε. Σε αυτό το πλαίσιο, οι διαδικασίες παραγωγής πολιτικής μοιάζουν ανίκανες να δια χειριστούν τη μετάβαση στην ψηφιακή εποχή. Οι πολιτικοί, κοινωνικοί και εκπαιδευτικοί μας θεσμοί δεν διαθέτουν την απαραίτητη ευελιξία ώστε να προσαρμοστούν στους εκπληκτικούς ρυθμούς της ψηφιακής κοσμογονίας. Το Ευρωκοινοβούλιο προσπαθεί να ανταπεξέλθει αλλά πιστεύω ότι ο ρυθμός της τεχνολογικής προόδου ξεπερνά κατά πολύ την ικανότητα των νομοθετών να αντιμετωπίσουν τα ζητήματα που τέθηκαν και να θεσπίσουν μέτρα για τη διασφάλιση των πολιτών. Άλλωστε, στις περισσότερες περιπτώσεις, οι τεχνολογίες σχεδιάζονται ως μέσα για την επίλυση προβλημάτων ποσότητας («ταχύτερα, φθηνότερα, περισσότερα") και όχι ποιότητας. Πριν λίγες εβδομάδες το Ευρωκοινοβούλιο κατέληξε σε μια κοινή θέση για την Οδηγία για την προσωπικών δεδομένων. Και είναι χαρακτηριστικό ότι οι διαφορές για το θέμα μεταξύ των πολιτικών ομάδων ήταν πρακτικά αγεφύρωτες, κι όμως το Κοινοβούλιο οδηγήθηκε σε συμφωνία λόγω των αποκαλύψεων της υπόθεσης Snowden. Ωστόσο από την υιοθέτηση μιας οδηγίας μέχρι την επίλυση του προβλήματος των παρακολουθήσεων υπάρχει μεγάλη απόσταση. Αυτή την εποχή συζητούμε στο Ευρωκοινοβούλιο μια άλλη εξαιρετικά σημαντική οδηγία, αυτή που έχει να κάνει με τη στρατηγική κυβερνοασφάλειας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Έχουμε δηλαδή ένα τρίπτυχο απειλών για την ιδιωτικότητά μας: Τα δεδομένα που συλλέγουν οι μυστικές υπηρεσίες Τα δεδομένα που συλλέγουν κυβερνοεγκληματίες 5/7

6 Τα δεδομένα που συλλέγουν οι ίδιες οι εταιρείες (και τα οποία προσφέρουμε κυρίως οι ίδιοι) (παρένθεση) Να σημειώσω ότι μόλις τον τελευταίο μήνα είχαμε δύο μεγάλης κλίμακας επιθέσεις (σε στόχους που θα περίμενε κανείς ότι γνωρίζουν καλά να προστατεύουν τους εαυτούς τους), των οποίων είναι σαφές ότι το μέγεθος και οι επιπτώσεις δεν μπορούν να θεωρηθούν μεμονωμένες, εθνικές υποθέσεις. o Στην επίθεση στη vodafone στη Γερμανία είχαμε απώλεια στοιχείων για 2 εκατομμύρια Γερμανούς πολίτες, o Στην επίθεση στην αμερικάνικη εταιρεία Adobe (σσ. προφέρεται «αντόμπι») χάθηκαν τα στοιχεία 38 εκατομμυρίων πελατών (μεταξύ τους και αρκετών Ευρωπαίων) και όχι 2,9 όπως οι ίδιοι ψευδώς είχαν ανακοινώσει πριν λίγες ημέρες. Και, κυρίως, οι χάκερς απέκτησαν πρόσβαση στον πρωτότυπο προγραμματιστικό κώδικα που θα τους επιτρέψει τους επόμενους μήνες να πραγματοποιήσουν πολύ πιο στοχευμένες και μαζικές επιθέσεις. Ναι, η Ευρώπη χρειάζεται καλύτερη και αυστηρότερη νομοθεσία για την ιδιωτικότητα. Ναι, χρειαζόμαστε Οδηγίες που θα θεσπίζουν το «δικαίωμα στη λήθη» (right to be forgotten) και στη διαγραφή των δεδομένων μας, αλλά αυτό δεν είναι αρκετό. Η μόνη βιώσιμη άμυνα έναντι των κινδύνων της ιδιωτικότητας είναι η ενδυνάμωση των «ψηφιακών πολιτών», η οποία επιτυγχάνεται μέσω της ενημέρωσης και της εκπαίδευσής τους για τους ψηφιακούς κινδύνους, τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις και, κυρίως, η απόκτηση ψηφιακών δεξιοτήτων. Οι ψηφιακές δεξιότητες δεν είναι ένα απλό οικονομικό ή αναπτυξιακό αίτημα. Πρόκειται για κοινωνική και πολιτική απαίτηση. Είναι ζήτημα παιδείας και δημοκρατίας. Οι ψηφιακοί πολίτες του 21ου αιώνα δεν μπορεί να είναι απλοί καταναλωτές (του διαδικτύου, του software, του hardware, των μέσων ενημέρωσης, της επιστήμης) αλλά πρέπει να είναι συμπαραγωγοί. 6/7

7 Οι πολίτες πρέπει να είναι σε θέση να πάρουν στα χέρια τους, στο βαθμό που αυτό είναι δυνατό, τον έλεγχο της τεχνολογίας στην οποία βασίζονται, τον οποίο έλεγχο αυτή τη στιγμή φαίνεται ότι έχουν εκχωρήσει σε ένα «τεχνολογικό ιερατείο» και αρκούνται στην χρήση των όσων καταπληκτικών προσφέρει η τεχνολογία ή στο ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση ή κάποια άλλη καλόπιστη, απρόσωπη πολιτική οντότητα θα φροντίσει να προστατεύσει τα δικαιώματά τους. Πιστεύω ότι αυτό δεν είναι αρκετό. Και δυστυχώς είχαμε πρόσφατα στην Ελλάδα μια παράδοξη συζήτηση για τον ρόλο της Πληροφορικής στο «νέο» Λύκειο. Φαίνεται ότι δεν είμαστε αποφασισμένοι να δώσουμε στα Ελληνόπουλα τις πολύτιμες εκείνες δεξιότητες που θα τους επέτρεπαν να ανταγωνιστούν επί ίσοις όροις τους ομολόγους τους στην παγκόσμια αρένα, αλλά και να περιφρουρήσουν τα δικαιώματά τους και τη συμμετοχή τους στις ψηφιακές κοινωνίες που δημιουργούμε. Ο ψηφιακός εναλφαβητισμός έχει πάψει προ πολλού να είναι ένα ξεχωριστό τεχνολογικό πεδίο ή απλά ένα πολύτιμο παραγωγικό εργαλείο και έχει καταστεί αναπόσπαστο τμήμα της πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής συγκρότησης των σύγχρονων κοινωνιών. Η πρόσβαση στην ψηφιακή πληροφορία και στα νέα μέσα επικοινωνίας και ενημέρωσης, η ισότιμη, κριτική συμμετοχή στη δημόσια σφαίρα, ο σεβασμός και η προστασία των ψηφιακών προσωπικών δεδομένων, δεν αποτελούν απλές τεχνικές δεξιότητες αλλά ζωτικές προϋποθέσεις για την καλλιέργεια της ιδιότητας του πολίτη και της άσκησης των δικαιωμάτων του. Δεν μας επιτρέπεται να στερήσουμε τους νέους μας, τους μελλοντικούς πολίτες της Ελλάδας και της Ευρώπης από τα ζωτικά φίλτρα ανάγνωσης, αποκωδικοποίησης και ερμηνείας του εξωτερικού αντικειμενικού κόσμου. Το συμπέρασμα είναι οδυνηρά απλό: χωρίς υψηλού επιπέδου ψηφιακό εναλφαβητισμό (digital literacy) και τεχνολογικές δεξιότητες (e -skills) δεν είναι δυνατός ο έλεγχος των νέων μέσων παραγωγής, η ισότιμη συμμετοχή μας στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία, ούτε και η περιφρούρηση των πολιτικών και ατομικών μας δικαιωμάτων. 7/7