ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΜΑΘΗΜΑ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΜΑΡΑΓΚΟΥΔΑΚΗΣ ΜΑΝΟΥΣΟΣ

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΜΑΘΗΜΑ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΜΑΡΑΓΚΟΥΔΑΚΗΣ ΜΑΝΟΥΣΟΣ"

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΜΑΘΗΜΑ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΜΑΡΑΓΚΟΥΔΑΚΗΣ ΜΑΝΟΥΣΟΣ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΦΩΤΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΥΛΗΣ (ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟΥΣ ΜΕΧΡΙ ΤΟΥΣ ΚΛΑΣΣΙΚΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ) ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Π. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ (ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ) ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2004

2 Πρόλογος Η φωτιά ως φυσικό φαινόμενο είναι σύγχρονη με τη δημιουργία του κόσμου. Ενώ τα άλλα φυσικά φαινόμενα όπως ο αέρας και το νερό είναι απολύτως συνδεδεμένα με την ίδια την ύπαρξη της ζωής, η φωτιά χωρίς να είναι τελείως απαραίτητη, απετέλεσε σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα από την εμφάνιση του ανθρώπου στον πλανήτη, το βαρόμετρο της ύπαρξής του, της εξέλιξής του και της βελτίωσης της ζωής του. Μπορεί η φωτιά στα πρώτα στάδια της ανθρώπινης ζωής να έπαιζε τον ίδιο ρόλο που παίζει ακόμη και σήμερα για τα υπόλοιπα ζώα, δηλαδή μια ενοχλητική, όσο και επικίνδυνη κατάσταση, που προκαλεί μόνο φόβο και δέος, απειλώντας τις πρωτόγονες κοινωνίες. Όμως το πρώτο επίτευγμα της χρήσης του ανθρώπινου εγκεφάλου θεωρείται η κατανίκηση του φόβου που αισθάνονται τα υπόλοιπα ζώα για τη φωτιά. Οι κοινωνίες των ανθρώπων συγκεντρωμένες γύρω από την εστία της φωτιάς και στη συνέχεια χρησιμοποιώντας την για θέρμανση, φωτισμό, μαγείρεμα και επεξεργασία των εργαλείων του ξεχώρισαν πολύ γρήγορα από την υπόλοιπη πανίδα. Πολλά από τα επιτεύγματα του προϊστορικού ανθρώπου μένουν ακόμη ενσωματωμένα βαθιά στις ρίζες των σύγχρονων πολιτισμών μας. Η χρήση της φωτιάς, η κατοικία, η ένδυση, τα εργαλεία ξεκίνησαν τη βάση τους εκείνα τα δύσκολα χρόνια. Τα ανατομικά χαρακτηριστικά (σώμα και εγκέφαλος) ήταν το ίδιο τέλεια με τα δικά μας, αλλά τα χαρακτηριστικά αυτά δεν του είχαν προσφέρει τίποτε παραπάνω από μια πολύ μέτρια βάση για τη δημιουργία υλικού πολιτισμού. Η φωτιά με τη χρησιμοποίηση των σπηλαίων, τα ξύλινα ακόντια τα λίθινα χονδροφτιαγμένα εργαλεία είναι όλα όσα αποτελούσαν το σύνολο της υλικής του κληρονομιάς. Τα πολλά ηφαίστεια και οι συχνές κεραυνοκαταιγίδες προκαλούσαν πολλές πυρκαγιές στη άφθονη καύσιμη ύλη που συγκεντρώνονταν σε κάθε σημείο του πλανήτη αφού σε κανέναν δεν χρειάζονταν. Το ανήσυχο ανθρώπινο πνεύμα, όταν άρχισε να κωδικοποιεί τα στοιχεία της φύσης, διέκρινε ότι η φωτιά θα μπορούσε να του αλλάξει την πορεία της ζωής του. Δεν ήταν απλή αυτή η πρώτη προσέγγιση. Οι υψηλές θερμοκρασίες και η φωτεινότητα ήταν στην αρχή άχρηστη ενόχληση. Έπρεπε να περάσουν πολλές εκατοντάδες χιλιάδες 2

3 χρόνια μέχρι να φθάσει πιθανά ο άνθρωπος του Πεκίνου να κάνει χρήση της φωτιάς (πριν χρόνια). Άλλοι πιστεύουν ότι στην Κένυα οι ντόπιοι πληθυσμοί έκαναν ελεγχόμενη χρήση της πριν από χρόνια. Όμως το τεχνητό άναμμα έγινε μόλις πριν από χρόνια. Από τότε η πορεία του ανθρώπου εξαρτήθηκε στα μέγιστα από τη φωτιά. Η εξέλιξη ολόκληρου του ανθρώπινου είδους στηρίχθηκε στην ενέργεια που κρύβει η φλόγα που δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποθηκευμένη ενέργεια του ήλιου, που συσσωρεύουν τα διάφορα φυτικά είδη του πλανήτη στα κύτταρά τους. Από τότε όλα άλλαξαν. Η ποιότητα ζωής των ανθρώπων βελτιώθηκε. Τα σπήλαια φωτίσθηκαν και ζεστάθηκαν, τα φαγητά μαγειρεύτηκαν. Το κυνήγι έγινε πιο εύκολο, η επιφάνεια της γης διαχειρίζονταν πιο εύκολα αφού με μια σπίθα καθάριζαν τεράστιες εκτάσεις από δάση, η άμυνα και η επίθεση σε άλλες φυλές απέκτησε καινούργια ποικιλία. Η φωτιά βοήθησε όσο κανένα άλλο στοιχείο της φύσης στη διαμόρφωση των κοινωνιών. Σύντομα έγινε μέρος της θρησκείας, μπλέχθηκε με τους μύθους, σε προηγμένους λαούς απετέλεσε πηγή φιλοσοφικού και θεολογικού στοχασμού, στα ανήσυχα μυαλά των τεχνιτών έγινε εργαλείο για το λιώσιμο των μετάλλων. Με τη φωτιά πέρασαν οι ανθρώπινες κοινωνίες από τη λίθινη εποχή στην εποχή των μετάλλων. Χρήσιμα εργαλεία, χρηστικά πήλινα σκεύη, άχρηστα όμως θαυμάσια κοσμήματα, περνούσαν μέσα από τις φλόγες και γίνονταν μέρος του ανθρώπινου πολιτισμού. Η Ελλάδα που είναι μια περιοχή του πλανήτη, που οι κλιματικές συνθήκες ευνοούν την ανάπτυξη του μυαλού και του πολιτισμού, η φωτιά απέκτησε πολύ μεγαλύτερες διαστάσεις. Πέρα από το ορατό της τμήμα, που ζέσταινε τα σπίτια και τα εργαστήρια των ντόπιων κατοίκων, υπήρξε και το αόρατο που ζέστανε τις καρδιές και τα μυαλά τους. Η φωτιά έγινε σύμβολο ανάπτυξης και δημιουργίας. Έγινε όπλο στα χέρια των θεών για να λύνουν τις μεταξύ τους διαφορές και τις διαφορές τους με τους ανθρώπους. Θεωρήθηκε πηγή ζωής, ποτέ καταστροφής. Έγινε μέσω εξαγνισμού και όχι τιμωρίας. Ήταν τόσο πολύτιμη που έπρεπε να θυσιαστεί ένας θεός ο Προμηθέας για να αποκτηθεί από τους ανθρώπους. Για να φθάσει στους Προσωκρατικούς φιλοσόφους να θεωρηθεί και ως τη βάση της ζωής, με αποκορύφωμα τη ρήση του Ηράκλειτου, ότι «τον κόσμο τούτο, τον ίδιο για όλους, δεν τον δημιούργησε κάποιος από τους θεούς ή από τους ανθρώπους, αλλά πάντα θα υπήρχε και θα υπάρχει και θα είναι πυρ αείζωο, που ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο». Από τη φωτιά λοιπόν προήλθε το νερό, ο αέρας η γη κ.λ.π. και όταν αυτά χάνονται πάλι φωτιά γίνονται. 3

4 Στην εργασία αυτή γίνεται μια προσπάθεια να αναλυθεί ο ρόλος της φωτιάς στην εξέλιξη των ανθρωπίνων κοινωνιών και η επίδρασή της στην διαμόρφωση της Ελληνικής κοινωνίας κατά τους προϊστορικούς χρόνους. Καταγράφεται η αποτύπωση της δύναμη της φωτιάς ως φαινομένου, στην κουλτούρα του έθνους μας, τόσο στην καθημερινή υλική ζωή, όσο και στην πνευματική μας ζωή. Μπορεί να ακούγεται παράξενο όμως πολλά σημερινά έθιμα, όπως η πυροβασία ή το πήδημα της φωτιάς κρατούν εδώ και χιλιάδες χρόνια, όταν η εξαγνιστική δράση της φωτιάς αποτελούσε πίστη των προγόνων μας. Καταγράφονται οι διαδικασίες που η φωτιά έγινε από ανεξέλεγκτο και καταστροφικό φυσικό φαινόμενο σε ελέγξιμο και χρήσιμο εργαλείο. Καταγράφονται οι μύθοι που δημιουργήθηκαν για να εξηγηθεί η δυνατή αυτή σχέση της φωτιάς με την εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας. Οι θεοί, ή ημίθεοι, οι τιτάνες οι γίγαντες και όλα τα υπόλοιπα πρόσωπα που συνδέθηκαν με τα γοητευτικότερα ελληνικά παραμύθια, καταγράφονται στο μέτρο του δυνατού. Περιγράφονται τα σημαντικότερα επιτεύγματα της ελληνικής νόησης που έδωσαν στη χρήση της φωτιάς νέες δυνατότητες. Εισαγωγή Από τη στιγμή που ο άνθρωπος εμφανίστηκε στη γη με τη σημερινή του μορφή, κύριο χαρακτηριστικό του είναι η μεγάλη προσαρμοστική του ικανότητα, (πολύ μεγαλύτερη από όλα τα υπόλοιπα είδη έμβιων όντων). Μπόρεσε να εγκατασταθεί και να επιβιώσει, δημιουργώντας οργανωμένες κοινωνίες, από τον ισημερινό μέχρι και τους πόλους. Δημιούργησε καταφύγια που στη συνέχεια τα εξέλιξε σε σπίτια. Έφτιαξε ενδύματα. Ενώ τα υπόλοιπα ζώα κτίζουν φωλιές ή ανοίγουν τρύπες στο έδαφος για να κατοικήσουν, ο άνθρωπος προσάρμοσε το χώρο που ζει ανάλογα με το τοπικό περιβάλλον (θερμοκρασία, διαθέσιμη πρώτη ύλη, αριθμό στεγασμένων ατόμων κ.λ.π.). Οι άνθρωποι οικοδόμησαν σε βουνοπλαγιές, σε νησιά, σε ζούγκλες, σε στέπες, σε βάλτους, σε νερά. Οργανώθηκαν σε μικρές ή μεγάλες κοινωνίες, δημιούργησαν κατά τόπους ήθη και έθιμα, θρησκείες και πολιτισμούς. Παρά τις μεγάλες αποστάσεις που τους χώριζαν, τα κύρια χαρακτηριστικά της εξέλιξης των κοινωνιών τους, εξελίσσονταν με τον ίδιο τρόπο. Το κυνήγι, η γεωργία, η κτηνοτροφία και αργότερα το εμπόριο, μπορεί να παρουσίαζαν διαφορές, όμως στη βασική φιλοσοφία τους είχαν παράλληλη εξέλιξη. Κύριο μέσο για την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους, σε κάθε γωνία του πλανήτη υπήρξε η δυνατότητα δημιουργίας εργαλείων και ο έλεγχος της φωτιάς. Και ενώ τα εργαλεία 4

5 παρουσίασαν πολύ μεγάλη εξέλιξη, ο έλεγχος της φωτιάς ουσιαστικά είχε μόνο μια εξέλιξη που είχε να κάνει με την ικανότητα ανάμματός της. Υπολογίζεται ότι ο άνθρωπος χρησιμοποίησε τα εργαλεία και την οικιακή χρήση της φωτιάς πριν από χρόνια. Ο έλεγχος της φωτιάς απετέλεσε ένα επίτευγμα και δημιούργησε τον ουσιαστικό παράγοντα για τη μετάβαση του ανθρώπου από τον κυνηγό των δασών της Παλαιολιθικής Εποχής στον μόνιμα εγκαταστημένο σε χωριά αγρότη της Νεολιθικής Εποχής και από εκεί στις πιο σύγχρονες κοινωνίες του χαλκού, του ορείχαλκου και του σιδήρου. Χάρη στον έλεγχο της φωτιάς επιβίωσε κατά τις παγετώδεις περιόδους. Στην αρχή χρησιμοποίησε τη φωτιά για τη θέρμανσή του, το φωτισμό του, το μαγείρεμα της τροφής του, για την αποψίλωση της γης. Στη συνέχεια τη χρησιμοποίησε για την επεξεργασία του πηλού και την κατασκευή αγγείων, την επεξεργασία του χαλκού και του κασσίτερου, να τα συνδυάσει και να δημιουργήσει το μπρούτζο και στη συνέχεια το σίδηρο. Η Παλαιολιθική κατοίκιση στον Ελλαδικό χώρο. Η Παλαιολιθική εποχή αντιστοιχεί στη γεωλογική περίοδο του Πλειστόκαινου ή εποχή των Παγετώνων και καλύπτει το χρονικό διάστημα από 2 εκατομμύρια μέχρι χρόνια περίπου πριν από σήμερα. Στη διάρκεια της μακράς αυτής περιόδου σημειώθηκαν στην περιοχή του σημερινού ελλαδικού-αιγιακού χώρου σημαντικές γεωμορφολογικές και κλιματολογικές αλλαγές, οι οποίες ήταν καθοριστικές για την πανίδα, τη χλωρίδα και για την επιβίωση του παλαιολιθικού ανθρώπου στην περιοχή. Η φωτιά παίζει αυτή την δύσκολη περίοδο καθοριστικό ρόλο στην επιβίωση του ανθρώπινου είδους. Τη στιγμή που τα λιγότερο προσαρμοσμένα φυτικά και ζωικά είδη εξαφανίζονταν, ο άνθρωπος όχι μόνο επέζησε, αλλά διαμόρφωσε νέες εσωτερικές κοινωνικές σχέσεις, που τα αποτελέσματά τους είναι ορατά μέχρι και σήμερα. Καθώς το κλίμα την εποχή της αρχής των παγετώνων γινόταν όλο και πιο ψυχρό οι πρωτόγονοι άνθρωποι χρειάστηκε να προφυλαχτούν από το κρύο. Αυτό μόνο με δύο τρόπους το κατάφεραν και μάλιστα συνδυάζοντάς τους. Ο ένας ήταν να καταφύγουν στα βαθύτερα τμήματα των σπηλαίων, των οποίων η θερμοκρασία είναι συνήθως σταθερή γύρω στους 18 o C. Ο άλλος ήταν να ζεσταθούν με τις φωτιές. Η φωτιά στο σπήλαιο απετέλεσε απ την αρχή το κέντρο αναφοράς της ζωής των ανθρώπων. Όχι μόνο ζέσταινε, αλλά και φώτιζε τους μόνιμα σκοτεινούς χώρους. Οι τραχιές 5

6 αυτές συνθήκες διαβιώσεως έφεραν τα μέλη της κοινωνίας πιο κοντά. Η εξοικονόμηση καυσίμων τους υποχρέωνε πολλούς μαζί να ζεσταίνονται και να φωτίζονται στον ίδιο χώρο. Η κοινωνία γίνονταν πιο σφιχτή. Υπάρχουν ορισμένες αόριστες ενδείξεις, ότι μεταξύ των πρωτόγονων όντων ο οικογενειακός δεσμός αναπτύχθηκε εντονότερα παρά ποτέ προηγουμένως. Η τελετουργική ταφή, η τοποθέτηση τροφής και όπλων δίπλα στους νεκρούς, που ανακαλύπτονται γι αυτήν την περίοδο του ανθρώπου, είχε αναπτυχθεί ιδιαίτερα και αποδεικνύει την κοινωνική συμβίωση. Όμως καθώς τα μέλη της κοινωνίας μέσα στις σπηλιές αύξαναν, η ενιαία εστία δεν έφθανε. Χρειάστηκε μερικά μέλη σχηματίζοντας πρωτόγονες οικογένειες, να δημιουργήσουν νέες εστίες και μετά πάλι άλλες. Έτσι η οικογένεια έπαιρνε σιγά-σιγά τη μορφή πιο ολοκληρωμένης και αυτόνομης κοινωνικής οργάνωση. Η γλώσσα ως επικοινωνιακό μέσο, άρχισε να εμπλουτίζεται με νέο λεξιλόγιο. Οι περισσότερες φυλές που έζησαν στα σπήλαια εκείνα τα δύσκολα χρόνια, ανέπτυξαν υποχρεωτικά μία κυνηγετική οικονομία. Όταν αντιλήφθηκαν ότι το κρέας διατηρημένο στον πάγο έξω από την σπηλιά διατηρούνταν πιο μεγάλο διάστημα, δημιούργησαν υπαίθριες αποθήκες. Στη συνέχεια για να το ξεπαγώσουν χρειάσθηκε και πάλι η φωτιά. Σύντομα διαπιστώθηκε ότι το ψημένο κρέας ήταν πιο εύγεστο. Έτσι ξεκίνησε η χρήση της φωτιάς για το μαγείρεμα. Η συνηθισμένη ομάδα που μπορούσε ζήσει γύρω από μια εστία φωτιάς ήταν περίπου 20 με 30 άτομα. Έτσι ανάλογα με τον πληθυσμό υπήρχαν και εστίες. Όμως κατά τις εποχές του χρόνου που η τροφή ήταν περισσότερο άφθονη και η συγκέντρωσή της λιγότερο επίπονη, ολόκληρη η φυλή συγκεντρώνονταν μαζί και οργάνωνε πανηγύρια από τη μια τιμώντας το γεγονός και από την άλλη βεβαιώνοντας την ενότητά της με χορούς γύρω από μεγάλες φωτιές. Καθώς οι άνδρες απουσίαζαν για κυνήγι στα παγωμένα εδάφη, οι γυναίκες παρέμεναν στις σπηλιές διατηρώντας συνεχώς, αναμμένες τις εστίες. Ο έλεγχος του βασικού μέσου επιβίωσης χάρισε στη γυναίκα της εποχής μεγάλο σεβασμός και δύναμη. Έτσι άρχισε η μακρά μητριαρχική περίοδος του ανθρώπου, που τερματίσθηκε ουσιαστικά με το λιώσιμο των πάγων και το τέλος της προϊστορικής περιόδου. Η ανάγκη διατήρηση της φωτιάς πέρασε μέσα από τους αιώνες ως τελετουργικό έθιμο, με συνέχειά τους κατά τους ιστορικούς χρόνους τις Εστιάδες οι οποίες είχαν ως μόνο καθήκον με ποινή το θάνατο να κρατούν αναμμένη τη φλόγα στο ναό της Θεάς Εστίας. 6

7 Σε περιοχές του πλανήτη που δεν καλύφθηκαν από πάγους και οι άνθρωποι δεν κατέφυγαν σε σπήλαια σπάνια επικράτησε η μητριαρχική κοινωνία. Στην Αφρική δεν βρέθηκαν ίχνη σπηλαιόβιας ζωής. Δεν υπάρχουν επίσης ίχνη Αφρικανών, που χρησιμοποιούσαν τη φωτιά πριν από τη νεολιθική περίοδο. Πολύ αργότερα όταν έγιναν κτήτορες και χρήστες της φωτιάς, μπόρεσαν να κατοικήσουν τα τοπικά σπήλαια για να προστατευθούν από τα σαρκοφάγα ζώα. Τα σπήλαια ήταν διαρκώς κατειλημμένα από τον άνθρωπο σε όλους τους Νεοπαλαιολιθικούς και μεσολιθικούς χρόνους. Οι τρωγλοδύτες ζούσαν στο εξωτερικό τμήμα των σπηλαίων, όπου συνδύαζαν το φως της ημέρας και την εύκολη διαφυγή του καπνού από τις μεγάλες φωτιές που σχεδόν δεν έσβησαν ποτέ. Όμως με τη χρήση δαυλών έμπαιναν βαθύτερα στα σπήλαια, όπου στους κατασκότεινους χώρους πραγματοποιούσαν τις μαγικές ιεροτελεστίες τους, ξεκινώντας έτσι οι διαφορές θρησκευτικές ιεροτελεστίες τους, ξεκινώντας έτσι οι διάφορες θρησκευτικές δοξασίες. Παράλληλα πρωτόγονοι άνθρωποι με καλλιτεχνικές ανησυχίες και ευαισθησίες άρχισαν κάτω από το φως των πυρών να δημιουργούν τα πρώτα καλλιτεχνήματα στους τοίχους των σπηλαίων. Σε πολλές περιοχές παγετώνων η σπηλαιογραφίες παρέμειναν μέχρι σήμερα, δείχνοντας ότι ο άνθρωπος γεννήθηκε ως δημιουργός και όχι ως παθητικό ον, στον πλανήτη. Στον Ελλαδικό χώρο η κατάσταση ήταν η ίδια. Η τοπική γεωλογία με τα ασβεστολιθικά εδάφη ευνόησε τη δημιουργία μικρών και μεγάλων σπηλαίων. Στα περισσότερα από αυτά υπάρχουν ίχνη κατοίκησης από την προϊστορική περίοδο. Κατοικήσιμα σπήλαια στον Ελλαδικό χώρο. Γενικά η κατοίκηση στον Ελλαδικό χώρο εντοπίζεται σε σπήλαια, βραχοσκεπές και σε υπαίθριες θέσεις. Ανάμεσα στις σημαντικότερες περιοχές της Παλαιολιθικής Περιόδου στην Ελλάδα ξεχωρίζουν το σπήλαιο Θεόπετρα στη Θεσσαλία και το σπήλαιο Φράγχθι Ερμιονίδας, τα οποία κατοικήθηκαν σχεδόν χωρίς διακοπή σε όλες τις φάσεις της Παλαιολιθικής, καθώς επίσης και κατά τη Μεσολιθική περίοδο. Ελάχιστες είναι μέχρι στιγμής οι θέσεις της Κατώτερης Παλαιολιθικής, ενώ περισσότερα είναι τα στοιχεία για τη Μέση και την Ανώτερη Παλαιολιθική. Το γεγονός θα πρέπει να αποδοθεί εν μέρει στην έντονη τεκτονική δραστηριότητα στον ελλαδικό χώρο και 7

8 στις αυξομειώσεις της θαλάσσιας στάθμης του Αιγαίου, που εξαφάνισαν κάθε ίχνος κατοίκησης από κάποιες γεωγραφικές περιοχές. Τα ελληνικά σπήλαια, με τον τεράστιο πλούτο διαχρονικής ανθρώπινης και ζωικής παρουσίας που διαθέτουν, σε συνδυασμό με τον αριθμό τους που είναι από τους μεγαλύτερους στο κόσμο, είναι μοναδικά, σπάνια και πλουσιότατα υπαρκτά μουσεία. Στον ελληνικό χώρο τα σπήλαια διανοίχτηκαν σταδιακά κατά την τριτογενή και τεταρτογενή περίοδο και έχουν υποστεί μέχρι τη σύγχρονη εποχή πολλές μεταβολές στη συμπεριφορά και τη δράση τους. Η τεράστια ποσότητα ασβεστόλιθου που καλύπτει την επιφάνεια της Ελλάδας (65% περίπου) είναι η αιτία για τον μεγάλο αριθμό σπηλαίων της χώρας, γιατί ο ασβεστόλιθος είναι το πέτρωμα που υφίσταται τη μεγαλύτερη διάβρωση (καρστοποίηση). Τα ελληνικά σπήλαια χρησιμοποιήθηκαν πριν από την Παλαιολιθική Εποχή από διάφορα ζώα και οπωσδήποτε αποτέλεσαν προστατευτικά καταφύγια- κατοικίες των πρωτόγονων ανθρώπων (του Έλληνα Αρχανθρώπου ) της Παλαιολιθικής και Νεολιθικής περιόδου («Κόκκινες Πέτρες» Πετραλώνων Χαλκιδικής, «Αλεπότρυπα» Δυρού, «Φυτίδι» Κεφαλονιάς, «Ασφέντου» Σφακιών Κρήτης, «Διός» Νάξου, «Κύκλωπα» της νήσου Γιούρα των Β.Σποράδων, «Θαρούνια» Εύβοιας, «Φράγχθι» Αργολίδας κλπ). Από τη Παλαιολιθική Εποχή έως τις μέρες μας χρησιμοποιήθηκαν και ως τόποι λατρείας. Μέσα σε αυτά λατρεύτηκαν από τους πρωτόγονους ανθρώπους οι σταλαγμίτες ως θεότητες. Σε αυτά εγκατάστησαν τους θεούς τους οι αρχαίοι Έλληνες. Οι ωραιότεροι μύθοι της Μυθολογίας μας βρήκαν τη μεγαλειώδη έκφρασή τους μέσα στα σπήλαια. «Νυμφαία άντρα», «Πάνεια», «Πλουτώνια». Οι διάφορες παραδόσεις και θρύλοι για νεράιδες, δράκοντες και δαίμονες, συνδέθηκαν με τα σπήλαια. Πάρα πολλά ελληνικά σπήλαια στεγάζουν χριστιανικά μοναστήρια, εκκλησάκια και πολλές κοιλότητες σε απόκρημνες πλαγιές χρησιμοποιήθηκαν από μοναχούς για ασκηταριά. Ακόμα και σήμερα υπάρχουν άνθρωποι στην Ελλάδα που είναι εγκατεστημένοι μόνιμα σε σπήλαια (τρωγλοδύτες). Είναι τα πελασγικά σπήλαιααιολικά ή τεχνητά- διανοιγμένα σε πωρόλιθο, που βρίσκονται στις πλαγιές της Ακρόπολης και στο Καλαί Διδυμοτείχου. Ειδικότερα στο Καλαί, υπάρχουν 200 περίπου σπήλαια όπου μέσα, ζουν εγκατεστημένες μόνιμα πριν από πολλά χρόνια, 120 οικογένειες, που αποτελούν σήμερα κοινότητα με πρόεδρο και συμβούλους. 8

9 Παλαιολιθικά ευρήματα από τον ελλαδικό χώρο αναφέρονται για πρώτη φορά το 1867, ενώ οι πρώτες οργανωμένες έρευνες σε παλαιολιθικές θέσεις έγιναν στο διάστημα από τον Αυστριακό Markovits. Η πρώτη ανασκαφή παλαιολιθικής θέσης πραγματοποιήθηκε το 1942, στο σπήλαιο Σεϊντί Βοιωτίας από το Γερμανό Stampfuss. Η συστηματική όμως έρευνα της Παλαιολιθικής στην Ελλάδα έγινε στη δεκαετία από αγγλικές, αμερικανικές και γερμανικές αποστολές στην Ήπειρο, τη Μακεδονία, τη Θεσσαλία και την Πελοπόννησο. Οι αποστολές αυτές συνέταξαν το χάρτη με τις παλαιολιθικές θέσεις στον ελλαδικό χώρο. Ο χάρτης αυτός εμπλουτίζεται από τη δεκαετία του 1980 και εξής διαρκώς με νέες θέσεις, που εντοπίζονται σε συστηματικές επιφανειακές έρευνες και ανασκαφές, οι οποίες πραγματοποιούνται από την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας του ελληνικού υπουργείου Πολιτισμού. Στη συνέχεια περιγράφονται δύο από τα γνωστότερα σπήλαια στην Ελλάδα, το σπήλαιο των Πετραλώνων και το σπήλαιο Κλαμακίων της Μάνης. Σπήλαιο Πετραλώνων Η πρωιμότερη ένδειξη ανθρώπινης παρουσίας στην Ελλάδα είναι το ανθρώπινο κρανίο που βρέθηκε στα Πετράλωνα Χαλκιδικής και ανήκει στον ανθρωπολογικό τύπο του Homo sapiens praesapiens ( περίπου ετών). Τα μέχρι στιγμής γνωστά ανθρωπολογικά και αρχαιολογικά ευρήματα επιτρέπουν τη διαίρεση της Παλαιολιθικής στην περιοχή του Αιγαίου σε Κατώτερη ( ), Μέση ( ) και Ανώτερη Παλαιολιθική ( πριν από σήμερα). Στο σπήλαιο των Πετραλώνων βρέθηκαν, τα παλαιότερα ίχνη φωτιάς που άναψε ποτέ ανθρώπινο χέρι στον πλανήτη ηλικίας ετών και τα οποία καταρρίπτουν τις θεωρίες περί μη αυτοχθονίας των ανθρώπων της ευρύτερης περιοχής της χερσονήσου του Αίμου. Έχουν βρεθεί στο 23ο και 24ο στρώμα (της Τομής Γ') και πρόκειται για καμένα κόκαλα, στάχτες κτλ. τα οποία χρονολογήθηκαν με διάφορες μεθόδους και ιδιαίτερα με την μέθοδο της αντήχησης της περιστροφής των ηλεκτρονίων [Electron Spin Resonance (ESR)]. Η μέθοδος αυτή ανακαλύφθηκε από τον Ιάπωνα πυρηνικό φυσικό Μοτόγι Ικέγια, ο οποίος, μετά από πρόσκληση του δρ. Άρη Πουλιανού, επισκέφθηκε το σπήλαιο και την εφήρμοσε στα υπολείμματα της φωτιάς δίνοντας ηλικία περίπου ετών. Παλαιομαγνητικά στοιχεία και τα δεδομένα της πανίδος επιβεβαιώνουν την ηλικία αυτή. Έτσι στο στρώμα αυτό έχουμε βεβαιωμένες αποδείξεις για την ύπαρξη ανθρώπου στην 9

10 Ελλάδα πριν από ένα εκατομμύριο έτη περίπου. Σε βαθύτερα στρώματα η παρουσία του ανθρώπου έχει ακόμη μεγαλύτερη ηλικία. Σπήλαιο Καλαμακίων Μάνης Στους κατακόρυφους ψηλούς γκρεμούς που ορθώνονται πάνω από τη δυτική ακτή της Μάνης ανοίγονται πολυάριθμα σπήλαια, άλλα μικρά και άλλα μεγάλα. Τα περισσότερα από αυτά είχαν κατοικηθεί ήδη κατά την Παλαιολιθική Εποχή, όπως μαρτυρούν τα παλαιολιθικά κατάλοιπα που σώζονται. Ένα από τα πιο καλοδιατηρημένα σπήλαια είναι αυτό που ανοίγεται στην τοποθεσία «στα Καλαμάκια», ακριβώς στην είσοδο του όρμου του Οιτύλου. Το σπήλαιο αυτό έχει διατηρήσει ολόκληρη σχεδόν την επίχωση του, πάχους 7 μέτρων περίπου, η οποία μάλιστα είναι αρκετά χαλαρή και προσφέρεται για ανασκαφή. Το σπήλαιο στα Καλαμάκια δέσποζε στο νότιο άκρο αυτή της κοιλάδας και αποτελούσε έτσι ένα ιδανικό τόπο εγκατάστασης, αφού οι ένοικοί του μπορούσαν να ελέγχουν από εδώ την είσοδο προς την κοιλάδα, να παρακολουθούν τις κινήσεις των ζώων και να οργανώνουν το κυνήγι τους. Οι ένοικοι του σπηλαίου ανήκαν στον τύπο του άνθρώπου του Νεάντερταλ (Homo sapiens neanderthalensis). Η ανασκαφή έχει φέρει ως τώρα στο φως ένα φρονιμίτη που ανήκε σε άτομο ετών και χαρακτηρίζεται από το μεγάλο μέγεθος, την περίπλοκη δομή και την «ανορθόδοξη» σύμφυση των ριζών του. Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν νομάδες και ζούσαν οργανωμένοι κατά μικρές ομάδες ως κυνηγοί και τροφοσυλλέκτες. Κυνηγούσαν σχεδόν αποκλειστικά αίγαγρους και πλατόνια, σπανιότερα αγριογούρουνα και ελάφια, ενώ σε εξαιρετικές περιπτώσεις κυνηγούσαν μεγάλα βοοειδή. Τα μικρότερα θηράματα τα μετέφεραν ολόκληρα στο σπήλαιο όπου τα τεμάχιζαν και τα έτρωγαν, ενώ τα μεγαλύτερα τα τεμάχιζαν στο τόπο του κυνηγιού και μετέφεραν στο σπήλαιο μόνο τα καλύτερα κομμάτια τους. Το κρέας το έτρωγαν συνήθως ψημένο. Αφού μαδούσαν τα κόκαλα, στο τέλος τα έσπαζαν προκειμένου να γλείψουν το πλουσιότατο σε θερμίδες μεδούλι τους. Έτσι, τα περισσότερα κόκαλα που φέρνει στο φως η ανασκαφή είναι κατακερματισμένα. Κέντρο της εγκατάστασης και απαραίτητο στοιχείο της ήταν η εστία. Στη διάρκεια κάθε εγκατάστασης μέσα στο σπήλαιο, οι άνθρωποι άναβαν μία ή περισσότερες φωτιές. 10

11 Συνήθως τις άναβαν απευθείας στο έδαφος, δίχως προηγούμενη διαμόρφωση του. Μερικές φορές όμως κατασκεύαζαν μια πραγματική εστία, δηλαδή ένα αβαθή λάκκο οριοθετημένο με μικρές ή μεγάλες πέτρες. Άλλοτε πάλι, μια σειρά από λίγες μεγάλες πέτρες, σε πλευρά, προστάτευε τη φωτιά από κάποιο ρεύμα αέρα. Οι ένοικοι του σπηλαίου άναβαν φωτιές σε διάφορα σημεία, τα οποία διαφέρουν συνήθως από τη μια εγκατάσταση στην άλλη. Εκεί όμως που την άναβαν σχεδόν ανελλιπώς, ήταν ακριβώς κάτω από την κορυφή της αψίδας που σχηματίζει η οροφή, 5 περίπου μέτρα μέσα από το στόμιο. Φαίνεται πως εκεί ήταν κάθε φορά το κέντρο της εγκατάστασης. Το άναμμα της φωτιάς Η απόκτηση και η χρήση της φωτιάς, απετέλεσαν ένα από τα πρώτα και πιο σημαντικά επιτεύγματα του ανθρώπου. Μπορεί για χιλιάδες χρόνια να μην γνώριζαν τον τρόπο να την ανάψουν, όμως έμαθαν να την χρησιμοποιούν διατηρώντας την από αυτές που άναβαν με φυσικό τρόπο (κεραυνοί, ηφαίστεια, αυταναφλέξεις κ.λ.π.). Διατηρούσαν τις φωτιές αυτές διαρκώς αναμμένες, ακόμη και στα μονόξυλά τους, σε μικρές εστίες κυρίως από άργιλο. Υπάρχουν πολλές συζητήσεις για το πού και ποιοι έμαθαν να ανάβουν μόνοι τους τη φωτιά. Οι αντιγνωμίες αυτές μας επιτρέπουν να θεωρήσουμε ότι σε περιόδους που η πληροφορία από περιοχή σε περιοχή έρεε πολύ αργά, ότι το καταπληκτικό αυτό επίτευγμα έγινε συγχρόνως (με την ευρύτερη έννοια του όρου) σε διαφορετικά σημεία του πλανήτη. Η μετάβαση από τον έλεγχο της φωτιάς, μέχρι την ανακάλυψη τεχνικών για την πρόκλησή της απαίτησε μεγάλο χρονικό διάστημα. Οι πρώτες ενδείξεις ότι ο άνθρωπος μπορούσε να ανάβει μόνος του τη φωτιά, ανάγονται στους νεολιθικούς χρόνους. Σε πολλές νεολιθικές περιοχές της Ευρώπης βρέθηκαν κομμάτια πυριτόλιθου και σιδηροπυρίτη, καθώς και τρυπάνια. Το σημαντικό είναι ότι παντού αναπτύχθηκαν δύο πανομοιότυπες μέθοδοι: το άναμμα της φωτιάς με παραγωγή σπινθήρα από το κτύπημα δύο πυριτόλιθων, και από την τριβή δύο ξύλινων επιφανειών μεταξύ τους. Και στις δύο μεθόδους χρησιμοποιήθηκε στην πραγματικότητα η δυνατότητα να αυξάνει η θερμότητα ενός σώματος με την τριβή του. Μία μυτερή ράβδος από σκληρό ξύλο 11

12 που συστρέφεται ανάμεσα στις παλάμες και πιέζεται σε μια τρύπα στο άκρο μιας ράβδου από μαλακότερο ξύλο είναι σήμερα παγκοσμίως γνωστός τρόπος ανάμματος φωτιάς. Από την άλλη μία σκληρή πέτρα από πυριτόλιθο προκαλεί σπίθες, όταν συγκρούεται με μια παρόμοια πέτρα από σιδηροπυρίτη. Έτσι εξελίχθηκαν οι πρωτόγονοι αναπτήρες (τσακμάκια) που απετέλεσαν βασικό τρόπο ανάματος της φωτιάς μέχρι πριν ελάχιστες δεκαετίες. Οι ύλες που χρησιμοποίησε ο άνθρωπος για το άναμμα της φωτιάς είναι πολλές και διάφορες: στερεές, υγρές και αέριες, φυσικές και τεχνητές, όπως τα ξύλα, οι γαιάνθρακες, ο ανθρακίτης, ο λιγνίτης, η τύρφη, τα αέρια που υπάρχουν στη φύση μόνα τους και τα φυσικά ξυλοκάρβουνα. Αργότερα όταν δημιούργησαν πέτρινους λύχνους, που έκαιγαν λίπος, χρησίμευαν για φωτισμό και θέρμανση των σκοτεινών σπηλαίων. Γενικά η καύσιμη ύλη ήταν άφθονη εκείνη την εποχή. Τα απέραντα δάση και τα θαμνοτόπια περιέβαλαν τους κυνηγότοπους, τις βοσκές και τις γεωργικές καλλιέργειες. Ήδη οι κυνηγοί της παλαιολιθικής περιόδου χρησιμοποιούσαν τη φωτιά για το ψήσιμο του κρέατος. Δεν έχει διαπιστωθεί ότι το βρασμένο φαγητό ήταν γνωστό πριν από την ανακάλυψη της αγγειοπλαστικής, όμως είναι πιθανόν στη Νεοπαλαιολιθική εποχή να βράζουν το φαγητό τους μέσα σε δερμάτινα δοχεία. Είναι γεγονός ότι μέχρι τη νεολιθική περίοδο δεν βρέθηκαν ίχνη στις σπηλαιώδεις κατοικίες. Την ίδια εποχή η φωτιά χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή των διάφορων εργαλείων και όπλων. Ένα πλήρες ακόντιο που βρέθηκε μέσα στο σκελετό ελέφαντα στην Κεντρική Ευρώπη, φαίνεται ότι είχε γίνει επεξεργασία της αιχμής με φωτιά. Τα μονόξυλα της εποχής τα σκλήραιναν με τη φωτιά επίσης, (για παράδειγμα στο Περθ της Σκοτίας βρέθηκε μονόξυλο από δασική πεύκη, που δουλεύτηκε με τη βοήθεια της φωτιάς.) 12

13 Η χρήση της φωτιάς κατά τη Νεολιθική Περίοδο Υπήρχαν περίπου κυνηγοί την εποχή εκείνη. Ήδη οι άνθρωποι ανέπτυξαν το πνεύμα τους, τη φαντασία και την επιδεξιότητα. Όμως ήσαν ακόμη απόλυτα εξαρτημένοι από τη φύση (για στέγη, ρούχα και τροφή). Επειδή αυτά ήσαν αβέβαια, οι άνθρωποι τις εποχής εκείνης ήταν πάντα σε κίνηση. Η πιο σημαντική αλλαγή έγινε όταν ο άνθρωπος άρχισε να ελέγχει το φυσικό του περιβάλλον και μπορούσε να μένει στο ίδιο μέρος για μεγαλύτερο διάστημα. Για να διανοίξει ο άνθρωπος μέσα στα πυκνά δάση της εποχής εκείνης τους χώρους για τα πρώτα χωριά του, χρησιμοποίησε τη φωτιά. Στον ελληνικό χώρο αναπτύσσονται ο προ-σέσκλου πολιτισμός της Θεσσαλίας, και ο πολιτισμός της Θερμής της Λέσβου όπου επεξεργάζονταν ήδη ο χαλκός. Παρόλο ότι ασχολήθηκαν ιδίως οι δεύτεροι με το εμπόριο του Αιγαίου, εν τούτοις το θεμέλιο της οικονομίας τους ήταν η γεωργία και η κτηνοτροφία. Όμοιοι χαλκολιθικοί συνοικισμοί ξεπρόβαλλαν σε όλο το Αιγαίο, και ιδιαίτερα στις Κυκλάδες. Γύρω στο π.χ. είχαν ιδρυθεί πλήθος νεολιθικών χωρών στη Θεσσαλία και την Κεντρική Ελλάδα. Οι άνθρωποι του Σέσκλου ήταν ειρηνικοί από τη φύση τους. Δημιουργούσαν αγρούς και λιβάδια καθαρίζοντας το έδαφος με τη φωτιά. Έκαναν εποχικές μετακινήσεις με τα κοπάδια τους όπου επίσης χρειάζονταν μεγάλες βοσκήσιμες εκτάσεις που άνοιγαν επίσης με τη φωτιά, διαδικασία που χρησιμοποιείται μέχρι και τις μέρες μας. Στη Μακεδονία οι σκληροί χειμώνες και τα πυκνά δάση υπήρξε η αιτία οι πολιτιστικές εξελίξεις να υστερούν σε σχέση με την υπόλοιπη Ελλάδα και να δείχνουν περισσότερο κέντρο-ευρωπαϊκή συγκρότηση. Ζούσαν σε σπίτια από άψητους πλίνθους, που τα θέρμαιναν με τη χρήση φωτιάς. Στις μεγάλες ελληνικές πεδιάδες το προσχωματικό έδαφος είναι ιδιαίτερα κατάλληλο για την πρωτόγονη γεωργία, γιατί αποστραγγίζονται εύκολα και είναι ελαφρά δασωμένα. Καθάριζαν με φωτιά το έδαφος και εφάρμοζαν τις καλλιέργειες, όμως το λεπτό έδαφος εξαντλείτο πολύ γρήγορα και η γονιμότητα μειώνονταν ταχύτατα. Ευτυχώς για τις πρωτόγονες κοινωνίες παραδίπλα υπήρχε πάντα παρθένο έδαφος. Έτσι το παλιό χωριό εγκαταλείπονταν και νέα αγροκτήματα ξεχερσώνονταν για να καλλιεργηθούν. Οι κάτοικοι εισχωρούσαν όλο και περισσότερο σε ένα πλατύ διάδρομο, που τους έφερνε μέσα από 13

14 ακατοίκητες εκτάσεις. Η έλλειψη οχυρωματικών έργων και η απουσία πολεμικών όπλων από τα νεκρικά αντικείμενα των Νεολιθικών τάφων αποτελούν ένδειξη ότι οι άνθρωποι ήσαν ειρηνικοί και ότι ο τρόπος αυτός ζωής ήταν αποδεκτός από όλους. Αργότερα στην πρώιμη Ορειχάλκινη Εποχή άρχισαν να εμφανίζονται όπλα, φανερώνει ότι οι άνθρωποι πολεμούσαν μεταξύ τους χωρίς να έχουν ανάγκη ζωτικού χώρου. Σύντομα η φωτιά έγινε μέρος της πολεμικής διαδικασίας. Στις συνεχώς εκτενέστερες νέες γεωργικές περιοχές, η συνηθισμένη μέθοδος ήταν να καλλιεργήσουν το έδαφος εντατικά και όταν πια έπαυε να αποδίδει, να εγκαταλείπεται μαζί με τα χωριά των καλλιεργητών και να καθαρίζεται άλλη γη, ακαλλιέργητη και παρθένα ακόμη. Αξιόλογες ενδείξεις για το καθάρισμα και το σκάψιμο παρθένων γαιών ανακαλύφθηκαν σε πολλά μέρη της Ευρωπαϊκής ηπείρου με την ανάλυση της γύρης. Στη Βόρεια Ευρώπη οι πρώτοι γεωργοί ήσαν αναγκασμένοι να καθαρίζουν τη γη με έναν τρόπο που φαίνεται ακόμη και σήμερα κουραστικός (κόψιμο και εκπρέμνωση). Στην Νότια Ευρώπη οι λαοί είχαν τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν, τη φωτιά γιατί τα δάση ήταν αείφυλλα σκληρόφυλλα πολύ εύφλεκτα κατά τη θερινή περίοδο. Συχνά οι έρευνες δείχνουν ότι υπήρξαν αιφνίδιες αλλαγές στη φυσική βλάστησης. Τα δασικά δέντρα και οι θάμνοι υποχωρούσαν πολύ γρήγορα σε σχέση με τα ποώδη φυτά πράγμα που δείχνει ότι υπήρξαν καθαρισμοί και ανοίγματα στα πυκνά δάση της εποχής εκείνης. Συγχρόνως ανακαλύφθηκαν υπολείμματα καμένων ξύλων και γύρη από καλλιεργημένα δημητριακά και από τα ζιζάνια που συνήθως αναπτύσσονται μόνο σε καλλιεργημένους αγρούς. Τα ανοίγματα αυτά στα μεσογειακά δάση είχαν γίνει σε διαφορετικούς χρόνους. Η επιστροφή του δάσους που ακολουθούσε αυτό το καθάρισμα διακρίνεται επίσης από την εμφάνιση ελαφρόσπορων ειδών όπως η σημύδα και στη συνέχεια ακολουθούσαν και τα υπόλοιπα όπως ακριβώς γίνεται και σήμερα σε εδάφη που καθαρίζονται από τη φωτιά και καλλιεργούνται για ένα διάστημα. Σε βαλτώδης περιοχές οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι υπήρχαν αλλεπάλληλοι τέτοιοι ορίζοντες με τέτοια ανοίγματα στην αρχή μικρής έκτασης, ύστερα πιο μεγάλοι και συνεχώς γίνονταν μεγαλύτεροι. Οι ερευνητές αυτοί επιμένουν ότι ο αγώνας με τα δάση γίνονταν τόσο με τη φωτιά, όσο και με το τσεκούρι για να εξασφαλισθούν βοσκότοποι και ζωοτροφές για τα κοπάδια και τα κατοικίδια ζώα και για εξασφάλιση λιβαδιών διαδικασία που συνεχίζεται ακόμη και σήμερα σε πολλές Μεσογειακές περιοχές, όπως και στην Ελλάδα. 14

15 Η κεραμική ήταν μια άλλη διαδικασία που απαιτούσε τη χρήση φωτιάς. Η κεραμική ως εφεύρεση παρουσιάστηκε σε πολλά και διαφορετικά μέρη του πλανήτη. Οι πρωτόγονοι άνθρωποι εύκολα κατέγραψαν τη χημική αλλοίωση που συμβαίνει στην πλαστική άργιλο, όταν σε θερμοκρασίες 450 ο -700 ο C αποβάλλει το νερό. Είναι φυσικό ότι όταν χρησιμοποιούσαν την άργιλο σε ένα καλάθι για να μη φεύγει το νερό και το καλάθι αυτό έπεφτε τυχαία στη φωτιά, το ξύλινο καλάθι καίγονταν και στη θέση του έμενε ένα πολύ σκληρό δοχείο. Το ίδιο παρατηρούσαν όταν έβαζαν τη φωτιά σε λασπωμένους φούρνους. Τα τοιχώματα της εστίας ή του λάκκου σύντομα γίνονταν σκληρά σαν πέτρα και αδιάβροχα από το νερό. Η πρώτη ύλη για την κεραμοποιία βρίσκεται σε ολόκληρο τον πλανήτη, το ίδιο και η φωτιά. Οι πρωτόγονοι αγγειοπλάστες έψηναν τα αγγεία τους μάλλον χωρίς να χρησιμοποιούν κλίβανο. Είναι πιθανόν ότι στοίβαζαν τα αγγεία σε ένα κοίλωμα του εδάφους με καύσιμα υλικά, όπως φρύγανα, ξερά χόρτα, άχυρα ή κοπριά. Οι πρωτόγονοι αυτοί κεραμικοί κλίβανοι είχαν το μειονέκτημα ότι απαιτούσαν τεράστιες ποσότητες θάμνων και φρύγανων που τα εξασφάλιζαν από τις γύρω περιοχές. Άλλη χρήση της φωτιάς που συνεχίζεται μέχρι και σήμερα είναι για το μαγείρεμα. Το βασικό στοιχείο για το μαγείρεμα τη Νεολιθική εποχή ήταν η εστία. Σε πολλά σπίτια υπήρχε θολωτός φούρνος από άργιλο. Στα μεγάλα σπίτια η εστία βρίσκονταν συνήθως στο εσωτερικό δωμάτιο και ο φούρνος στον πρόδρομο. Η εστία είχε πέτρες ώστε να στηρίζονται τα δοχεία για το μαγείρεμα. Οι φούρνοι χρησίμευαν για το ψήσιμο του ζυμαριού και πιθανά και του κρέατος. Η εποχή του ορείχαλκου Την εποχή του ορείχαλκου άρχισε η χρήση του ξύλινου άροτρου, που στην αρχή χρειάζονταν ανδρικά χέρια και στη συνέχεια χρησιμοποιούσαν και βόδια. Αυτό έκανε την καλλιέργεια ευκολότερη. Ενώ με την αξίνα καλλιεργούνταν μικρής έκτασης χωράφια, με το άροτρο ήταν δυνατή η καλλιέργεια μεγαλύτερων εκτάσεων. Η χρήση του αρότρου πολύ χονδρικά τοποθετείται γύρω στο π.χ.. Τότε άρχισαν να καθαρίζονται με τη χρήση της φωτιάς ακόμη μεγαλύτερες εκτάσεις. Εν τω μεταξύ άρχισε να παρατηρεί ο άνθρωπος της εποχής ότι ορισμένα μέταλλα γύρω του ήταν εύπλαστα και μπορούσε να τα δώσει σχήματα που ήταν επιθυμητά είτε ως 15

16 εργαλεία, είτε ως διακοσμητικά αντικείμενα. Ο χαλκός είναι από τα πρώτα μεταλλεύματα που ο άνθρωπος χρησιμοποίησε. Χρησιμοποιώντας τη φωτιά παρατήρησε όχι μόνο ήταν εύπλαστος, αλλά και εύτηκτος. Έτσι δημιούργησε νέους κλιβάνους, όπου με τη χρήση της φωτιάς άρχισε η τέχνη του σιδηρουργού. Σύντομα ανακάλυψε ότι με την επεξεργασία του χαλκού μπορούσε να δημιουργήσει έργα τέχνης μεγάλης σημασίας γι αυτόν, να ανακατεύει μεταλλεύματα ή μέταλλα για να δημιουργεί πιο σταθερά κράματα. Δεν είναι γνωστό ακόμη, που άρχισε για πρώτη φορά η χρήση της φωτιάς για το λιώσιμο του χαλκού. Μερικοί ισχυρίστηκαν ότι η ανακάλυψη ενός τόσο σημαντικού γεγονότος ήταν τυχαία. Δηλαδή κάποιος πρωτόγονος άνθρωπος είχε την ατυχία του να πέσει το χάλκινο εργαλείο μέσα στη φωτιά και να λιώσει. Αυτό όμως μάλλον δεν μπορεί να είναι σωστό. Η θερμοκρασία μιας φωτιάς από ξύλα μόλις φθάνει τους 600ο-700ο ενώ ο χαλκός λιώνει σε θερμοκρασία ο C. Επομένως ανακάλυψη της κατεργασίας με την φωτιά δεν ήταν ένα τυχαίο γεγονός. Η αναγωγή των οξειδίων του χαλκού και των ανθρακικών αλάτων του αποκτάει θερμότητα 700 ο -800 ο C, θερμοκρασίες που επίσης δύσκολα δημιουργούνται σε ανοιχτές εστίες. Η χρήση φυσητήρα θα μπορούσε να δημιουργήσει τόσο υψηλές θερμοκρασίες, όμως αυτοί δεν είχαν ανακαλυφθεί ακόμη. Η έρευνα έδειξε ότι μόνο ο κεραμικός κλίβανος θα μπορούσε να δώσει σχετικά υψηλές θερμοκρασίες. Όμως και σε αυτή ακόμη την περίπτωση θα έπρεπε ο κλίβανος να ήταν ακόμη άγνωστος εκείνη την περίοδο, όμως είναι η μόνη πιθανή εκτίμηση που μπορούμε να κάνουμε. Εκείνο όμως που μπορούμε να καταγράψουμε είναι ότι οι πρώτες επεξεργάσιμες μορφές χαλκού προέρχονται από περιοχές που συνδυάζουν άφθονη παρουσία του μετάλλου και πλούσια δάση, ώστε να παρέχεται στους μεταλλουργούς η μεγάλη ποσότητα καύσιμης ύλης που απαιτούνταν. Έτσι η φωτιά μετά την κεραμική έγινε αιτία να αναπτυχθεί η νέα τέχνη της μεταλλουργίας. το λιώσιμο του μετάλλου, η σφυρηλάτηση και η επεξεργασία αποτελούσαν συνολικά μια τέχνη. Η Κύπρος ήταν ίσως η σημαντικότερη περιοχή χαλκουργίας, ώστε το νησί από εκείνη την εποχή έγινε συνώνυμο με το συγκεκριμένο μέταλλο. Ήδη από το π.χ. η Κύπρος είχε δημιουργήσει τη μεταλλουργική σχολή. Από την Κύπρο η μεταλλουργία πέρασε στην Κρήτη όπου εκεί γνώρισε νέα άνθιση. Στις περιοχές όπου ο χαλκός είχε ανάμιξη με κασσίτερο και νικέλιο, η επεξεργασία του έδινε ένα ακόμη πιο σκληρό, αλλά και πιο επεξεργάσιμο υλικό τον μπρούτζο. Αμέσως μετά τη μεταλλουργία 16

17 άρχισαν να δέχονται για λιώσιμο ένα νέο υλικό που θα άλλαζε την οικονομία του κόσμου, το χρυσό. Την ίδια περίοδο άρχισε η ανάπτυξη της βιοτεχνίας του γυαλιού. Για την δημιουργία του γυαλιού χρησιμοποιήθηκε η φωτιά, ώστε να γίνεται η τήξη χαλαζιακής άμμου, μαρμαροκονίας και σόδας. Η συνέχιση του νεολιθικού τύπου γεωργίας δηλαδή η πυρπόληση των δασών και ο καθαρισμός του εδάφους για καλλιέργειες έδινε τη δυνατότητα για ολιγόχρονες παραμονές στον ίδιο τόπο. Οι συχνές μεταναστεύσεις για το σκοπό εξασφάλισης νέων καλλιεργούμενων εδαφών δεν επέτρεψαν τη δημιουργία και ανάπτυξη μεγάλων πόλεων. Οι Μυκηναίοι στους νεότερους χρόνους δημιούργησαν για το λόγο αυτό αποικίες σε όλα τα Μεσογειακά παράλια. Έτσι έλειψαν οι σταθερές συνθήκες που επέτρεψαν το σχηματισμό των σύγχρονων μεγάλων βασιλείων την Συρίας και της Αιγύπτου. Ο ξένος έμπορος, επομένως δεν έβρισκε μεγάλο εμπορικό κέντρο, όπου θα μπορούσε να πουλήσει τα αγαθά του. Πελάτες τους ήταν μικροί φύλαρχοι και οι υπήκοοί τους που δεν διέθεταν αγοραστικά μέσα. Έτσι στην Ελλάδα διαμορφώθηκε το πρόσωπο του εμπόρου, ως ελεύθερου επιχειρηματία, που χρησιμοποιεί την εφευρετικότητά του για να αντεπεξέλθει στις απαιτήσεις της πελατείας τους. Όμως και με τις συχνές τους μετακινήσεις, έγιναν αιτία να μεταφέρονται, όχι μόνο οι νέες ανακαλύψεις σε άλλες περιοχές αλλά και νέες ιδέες. Έτσι έμμεσα η χρήση της φωτιάς στην πυρπόληση των δασών, ουσιαστικά απετέλεσε τη δύναμη της ταχύτατης ανταλλαγής πολιτιστικών και επιστημονικών ανακαλύψεων, όχι μόνο στην Ελληνική χερσόνησο αλλά σε ολόκληρο το Μεσογειακό χώρο. Η φωτιά δημιουργεί την πρώτη τεχνολογική επανάσταση Η φωτιά σύντομα έδωσε στον άνθρωπο νέες δυνατότητες άγνωστες μέχρι τότε στον πλανήτη. Τυχαία γεγονότα εξήψαν τη φαντασία των πρωτόγονων ανθρώπων. Ένα μέταλλο που βρέθηκε στο πέρασμα μιας φυσικής φωτιάς ή ο πηλός που ξεραίνονταν κάτω από τις υψηλές θερινές θερμοκρασίες, δεν μπορούσε να περάσει απαρατήρητο από το ανήσυχο θηλαστικό. Δοκίμασε ο ίδιος να δημιουργήσει συνθήκες παρόμοιες με τις φυσικές φωτιές ή τις ακτίνες του ήλιου. Το αποτέλεσμα τον αποζημίωσε. Σύντομα απέκτησε τα πρώτα μαγειρικά πήλινα σκεύη και τα πρώτα μεταλλικά εργαλεία του. Η εποχή του λίθου τέλειωνε και μαζί του η πρωτόγονη ζωή των ανθρώπων. Η φωτιά σύντομα είναι το ισχυρότερο εργαλείο στη μεταλλουργία και στην κεραμική. 17

18 Μεταλλουργία Η χρήση των μετάλλων αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα στην εξέλιξη της ανθρώπινης τεχνολογίας. Το πως και πότε όμως αρχίζει αυτή η εξέλιξη είναι ένα άλλο ιστορικό πρόβλημα. Τα ευρήματα και οι ενδείξεις που ανακαλύπτονται καθημερινά μερικές φορές δεν συμφωνούν καθόλου με την ιστορία όπως την φανταζόμαστε. Επεξεργασία σιδήρου Τον έκτο αιώνα π.χ. ο Γλαύκος από την Χίο κατάφερε για πρώτη φορά να συγκολλήσει σίδηρο. Αυτό φυσικά άνοιξε ένα σωρό νέες δυνατότητες στις διάφορες κατασκευές. Σίδηρος μπορεί να παραχθεί από οξείδιο του σιδήρου στους 800 C. Η θερμοκρασία που λιώνει ο σίδηρος είναι περίπου 1450 C. Δεν είναι σίγουρο πότε εμφανίζεται ο σίδηρος στην Ελλάδα. Έχουν βρεθεί στις Μυκήνες και στην Πύλο δαχτυλίδια φτιαγμένα από σίδηρο και μάλιστα εμπλουτισμένα με νικέλιο ώστε να τον κάνουν ανοξείδωτο. Το νικέλιο υπάρχει άφθονο στην Ελλάδα (2η χώρα σε αποθέματα μετά τον Καναδά) αλλά για άγνωστους λόγους δεν εξορύσσεται πια. Αυτά χρονολογούνται κοντά στο 1500 π.χ. σε μία εποχή που νομίζαμε σαν του χαλκού! Η ευρύτερη χρήση του σιδήρου σε όπλα ή εργαλεία εμφανίζεται μετά το 1200 π.χ. Ο σίδηρος μετατρέπεται σε αρκετά σκληρότερο χάλυβα με θέρμανση (βαφή) στους C και εμπλουτισμό με άνθρακα. Μετά το πυρακτωμένο μέταλλο βυθίζεται σε νερό ή λάδι. Αυτό δημιουργεί ενώσεις καρβιδίων που κάνουν την σκληρότητα του σιδήρου μέγιστη. Για καλύτερη ελαστικότητα ο χάλυβας ξαναθερμαίνεται στους 250 C C. Με αυτόν τον τρόπο η ελαστικότητα που δίνεται στον χάλυβα τον κάνει κατάλληλο για ελατήρια. Η αντοχή του κατάλληλο για γρανάζια, και απ' ότι φαίνεται και τα δύο χρησιμοποιήθηκαν σε αρκετές μηχανές κυρίως ανύψωσης βαρών. Πώς νομίζετε ότι χτίστηκε ο Παρθενώνας σε 8 χρόνια, με επιχωματώσεις και ατέλειωτους εργάτες; Οι μηχανές είχαν δώσει ήδη πολύ αποτελεσματικότερες λύσεις! 18

19 Μία μεταλλουργική παράδοση που έφτασε μέχρι τις μέρες μας λέει ότι το πυρακτωμένο μέταλλο για να αποκτήσει την μέγιστη αντοχή, και αν ήταν κοπτικό να μην «στομώνει» εύκολα η κόψη του, έπρεπε να στραφεί κατά την ψύξη του προς τον βορρά. Άραγε υπήρξε γνώση για τον προσανατολισμό των στοιχειωδών μαγνητών του σιδήρου ή απλά τυχαία παρατήρηση; Καλλιτεχνική μεταλλουργία Απ' τα μεταλλικά ευρήματα της Μινωικής περιόδου παρατηρούμε ευχέρεια στην σφυρηλάτηση αλλά και στην χύτευση όπλων, εργαλείων αλλά και πολλών περίτεχνων κοσμημάτων. Η χρυσοχοΐα συναγωνίζεται την σύγχρονη σε τελειότητα. Αυτά πριν το 1450 π.χ. που σταματάει απότομα ο Μινωικός πολιτισμός ίσως απ' την έκρηξη του Ηφαιστείου της Θήρας. Στην Μυκηναϊκή περίοδο η μεταλλοτεχνία γνώρισε επίσης άνθιση. Κυρίαρχο μέταλλο εξακολουθεί να είναι ο χαλκός με προσμίξεις κασσιτέρου για βελτιωμένη σκληρότητα. Στους Μυκηναϊκούς τάφους βρέθηκαν πολλά χρυσά και αργυρά σκεύη και κοσμήματα. Οι τεχνίτες της εποχής εφαρμόζουν διάφορες τεχνικές όπως έλαση, σφυρηλάτηση, ένθεση, χρυσοκόλληση και επένδυση χωρίς πρόβλημα. Κράματα μετάλλων Ο χαλκός που χρησιμοποιούταν κυρίως τη Μινωική και Μυκηναϊκή εποχή εμπλουτιζόταν με κασσίτερο για να αυξηθεί η σκληρότητα και η αντοχή του. Ο κασσίτερος του προσέδιδε και πιο ανοιχτόχρωμη απόχρωση. Αυτός είναι ο γνωστός μπρούντζος. Ο ορείχαλκος, που μερικές φορές συγχέεται με τον μπρούντζο, είναι κράμα χαλκού και ψευδαργύρου και εμφανίζεται αρκετά αργότερα σαν οικονομικότερη λύση. Οι θερμοκρασίες που απαιτούταν στον κλίβανο για αυτά τα κράματα ήταν κοντά στους 800 C. Η κατασκευαστική ακρίβεια και η επιλεγμένη αντοχή έδωσαν την δυνατότητα κατασκευών ακριβείας όπως τα χιτώνια εμβόλων για τις αντλίες, μειωτήρες με γρανάζια, έδρανα αξόνων, κοχλίες κ.α. 19

20 Καμίνια Στο χωριό Στενό 6 χιλιόμετρα ανατολικά της Τρίπολης βρέθηκαν φούρνοι επεξεργασίας μετάλλων από το π.χ. Η έκταση και το μέγεθος των εγκαταστάσεων δείχνουν κάτι σχεδόν βιομηχανικών διαστάσεων! Στην Ικαρία στην παραλία του Κιονίου στην θέση Σιδερόκαψο βρέθηκε μία εξαιρετικά μεγάλων διαστάσεων μεταλλουργική κάμινος σιδηρομεταλλεύματος. Έχει διάμετρο 3,6 μ. και ύψος πάνω από 3,4 μ. Είναι κτισμένη με σχιστόλιθο και πηγματίτη. Εσωτερικά είναι επιχρισμένη με κεραμικό το οποίο λόγω θερμοκρασίας έχει υαλοποιηθεί. Κάτι που δείχνει ότι η θερμοκρασία πέρασε πάνω από τους 800 C. Επίσης στην περιοχή Δρακάνου Ικαρίας βρέθηκαν υπολείμματα μεταλλουργείουσιδήρου. Στο Μεντζαμόρ της Σοβιετικής Αρμενίας ο καθηγητής Κοριούν Μεγκερτζιάν ανακάλυψε αρχαίο μεταλλουργικό εργοστάσιο. Σχεδόν 200 καμίνια ανακαλύφθηκαν, με ίχνη από χαλκό, ορείχαλκο, μόλυβδο, ψευδάργυρο, σίδηρο, χρυσό, κασσίτερο, αρσενίτη, αντιμόνιο, μαγνήσιο κ.α. Τα περισσότερα μεταλλεύματα ήταν εισαγόμενα και βρέθηκαν 14 διαφορετικά είδη ορείχαλκου, προφανώς ανάλογα με την χρήση προορισμού τους. Χρήση της φωτιάς σε κατασκευές. Η φωτιά πέρα από την άμεση χρήση της στη μεταλλουργική, τη θέρμανση, το κυνήγι και το μαγείρεμα, είχε και έμμεσες χρήσεις κυρίως μέσω της ικανότητας του βρασμού του νερού και της δημιουργίας ατμού. Ανήσυχα ανθρώπινα μυαλά δημιούργησαν νέες δυνατότητες χρήσης της φωτιάς. Πρωτόγονες στην αρχή κατασκευές σύντομα έγιναν πιο πολύπλοκες και πιο αποδοτικές. Ο ατμός ήταν από τότε γνωστή πηγή ενέργειας και οι πρώτοι ατμοκίνητοι μηχανισμοί κατασκευάσθηκαν. Το γυαλί έγινε κάτοπτρο και το κάτοπτρο έγινε πολεμικό όπλο. Θρησκευτικές κατασκευές είτε για πρακτική διευκόλυνση, είτε για να εντυπωσιάσουν τους πιστούς δημιουργήθηκαν. Τεράστιοι φάροι φώτιζαν ολόκληρο το χώρο της Μεσογείου Λεκάνης. Οι πιο γνωστές κατασκευές της αρχαιότητας ήταν: 20

21 Η ατμομηχανή Η πρώτη ατμομηχανή ανακαλύφθηκε απ' τον Ήρωνα. Αποτελούταν από ένα κλειστό δοχείο που όταν το νερό που είχε τοποθετηθεί μέσα του άρχιζε να βράζει, ο ατμός κατευθυνόταν με σωλήνες στο πάνω μέρος σε μία σφαίρα με δύο αντιδιαμετρικές εφαπτομενικά εξόδους. Η ταχύτητα εξόδου του ατμού συνδυασμένη με την κατάλληλη άρμοση της σφαίρας την έκαναν να περιστρέφεται με ταχύτητα ανάλογη του βρασμού του νερού. (Ήρων ο Αλεξανδρεύς. Μαθητής του Κτησίβιου επινόησε πολλές συσκευές. Το ωρολόγιο που λειτουργούσε με νερό, αρμόνιο που λειτουργούσε με νερό, αντλία πιέσεως και μηχανή βολής με πεπιεσμένο αέρα. Έγραψε ένα σημαντικότατο έργο που αναφέρεται στην μελέτη του αέρα και του νερού και σε αυτό παρέχει τις αντιλήψεις του για τον κενό χώρο. Έδωσε την ερμηνεία του σιφώνος, και επινόησε συσκευές όπως, την αρχική οινήρυσι, τη διαλείπουσα κρήνη και αυτόματες συσκευές που λειτουργούν με την πίεση του νερού. Επινόησε τη γνωστή Κρήνη του Ήρωνος και μια καταθλιπτική αντλία ύδατος. Από τα γεωμετρικά έργα του Ήρωνος σώζονται τα "Όροι των Γεωμετρίας ονομάτων", "Γεωμετρούμενα", "Εισαγωγαί των Στερεομετρούμενων " κ.λ.π.). Το ατμοκίνητο βαρούλκο Ο Αρχιμήδης μεταξύ όλων των άλλων είχε κατασκευάσει ένα μηχάνημα για να σηκώνει βάρη, που δούλευε με τη δύναμη του ατμού. Προφανώς θα ήταν κάποιο εμβολοφόρο μηχάνημα που περιέστρεφε έναν κύλινδρο όπου μαζευόταν το σκοινί με το αναρτημένο βάρος. Αυτή η μορφή κίνησης βέβαια θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και σε πλήθος άλλων συσκευών της εποχής, αλλά δεν ξέρουμε αν κίνησε κάτι ποτέ και κάτι άλλο. Δεν αποκλείεται φυσικά και να ήταν απλά ένα έμβολο σε μία σωλήνα που διαστέλλοντας το περιεχόμενό της με φωτιά να κατάφερνε σπρώχνοντας το έμβολο να ανυψώνει με αυτό κάποιο βάρος. 21

22 Χρήση της φωτιάς για στρατιωτικούς σκοπούς. Η χρήση της φωτιάς για πολεμικούς σκοπούς είναι τόσο παλιά όσο και η πολεμική τέχνη. Ο Όμηρος αναφέρει ότι οι Τρώες κατέστρεφαν τα πλοία των Αχαιών με φωτιά «...και οι Τρώες ακούραστη φωτιά στο σπαθωτό καθίζουν σκαρφί και φλόγα απάνω ευθύς του χύθηκε ρημάχτρα...». Από πολύ νωρίς η στρατιωτική τεχνολογία έχει χρησιμοποιήσει τη φωτιά, ως αμυντικό και ως επιθετικό όπλο. Ατμοτηλεβόλο του Αρχιμήδη Ήταν πολεμικό όπλο που εκτόξευε μπάλες βάρους ενός ταλάντου (περίπου 23 κιλά) σε απόσταση 6 σταδίων (περίπου μ.). Λειτουργούσε με την ατμοσυμπίεση. Είναι το πρώτο παγκοσμίως όπλο που λειτουργούσε με ατμό. Το εφεύρε ο Αρχιμήδης στη διάρκεια της πολιορκίας των Συρακουσών από τους Ρωμαίους ( π.χ.). Με το όπλο ασχολήθηκε και ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, που το ονόμασε αρχιτρόνιτο (από τις λέξεις Αρχιμήδης και τρώννυμι), και έκανε τα πρώτα κατασκευαστικά σχέδια του όπλου. Ο έλληνας μηχανικός Ιωάννης Σακκάς, που πειραματίστηκε πολύ με τα έργα του Αρχιμήδη, έκανε την ανακατασκευή του όπλου για πρώτη φορά. Το όπλο είναι λειτουργικό και εξακοντίζει μπάλες βάρους 2-2,5 κιλών σε απόσταση μ. Καυστικά κάτοπτρα του Αρχιμήδη. Τη μεγαλύτερη εφευρετικότητα όμως ανέπτυξε ο Αρχιμήδης κατά την τριετή άμυνα των Συρακουσών εναντίον των Ρωμαίων. Με καυστικά κάτοπτρα συγκέντρωνε τις ηλιακές ακτίνες και κατέκαιε τα Ρωμαϊκά πλοία που πλησίαζαν το τείχος σε απόσταση βολής. Ο Αρχιμήδης ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τα κάτοπτρα και την διάθλαση αλλά δυστυχώς τα σχετικά συγγράμματα του έχουν χαθεί. Ο Αρχιμήδης λέγεται ότι χρησιμοποίησε κάτοπτρα για να βοηθήσει τον βασιλιά των Συρακουσών να αντιμετωπίσει την πολιορκία της πόλης. Τον δωδέκατο αιώνα στο Book Of Histories (CHILIADES) by John Tzetzes διαβάζουμε: 22

23 Όταν ο Μαρκέλλος απομάκρυνε τα πλοία του σε απόσταση όσο μια βολής με τόξο, ο Αρχιμήδης έφτιαξε έναν καθρέπτη εξάγωνο (ίσως και εξάπλευρο σαν συγκεντρωτικό κάτοπτρο), και στην κατάλληλη απόσταση για το μέγεθος του καθρέφτη έβαλε μικρούς τετράγωνους καθρέπτες, οι οποίοι κινούταν από συνδέσεις με ένα είδος τροχαλιών κατά τέτοιο τρόπο που να μπορούν να προσανατολίζονται στον ήλιο χειμώνα καλοκαίρι. Δηλαδή χρησιμοποίησε μικρούς καθρέφτες που στόχευαν σε ένα μεγαλύτερο (ανακατευθύνοντας την αντανάκλαση του ήλιου) και με αυτόν τον μεγάλο καθρέφτη να στοχεύει τα πλοία έχοντας πια συγκεντρώσει τις αντανακλάσεις των μικρότερων καθρεπτών. Εντυπωσιακό είναι ότι έφτιαξε και μηχανισμό για να διορθώνει την στόχευση των μικρών καθρεπτών στον μεγάλο, προφανώς όχι τόσο για διαφορές χειμώνα καλοκαιριού αλλά για τις διάφορες ώρες της ημέρας που ο ήλιος βρισκόταν σε άλλη θέση. (Ο Αρχιμήδης ήταν ο μεγάλος Έλληνας Τεχνολόγος. δεν θεωρούσε κανένα από τα μηχανήματά του άξιο προσοχής γιατί τα περισσότερα τα είχε δημιουργήσει ως πάρεργο, παίζοντας με τα γεωμετρικά προβλήματα, ενώ πρώτος ο βασιλιάς Ιέρων των Συρακουσών ενδιαφέρθηκε και έπεισε τον Αρχιμήδη να κατευθύνει ένα μέρος της τέχνης του από τα νοητά στα υλικά πράγματα και αφού κατά κάποιο τρόπο αναμείξει τη θεωρία με την απτή πραγματικότητα, να την κάνει πιο κατανοητή στους πολλούς. Δεν άφησε καμία περιγραφή του εκτός από μια πραγματεία με τίτλο "Σφαιροποιϊα" στην οποία περιέγραφε μια συσκευή που αποτελείτο από γυάλινες σφαίρες που ήταν κλεισμένες η μια μέσα στην άλλη, κινούνταν υδραυλικά και παριστούσαν το σύστημα του κόσμου, πιθανώς σύμφωνα με τις αντιλήψεις του Εύδοξου. Άγνωστη πολεμική τεχνολογία. Εκτός από τα γνωστά πολεμικά μέσα των προγόνων μας (πολεμικά πλοία, πολεμικές μηχανές, υγρό πυρ κλπ) υπάρχουν αναφορές στην Ελληνική ιστορία: απώτερη (προϊστορία) και νεώτερη για κάποια άλλα άγνωστα όπλα ή τεχνικές, με καταπληκτικά (ακόμα και για την σημερινή εποχή) αποτελέσματα. Αναφορές της "Θεογονίας", του Ομήρου και του Ηροδότου: - Κεραυνοί ανατίνασσαν τις κορυφές του Παρνασσού (κατά την εισβολή των Περσών). «Οι δε κάτοικοι των Δελφών πληροφορούμενοι ταύτα κατετρόμαξαν και πανικόβλητοι ερωτούσαν το μαντείον δια τα ιερά πράγματα, εάν δηλαδή έπρεπε να τα 23

24 τοποθετήσουν μέσα εις την γην ή να τα στείλουν εις άλλον τόπον. Ο Θεός όμως δεν τους άφησε να τα μετακινήσουν, ειπών ότι αυτός είναι ικανός να προστατεύει τα ιδικά του πράγματα. Οι κάτοικοι των Δελφών ακούσαντες ταύτα εφρόντιζον δια τον εαυτόν των» (σημ. τα παιδιά και οι γυναίκες εστάλησαν στην Αχαΐα και από τους άντρες οι περισσότεροι ανέβηκαν στις κορυφές του Παρνασσού και άφησαν τα πράγματά τους στο Κωρήκιο άντρον, άλλοι έφυγαν στην Άμφισσα). «Ώστε όλοι οι κάτοικοι των Δελφών εγκατέλειψαν την πόλιν εκτός εξήκοντα ανδρών και του ερμηνευτού της θελήσεως του Θεού. Ότε δε οι βάρβαροι επερχόμενοι επλησίασαν τόσον, ώστε να διακρίνουν το ιερόν, τότε ο ερμηνευτής της θελήσεως του Θεού, του οποίου το όνομα ήτο Ακήρατος, βλέπει έμπροσθεν του ναού στημένα τα ιερά όπλα, τα οποία είχον βγεί έξω από το άδυτον του ιερού των Δελφών και τα οποία δεν επετρέπετο κανείς να εγγίσει. Και ούτος μεν επήγαινε, δια να φανερώσει το Θείον εις τους ευρισκομένους κατοίκους των Δελφών. Ότε δε οι βάρβαροι σπεύδοντες έφθασαν εις την περιοχήν της Προναίας Αθηνάς, συνέβησαν εις αυτούς θεία σημεία ακόμη σπουδαιότερα. Διότι και τούτο βεβαίως είναι θαύμα μεγάλο, όπλα πολεμικά μόνα των εφάνησαν στημένα έξω από τον ναό. Τα μετά ταύτα όμως γενόμενα είναι άξια θαυμασμού περισσότερο απ' όλα. Ότε οι βάρβαροι επερχόμενοι ήσαν κοντά εις το ιερόν της Προναίας Αθηνάς, τότε από μεν τον ουρανόν έπιπτον επάνω των κεραυνοί, από δε τον Παρνασσόν αποκοπείσαι δύο κορυφαί ήρχοντο εναντίον των και επρόφθασον πολλούς από αυτούς, προσέτι και από το ιερόν της Προναίας ήρχετο βοή και αλαλαγμός.» (Ηρόδοτος, Η' Ουρανία 36-37) Πυροσβεστήρας Όμως οι αρχαίοι επιστήμονες εκτός της χρήσης της φωτιάς έκαναν δημιούργησαν και μηχανισμούς να την καταστείλουν, όταν αυτή ήταν ανεπιθύμητοι. Οι πρώτοι πυροσβεστήρες λέγεται ότι ήταν έργο του Κτησίβιου. Ο πυροσβεστικός μηχανισμός του Κτησίβιου δούλευε με διπλή χειροκίνητη αντλία. Πράγμα ιδιαίτερα χρήσιμο για τις πολυκατοικίες της εποχής στις πυκνοκατοικημένες συνοικίες της Αλεξάνδρειας. Η ίδια μορφή πυροσβεστικής αντλίας με μικροτροποποιήσεις χρησιμοποιούταν μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. 24

25 Παρόμοια διπλή αντλία αλλά με εύφλεκτο υγρό αντί για νερό, αποτέλεσε τμήμα μεγάλου πολεμικού φλογοβόλου της ίδιας εποχής. (Κτησίβιος ο Αλεξανδρεύς. Έζησε στα μέσα του 3ου αιώνα μ. Χ.Αναφέρεται με λαμπρά λόγια από τον Φίλωνα τον Βυζάντιο, τον Αθηναίο τον μηχανικό και τον βιτρούβιο. Διακρίθηκε κυρίως στην πολεμική μηχανική, την οποία προήγαγε σε μεγάλο βαθμό μετά τον Αρχιμήδη. Τα συγγράμματα του Κτησίβιου άφησαν εποχή, δυστυχώς όμως κανένα δεν διασώθηκε. Σπουδαιότερα από αυτά ήταν τα "Μηχανικά Υπομνήματα " και η " Μηχανική". Το μηχανικό πνεύμα του Κτησίβιου προσπάθησε να συνδυάσει την πίεση του αέρα με την πίεση του νερού. Υπάρχουν πολλές εφευρέσεις που αποδίδονται σε αυτόν, όπως η ύδραυλις, ένα είδος αντλίας αέρος, ένα είδος ωρολογίου ( κλεψύδρας ), οι ανυψώσεις και οι διαπομπές του ύδατος με τη βοήθεια του αέρα, η κατ' εξοχήν λεγόμενη Κτησίβια μηχανή, το χαλκοτόνο όργανο κ.λ.π.) Επεξεργασία γυαλιού. Η φωτιά χρησιμοποιήθηκε από πολύ νωρίς για την κατασκευή γυαλιού. Από πότε ήταν δυνατή η κατασκευή γυαλιού είναι άγνωστο. Υπήρχαν εξαιρετικής ποιότητα βάζα από γυαλί στη Μινωική Κρήτη που μας επιτρέπει να συμπεράνουμε ότι υαλουργική τεχνολογία ήταν διαθέσιμη με ικανοποιητική ακρίβεια από αρκετά παλιά. Τα γυάλινα αντικείμενα κατασκευαζόταν από μίγμα άμμου και ρητινώδους ύλης (γνωστό σαν φαγεντιανή) μαζί με πρόσθετα οξείδια χαλκού, σόδας, ή ποτάσας για επίτευξη των επιθυμητών αποχρώσεων. Το καλούπι ψηνότανε σε αρκετά υψηλή θερμοκρασία ώστε να επιτευχθεί υάλωση. Με παρόμοιο τρόπο κατασκευαζόταν φυσικά και αρκετά μικρά αγάλματα. Αυτά γύρω στα 1600 π.χ. Αυτό σημαίνει ότι την εποχή εκείνη ήταν σε θέση οι τεχνίτες να δημιουργήσουν κλίβανους υψηλών θερμοκρασιών. Παραβολικά κάτοπτρα Τα παραβολικά κάτοπτρα εκτός από την πολεμική τους χρήση από τον Αρχιμήδη ήταν σε ευρεία χρήση για το άναμμα φωτιάς. Υπάρχει σχετική αναφορά στις Νεφέλες του Αριστοφάνη, όπου κάποιος προσπαθεί από μακριά να λιώσει το κερί σε πινακίδα 25