Οι Περιφερειακές Ανισότητες στην Ελλάδα: Προσδιοριστικοί Παράγοντες, Σάσεις και Προοπτικές

Transcript

1 Οι Περιφερειακές Ανισότητες στην Ελλάδα: Προσδιοριστικοί Παράγοντες, Σάσεις και Προοπτικές ΕΛΕΝΗ ΚΑΡΑΒΕΛΗ Επίκουρος Καθηγήτρια, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών ΕΤΘΤΜΙΟ ΣΙΩΝΑ Καθηγητής, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών Περίληψη Στην Ελλάδα οι περιφερειακές ανισότητες, μετρούμενες τόσο με το κατά κεφαλήν ΑΕΠ, όσο και με μια σειρά άλλων δεικτών, έχουν αυξηθεί διαχρονικά, με αποτέλεσμα την εδραίωση του προτύπου κέντρου-περιφέρειας και τη διεύρυνση του χάσματος μεταξύ της Αττικής και των υπόλοιπων περιφερειών της χώρας. Συνεπώς η τάση προς οικονομική σύγκλιση των περιφερειών, που προβλέπει το νεοκλασικό υπόδειγμα αλλά και άλλες θεωρητικές προσεγγίσεις σε προχωρημένα στάδια οικονομικής ολοκλήρωσης, δεν επιβεβαιώνονται στο εσωτερικό της χώρας. Η περιφερειακή πολιτική, όπως υλοποιήθηκε μέσω των ΚΠΣ, δεν αποδείχτηκε επαρκής στην αναστροφή των παραπάνω τάσεων. Αντίθετα ενίσχυσε το πρότυπο της πολικής ανάπτυξης. Στην παρούσα εργασία επιχειρείται η διερεύνηση των παραπάνω ζητημάτων με την οικονομετρική εκτίμηση της επίδρασης μιας σειράς προσδιοριστικών παραγόντων στην περιφερειακή μεγέθυνση και την περιφερειακή απόκλιση, για την περίοδο 1995/ /9, για την οποία υπάρχουν διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία. Στην ερμηνεία των εμπειρικών αποτελεσμάτων θα συνεκτιμηθούν παράγοντες όπως η εμβάθυνση της ευρωπαϊκής οικονομικής ενοποίησης, η παγκοσμιοποίηση και οι οικονομικές κρίσεις. Στο ίδιο πλαίσιο, θα εξεταστεί ο ρόλος της οικονομικής πολιτικής στον μετριασμό της έντονα πολωτικής διάρθρωσης της χώρας.

2 1. Εισαγωγή Η εμμονή των περιφερειακών ανισοτήτων μεταξύ και εντός των χωρών, σε παγκόσμιο και περιφερειακό επίπεδο, έχει υπαγορεύσει τη συνεχή διερεύνηση των αιτιών του φαινομένου και την αμφισβήτηση της νεοκλασικής υπόθεσης περί σύγκλισης των οικονομιών με την παράλληλη αύξηση της σημασίας των θεωριών της ανισορροπίας 1. Πολλές μελέτες υποδεικνύουν ότι οι μισές από τις περιφερειακές ανισότητες μεταξύ κρατών-μελών της ΕΕ οφείλονται σε ανισότητες στο εσωτερικό των χωρών της (Martin 1999, 2004, Puga 2002, Caraveli et al. 2008), ενώ υπάρχει θετική συσχέτιση μεταξύ επιπέδου περιφερειακών ανισοτήτων και κατά κεφαλήν ΑΕΠ μιας εθνικής οικονομίας (Martin 1999, 2004, Dall Erba 2003, Petrakos et al. 2003). την εργασία αυτή επιχειρείται η διερεύνηση των περιφερειακών ανισοτήτων στην Ελλάδα, μια χώρα του Ευρωπαϊκού νότου η οποία «κτυπήθηκε» ιδιαίτερα από τη διεθνή χρηματοπιστωτική και οικονομική κρίση (που στη διεθνή βιβλιογραφία αναφέρεται συχνά και ως «υπέρτατη κρίση χρέους» - sovereign debt crisis ). Μετρούμενες με το κατά κεφαλήν ΑΕΠ και μια σειρά άλλων δεικτών, οι εσωτερικές ανισότητες έχουν διευρυνθεί διαχρονικά, με αποτέλεσμα την εδραίωση ενός προτύπου κέντρου-περιφέρειας, μέσω της γιγάντωσης της περιοχής της πρωτεύουσας (περιφέρεια Αττικής) και τη διεύρυνση των διαφορών της με τις υπόλοιπες περιοχές της χώρας. Η υλοποιούμενη μέσω των Κοινοτικών Πλαισίων τήριξης περιφερειακή πολιτική αποδείχτηκε μέχρι σήμερα ανεπαρκής για να ανατρέψει τις παραπάνω τάσεις. Αντίθετα φαίνεται πως ενίσχυσε το πρότυπο της πολικής ανάπτυξης. Η μεθοδολογική προσέγγιση βασίζεται στον εμπειρικό έλεγχο της επίδρασης μιας σειράς βασικών μεταβλητών στην περιφερειακή απόκλιση και μεγέθυνση για την περίοδο 1995/ /9, για την οποία υπάρχουν διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία. Για την ερμηνεία των εμπειρικών αποτελεσμάτων συνεκτιμώνται παράγοντες όπως η εμβάθυνση της ευρωπαϊκής οικονομικής ενοποίησης, η παγκοσμιοποίηση και οι οικονομικές κρίσεις. Κεντρικά ερωτήματα σ αυτό το πλαίσιο είναι σε ποιο βαθμό η οικονομική πολιτική μπορεί να μετριάσει τον πολωτικό τύπο ανάπτυξης και πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί το γνωστό στη βιβλιογραφία δίλημμα «αποτελεσματικότητα» ή «ισότητα»; Η δεύτερη ενότητα της εργασίας παρουσιάζει διαγραμματικά τις περιφερειακές ανισότητες στην Ελλάδα και εκτιμά εμπειρικά, με τη χρησιμοποίηση ενός δυναμικού υποδείγματος 1 Η προσέγγιση αυτή περιλαμβάνει ένα σύνολο θεωρών οι οποίες βασίζονται στις παλαιότερες θεωρίες της σωρευτικής αιτιότητας και των κλαδικών συνδέσεων (κυρίως τις θεωρίες των Myrdal, 1957 και Hirschman, 1958). Αναβίωσε κατά τη δεκαετία του 90 με τη διαμόρφωση των θεωρητικών υποδειγμάτων της νέας οικονομικής γεωγραφίας και της νέας θεωρίας μεγέθυνσης (βλέπε Krugman 1991α,β, Lucas 1988, Romer 1986, Rebelo, 1991). το θεωρητικό αυτό πλαίσιο γίνεται δεκτή η υπόθεση ότι στις πρώτες φάσεις της αναπτυξιακής διαδικασίας ή της διαδικασίας οικονομικής ολοκλήρωσης, η μεγέθυνση (growth) θα επιταχυνθεί σε μια περιοχή (ή σε ένα μικρό αριθμό περιοχών), ως αποτέλεσμα οικονομιών συγκέντρωσης και της προσέλκυσης παραγωγικών συντελεστών από άλλες περιοχές μια διαδικασία η οποία κατευθύνεται από εντός ή εκτός της αγοράς δυνάμεις, αλλά συχνά υποβοηθείται από κυβερνητικές πολιτικές που στοχεύουν στην ενδυνάμωση κάποιων περιοχών και στη δημιουργία αναπτυξιακών πόλων, αντίστοιχους με εκείνους του Perroux (Perroux, 1955). Τποστηρίζεται όμως επίσης, ότι στα πιο προχωρημένα στάδια οικονομικής ενοποίησης, θα υπερισχύσουν οι φυγόκεντρες δυνάμεις, είτε λόγω των αποτελεσμάτων διάχυσης από τις αναπτυγμένες στις λιγότερο αναπτυγμένες περιοχές, ή λόγω της εξωτερικής μετανάστευσης ή της νέας μετακίνησης του πληθυσμού από τις πρώτες στις δεύτερες περιοχές (λόγω της εμφάνισης αρνητικών οικονομιών συγκέντρωσης στις κεντρικές περιοχές) αποτέλεσμα παρόμοιο με εκείνο που προβλέπει το νεοκλασικό υπόδειγμα (Haddad 1999, Caraveli et al. 2008, Caraveli & Tsionas 2009). Και στην περίπτωση αυτή (αλλά αντίθετα με τη νεοκλασική υπόθεση), η οικονομική πολιτική (κυρίως η περιφερειακή πολιτική) μπορεί να παίξει καταλυτικό ρόλο. Μια άλλη θεωρητική σχολή υποστηρίζει ότι όλες οι προσεγγίσεις που εμφανίστηκαν κατά τη δεκαετία του 1990 και έχουν ως αφετηρία τη νεοκλασική παράδοση «απέτυχαν να ενσωματώσουν διαρθρωτικές μεταβολές... και αγνόησαν τη γεωγραφική διάσταση της δημιουργικής καταστροφής [όπως την όρισε ο Schumpeter] σύμφωνα με την οποία η αναπτυξιακή σύγκλιση ή αναπτυξιακή υστέρηση περιοχών και χωρών αναλύεται σε όρους της ανόδου και πτώσης κάποιων βιομηχανιών» (Neffke et al. 2009).

3 παραγόντων, τη διατηρησιμότητά τους διαχρονικά. Η τρίτη ενότητα ελέγχει οικονομετρικά μερικούς βασικούς προσδιοριστικούς παράγοντες της περιφερειακής απόκλισης και μεγέθυνσης. Η τέταρτη ενότητα εξετάζει τις διαρθρωτικές ανισορροπίες στην εγχώρια οικονομία, σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης και οικονομικών κρίσεων, και αξιολογεί τη σχέση τους με τις περιφερειακές ανισότητες. Η πέμπτη ενότητα εκτιμά τις αποτυχίες και τον πιθανό μελλοντικό ρόλο της οικονομικής πολιτικής. Σέλος, η έκτη ενότητα εξάγει τα συμπεράσματα και συσχετίζει τη συζήτηση με τα εμπειρικά αποτελέσματα. 2. Εμπειρική διερεύνηση των περιφερειακών ανισοτήτων στην Ελλάδα 2.1. Διαγραμματική παρουσίαση των περιφερειακών ανισοτήτων Χρησιμοποιώντας στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής και της Eurostat, οι περιφερειακές ανισότητες σε σχέση με το μέσο όρο της χώρας υπολογίζονται με βάση τη σχέση V rt Y log rt Y, όπου Y rt είναι το κατά κεφαλήν ακαθάριστο εγχώριο προϊόν t (ΑΕΠ 2 ) στην περιοχή r ( r 1,..., R) στο χρόνο t ( t 1,..., T ), ενώ Y t είναι το εθνικό επίπεδο του κατά κεφαλήν ΑΕΠ. Αυτές εμφανίζονται στο Διάγραμμα 1. Ουσιαστικά το διάνυσμα V είναι ένα μέτρο της σύγκλισης-σ ( sigma convergence ). Οι περιφερειακές rt ανισότητες σε σχέση με την Αττική εκτιμώνται με βάση τον τύπο V rt Y log rt Y είναι το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Αττικής, και εμφανίζονται στο Διάγραμμα 2., όπου Y 0t 0t 2 Θα πρέπει να αναφερθεί ότι το ΑΕΠ θεωρείται ανεπαρκές μέτρο της περιφερειακής ευημερίας από πολλούς ερευνητές, οι οποίοι έχουν κατά καιρούς προτείνει πιο σύνθετους δείκτες μέτρησης της ευημερίας. Για παράδειγμα, οι Petrakos και Artelaris (2008) έχουν κατασκευάσει έναν «ύνθετο Δείκτη Ανάπτυξης και Ευημερίας» (Composite Index of Development and Prosperity - CIDP), ο οποίος περιλαμβάνει περισσότερες πλευτές της ανθρώπινης ευημερίας, όπως δημογραφικούς και γεωγραφικούς παράγοντες με ίσες σταθμίσεις equal weights (π.χ. το δηλωθέν εισόδημα, τις αποταμιεύσεις, το κλαδικό ΑΕΠ, τον ενεργό πληθυσμό, τον αστικό πληθυσμό, το ανθρώπινο κεφάλαιο, την κεντρικότητα μιας περιοχής και τον τουρισμό). Η χρήση του σύνθετου δείκτη αποκαλύπτει ότι στην πραγματικότητα το ΑΕΠ μπορεί να υποεκτιμά το βαθμό των ανισοτήτων μεταξύ περιοχών.

4 Διάγραμμα 1. Περιφερειακές αποκλίσεις από το εθνικό κατά κεφαλήν ΑΕΠ East Macedonia & Thrace Central Macedonia West Macedonia Thessaly Epirus Ioanian islands West Greece mainland Greece Peloponnese Attica North Aegean South Aegean Crete Σο Διάγραμμα 1 δείχνει αυξανόμενη απόκλιση όλων των περιοχών από τον εθνικό μέσο όρο. Εξαίρεση αποτελεί η τερεά Ελλάδα, καθώς η απόκλισή της από το μέσο όρο μειώνεται μέχρι το 2002, αλλά αυξάνει στη συνέχεια. Σο Νότιο Αιγαίο είναι μια ακόμα περιφέρεια που εμφανίζει συνολικά φθίνουσα τάση στην απόκλισή της από το μέσο όρο. Η σταθερά αυξανόμενη τάση στην απόκλιση της περιφέρειας Αττικής δείχνει τη συνεχή διόγκωσή της σε σχέση με την υπόλοιπη χώρα, η οποία αντανακλά ένα πρότυπο κέντρου-περιφέρειας. Με παρόμοιο τρόπο, στο διάγραμμα 2, όλες οι περιοχές εμφανίζουν αυξανόμενη απόκλιση από την Αττική, με εξαίρεση τη Δυτική και τερεά Ελλάδα, οι οποίες εμφανίζουν σύγκλιση σε κάποιες περιόδους (2003 and 2000, αντίστοιχα) και απόκλιση στη συνέχεια. Η τάση προς σύγκλιση της τερεάς Ελλάδας οφείλεται στο γεγονός ότι, κατά τις τελευταίες δεκαετίες, στην περιοχή αυτή έχει εξαχθεί σημαντικό μέρος του μεταποιητικού δυναμικού της Αττικής, με αποτέλεσμα την αξιοσημείωτη βελτίωση της σχετικής οικονομικής της θέσης τόσο σε εθνικό επίπεδο, όσο και σε επίπεδο ΕΕ. Η εξέλιξη αυτή επέτρεψε την έξοδό της από το τόχο 1 και τη σταδιακή είσοδό της στο τόχο 2 των Διαρθρωτικών Σαμείων της Ένωσης. Η αντιστροφή της τάσης αυτής μετά το 2000 οφείλεται στην αναθεώρηση του

5 ΑΕΠ 3, η οποία αναβάθμισε τη θέση των νομών και περιφερειών με έντονη εξάρτηση από τις τριτογενείς δραστηριότητες, όπως ο τουρισμός, το εμπόριο, η δημόσια διοίκηση, οι κτηματομεσιτικές δραστηριότητες, κ.τ.λ. (ουσιαστικά αναβάθμισε τη θέση της Αττικής και του Νότιου Αιγαίου). Παράλληλα υποβάθμισε περαιτέρω τη θέση ορεινών περιοχών, καθώς και περιοχών της ενδοχώρας της τερεάς Ελλάδας, με έντονη εξάρτηση από τον πρωτογενή τομέα, σχετικά μικρή παρουσία του τριτογενή τομέα και έλλειψη σημαντικών αστικών κέντρων. Σο αποτέλεσμα ήταν η περαιτέρω ενίσχυση και εδραίωση της μεγαλύτερης αστικής συγκέντρωσης της χώρας, της μητροπολιτικής περιφέρειας της Αθήνας (Papadaskalopoulos & Christofakis 2007). Διάγραμμα 2. Περιφερειακές αποκλίσεις από το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της περιφέρειας Αττικής East Macedonia & Thrace Central Macedonia West Macedonia Thessaly Epirus Ioanian islands West Greece mainland Greece Peloponnese North Aegean South Aegean Crete Οι αυξανόμενες αποκλίσεις των Ελληνικών περιφερειών από τον εθνικό μέσο όρο και την περιφέρεια Αττικής είχαν σαν αποτέλεσμα και την απόκλισή τους από το μέσο όρο της ΕΕ- 27 (σε πραγματικούς όρους 4 ), στην περίοδο : Μόνο η συμμετοχή της Αττικής και της περιφέρειας του Νότιου Αιγαίου αυξήθηκαν της πρώτης από 87% το 1996 σε 128% το 2007 και της δεύτερης από 94% σε 96% - ενώ η συμμετοχή της τερεάς Ελλάδας μειώθηκε δραματικά - από 129% σε 84%. Κατά μέσο όρο, οι περιφερειακές ανισότητες στην Ελλάδα, 3 Η νέα μέθοδος υπολογισμού του ΑΕΠ βασίστηκε στη συνεκτίμηση του ανεπίσημου ή μηδηλωθέντος τομέα της οικονομίας, ο οποίος εκτιμάται σε περίπου 30-40% της πραγματικής οικονομικής δραστηριότητας (Μιχαηλίδης, σελ. 411, Papadaskalopoulos and Christophakis 2007). 4 Μονάδες αγοραστικής δύναμης.

6 μετρούμενες με ένα συντελεστή απόκλισης, αυξήθηκαν από 10% το 1996 σε 27% το 2007, ενώ στην ΕΕ-27, μειώθηκαν από 32,5% σε 28,3%, αντίστοιχα (European Commission, 2007) Ένα δυναμικό υπόδειγμα παραγόντων για τις περιφερειακές ανισότητες Για την εκτίμηση των περιφερειακών αποκλίσεων από την Αττική χρησιμοποιείται ένα δυναμικό υπόδειγμα παραγόντων το οποίο έχει τη μορφή της εξίσωσης (1): Vrt ft urt, όπου ft ft 1 t Σα αποτελέσματα είναι τα εξής: 2 2, όπου E u u and E rt (1) 2 2 t Εκτίμηση Συπικό σφάλμα τατιστική-t τιμή-p α ρ Αφού το α δεν είναι σημαντικό και το ρ μπορεί να πλησιάζει στατιστικά τη μονάδα συμπεραίνουμε ότι οι αποκλίσεις των Ελληνικών περιφερειών από την Αττική είναι κατά μέσο όρο επίμονες και συνεχείς. Ο κοινός παράγοντας f αντιπροσωπεύει μια μέση απόκλιση, που στο συγκεκριμένο υπόδειγμα γίνεται η υπόθεση ότι ακολουθεί ένα αυτοπαλινδρομικό πρότυπο. Δεδομένου ότι το ρ προσεγγίζει τη μονάδα, η μέση απόκλιση τείνει να εμφανίζει έντονο βαθμό εμμονής. 3. Οικονομετρικοί έλεγχοι της απόκλισης, μέθοδος εκτίμησης και εμπειρικά αποτελέσματα Για την ερμηνεία της περιφερειακής απόκλισης από την Αττική, η οποία στις προηγηθείσες εκτιμήσεις βρέθηκε ότι αποτελεί μόνιμο χαρακτηριστικό της δυναμικής των Ελληνικών περιφερειών, χρησιμοποιείται το ακόλουθο υπόδειγμα: t PD K U F ST rt rt rt rt rt V =α +β log +β log +β +β log +β +ρv + u PDot K0t U0t F0t ST0t rt r r,t-1 rt (2) όπου, PD = πυκνότητα του πληθυσμού, K = ένα μέτρο επενδύσεων (το οποίο εκφράζει τις ακαθάριστες επενδύσεις παγίου κεφαλαίου), U = ποσοστό ανεργίας, F = ακαθάριστες επενδύσεις παγίου κεφαλαίου σε χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες, ακίνητα, κ.τ.λ. και ST = ποσοστό ανθρώπινων πόρων σε επιστήμη και τεχνολογία στο συνολικό ενεργό πληθυσμό. Ο δείκτης μηδέν συμβολίζει την Αττική και το r, οποιαδήποτε άλλη περιοχή. Οι εξισώσεις της (2) αποτελούν ένα σύστημα το οποίο πρέπει να εκτιμηθεί με τη χρήση των τεχνικών για

7 στοιχεία panel λόγω της ύπαρξης εξαρτημένων μεταβλητών με χρονική υστέρηση, συγκεκριμένα, της ύπαρξης του Vrt, 1. Χρησιμοποιούμε τη μέθοδο των Ελάχιστων Σετραγώνων σε δυο στάδια (2SLS) για να εκτιμηθεί το σύστημα εξισώσεων της (2). Αυτή η μέθοδος συνήθως περιλαμβάνει αυθαίρετες επιλογές σχετικά με τη φύση των συντελεστών (βασικά συντελεστών που δεν μπορούν να θεωρηθούν ενδογενείς) 5. ε ορισμένες εκτιμήσεις, η μεταβλητή K δηλώνει συνολικές ακαθάριστες επενδύσεις παγίου κεφαλαίου, ενώ σε άλλες, δηλώνει επενδύσεις στη βιομηχανία, ανάλογα με το είδος των στατιστικών στοιχείων που χρησιμοποιούνται. Επιπλέον, μπορούν να γίνουν κάποιες επιλογές που αφορούν στη δυναμική του υποδείγματος, όπως η χρήση μεταβλητών στην τρέχουσα περίοδο ή με χρονική υστέρηση. Μια τέτοια επιλογή επιτρέπει να αντιμετωπιστούν προβλήματα ενδογένειας (endogeneity) τα οποία μπορεί να προκύψουν από σφάλματα του συστήματος των εξισώσεων της (2). Επιτρέπει επίσης να απαντηθεί το ερώτημα, αν μεταβλητές όπως οι F, ST και U έχουν άμεση επίδραση ή μια επίδραση με χρονική υστέρηση στις περιφερειακές ανισότητες και αποκλίσεις. Για παράδειγμα, οι επενδύσεις σε χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες, κ.τ.λ. και το ποσοστό ανθρώπινων πόρων σε επιστήμες και τεχνολογία μπορούν να έχουν ένα δυναμικό αποτέλεσμα το οποίο εμφανίζεται στη διάρκεια μια χρονικής περιόδου. Πιο σημαντικό είναι αν τα αποτελέσματα των διαφορετικών εκτιμήσεων είναι ανθεκτικά (robust). Όλα τα αποτελέσματα παρουσιάζονται στον Πίνακα 1. 5 Λεπτομέρειες σχετικά με την οικονομετρική μέθοδο εκτίμησης παραλείπονται λόγω έλλειψης χώρου.

8 Πίνακας 1. Οικονομετρικοί έλεγχοι: υνολικά αποτελέσματα 1α. K : Συνολικός σχηματισμός κεφαλαίου 1ε. Επενδύσεις στη βιομηχανία με χρονική υστέρηση (Kt-1), F, S και ποσοστό ανεργίας με χρονική υστέρηση (Ut-1) εκτιμήσεις τυπικό σφάλμα στατιστική-t τιμή του ρ εκτιμήσεις τυπικό σφάλμα στατιστική-t τιμή του ρ β1 PD β β2 K β β3 U β β4 F β β5 S&T β ρ ρ β. Τιμές του F με χρονική υστέρηση : Ft-1 1ζ. Τιμές με χρονική υστέρηση όλων των μεταβλητών (K, F, ST, U) εκτός της PD εκτιμήσεις τυπικό σφάλμα τατιστική-t τιμή του ρ Εκτιμήσεις τυπικό σφάλμα στατιστική-t τιμή του ρ β β β β β β β β β β ρ ρ γ. Τιμές των F & S με χρονική υστέρηση: Ft-1 και St-1 1η. Συνεκτίμηση των επενδύσεων σε εμπόριο, τουρισμό, κ.ά. ( β1) εκτιμήσεις τυπικό σφάλμα στατιστική-t τιμή του ρ εκτιμήσεις τυπικό σφάλμα στατιστική-t τιμή του ρ β β1 Εμπόριο, τουρισμός β β2 Κεφαλ. υσς β β3 Ανεργία β β4 Επενδ. Χρημ β β5 Επιστ./τεχνολ ρ ρ δ. K : ακαθάριστες επενδύσεις στη βιομηχανία και Ft-1 εκτιμήσεις τυπικό σφάλμα στατιστική-t τιμή του ρ β β β β β ρ

9 Συνολικά, τα αποτελέσματα αποκαλύπτουν ότι οι επενδύσεις σε εμπόριο και τουρισμό, χρηματιστηριακές υπηρεσίες και, σε μικρότερο βαθμό, το ποσοστό ανθρώπινων πόρων σε επιστήμες και τεχνολογία είναι οι σημαντικότεροι παράγοντες μείωσης των περιφερειακών ανισοτήτων (αποκλίσεων από την Αττική), υποδεικνύοντας τους τομείς στους οποίους πρέπει να δώσει έμφαση η περιφερειακή πολιτική. Ειδικότερα, η συμβολή των επενδύσεων σε χρηματιστηριακές υπηρεσίες στη μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων είναι στατιστικά σημαντική στις περισσότερες εκτιμήσεις, ενώ η συμβολή των ανθρώπινων πόρων σε επιστήμες και τεχνολογία βρίσκεται σημαντική μόνο σε ορισμένες εκτιμήσεις. Σο ποσοστό ανεργίας βρέθηκε πως δεν επηρεάζει ιδιαίτερα την διαχρονική μεταβλητότητα των περιφερειακών ανισοτήτων στις περισσότερες εκτιμήσεις. Η σημαντική επίδρασή του σε κάποιες περιπτώσεις προφανώς αποκαλύπτει την αύξηση της ανεργίας στις περισσότερες περιοχές σε επίπεδα αντίστοιχα ή μεγαλύτερα με (από) εκείνα της Αττικής και του εθνικού μέσου όρου. Επιπλέον, η κεφαλαιακή συσσώρευση βρέθηκε να αυξάνει τις περιφερειακές αποκλίσεις. Σο παράδοξο αυτό αποτέλεσμα, το οποίο είναι ανθεκτικό ( robust) σε όλες τις εκτιμήσεις, εκφράζει προφανώς τα ιδιαίτερα περιφερειακά χαρακτηριστικά της αναπτυξιακής διαδικασίας, που δηλώνουν ίσως ότι έχει μεγαλύτερη σημασία το είδος των επενδύσεων και όχι ο ομοιόμορφος συντελεστής επέκτασης. Όταν χρησιμοποιούνται οι επενδύσεις στη βιομηχανία, αντί για τις συνολικές, το αποτέλεσμα είναι το αναμενόμενο, δηλαδή μια σημαντική θετική επίδραση στην περιφερειακή σύγκλιση. Η στατιστική σημασία του συντελεστή ρ, που υποδεικνύει ότι οι περιφερειακές ανισότητες είναι διατηρήσιμες (persistent) διαχρονικά, αποτελεί ένα ακόμα αξιόπιστο εύρημα των εκτιμήσεων. Οι εμπειρικές εκτιμήσεις σε γενικές γραμμές συμφωνούν με εκείνες άλλων μελετών. Για παράδειγμα, οι Caraveli et al. (2008) έδειξαν ότι οι δαπάνες για έρευνα και ανάπτυξη (R&D), που δημιουργούν δραστηριότητες γνώσης (knowledge-related activities), μπορούν να επιτύχουν υψηλότερους συνολικά αναπτυξιακούς ρυθμούς και να προκαλέσουν μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων. Οι Petrakos και Saratsis (2000) βρήκαν ότι οι «νομοί με σχετικά μεγαλύτερη συγκέντρωση ανθρώπινων πόρων αναπτύσσονται ταχύτερα» (σελ. 68) και ότι «η ύπαρξη τουριστικών πόρων συμβάλλει σε ταχύτερη μεγέθυνση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ» (σελ. 69). υνεπώς, ο τουρισμός μπορεί να λειτουργήσει ως αντισταθμιστική δύναμη στην τάση της οικονομικής δραστηριότητας (δευτερογενούς και τριτογενούς) να συγκεντρώνεται στην Αττική, τη τερεά Ελλάδα και την Κεντρική Μακεδονία (Papadaskalopoulos & Christophakis, 2007). Σέλος, ο Ψυχάρης (2009, σελ. 510) τονίζει τον περιφερειακό χαρακτήρα των (δημόσιων) επενδύσεων, επισημαίνοντας ότι «καθώς οι δημόσιες επενδύσεις κατευθύνονται κυρίως σε υποδομές (δρόμους, σχολεία, νοσοκομεία, έγγειες βελτιώσεις, κ.τ.λ.) δημιουργούν απόθεμα κεφαλαίου το οποίο επηρεάζει την παραγωγικότητα και την ανταγωνιστικότητα της τοπικής οικονομίας υνεπώς η περιφερειακή κατανομή των δημόσιων επενδύσεων παίζει σημαντικό ρόλο στην περιφερειακή ανάπτυξη». Ο περιφερειακός χαρακτήρας (region specific) των επενδύσεων είναι όπως αναφέρθηκε ένα βασικό εμπειρικό αποτέλεσμα της εργασίας αυτής, αλλά οι παράγοντες της γνώσης (μεταβλητή ST) βρέθηκαν σημαντικοί μόνο σε κάποιες περιπτώσεις και συνολικά λιγότερο σημαντικοί από τις χρηματιστηριακές δραστηριότητες, κ.τ.λ. στη μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων. 4. Περιφερειακές ανισότητες και διαρθρωτικές ανισορροπίες της Ελληνικής οικονομίας Η εμμονή (μακροχρόνια) των περιφερειακών ανισοτήτων στην Ελλάδα, και ειδικότερα των αποκλίσεων από την περιφέρεια Αττικής με την ενδυνάμωση της κυρίαρχης θέσης της τελευταίας, που επιβεβαιώθηκαν από τις εμπειρικές εκτιμήσεις αυτής της εργασίας,

10 συνιστά σοβαρό διαρθρωτικό πρόβλημα, το οποίο αρκετοί συγγραφείς έχουν αποδώσει σε ένα συνδυασμό παραγόντων. Σέτοιοι παράγοντες είναι: ιστορικοί (που ανάγονται στη σταδιακή δημιουργία του ελληνικού κράτους και οδήγησαν μεταξύ άλλων στην εδραίωση της πρωτεύουσας στη συγκεκριμένη γεωγραφική θέση), γεωμορφολογικοί (όπως το υψηλό ποσοστό ορεινών και νησιωτικών μειονεκτικών περιοχών με αναπτυξιακή υστέρηση), οικονομικοί (όπως οι οικονομίες συγκέντρωσης, η ποιότητα του ανθρώπινου δυναμικού, η ευρωπαϊκή οικονομική ολοκλήρωση, κ.τ.λ.) και πολιτικοί, όπως η συγκεντρωτική δομή της δημόσιας διοίκησης (Κωστοπούλου 2009, Πετράκος 2009). ε συνδυασμό με τις συνολικές, σοβαρές, διαρθρωτικές ανισορροπίες διογκούμενο χρέος 6, υψηλό έλλειμμα και χαμηλό επίπεδο ανταγωνιστικότητας της χώρας, σε συνδυασμό με τη ραγδαία αύξηση των ποσοστών ανεργίας σε όλα τα επίπεδα (περιφερειακό και ηλικιακό) το περιφερειακό πρόβλημα συμβάλλει στον περιορισμό της δυνατότητας της χώρας να δραπετεύσει από την παγίδα υπανάπτυξης στην οποία έχει εισέλθει κατά τις τελευταίες δεκαετίες, μέσω των περιορισμών που θέτει στην «εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών ή ανθρώπινων πόρων της περιφέρειας» (βλέπε Πετράκος 2009, σελ. 374). Κατά μεγάλο μέρος, οι περιφερειακές ανισότητες προκαλούνται ή ενισχύονται από διαρθρωτικές μεταβολές στο σύνολο της οικονομίας, κύριο χαρακτηριστικό των οποίων είναι η αύξηση της σχετικής σημασίας των υπηρεσιών καταναλωτή και παραγωγού (ιδιαίτερα των χρηματοοικονομικών υπηρεσιών, κτηματομεσιτικών δραστηριοτήτων, κ.τ.λ.) σε βάρος του παραγωγικού τομέα της οικονομίας (κυρίως της βιομηχανικής δραστηριότητας) δηλαδή δραστηριότητες που τείνουν να ενδυναμώσουν τις τάσεις συγκέντρωσης στα μητροπολιτικά κέντρα. Σέτοιες διαρθρωτικές μεταβολές ενισχύονται (ή προκαλούνται) από την διεθνοποίηση της παραγωγικής διαδικασίας στα πλαίσια της περιφερειακής (σε επίπεδο Ε.Ε.) ή παγκόσμιας οικονομικής ολοκλήρωσης και της ελεύθερης διακίνησης του κεφαλαίου (κυρίως του χρηματιστικού κεφαλαίου) την οποία συνεπάγεται. Οι αλλαγές αυτές αντανακλώνται στις τάσεις/μεταβολές που εμφανίζει η κατανομή των ακαθάριστων επενδύσεων παγίου κεφαλαίου ανά τομέα οικονομικής δραστηριότητας στην Ελλάδα, στον Πίνακα 2. Η αύξηση της σχετικής σημασίας τέτοιων τομέων στην ελληνική οικονομία δεν σήμαινε όμως τη μετάβαση προς σύγχρονους, υψηλής προστιθέμενης αξίας τομείς, που βασίζονται στην καινοτομία και τη γνώση. Πίνακας 2. Ποσοστιαία Διάρθρωση (%) των Ακαθάριστων Εγχώριων Επενδύσεων Παγίου Κεφαλαίου ανά Σομέα Οικονομικής Δραστηριότητας στην Ελλάδα: Τομέας Οικονομικής Δραστηριότητας Γεωργία, κ.τ.λ. 4,2 4,2 5,6 Βιομηχανία (συμπερ. ενέργεια) 13 7,6 7,8 Κατασκευές 1,3 1,2 2,2 Εμπόριο, ξενοδοχεία, μεταφορές 20 27,5 24,1 Χρηματοπιστωτική διαμεσολάβηση 37,5 39,9 43,1 και κτηματομεσιτικές υπηρεσίες Άλλες υπηρεσίες 23,8 19,1 16,9 Πηγή: Ελληνική τατιστική Αρχή 6 ύμφωνα με στοιχεία του Τπουργείου Οικονομικών, το έτος 2010 το δημόσιο χρέος ανήλθε στο 142,8% του ΑΕΠ, το ιδιωτικό χρέος στο 112% του ΑΕΠ, άρα το συνολικό χρέος ανήλθε σε 255% του ΑΕΠ. Εκτιμάται ότι το έτος 2012, το δημόσιο χρέος θα ανέλθει στο % του ΑΕΠ.

11 Οι δυναμικοί τομείς, που αντιπροσωπεύονται από την επιχειρηματική δραστηριότητα εμφανίζουν έντονη συγκέντρωση στην Αττική (34,4% του δευτερογενούς και 55% του τριτογενούς τομέα στη συνολική ακαθάριστη προστιθέμενη αξία συγκεντρώνονται στην Αττική), και δευτερευόντως στην Κεντρική Μακεδονία (η οποία φιλοξενεί το 17% και 12,7% των ίδιων τομέων, αντίστοιχα), με αποτέλεσμα η Αττική να παράγει το μισό του ΑΕΠ της χώρας. Η άνιση αυτή κατανομή συνεπάγεται και άνιση κατανομή των υποδομών και των ευκαιριών ανάπτυξης. Η εμβάθυνση της οικονομικής ολοκλήρωσης στη δεκαετία του 90 συνέβαλε στο αποτέλεσμα αυτό, αλλά κυρίως η έκθεση των περιφερειών στο διεθνή ανταγωνισμό και η αποβιομηχάνιση πολλών βιομηχανικών περιοχών στη βόρεια Ελλάδα, που στερούνταν ενός σημαντικού τριτογενούς τομέα ο οποίος θα εξουδετέρωνε την απώλεια του παραγωγικού δυναμικού. τις βιομηχανικές περιοχές στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, ειδικότερα, από τις αρχές της δεκαετίας του 80 διοχετεύθηκαν αξιοσημείωτα κονδύλια από το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων, στα πλαίσια μιας ευνοϊκής πολιτικής κινήτρων 7 (Πολύζος, 2011). Όμως, η μεταφορά πόρων από το ΠΔΕ αφορούσε σε επενδύσεις χαμηλής παραγωγικότητας και σε κλάδους παρωχημένης τεχνολογίας, οι οποίοι δεν ήταν ανταγωνιστικοί απέναντι στα προϊόντα των βαλκανικών και ασιατικών αγορών που παράγονται με το 1/3 του κόστους (ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 2010). Από την άλλη πλευρά, οι περιοχές που συγκεντρώνουν μεγάλο μέρος της οικονομικής δραστηριότητας και των σύγχρονων τομέων, όπως ο χρηματοπιστωτικός τομέας και άλλες δραστηριότητες της νέας οικονομίας (ουσιαστικά η Αττική και η Κεντρική Μακεδονία) είναι οι εκείνες που έρχονται πρώτες αντιμέτωπες με τις διεθνείς οικονομικές κρίσεις. Μάλιστα, μια σειρά εμπειρικών μελετών που διερευνούν τη σχέση μεταξύ περιφερειακών ανισοτήτων και μικρο-οικονομικής απόδοσης έδειξαν ότι, κατά τη διάρκεια τέτοιων περιόδων, παρατηρείται μια αναστροφή των συγκεντρωτικών τάσεων, με μια τάση προς περιφερειακή σύγκλιση (βλέπε για παράδειγμα, Petrakos και Saratsis 2000, Πετράκος 2009). Έτσι, οι ανισότητες θεωρούνται φαινόμενο με αντι-κυκλική συμπεριφορά (Petrakos 2000, σελ. 61). Ειδικότερα, οι Petrakos και Saratsis (2000, σελ. 62) παρέχουν εμπειρική τεκμηρίωση του γεγονότος ότι, τουλάχιστον εν μέρει, οι περιφερειακές ανισότητες στην Ελλάδα μειώθηκαν κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 80 σαν αποτέλεσμα της παρατεταμένης ύφεσης που επικράτησε στην οικονομία την περίοδο εκείνη. Αντίθετα, η ανάκαμψη της οικονομίας διόγκωσε τις περιφερειακές ανισότητες αφού ξεκίνησε στις πιο αναπτυγμένες περιφέρειες της χώρας. Εντούτοις, σύντομες περίοδοι σύγκλισης (που μπορεί να οφείλονται σε οικονομικές κρίσεις ή άλλα αίτια) μοιάζει να είναι προσωρινές και να ακολουθούνται από ακόμη εντονότερη απόκλιση από την Αττική (Μαχαηλίδης, 2009) όπως επιβεβαιώνεται και από την εμπειρική ανάλυση της παρούσας εργασίας. Η αντίστροφη σχέση μεταξύ οικονομικής μεγέθυνσης/ανάκαμψης και περιφερειακών ανισοτήτων δεν υποστηρίζεται από όλους τους συγγραφείς. Έτσι, μια σειρά μελετών σχετικά με τους οικονομικούς κύκλους στην Ε.Ε., δείχνουν τα εντελώς αντίθετα αποτελέσματα, δηλαδή ότι οι περιφερειακές αποκλίσεις τείνουν να αυξάνονται σε περιόδους σοβαρών υφέσεων και να μειώνονται σε περιόδους οικονομικής μεγέθυνσης (αναφέρεται στον Πετράκο 2004, 2009). Παράλληλα, η άποψη πολλών ερευνητών ότι η 7 Από το 1982 μέχρι περίπου το 1994, η Θράκη ενισχύθηκε με 7 αναπτυξιακούς νόμους, που προέβλεπαν ειδικές επιδοτήσεις και προνόμια για τις επιχειρήσεις. Έτσι, η περιοχή εντάχθηκε στην υψηλή ζώνη κινήτρων, με δημόσιους πόρους που έφταναν μέχρι 65%-80% της επένδυσης, με αποτέλεσμα τη σημαντική άνοδο των εισοδημάτων της. Η Ανατολική Μακεδονία από το 1983 και μετά υπήρξε η πιο ευνοημένη περιφέρεια αναπτυξιακών κινήτρων, στην οποία διοχετεύθηκε το 20% των δημόσιων πόρων που κατευθύνονταν για την ανάπτυξη όλων των περιφερειών της χώρας. Εντούτοις, στην περίοδο , το ΑΕΠ στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη μειώθηκε από 6,78% το 1981 στο 4,55% το2007, ενώ το κατά κεφαλήν ΑΕΠ μειώθηκε από 88,6% σε 67%. (ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 2010).

12 περιοριστική μακροοικονομική πολιτική που επιβάλλεται στο εσωτερικό της ευρωζώνης σε περιόδους οικονομικών κρίσεων οδηγεί σε χρόνιες διαρθρωτικές ανισορροπίες οι οποίες συντηρούν τις περιφερειακές ανισότητες, αποκτά αυξανόμενη βαρύτητα. Αυτή η θέση βασίζεται στην εμπειρία της κρίσης της δεκαετίας του 80, η οποία οδήγησε στην υιοθέτηση μιας σειράς σταθεροποιητικών προγραμμάτων, καθώς και στην τρέχουσα κρίση (από το 2008 και μετά) η οποία επέβαλε μέτρα λιτότητας, σύμφωνα με τους κανονισμούς του υμφώνου ταθερότητας και Ανάπτυξης και της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Σράπεζας (ΕΚΣ): θέτοντας περιορισμούς σε προαιρετικές μακροοικονομικές πολιτικές, τέτοιου είδους μέτρα έχουν οδηγήσει σε χρόνια χαμηλή εγχώρια ζήτηση και χαμηλές δημόσιες επενδύσεις, διαιωνίζοντας το παραγωγικό έλλειμμα της χώρας (το οποίο οδηγεί σε χαμηλή διεθνή ανταγωνιστικότητα και υψηλό λόγο εισαγωγών/εξαγωγών), ενώ έχουν αποτύχει να δημιουργήσουν σύγκλιση σε επίπεδο εθνικό και ευρωπαϊκό (Αργείτης 2005, Onaran, 2010). ε ένα αυξανόμενα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον, εντείνονται οι πιέσεις για συρρίκνωση του παραδοσιακού παραγωγικού μοντέλου και μετάβαση προς νέους δυναμικούς και καινοτόμους τομείς. Η αποτυχία προσαρμογής στις νέες κατευθύνσεις σε περιφερειακό επίπεδο μπορεί να έχει καταστροφικά αποτελέσματα για την περιφερειακή ανάπτυξη και για τις ευρύτερες μακροοικονομικές ανισορροπίες. Η πρόσφατη χρηματοπιστωτική και οικονομική κρίση αντανακλά τα διαρθρωτικά χαρακτηριστικά των μεμονωμένων περιοχών, αποκαλύπτοντας τη χαμηλή ελκυστικότητα περιοχών με υψηλή συμμετοχή παραδοσιακών, χαμηλής προστιθέμενης αξίας και ανταγωνιστικότητας, τομείς (δηλαδή τομείς που βασίζονται σε χαμηλού κόστους και ποιότητας εργατικό δυναμικό) ως προς την προσέλκυση ξένων επενδύσεων και τη δημιουργία-διατήρηση θέσεων εργασίας. Καθώς στην πορεία της ευρωπαϊκής ενοποίησης, οι βιομηχανίες που χαρακτηρίζονται από οικονομίες κλίμακας τείνουν να συγκεντρώνονται στα παλιά βιομηχανικά κέντρα της Ευρώπης (βλέπε Brulhart, 2001), η περιφερειακή μεγέθυνση και ανάπτυξη στην περιφέρεια της Ευρώπης θα πρέπει να βασιστεί σε επενδύσεις σε Ε&Α 8 και νέες τεχνολογίες ώστε να ανταγωνιστεί σε προϊόντα και υπηρεσίες υψηλής τεχνολογίας. Προωθώντας μια αναπτυξιακή διαδικασία, σε περιφερειακό ή τοπικό επίπεδο, που βασίζεται σε καινοτόμους τομείς μπορεί να αποτελεί την κατάλληλη στρατηγική για την επίλυση του ευρέως συζητούμενου στη βιβλιογραφία διλήμματος «ισότητα ή ανταγωνιστικότητα;» (equity or efficiency). Για πολλές ελληνικές περιοχές, αυτή η στρατηγική συνεπάγεται προώθηση της πράσινης οικονομίας σε κάποιους βιομηχανικούς κλάδους, ενίσχυση της ποιοτικής αγροτικής παραγωγής (δηλαδή προϊόντων ονομασίας προέλευσης ή γεωγραφικής ένδειξης ) ή καινοτόμων τριτογενών δραστηριοτήτων σε αγροτικές περιοχές (όπως ο αγροτικός ή εναλλακτικός τουρισμός), ανάλογα με την υπάρχουσα διάρθρωση της τοπικής οικονομίας και το συγκριτικό πλεονέκτημα της περιοχής. Αυτή φαίνεται πως αποτελεί τη μοναδική στρατηγική επιλογή η οποία θα μπορούσε να αντισταθμίσει τις απώλειες από την εξαφάνιση παραδοσιακών βιομηχανικών κλάδων, την εξασθένιση του κλάδου των κατασκευών, τη μείωση της σημασίας του μαζικού τουρισμού και των μεταφορών, στις περιοχές όπου υπάρχει μεγάλη εξάρτηση της τοπικής οικονομίας από τους τομείς αυτούς (Κότιος και Σσέλιος 2009, σελ. 495, Commission of the EC 2009, European Commission 2010). 5. Ο ρόλος της οικονομικής πολιτικής Είναι γενικά παραδεκτό ότι η ελληνική περιφερειακή πολιτική της μεταπολεμικής περιόδου συνέβαλε στη σταδιακή διαμόρφωση και παγίωση του πολωτικού αναπτυξιακού προτύπου, το οποίο εκφράζεται με την ενίσχυση επιλεγμένων πολικών σημείων στο χώρο 8 Έρευνα και Ανάπτυξη.

13 (ή νομών-οικονομικών δορυφόρων ), ώστε να αξιοποιηθούν τα οφέλη από τις υπάρχουσες οικονομίες συγκέντρωσης (λόγω της συγκέντρωσης πληθυσμού και οικονομικών δραστηριοτήτων εκεί). τη δεκαετία του 1980 η οποία χαρακτηρίστηκε από την ελληνική ένταξη στην Ε.Κ. και την αρχή μιας παρατεταμένης ύφεσης που θα διαρκούσε μέχρι περίπου τα μέσα της δεκαετίας του 90 υπήρξε μια στροφή στην έμφαση της εθνικής πολιτικής προς το μοντέλο της τοπικής ενδογενούς ανάπτυξης, ακολουθώντας τις αντίστοιχες αλλαγές στο ευρωπαϊκό μοντέλο περιφερειακής πολιτικής, με στόχο «τη μεγαλύτερη διασπορά των σχετικών αρμοδιοτήτων στα κατώτερα χωρικά διοικητικά επίπεδα» 9 (Χριστοφάκης 2001, σελ. 230). Η αλλαγή αυτή αποτυπώθηκε στα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα ΜΟΠ ( ), τα οποία σηματοδότησαν την αφετηρία άσκησης μιας ευρωπαϊκής περιφερειακής πολιτικής. Η έναρξη των ΜΟΠ συνέπεσε και με το πρώτο σταθεροποιητικό πρόγραμμα της ελληνικής κυβέρνησης (1986) 10 και την είσοδο σε μια περίοδο περιοριστικής μακροοικονομικής πολιτικής. Σόσο τα ΜΟΠ όσο και το πρώτο Κοινοτικό Πλαίσιο τήριξης - ΚΠ στόχευαν στην βελτίωση του αναπτυξιακού επιπέδου των περιφερειών και στη μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων: Σα πρώτα προώθησαν τη χρηματοδότηση σχεδίων ενταγμένων σε συνολικά [πολυετή] περιφερειακά προγράμματα, προσαρμοσμένων στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των περιφερειών. Σο πρώτο ΚΠ ( ) χαρακτηρίστηκε από τη μεγάλη διασπορά των διαθέσιμων πόρων σε μικρά έργα υποδομής σε ολόκληρη τη χώρα (κυρίως στον τομέα του τουρισμού, αλλά και στο επαρχιακό δίκτυο μεταφορών) στοχεύοντας στην αναβάθμιση των αγροτικών περιοχών. Αντίθετα, το δεύτερο ΚΠ ( ) έδωσε έμφαση στη βελτίωση υποδομών μεγάλης κλίμακας, στοχεύοντας στην αύξηση της ανταγωνιστικότητας της οικονομίας σε εθνικό, αντί για περιφερειακό επίπεδο, και στην ενίσχυση των διασυνδέσεων της χώρας με τις διεθνείς αγορές. Σο τρίτο ΚΠ ( ) σηματοδότησε την ένταξη της χώρας στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση (το 2001) και στόχευε στην αύξηση της παραγωγικότητας και ανταγωνιστικότητας σε περιφερειακό επίπεδο, με την προώθηση επενδύσεων σε ανθρώπινο κεφάλαιο και τεχνολογίες γνώσης 11. Καινοτομία του προγράμματος ήταν τα ειδικά αναπτυξιακά κριτήρια τα οποία εισήγαγε για την άρση της απομόνωσης των νησιωτικών και ορεινών περιοχών 12. Παράλληλα όμως προώθησε και τη βελτίωση των συνθηκών στις μητροπολιτικές περιοχές, οπότε μπορούμε να θεωρήσουμε ότι το τρίτο πρόγραμμα είχε διττό στόχο: την προώθηση της ενδογενούς ανάπτυξης σε περιφερειακό επίπεδο, αλλά και τη διατήρηση των βασικών χαρακτηριστικών της πολικής ανάπτυξης (Χριστοφάκης 2001, Κωστοπούλου 2009, Πολύζος 2011). υνεπώς, παρά την έμφαση προς την προώθηση της ανάπτυξης σε περιφερειακό/τοπικό επίπεδο που δόθηκε τόσο στο πρώτο, όσο και στο τρίτο ΚΠ, τα αποτελέσματα ως προς τη σύγκλιση και την κοινωνικο-οικονομική συνοχή σε ενδο-εθνικό επίπεδο, καθώς και μεταξύ των ελληνικών περιφερειών και εκείνων της Ε.Ε., ήταν απογοητευτικά. 13 ημαντικός λόγος 9 Η νέα αναπτυξιακή στρατηγική θα υλοποιούνταν με την υιοθέτηση των αρχών της επικουρικότητας και της εταιρικής σχέσης των Διαρθρωτικών Σαμείων. 10 Σα σταθεροποιητικά προγράμματα θα αποτελούσαν το μέσο για την επίτευξη νομισματικής σταθερότητας - κεντρικό στόχο της μακροοικονομικής πολιτικής μέχρι περίπου τα μέσα της δεκαετίας του 90 ώστε να ελεγχθούν τα υψηλά ποσοστά πληθωρισμού, δημόσιου χρέους και ελλείμματος. Σα περιοριστικά αυτά μέτρα οδήγησαν σε δραματική αύξηση της ανεργίας και των παραγωγικών ελλειμμάτων. Οι δημόσιες δαπάνες και η διανομή του εισοδήματος (συμπεριλαμβανόμενου του περιφερειακού εισοδήματος) ήταν οι τομείς που υπέστησαν τις μεγαλύτερες αρνητικές επιπτώσεις των μέτρων αυτών (Αργείτης 2005, σελ. 79). 11 Σο 3 ο ΚΠ υλοποιήθηκε μέσω δυο κατηγοριών προγραμμάτων τα Σομεακά Επιχειρησιακά Προγράμματα και τα Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα (ΠΕΠ). 12 Αυτά είναι τα ολοκληρωμένα αναπτυξιακά προγράμματα, τα οποία σχεδιάστηκαν για να εφαρμοστούν σε επιλεγμένες ζώνες της υπαίθρου, με στόχο την προώθηση της αγροτικής ανάπτυξης. Η τελευταία γίνεται ολοένα και σημαντικότερο κομμάτι της ευρωπαϊκής αγροτικής πολιτικής. 13 Πρέπει να αναφερθεί ότι σε 8, από τις 13 ελληνικές περιφέρειες, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ βρίσκεται ακόμα κάτω του 75% του κοινοτικού μέσου όρου.

14 για την αποτυχία αυτή θεωρείται η συνεχιζόμενη συγκέντρωση των πόρων σε έργα μεγάλης κλίμακας (που αφορούν κυρίως σε υποδομές μεταφορών) 14. Σο τέταρτο ΚΠ (περίοδος ) δίνει ακόμα μεγαλύτερη έμφαση στην περιφερειακή και τοπική διάσταση της ανάπτυξης, καθώς σχεδιάστηκε να υλοποιηθεί κυρίως μέσω περιφερειακών και τοπικών επιχειρησιακών προγραμμάτων. Αυτό συνεπάγεται μεγαλύτερη ενίσχυση της περιφερειακής και τοπικής αυτοδιοίκησης, σε συνδυασμό με την κατάλληλη εκπαίδευση των τοπικών αρχών που θα τους επιτρέψει το σχεδιασμό και διαχείριση των τοπικών προγραμμάτων ώστε τα τελευταία να ενσωματωθούν αποτελεσματικά στα περιφερειακά προγράμματα (Χριστοφάκης 2001, σελ ). Επιπλέον, υπό την πίεση της αυξανόμενης παγκοσμιοποίησης προωθείται η βελτίωση της περιφερειακής αποτελεσματικότητας, μέσω της προώθησης επενδύσεων σε έρευνα και καινοτομία, ώστε να ενισχυθεί η ανάπτυξη τομέων που βασίζονται στη γνώση σε περιφερειακό επίπεδο 15 (European Commission, 2007). Δοθείσης της καθυστέρησης στην υλοποίηση του ΕΠΑ 16, μεταξύ άλλων και λόγω της τρέχουσας δημοσιονομικής κρίσης, τον παραδοσιακά χαμηλό ρυθμό απορροφητικότητας των κονδυλίων στην Ελλάδα, καθώς και τη νέα διοικητική μεταρρύθμιση (με την ουσιαστική μείωση του αριθμού των δήμων που οδηγεί σε μια πιο συγκεντρωτική δομή διοίκησης) η αποτελεσματικότητα του τρέχοντος προγράμματος για την προώθηση της περιφερειακής μεγέθυνσης παραμένει αμφίβολη. 6. υμπεράσματα Η εμπειρική ανάλυση της παρούσας εργασίας επιβεβαιώνει την εμμονή (persistence) των περιφερειακών ανισοτήτων στην Ελλάδα και του πολικού αναπτυξιακού μοντέλου το οποίο αντανακλάται στην αυξανόμενη απόκλιση όλων των περιφερειών από τον εθνικό μέσο όρο και την περιφέρεια Αττικής. Οι περιφερειακές ανισορροπίες εκφράζουν τις μόνιμες διαρθρωτικές ή μακροοικονομικές ανισορροπίες στο παραγωγικό μοντέλο της χώρας. Οι τελευταίες οξύνονται σε περιόδους οικονομικών κρίσεων, με τα υιοθετούμενα περιοριστικά μέτρα οικονομικής πολιτικής να οδηγούν σε ένα φαύλο κύκλο διογκούμενου αναπτυξιακού και δημοσιονομικού ελλείμματος, με δυσμενείς κατά πολλούς ερευνητές επιπτώσεις και στο περιφερειακό επίπεδο. Η αυξανόμενη οικονομική ολοκλήρωση σε περιφερειακό (Ε.Ε.) ή παγκόσμιο επίπεδο συμβάλλει στην μεγέθυνση των περιφερειακών αποκλίσεων, αλλά παράλληλα προσδιορίζει σε σημαντικό βαθμό τις αναπτυξιακές προοπτικές στο ενδο-περιφερειακό επίπεδο. Για πολλές ελληνικές περιφέρειες, αυτή η εξέλιξη μπορεί να συνεπάγεται την προώθηση εναλλακτικών αναπτυξιακών επιλογών, δηλαδή τομέων (σε πρωτογενές, δευτερογενές ή τριτογενές επίπεδο) που να βασίζονται στην καινοτομία και τη γνώση (όπως μέθοδοι πράσινης ανάπτυξης, αγροτική παραγωγή με ονομασία προέλευσης, ποιοτικές τουριστικές υπηρεσίες με γεωγραφική ένδειξη, κ.λ.π.), σύμφωνα με το περιφερειακό/τοπικό συγκριτικό ή ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Σέτοιες στρατηγικές θα μπορούσαν να αντισταθμίζουν τις απώλειες από την εξάλειψη ή τη μείωση παραδοσιακών, χαμηλής ανταγωνιστικότητας, δραστηριότητες. Η περιφερειακή πολιτική όπως υλοποιείται μέσω του τέταρτου ΚΠ προσδίδει ιδιαίτερη σημασία σ αυτή τη στρατηγική επιλογή, 14 Εντούτοις, η συγκέντρωση των πόρων σε μεγάλα έργα, για την αποφυγή της διασποράς τους σε μικρής κλίμακας αναποτελεσματικά έργα, αποτελεί προϋπόθεση του μνημονίου που υπογράφηκε μεταξύ της ελληνικής κυβέρνησης και των δανειστών της για τη συνέχιση της χρηματοδότησης στην Ελλάδα. 15 Έτσι, αν και οι διαρθρωτικοί πόροι που κατευθύνονται στις φτωχότερες περιοχές της Ένωσης θα έχουν συνολικά αυξηθεί από 56% των συνολικών εισροών από τα Δ.Σ. το 1989 σε 85% μέχρι το τέλος της τρέχουσας περιόδου, αυτή η αύξηση αφορά κυρίως περιοχές που θα αυξήσουν τις επενδύσεις τους σε έρευνα και καινοτομία (European Commision, 2007). 16 Εθνικό τρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς για την προγραμματική περίοδο

15 στοχεύοντας στην προώθηση της κοινωνικής και περιφερειακής συνοχής και σύγκλισης σε μια περίοδο εντονότερης διεθνοποίησης και οξύτατης οικονομικής ύφεσης. Οι εμπειρικές εκτιμήσεις αυτής της μελέτης επιβεβαιώνουν τη σημασία του τομέα των υπηρεσιών στην ελάττωση των περιφερειακών ανισοτήτων (ειδικότερα του συνδυασμού τουρισμού και εμπορίου, από τη μια πλευρά, και χρηματοπιστωτικής διαμεσολάβησης, κτηματομεσιτικών δραστηριοτήτων, κ.τ.λ., από την άλλη), καθώς και τον περιφερειακό χαρακτήρα του σχηματισμού κεφαλαίου. Η επίδραση όμως του τομέα της γνώσης, μετρούμενου με το ποσοστό των ανθρώπινων πόρων στις επιστήμες και την τεχνολογία ) στις περιφερειακές ανισότητες δεν είναι τόσο αξιόπιστο αποτέλεσμα, αφού ισχύει μόνο σε μερικές οικονομετρικές εκτιμήσεις. Αυτό θα μπορούσε να οφείλεται στο είδος των στατιστικών στοιχείων ή στην περιορισμένη χρονική περίοδο της ανάλυσης. Αντίθετα, η σημασία του χρηματοπιστωτικού τομέα, κ.τ.λ. στη μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων αποτελεί ένα πιο αξιόπιστο αποτέλεσμα, καταδεικνύοντας ίσως ότι η βελτίωση της πρόσβασης σε τοπικές αγορές κεφαλαίου ίσως να αποτελεί ένα βασικό συντελεστή της περιφερειακής μεγέθυνσης και σύγκλισης. Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Brulhart, M. (2001). Evolving Geographical concentration of European manufacturing industries, Weltwirtschaftliches Archiv 137 (2): Caraveli, H., M. Tsionas & G. Darzentas (2008). Growth, convergence and the knowledge economy : An empirical investigation, Journal of Economic Asymmetries, Vol. 5, No.2, December: Caraveli, H. & M. Tsionas (2009). Where in the U-shaped curve is Europe found? An empirical analysis of centre-periphery in the EU, Journal of Economic Asymmetries, Vol. 6, No.1, June: Commission of the European Communities (2009). Regions Globalisation Challenges of European Regions, Brussels. Dall Erba, S. (2003). European Regional Development Policies-History and Current Issues, European Union Centre Working Paper 2 (4), University of Illinois, May. European Commission (2007). Fourth Report on Socio-economic Cohesion: Developing Regions, Developing Europe, May. European Commission (2010). Investing in Europe s Future Fifth report on economic, social and territorial cohesion. Haddad, E.A. (1999). Regional Inequality and Structural Changes: Lessons from the Brazilian experience, Ashgate Hansen, L., J. Heaton, and A. Yaron (1996). Finite sample properties of some alternative GMM estimators. Journal of Business and Economic Statistics 14(3): Hirschman, A. O. (1958). The Strategy of Development, New Haven: Connecticut, Yale University Press, Krugman, P. (1991α). Geography and Trade, Cambridge, Mass., MIT Press. Krugman, P. (1991β) Increasing Returns and Economic Geography, Journal of Political Economy, 99 (3): Lucas, R. E. (1988). On the Mechanics of Economic Development, Journal of Monetary Economics, 22: Martin, P. (1999). Are European Policies Delivering? European Investment Bank Papers, 4 (2),

16 Martin, P. (2004). The Geography of Inequalities in Europe, Economic Council Conference, Stockholm, October 25. Myrdal, G. (1957). Economic Theory and Underdeveloped Regions, Duckworth, London. Neffke F., M. Henning and R. Boschma (2009). How do regions diversify over time? Industry relatedness and the development of new growth paths in regions, Papers in Evolutionary Economic Geography, Utrecht University, Urban & Regional Research Centre, Onaran, O. (2010). Fiscal Crisis in Europe or a Crisis of Distribution? Discussion Paper No.18, Department of Economics and Statistics, Middlesex University, UK Papadaskalopoulos, A. & M. Christofakis (2007). The GDP revision and the spatial disparities in Greece: Comparative presentation of disparities before and after revision and main policy implications, Statistical Review 3 (1): Perroux, F. (1955). Note sur la notion de pole de croissance, Economique Applique, 1 (2). Petrakos, G., A. Rodriques-Pose and A. Rovolis (2003). Growth, integration and regional inequality in Europe, Research Paper in Environmental and Spatial Analysis 81, London School of Economics. Petrakos, G. & Y. Saratsis (2000). Papers in Regional Science 79: Petrakos, G. & P. Artelaris (2008). Regional Inequalities in Greece, in Regional Analysis and Policy, H. Coccossis & Y. Psycharis, edts, Physica-Verlag: Puga, D. (2002). European Regional Policies in the Light of New Location Theories, Journal of Economic Geography, 2 (4): Rebelo, S. (1991). Long-run policy analysis and long-run growth, Journal of Political Economy, 99 (June): Romer, P. (1986). Increasing Returns and Long-run Growth, Journal of Political Economy, 94 (5): Ελληνόγλωσση Αργείτης, Γ. (2005). υσσώρευση Κεφαλαίου, Δικαιότερη Διανομή Εισοδήματος και Μακροοικονομική ταθερότητα στην Ελλάδα, κεφάλαιο 2, στο βιβλίο Eοικονομικές Αλλαγές & Κοινωνικές Αντιθέσεις στην Ελλάδα Οι προκλήσεις του 21 ου αιώνα, επιμέλεια Γ. Αργείτης, Συπωθήτω, Αθήνα: ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (2011). Εφημερίδα, 13/3. Κωστοπούλου,. (2009). Περιφερειακές Ανισότητες στην Ελλάδα: Υφιστάμενη Κατάσταση, Αίτια, Μέτρα Πολιτικής, /site/aboutus/lectures/k. Κότιος, Α. και Β. Σσέλιος (2009). ύγχρονες Διεθνείς Οικονομικές Δυναμικές και Περιφερειακή Ανάπτυξη, στο βιβλίο 25 Κείμενα για το σχεδιασμό και την ανάπτυξη του χώρου, ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΑΚΕ ΕΚΔΟΕΙ ΘΕΑΛΙΑ, Βόλος: Μιχαηλίδης, Γ. (2009). Κρίση, Χώρος και Ανάπτυξη: Ερωτήματα και απαντήσεις, στο βιβλίο 25 Κείμενα για το σχεδιασμό και την ανάπτυξη του χώρου, ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΑΚΕ ΕΚΔΟΕΙ ΘΕΑΛΙΑ, Βόλος: Πετράκος, Γ. και Γ. Ψυχάρης (2004). Περιφερειακή Ανάπτυξης στην Ελλάδα, Κριτική, Αθήνα. Πετράκος, Γ. (2009) Περιφερειακές Ανισότητες και Επιλεκτική Ανάπτυξη: Οι Οικονομικές Δυναμικές του Χώρου και οι Προϋποθέσεις Άσκησης Αποτελεσματικής Περιφερειακής Πολιτικής, στο βιβλίο 25 Κείμενα για το σχεδιασμό και την ανάπτυξη του χώρου, ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΑΚΕ ΕΚΔΟΕΙ ΘΕΑΛΙΑ, Βόλος: Πολύζος,. (2011). Περιφερειακή Ανάπτυξη, Κριτική, Αθήνα. Ψυχάρης, Γ. (2009). Η Γεωγραφική Διάσταση των Δημόσιων Δαπανών: Επισκόπηση του Ερευνητικού Πεδίου χετικά με τους Προσδιοριστικούς Παράγοντες της Περιφερειακής Κατανομής των Δημόσιων Επενδύσεων στην Ελλάδα, στο βιβλίο 25

17 Κείμενα για το σχεδιασμό και την ανάπτυξη του χώρου, ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΑΚΕ ΕΚΔΟΕΙ ΘΕΑΛΙΑ, Βόλος: TO VIMA (2010). Εφημερίδα, 12/11. Χριστοφάκης, Μ. (2001). Τοπική Ανάπτυξη και Περιφερειακή Πολιτική, Παπαζήσης, Αθήνα.