ΤΕΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ Θ ΘΡΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Κ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟΥ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ

Transcript

1 ΤΕΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Κ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟΥ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ Θέμαα πτυχιακής εργασίας: ΓΝΩΣΕΙΣ ΚΑΙΙ ΣΤΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΤΕΛΕΙΟΦΟΙΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΠΟΝΟ (KNOWLEDGE AND ATTITUDESS OF UNDERGRADUATE NURSING STUDENTS TOWARDS PAIN) Υποβληθείσα στον Καθηγητή Θεοδοσίου Θεοδόσιο. από τους σπουδαστές: Ελευθεριάδου Πωλίνα ΑΕΜ 3411 Κοκκινίδηη Θεόδωρο ΑΕΜ 318 Χρόνος εκπόνησης : 6 Μήνες Διδυμότειχο 2014

2 Η παρούσα πτυχιακή εργασία ολοκληρώθηκε επιτυχώς. Εγκρίνεται για παρουσίαση. 15/05/2014 Δρ. Θεοδοσίου Θεοδόσιος

3 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Πριν και πάνω απ όλους θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τον επιβλέποντα καθηγητή μας κ. Θεοδόσιο Θεοδοσίου για τις πολύτιμες συμβουλές και τη καθοδήγησή του και για την υποστήριξη που μας παρείχε καθ όλη τη διάρκεια εκπόνησης της εργασίας αυτής. Επίσης ευχαριστούμε θερμά όλους τους καθηγητές του νοσηλευτικού τμήματος, οι οποίοι μας καθοδήγησαν και μας δίδαξαν σ όλο το διάστημα της τετραετούς φοίτησής μας. Τον Ιωάννη Ελευθεριάδη και την Κοκκινίδου Στέλλα για την πολύτιμη βοήθεια του ώστε να φέρουμε εις πέρας την εκπόνηση της πτυχιακής. Τις οικογένειες μας κυρίως για το χρόνο που τους στερήσαμε με την θητεία μας στην σχόλη όσο και κατά την διάρκεια εκπόνησης της Πτυχιακής Τέλος, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε όλους τους συμφοιτητές για την προθυμία τους να συμμετάσχουν στην έρευνα αυτή.

4 Πίνακας περιεχομένων Α ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Εισαγωγή... 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο :ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ Ορισμός πόνου Ο πόνος στην αρχαιότητα Φυσιολογικός πόνος και υποκειμενικότητα του πόνου Αίτια εμφάνισης του πόνου Πόνος εξ αιτίας της διέγερσης των αλγοϋποδοχέων και τα είδη πόνου Σωματικό πόνος Δερματικό πόνος Σπλαχνικό πόνος Νευροπαθητικός πόνος Κνησμός ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο :ΤΥΠΟΙ- ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΠΟΝΟΥ Οι τύποι πόνου και τα χαρακτηριστικά τους Οι υποδοχείς του πόνου και η διέγερσή τους Θεωρία πύλης εισόδου του πόνου: GATE CONTROL THEORY Σύστημα καταστολής του πόνου ("αναλγησία") στον εγκέφαλο και νωτιαίο μυελό Αναφερόμενος πόνος Σπλαχνικός πόνος ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 : ΑΛΓΟΡΙΘΜΙΚΕΣ ΖΩΝΕΣ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ Ζώνη1: Κεφάλι Ζώνη 2: Οισοφάγος Ζώνη 3: Δεξιό υποχόνδριο Ζώνη 4: Επιγάστριο Ζώνη 5 : Αριστερό υποχόνδριο... 27

5 3.6. Ζώνη 6: Δεξιός λαγόνιος βόθρος Ζώνη 7: Περιομφαλική περιοχή Ζώνη 8: Αριστερός λαγόνιος βόθρος Ζώνη 9: Υπογάστριο και πυελός ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4:ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ Το βίωμα του πόνου Η οπτική του πόνου Συμπεριφορικά στοιχεία των ασθενών πολιτισμικά χαρακτηριστικά ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 :ΚΑΡΚΙΝΙΚΟΣ ΠΟΝΟΣ Αίτια υποθεραπείας Παθοφυσιολογία του καρκινικού πόνου Είδη καρκινικού πόνου Αίτια καρκινικού πόνου Αντιμετώπιση καρκινικού πόνου Οστικός πόνος ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 : ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΠΟΝΟΣ Εκτίμηση του πόνου στα παιδιά Διαχείριση του πόνου στα παιδιά Καρκινικός πόνος στα παιδιά ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 ο :ΠΟΝΟΣ ΣΤΗΝ ΤΡΙΤΗ ΗΛΙΚΙΑ Εκτίμηση του Πόνου Φαρμακευτική Αντιμετώπιση Γενικές Φαρμακολογικές Αρχές Ο Πόνος Καθυστερεί τη Βελτίωση της Κατάθλιψης στην Τρίτη Ηλικία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8ο: ΕΚΤΙΜΙΣΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΚΑΙ ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ Αξιολόγηση του Πόνου Εκτίμηση / Μέτρηση του Πόνου... 50

6 Εκτίμηση Οξύτητας Πόνου Εκτίμηση Χρόνιου Πόνου Αντιμετώπιση Πόνου Νοσηλευτική Παρέμβαση Μη Φαρμακολογικά Μέσα Φαρμακολογικά Μέσα Κλινικές Πόνου ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9ο :ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΝΟΣΗΛΕΥΤΩΝ: ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΒΕΛΤΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ Επίπεδα νοσηλευτικής εκπαίδευσης στον ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Τριτοβάθμια προπτυχιακή νοσηλευτική εκπαίδευση του ΤΕΙ Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, ΣΕΥΠ, Τμήμα Νοσηλευτικής Παράρτημα Διδυμοτείχου για τον πόνο Η σημασία της συνεχιζόμενης νοσηλευτικής εκπαίδευσης στη βελτίωση του νοσηλευτικού επαγγέλματος Β' ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Περίληψη ΑΝΑΣΚΟΠΙΣΗ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α - ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

7 ΕΙΚΟΝΕΣ Εικόνα 1 Αντανακλάσεις του πόνου (Γουλές 2002)... 3 Εικόνα 2 Πάπυρος Ebert (Λώλα 2010)... 5 Εικόνα 3 Η θεά ποινή (Λώλα 2010)... 7 Εικόνα 4 Αναλγητικά βότανα (Λώλα 2010) Εικόνα 5 : Κεφαλαλγία (Bickley 2006) Εικόνα 6 Μοτίβο εγκεφαλικής δραστηριότητας (Bickley 2006) Εικόνα 7 Κλίμακα λέξεων (Λιάκου et al. 2009) Εικόνα 8 Κλίμακα αριθμών + Κλίμακα οπτικού ανάλογου(λιάκου et al. 2009).. 51 Εικόνα 9 Σχήματα προσώπου με χαμόγελο έως κλάμα (Λιάκου et al. 2009) Εικόνα 10 Ημερολόγιο Πόνου (Λιάκου 2009) ΠΙΝΑΚΕΣ Πίνακας 1 πεποιθήσεις πολιτισμών Πίνακας 2 Συμμετοχή φοιτητών Πίνακας 3 Ερ1.Θεωρείται την εκπαίδευση των φοιτητών του Τμήματος Νοσηλευτικής σε ότι αφορά τον πόνο των ασθενών και τη διαχείρισή του από τους νοσηλευτές Πίνακας 4 Ερωτήσεις Ερωτηματολογίου Πίνακας 5 Ερ.14 Θα θέλατε η εκπαίδευση των φοιτητών του Τμήματος Νοσηλευτικής σε ότι αφορά τον πόνο των ασθενών και τη διαχείρισή του από τους νοσηλευτές Πίνακας 6. Ερ11 Αναλγητικά για το μετεγχειρητικό πόνο πρέπει αρχικά να δίνονται Πίνακας 7 Ερ 12 Η πιο πιθανή αιτία ένας ασθενής που πονάει να ζητήσει αύξηση της δόσης των αναλγητικών του είναι Πίνακας 8 Ερ 13. Η πιο ακριβής κρίση για την ένταση του πόνου του ασθενούς είναι Πίνακας 9 Βαθμολογία απαντήσεων φοιτητών... 92

8 ΓΡΑΦΗΜΑΤΑ Γράφημα 1 Συμμετοχή φοιτητών Γράφημα 2 Κατανομή του δείγματος ανά φύλο Γράφημα 3 Ερ1 Θεωρείται την εκπαίδευση των φοιτητών του Τμήματος Νοσηλευτικής σε ότι αφορά τον πόνο των ασθενών και τη διαχείρισή του από τους νοσηλευτές Γράφημα 4 Ερ.14 Θα θέλατε η εκπαίδευση των φοιτητών του Τμήματος Νοσηλευτικής σε ότι αφορά τον πόνο των ασθενών και τη διαχείρισή του από τους νοσηλευτές Γράφημα 5 Ερ11 Αναλγητικά για το μετεγχειρητικό πόνο πρέπει αρχικά να δίνονται Γράφημα 6 Ερ12 Η πιο πιθανή αιτία ένας ασθενής που πονάει να ζητήσει αύξηση της δόσης των αναλγητικών του είναι Γράφημα 7 Ερ 13. Η πιο ακριβής κρίση για την ένταση του πόνου του ασθενούς είναι Γράφημα 8 Βαθμολογία απαντήσεων φοιτητών... 93

9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η Νοσηλευτική εκπαίδευση και η παροχή γνώσεων για τον πόνο στη χώρα μας αναπτύσσεται τα τελευταία χρόνια με ταχύ ρυθμό και κλιμακώνεται σε διάφορα επίπεδα δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης για να καλύψει τις διαρκώς αυξανόμενες ανάγκες της εποχής μας για υψηλή επιστημονική και επαγγελματική κατάρτιση του νοσηλευτικού προσωπικού και για πληρέστερη ιατρική και νοσηλευτική ενημέρωση του ευρύτερου κοινού (Αθανάτου, 2008) Αποφασίσαμε να διαλέξουμε το θέμα των γνώσεων και στάσεων των τελειόφοιτων σπουδαστών της νοσηλευτικής για να το ερευνήσουμε, να το μελετήσουμε και να προτείνουμε λύσεις ανάλογα με τα αποτελέσματα της έρευνας μας. Τέτοιου είδους θέματα έχουν μελετηθεί στο παρελθόν κυρίως στο εξωτερικό από όπου διαλέξαμε και τις ερωτήσεις του ερωτηματολόγιου που δόθηκε στους σπουδαστές του τμήματος της νοσηλευτικής στο Α.Τ.Ε.Ι. Διδυμοτείχου. Η εργασία αυτή περιλαμβάνει το γενικό και το ειδικό μέρος. Το γενικό μέρος περιλαμβάνει τον ορισμό του πόνου, τα είδη του, πως δημιουργούνται τα ερεθίσματα στον ανθρώπινο εγκέφαλο, τα συχνότερα αίτια του, τον καρκινικό πόνο, τον οστικό πόνο(κ.α.), τη σχέση του με την κατάθλιψη και την τρίτη ηλικία όπως επίσης πως αντιμετωπίζεται και με ποιο τρόπο αξιολογείται. Στο ειδικό μέρος παραθέτουμε τα αποτελέσματα της έρευνάς μας. Ο σκοπός της έρευνας ήταν να διερευνήσει ποιες είναι οι γνώσεις που έχουν πάνω στο πόνο και ποιες στάσεις κρατούν απέναντι σε αυτόν οι τελειόφοιτοι φοιτητές Νοσηλευτικής στο Α.Τ.Ε.Ι Διδυμοτείχου. Το δείγμα της έρευνας το αποτέλεσαν 118 φοιτητές νοσηλευτικής του 5ου,6ου, 7ου, 8ου και >8ου εξαμήνου. Το ερωτηματολόγιο βασίστηκε στο ερωτηματολόγιο των McCaffery και Ferrell και έχει 14 ερωτήσεις στο οποίο κλήθηκαν να απαντήσουν μέσω Διαδικτύου.

10 Α ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Εισαγωγή Αν και η έννοια του πόνου είναι γνωστή στον καθένα, εν τούτοις, το τι ακριβώς είναι πόνος είναι δύσκολο να καθορισθεί κι αυτό γιατί ο πόνος αποτελεί ουσιαστικά μία προσωπική εμπειρία και όχι ένα απλό "ερέθισμα-απάντηση" σύμπλεγμα. Σύμφωνα με τον ορισμό που καθιέρωσε η IASP (International Association for the Study of Pain) το 1979, πόνος είναι μία δυσάρεστη αισθητική και συγκινησιακή εμπειρία που έχει σχέση με πραγματική ή δυνητική καταστροφή ιστών ή που περιγράφεται σαν τέτοια. Ανάλογα με το μέγεθος του ερεθίσματος προκαλείται ήπιος, μέτριος, σοβαρός ή πολύ σοβαρός πόνος. Ο πόνος μπορεί να είναι: ταχύς ή βραδύς οξύς ή χρόνιος καλοήθους ή κακοήθους αιτιολογίας Το μέγεθος του ερεθίσματος, η αντίληψή του σαν πόνος και η απάντηση που προκαλείται αποτελούν μέρη μιας εξίσωσης στην οποία ουσιαστικό ρόλο παίζει η προσωπικότητα του ατόμου και η φιλοσοφική του τοποθέτηση απέναντι στο φαινόμενο της ζωής. Αυτό θα είναι και το θέμα της εργασίας μας. Ο πόνος και πως δημιουργείται, τα είδη του και η αντιμετώπιση του όπως επίσης και η ερευνά μας που ως θέμα της έχει να γίνουν γνωστές οι γνώσεις που κατέχουν οι μελλοντικοί νοσηλευτές της σχολής μας σχετικά με τον πόνο που βιώνουν οι ασθενείς, την αναλγησία (κ.α.) 1

11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο :ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ 1.1. Ορισμός πόνου Ο πόνος αποτελεί μια υποκειμενική δυσάρεστη εμπειρία, αισθητική και συναισθηματική, αποτέλεσμα διεργασιών που ξεκινούν από ένα βλαπτικό ερέθισμα ή μια νόσο στην οποία συμμετέχει ενεργά το νευρικό σύστημα. Ως ένα πολυδιάστατο βιολογικό σύμπτωμα, αποτελεί μία πανανθρώπινη εμπειρία και αιτία μεγάλης οδύνης. (Γουλές 2002). Εν τούτοις, το τι ακριβώς είναι πόνος είναι δύσκολο να καθορισθεί επιστημονικά και με ακρίβεια, αφού συνιστά ένα σύνθετο φαινόμενο -σε αντίθεση προς άλλες μορφές αισθήσεων- με πολλές διαστάσεις το οποίο επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες, όπως προηγούμενη βίωση και εμπειρία του πόνου, τις προσωπικές και βιοκοινωνικές πεποιθήσεις, επιδράσεις, κίνητρα και το περιβάλλον κληρονομικότητα, το φύλλο, η ηλικία, η φυλή, η προσωπικότητα, η ιδιοσυγκρασία, η εκπαίδευση και η διαπαιδαγώγηση του ατόμου, η καλλιέργεια, η ανατροφή και βεβαίως η συναισθηματική κατάσταση. Το National Institutes of Health Consensus Development Conference (1987, σελ 36) περιέκλεισε αυτήν την πολυπλοκότητα του ως εξής: «Ο πόνος είναι μια υποκειμενική εμπειρία που μπορεί να γίνει αντιληπτή άμεσα μόνο από τον πάσχοντα» και συνεχίζει αναφέροντας «Ο πόνος δεν υπάρχει μεμονωμένος αλλά σε ένα συγκεκριμένο ανθρώπινο ον συγκεκριμένα ψυχοκοινωνικά, οικονομικά, και πολιτισμικά πλαίσια που επηρεάζουν τη σημασία, την αίσθηση και τις λεκτικές και μη λεκτικές εκφράσεις του πόνου». Ο ορισμός αυτός τονίζει ιδιαίτερα την υποκειμενική και την εξατομικευμένη φύση του πόνου. (Redfern et al. 2011) Ένας γενικός και απλοϊκός ορισμός του πόνου είναι αυτός του Ryle: «πόνος είναι εκείνη η αίσθηση που συνήθως δεν μας αρέσει να έχουμε». Βέβαια υπάρχουν και άτομα που αρέσκονται στον πόνο. Σίγουρα όμως, υπάρχουν και αισθήσεις που είναι δυσάρεστες χωρίς να συνοδεύονται υποχρεωτικά από πόνο, όπως η δυσοσμία. Αργότερα οι Mersky και Spear έδωσαν έναν πιο λεπτομερή κλινικό ορισμό: «η έννοια του πόνου συνήθως αφορά σε μια δυσάρεστη αίσθηση και μια ιστική βλάβη ή όταν δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο αφορά στην αντίδραση του ασθενούς που αντιστοιχεί σε εκείνη η οποία παρατηρείται ότι υπάρχει ιστική βλάβη». Ο ορισμός αυτός οπωσδήποτε πλησιέστερος καλύπτει και καταστάσεις «ως εάν», δηλαδή ακόμα και τις περιπτώσεις στις οποίες δεν υπάρχει αντικειμενική αντιστοιχία πόνου και ιστικής βλάβης. 2

12 Τέλος, ο πιο αποδεκτός ορισμός του πόνου είναι αυτός της Διεθνούς Εταιρίας για την Μελέτη του Πόνου (IASP). Σύμφωνα με τον συγκεκριμένο ορισμό «πόνος είναι μια δυσάρεστη αισθητηριακή και συναισθηματική εμπειρία συνδεδεμένη με πραγματική ή επαπειλούμενη βλάβη ιστών ή απλά περιγραφόμενη σε σχέση με μια τέτοια βλάβη». Η σημαντική πρόοδος στον ορισμό αυτό αφορά στην ισοδυναμία του αισθητηριακού με το συναισθηματικό στοιχείο της εμπειρίας του πόνου όπως και στη παραδοχή ύπαρξης πόνου ακόμη όταν και το υποκείμενο απλώς περιγράφει την εμπειρία «ως εάν» να υπήρχε ιστική βλάβη. Πάντως όπως γράφτηκε πρόσφατα, και είναι δύσκολο να μεταφρασθεί χωρίς να αλλοιωθεί το μήνυμα: «the most important lesson to remember about pain is that it hurts whatever its cause». Επομένως θα λέγαμε ότι πόνος είναι: οτιδήποτε το άτομο λέει ότι είναι πόνος και οπουδήποτε λέει ότι υπάρχει πόνος Εικόνα 1. (Καλογεράκη & Σαββίου 2002) Εικόνα 1 Αντανακλάσεις του πόνου (Γουλές 2002) 1.2. Ο πόνος στην αρχαιότητα Οι αρχέγονες ρίζες του πόνου, αντηχούν στην κραυγή του νεογνού, ένδειξη της πρώτης τραυματικής εμπειρίας κατά την μετάβαση από την αμνιωτική στην έμβρυα ζωή. Γι αυτό και ο άνθρωπος προσπάθησε να εξηγήσει την κατάσταση του πόνου από την αρχαιότητα είτε με την λογική είτε με την θρησκεία. (Κατσακιώρη & Κουτάκου 2009) 3

13 Μεσοποταμία Στην αρχαία Μεσοποταμία επικρατούσε η αντίληψη ότι η αιτία του πόνου ήταν υπερφυσική, το αποτέλεσμα θεϊκής δυσαρέσκειας, κατάρας, δαιμόνων ή μαγείας. Με τις προσφορές στους θεούς, τη θρησκευτική λατρεία και τις προσευχές πίστευαν ότι οι θεοί θα απελευθέρωναν τον ασθενή απ τους δαίμονες που προκαλούν τον πόνο και την αρρώστια. Υπήρχαν διάφορες ιατρικές θεότητες, με κυριότερη από τους σουμερικούς ήδη χρόνους τη Γούλα. Η θεότητα που έστελνε τους πόνους, αλλά και τους θεράπευε, ήταν η Άλλατου. Ωστόσο παρότι θεωρούσαν συνήθως υπερφυσική την αιτία του πόνου, σε κάποιες περιπτώσεις έδιναν λογικές ερμηνείες, συνδέοντας τον πόνο με δηλητηρίαση ή τραύμα και φαίνεται να αντιλαμβάνονταν ότι κάποιες ασθένειες είναι μεταδοτικές. Τα παράσιτα θεωρούνταν επίσης αιτία πόνου, π.χ. ο πόνος της οδοντικής τερηδόνας πίστευαν ότι οφείλεται στα σκουλήκια «poy» στα δόντια. (Λώλα 2010) Αιγύπτιοι Ο αιγυπτιακός πολιτισμός συγκαταλέγεται στους πρώτους μεγάλους πολιτισμούς και έχει να επιδείξει μεγάλη πρόοδο στα μαθηματικά και σε άλλες επιστήμες ωστόσο επικρατούσε και εδώ σε μεγάλο βαθμό μια μαγική - θρησκευτική ερμηνεία του πόνου καθώς o πόνος θεωρούνταν κυρίως αποτέλεσμα δράσης υπερφυσικών δυνάμεων. Έτσι, με βάση την κυρίαρχη μαγική ερμηνεία ο πόνος προκαλούνταν από τους θεούς του πόνου Sekhmet και Seth, αλλά και από μεγάλο αριθμό δαιμόνων ή πνεύματα νεκρών, όπως και στην Μεσοποταμία, για τα οποία πίστευαν ότι προέρχονται από το σκοτάδι και διεισδύουν στο ανθρώπινο σώμα μέσω της μύτης ή των αυτιών. (Αρμένη 2010) Οι νέες όμως ανακαλύψεις αναφέρουν πως οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ήταν πρωτοπόροι και στην παθολογία. Ο αρχαιότερος γνωστός παθολόγος θεωρείται ο Imhotep το 2725 π.χ. Ήταν επίσης κατασκευαστής πυραμίδων αστρολόγος και αξιωματικός. Η διαδεδομένη κάποτε αντίληψη ότι οι αρχαίοι Αιγύπτιοι γνώριζαν ελάχιστα για την ανατομία του σώματος έχει καταρριφθεί με τις τελευταίες ανακαλύψεις και αποκρυπτογραφήσεις παπύρων. Οι γιατροί στην Αρχαία Αίγυπτο ειδικεύονταν με πολύχρονες σπουδές σε ναούς / σχολές. Γνώριζαν πως να κολλάνε σπασμένα κόκαλα, μελέτησαν τη δομή του εγκεφάλου και ήξεραν ότι ο παλμός 4

14 προκαλείται από την καρδιά. Μπορούσαν να θεραπεύσουν πολλές ασθένειες και συνταγογραφούσαν ανάλογα. Χρησιμοποιούσαν επίσης το καστορέλαιο, το ταννικό οξύ και τον κορίανδρο. Είχαν μια μανία με την καθαρότητα του εντέρου και την σωστή λειτουργία αυτού που έφτανε σε βαθμό μονομανίας και σχολιάστηκε ειρωνικά από μεταγενέστερους Έλληνες ιατρούς και φιλοσόφους. Στον πάπυρο Edwin Smith που γράφτηκε το 1700 π. Χ. αλλά βασίστηκε σε κείμενα του 2650 π..χ. αναφέρονται πληροφορίες για τις πληγές και την θεραπεία τους. Παρότι αναφέρεται στην θεραπεία διαφόρων πληγών, για τις ασθένειες δεν αναφέρει κάτι το ιδιαίτερο παρά μόνο ελάχιστες γραμμ. Ο πάπυρος Ebert (Εικόνα 2) θεωρείται πιο ολοκληρωμένος και αποτελείται από 110 σελίδες με συνολικά περίπου 877 θεραπείες. Δεν αναφέρεται σε συγκεκριμένα σημεία του σώματος αλλά υιοθετεί μια ολιστική αντίληψη και έχει τμήματα που καλύπτουν οτιδήποτε, από τα δάκτυλα των ποδιών μέχρι το κεφάλι, από τα δάχτυλα των χεριών μέχρι τα μάτια. Διαθέτει επίσης, συνταγές για την θεραπεία των παρασιτικών ασθενειών του στομάχου και ένα τμήμα του αναφέρεται στην καρδιά. Εικόνα 2 Πάπυρος Ebert (Λώλα 2010) Εβραίοι Οι αντιλήψεις των Ιουδαίων για τον πόνο, καθώς και η θεραπευτική τους δέχτηκαν μεγάλη επίδραση από τη μονοθεϊστική τους θρησκεία. Σύμφωνα με τη Παλαιά Διαθήκη, όταν ο Θεός πήρε μια πλευρά από το σώμα του Αδάμ για να πλάσει 5

15 την Εύα, βύθισε τον Αδάμ σε βαθύ ύπνο για να μην αισθάνεται τον πόνο. Πρόκειται πιθανότατα για την πρώτη αναφορά ύπνωσης με σκοπό την αναισθησία. Στην Παλαιά Διαθήκη ο πόνος θεωρείται συνήθως θεία τιμωρία. Δεν λείπουν ωστόσο και οι λογικές-εμπειρικές ερμηνείες για τη δημιουργία του πόνου. Ο πόνος αναγνωρίζεται ως αποτέλεσμα τραυματισμού, κακοποίησης ή εγκαύματος. Από πλευράς αντιμετώπισης και διαχείρισης του πόνου και οι Εβραίοι μέσα από τα διάφορα εδάφια της Παλαιάς Διαθήκης προκύπτει η επιθυμία των ανθρώπων της εποχής να ανακουφίσουν τον πόνο. Στην Καινή Διαθήκη από την αφήγηση των παθών του Ιησού Χριστού προκύπτει ότι και στους ετοιμοθάνατους γινόταν προσπάθεια να γίνουν υποφερτοί οι πόνοι τις τελευταίες στιγμές ή ώρες. Έτσι δόθηκε στον Ιησού Χριστό «όξος μετά χολής μεμιγμένον» (Mατθ. Κζ, 34), με το οποίο πιθανώς να εννοούσαν ξίδι και όπιο. Σύμφωνα με το κατά Μάρκον ευαγγέλιο, του έδωσαν να πιει «εσμυρνισμένον οίνον»(ιε,23), ενώ στο κατά Ιωάννην όξος και ύσσωπο (ιθ,28-30). Ωστόσο ο Ιησούς αρνήθηκε να πιει. (Λώλα 2010) Κινέζοι Οι κινέζοι έχουν σαν αφετηρία την μαγεία και την δεισιδαιμονία, με την λατρεία των νεκρών και τα πνεύματα. Στη συνέχεια πέρασαν σε μια εποχή η οποία βασίζεται στην φιλοσοφία και την κοσμογονία και αναπτύχθηκε μια εμπειρική και λαϊκή ιατρική. Η διάγνωση των ασθενειών βασίζεται κυρίως στον σφυγμό ο οποίος και άλλαζε σε έντονο πόνο. Αναφορικά με τις αναλγητικές πρακτικές που ακολουθούν οι Κινέζοι, σημαντικό ρόλο είχε ο βελονισμός, που συνεχίζει να έχει αξία και εφαρμογή ως τις μέρες μας. Συνίσταται στην εισαγωγή λεπτών βελόνων σε συγκεκριμένα σημεία της επιφάνειας του σώματος. Τα σημεία αυτά εντοπίζονται κατά μήκος αόρατων καναλιών που ονομάζονται μεσημβρινοί, δια μέσω των οποίων πίστευαν ότι ρέει «ζωτική ενέργεια». Κατά τους αρχαίους θρύλους, η προέλευση της κινέζικης ιατρικής αποδίδεται στον αυτοκράτορα Shen Nung (2800 π.χ.) που επηρέασε την Κίνα για πολλά χρόνια και θεωρούνταν αυθεντία στη χρήση των βοτάνων. Δίδαξε στους υπηκόους την καλλιέργεια των φυτών και τη χρήση των αγροτικών εργαλείων. Σε εκείνον 6

16 αποδίδεται ένα αρχαιότατο σύγγραμμα βοτανικής, στο οποίο βασίστηκε στη συνέχεια το κλασικό για τους Κινέζους γιατρούς έργο «Πεν Τσάο Κανγκ Μου», γραμμένο το 16ο αιώνα. Έχει έκταση που καλύπτει 52 τόμους και περιέχει περισσότερα από εκατό φαρμακευτικά φυτά και 2000 συνταγές. (Αρμένη 2010), (Δόνιου & Χαριζάνη 2008) Αυτά περιελάμβαναν το ginseng, που δίνονταν σε ιδιαίτερα καταπονημένους οργανισμούς για να αντιμετωπίσει την υπερκόπωση, το σιβηριανό βότανο, ένα αντισπασμωδικό για να ανακουφίσει τους πόνους της πλάτης και την ιτιά, που περιέχει σαλικυλικό οξύ για να καταπραΰνει τους ρευματικούς πόνους. Η απέραντη κινεζική φαρμακολογία περιελάμβανε επίσης την εφεδρίνη, τον σίδηρο κ.ά. Στην αρχαία Κίνα ήταν επίσης γνωστή η χρήση του οπίου για την αντιμετώπιση του πονόδοντου ή των αρθραλγιών. Επίσης, στην Κίνα χρησιμοποιούσαν το μασάζ ως θεραπεία σε επώδυνες καταστάσεις. Ο κανόνας της κινέζικης ιατρικής Nei Ching κάνει αναφορά στο «θεραπευτικό άγγιγμα», ενώ τον 6 ο αιώνα μ.χ. στη δυναστεία Sui το μασάζ χρησιμοποιείται ευρέως. Όσον αφορά στη χειρουργική στην Κίνα τα αρχαία κείμενα περιγράφουν πολλές εγχειρήσεις, όπου όπως φαίνεται επιχειρούσαν την αναισθητοποίηση του ασθενούς για αποφυγή του πόνου. (Λώλα 2010) Οι Ελληνες Οι αρχαίοι Έλληνες δημιουργούν, σύμφωνα με την μυθολογία, την θεά Ποινή. Έναν δαίμονα που τιμωρούσε τους ανθρώπους που έκαναν μη ηθικές πράξεις. Ο θεός Απόλλωνας πχ στέλνει την Ποινή μεταμορφωμένη σε δράκο στους Αργείους για να τους τιμωρήσει που σκότωσαν τον υιό του Λίνο. Η λέξη πόνος προέρχεται ετυμολογικά από το όνομα της θεάς Ποινής και από αυτήν προήλθε και η αγγλική λέξη pain, διαμέσου του λατινικού poena και του γαλλικού peine. Εικόνα 3 Η θεά 2010) ποινή (Λώλα (Γεωργιάδης 2012). 7

17 Οι θεοί θεωρούνται αποστολείς δεινών και νόσων, αλλά και λυτρωτές από αυτά. O Ησίοδος στη Θεογονία του περιγράφει ότι η Νύκτα γέννησε μεταξύ άλλων τον Ύπνο, τον Θάνατο και την Έριδα. Παιδιά της Έριδας είναι και ο Πόνος και η Λήθη.Ο θεραπευτής θεών και ανθρώπων Απόλλων παρασκευάζει και χρησιμοποιεί παυσίπονα βότανα για τη θεραπεία του πόνου. Ο γιος του Απόλλωνα Ασκληπιός, «αμύμων ιητήρ» κατά τον Όμηρο (Ιλιάδα Δ 194), ανατράφηκε στο Πήλιο από τον Κένταυρο Χείρωνα, που ήξερε να γιατρεύει με βότανα και με ρίζες φυτών. Ο Χείρωνας δίδαξε στους κυριότερους από τους Έλληνες ήρωες το κυνήγι και τη θεραπευτική τέχνη. Εκεί έμαθε ο Ασκληπιός να γιατρεύει κάθε πάθηση και κάθε πληγή με προσευχές, αλλά κυρίως με παυσίπονα και μαλακτικά βότανα και με χειρουργικές επεμβάσεις, όταν αυτό ήταν απαραίτητο. (Δόνιου & Χαριζάνη 2008) Ο Ασκληπιός πιθανώς να ήταν υπαρκτό πρόσωπο που αργότερα θεοποιήθηκε.η σύζυγός του Ηπιόνη θεράπευε τον πόνο, η κόρη του Υγεία ήταν προστάτης της προληπτικής ιατρικής, η κόρη του Πανάκεια ηγείτο της θεραπείας, ενώ το έργο του βοηθούσαν και οι κόρες του Ιασώ και Ακεσώ. Οι γιοι του, ο σπουδαίος χειρουργός Μαχάων και ο Ποδαλείριος, που είχε ειδίκευση στην Παθολογία, ήταν οι προστάτες των αντίστοιχων ιατρών. Αυτή η πολυδύναμη ομάδα θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ο πρόδρομος των σύγχρονων ομάδων αντιμετώπισης πόνου και παρηγορητικής Ιατρικής. Ο Πίνδαρος περιγράφει χαρακτηριστικά σε μια ωδή του τον Ασκληπιό ως «τέκτονα νωδυνίας». Προς τιμή του Ασκληπιού ιδρύθηκαν τα Ασκληπιεία, που ήταν λατρευτικοί ναοί και θεραπευτικά κέντρα. (Αρμένη 2010) Όσα αφορούν την ερμηνεία του πόνου στα αρχαία Ελληνικά κείμενα είναι πολυδιάστατη. Σημαίνει τόσο τον σωματικό πόνο, τον κόπο, την εργασία, όσο και τον ψυχικό πόνο. Αυτό διαφαίνεται από την πληθώρα λέξεων που χρησιμοποιούνται από τους αρχαίους συγγραφείς προκειμένου να εκφράσουν κάποια μορφή πόνου. Κάποιες από αυτές τις λέξεις, που σημαίνουν πόνο και τις συναντούμε σε πολλά αρχαία Ελληνικά κείμενα, είναι: α) τα ουσιαστικά: άλγημα (αίσθημα άλγους, οδυνηρό αίσθημα), άλγησις (αίσθηση πόνου), άλγος (πόνος, σωματικός ή ψυχικός), άχος (πόνος, λύπη, άλγος), λύπη (πόνος είτε του σώματος, είτε της ψυχής), οδύνη (σωματικός ή ψυχικός πόνος), περιωδυνία (υπερβολική οδύνη), και φυσικά και η λέξη πόνος, που χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα και συναντάται στα κείμενα συχνότερα σε σχέση με 8

18 τις υπόλοιπες λέξεις, και σημαίνει σωματικό κόπο, μόχθο, εργασία, βάσανα, αλλά και ψυχικό πόνο, λύπη, θλίψη, άλγος. β) Επίσης υπάρχουν επίθετα (παράγωγα ή σύνθετα), προκειμένου να δοθεί έμφαση στην αίσθηση του πόνου, όποια έννοια κι αν έχει μέσα στα κείμενα: αλγεινός (ο προξενών άλγος), διαλγής (ο προξενών μέγα άλγος), λυπηρός (οδυνηρός, θλιβερός, αλγεινός), πολύπονος (ο πολύ πονών, πολλούς κόπους καταβάλλων), πολυώδυνος (ο πολλάς οδύνας έχων, πολλάς οδύνας επιφέρων). Ουσίες με Αναλγητικές Ιδιότητες στον Όμηρο. γ) Αντίστοιχα ρήματα είναι: αλγέω (αισθάνομαι σωματικό ή ψυχικό πόνο), αλγύνω (προξενώ πόνο, λυπώ, θλίβω), καταλγέω (αισθάνομαι ισχυρό πόνο), οδάξω (αισθάνομαι πόνο δηκτικό), υπεραλγέω (αισθάνομαι υπερβολικό άλγος), και φυσικά το ρ. πονέω. δ) Επίσης και οι παρακάτω λέξεις είναι σχετικές με το άλγος : αλγεσίδωρος (προέρχεται από το άλγος + δώρον, και σημαίνει: ο δωρούμενος άλγη, δηλ. αυτός που προξενεί πόνους), αλγηδών (αίσθημα πόνου), συναλγηδών (συμμετοχή στη θλίψη ή στους πόνους των άλλων). Αξίζει να τονίσουμε ότι οι λέξεις (και τα παράγωγά τους) που χρησιμοποιούνται συχνότερα είναι το «άλγος», το «άλγημα», η «οδύνη» και ο «πόνος». Κάποιες από αυτές χρησιμοποιούνται ακόμη και σήμερα στην ιατρική ορολογία, ενώ επίσης έχουν δοθεί ως δάνειο και σε άλλες γλώσσες. (Αστυρακάκη 2010) Αρχαίοι Έλληνες γιατροί και φιλόσοφοι ασχολήθηκαν με την μελέτη του πόνου, σε επίπεδο ατομικής και παθοφυσιολογικής διερεύνησης του φαινομένου. Μεταξύ αυτών αναφέρονται ο Αλκμέων (6ος π. Χ. αιώνας), ο Ηρόφιλος και ο Ερασίστρατος (4ος π. Χ. αιώνας), συστηματικοί ανατόμοι, και οι φιλόσοφοι Πλάτων (5ος π. Χ. αιώνας) και Αριστοτέλης (4ος π.χ. αιώνας). Ο Ιπποκράτης ήταν ο πρώτος ιατρός που έδωσε λογική ερμηνεία στην έννοια του πόνου και τον χρησιμοποίησε ως πολύτιμο εργαλείο στη διάγνωση και στην πρόγνωση, θεωρώντας τον σε σχέση με τη σφαιρική κλινική εικόνα του ασθενούς, και όχι σαν απομονωμένο σύμπτωμα. Χρησιμοποίησε επίσης τα κλινικά χαρακτηριστικά του πόνου ως σημαντικές εκδηλώσεις μέσα στη διαδικασία της ασθένειας και ως μείζον μέσο, για να περιγράψει την πρόγνωση και τη σοβαρότητα μιας ασθένειας. Υπάρχουν πολλές αναφορές μέσα στα Ιπποκρατικά κείμενα που μαρτυρούν όλα τα παραπάνω. Για παράδειγμα, ο Ιπποκράτης παρατήρησε τη στιγμή 9

19 της έναρξης του πόνου, για να αποσαφηνίσει την πορεία της παθολογικής διαδικασίας. (Λώλα 2010) Επιπλέον, αξίζει να αναφερθεί ακόμη ένα παράδειγμα ενός ασθενούς με φυματίωση, στο έργο Επιδημιών, όπου αναφέρεται ότι στην πλειοψηφία των περιπτώσεων ο φάρυγγας ήταν επώδυνος εξαρχής. Όταν δύο διαφορετικοί από πλευράς ανατομικής περιοχής ευδιάκριτοι πόνοι υπήρχαν ταυτόχρονα, ο Ιπποκράτης συσχέτισε τον πιο έντονο πόνο με την πιο σοβαρή μορφή ασθένειας, αφού ο σφοδρότερος επισκιάζει τον άλλο. Η ανατομική εντόπιση του πόνου ήταν επίσης ένα σημαντικό διαγνωστικό σημείο. Για παράδειγμα, στα Προγνωστικά, ο πόνος που συνοδευόταν από ταχύπνοια, ήταν ενδεικτικός πάθησης στον θώρακα. Επίσης, στους Αφορισμούς σημειώνεται ότι οι πόνοι και τα οιδήματα στην κοιλιά είναι λιγότερο σοβαρά, όταν είναι επιφανειακά, και περισσότερο σοβαρά, όταν είναι περισσότερο βαθιά. Ειδικά χαρακτηριστικά του πόνου, όπως η διάρκεια, η ένταση, η εντόπιση, το βάθος, ερευνήθηκαν εκτεταμένα, ώστε να καθοριστεί πόσο θανατηφόρα ή σοβαρή μπορεί να είναι μια ασθένεια. (Δόνιου & Χαριζάνη 2008) (Αρμένη 2010). Για παράδειγμα, οι ισχυρές και συνεχείς εμπύρετες κεφαλαλγίες είναι σημείο θανάσιμο. Ο Ιπποκράτης (5ος π.χ. αιώνας) περιέχει διάσπαρτα σε όλα σε σχεδόν τα Εικόνα 4 Αναλγητικά βότανα (Λώλα 2010) έργα του αναφορές για τον πόνο κατά την περιγραφή των νοσημάτων, των χειρουργικών παθήσεων, των τραυμάτων και των καταγμάτων. Στην αναλγητική του φαρέτρα (Εικ. 4) περιλάμβανε διαφόρων τύπων φαρμακευτικές ουσίες, ειδικά διαιτολόγια, διάφορους τύπους φυσιοθεραπείας, όπως π.χ. λουτροθεραπεία κτλ. Οι επίγονοι του Ιπποκράτη διατήρησαν τις αντιλήψεις του και ανέπτυξαν το φαρμακευτικό του οπλοστάσιο. Η κύρια συμβολή εδώ ανάγεται στον Γαληνό (2ος μχ. αιώνας) και τον Πεδάνιο Διοσκουρίδη τον Αναταρβέα (1ος μχ. αιώνας), κατεξοχήν φαρμακολόγο και θεραπευτή. Αξιομνημόνευτο είναι ότι εκτός από όσα ήταν γνωστά από παλαιότερους γιατρούς-συγγραφείς, ο Διοσκουρίδης γνωρίζει και 10

20 την αναλγητική-ναρκωτική επίδραση του μανδραγόρα, φυτού από το οποίο μετά από πολλούς αιώνες επρόκειτο να παρασκευασθεί η σκοπολαμίνη. Όσο για τις φαρμακοτεχνικές μορφές διαφόρων παυσίπονων φαρμάκων αναφέρονται κατά την περίοδο ακμής της αρχαίας Ελληνικής Ιατρικής κονίες για επίπαση, μαλάγματα για επαλείψεις, έμπλαστρα και επιθέματα για τοπική εφαρμογή, δισκία, καταπότια και τροχίσκοι για εσωτερική χρήση, πεσσοί και βάλανα, που ήταν τύποι υπόθετων. (Καλογεράκη & Σαββίου 2002), (Λώλα 2010). Ο Αριστοτέλης θεωρούσε τον πόνο σαν μια ποιοτική ιδιότητα ή πάθος της ψυχής, αίσθηση που αποκτάται εμπειρικός και εκ διαμέτρου αντίθεση της ευχαρίστησης. Πόνος και ευχαρίστηση κατά τον Αριστοτέλη είναι οι κύριες φυσιολογικές δυνάμεις που καθοδηγούν την ανθρώπινη δράση. Η άποψη του Αριστοτέλη για τον πόνο ήταν παραδεκτή μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, όταν πλέον οι επιστήμονες άρχισαν να θεωρούν τον πόνο ως μια ιδιαίτερη μορφή αίσθησης. (Βασιλάκη & Περάκη 2006) Ο Σοφοκλής πάλι είπε το περίφημο «για να ασκήσουμε επίδραση επί του πόνου είναι περισσότερο χρήσιμο να γνωρίζουμε τις σκέψεις των ανθρώπων παρά τη φυσιολογία αυτών». (Βασιλάκη & Περάκη 2006) Βασικό πρόβλημα πολλών ασθενειών αλλά και των χειρουργικών επεμβάσεων παραμένει ο πόνος. O μανδραγόρας, φυτό με ανθρωπόμορφη ρίζα και θρυλικές ιδιότητες που φτάνουν μέχρι την σφαίρα του μύθου εικάζεται ότι προκαλούσε κατάσταση ύπνου παρόμοια με κώμα και από εκεί και η αρχαία Ελληνική φράση «υπό μανδραγόρα καθεύδειν». Πέρα από διάφορα παυσίπονα φυτά που είχαν βρεθεί και συνιστώνταν απ' τους γιατρούς της εποχής υπάρχει και κάτι εντυπωσιακότερο. Τόσο ο Διοσκουρίδης όσο και ο Πλίνιος αναφέρονται στο «Λίθο της Μέμφιδος». Αυτό το μικρό λείο και λαμπερό είδος πέτρας όταν γινόταν σκόνη και διαλυόταν σε κάποιο υγρό που θα έπινε ο ασθενής μπορούσε να διώξει κάθε πόνο. Όταν η σκόνη γινόταν αλοιφή μπορούσε να αναισθητοποιήσει επιλεκτικά το σημείο που θα γινόταν η εγχείρηση. (Δόνιου & Χαριζάνη 2008) 1.3. Φυσιολογικός πόνος και υποκειμενικότητα του πόνου Ο όρος φυσιολογικός πόνος καθορίζει μια σειρά παροδικών αισθήσεων, όταν ένα ερέθισμα έχει την ένταση εκείνη που απαιτείται ώστε να προκληθεί βλάβη 11

21 στους ιστούς ή τραύμα μικρής έκτασης, το οποίο όμως δεν επιφέρει εκτεταμένη αντιδραστική φλεγμονή ούτε βλάβη του νευρικού συστήματος. (Βασιλάκη & Περάκη 2006) Ο φυσιολογικός πόνος είναι καλά εντοπισμένος, η ένταση του είναι ανάλογη του ερεθίσματος και αν δεν έχει προκληθεί ιστική βλάβη (οπότε εμπλέκεται η ευαισθητοποίηση) τότε είναι και παροδικός. Ο ρόλος του φυσιολογικού πόνου είναι σημαντικός αλλά και απλός να ενημερώσει το άτομο για πιθανό κίνδυνο. Ο πόνος αυτός έχει συγκεκριμένο ουδό ερεθισμού για θερμικά μηχανικά και χημικά ερεθίσματα, κατά τον οποίο η αίσθηση παύει πια να είναι πίεση, ζεστό ή κρύο και γίνεται επώδυνο ερέθισμα, του οποίου η ένταση όταν φθάνει τον ουδό του πόνου είναι όμοια με αυτήν που προκαλεί το αντανακλαστικό της απόσυρσης/ανάκλησης (απομάκρυνση του μέλους από το βλαπτικό ερέθισμα). (Ανδρουλάκης 2001), (Βασιλάκη & Περάκη 2006) Ο φυσιολογικός πόνος πρέπει να διακρίνεται από τη δυσάρεστη αίσθηση που προκαλείται από αβλαβή ερεθίσματα, καθώς στην περίπτωση αυτή αφενός παρεμβάλλονται ψυχολογικοί παράγοντες όπως το άγχος και η υποβολή, αφετέρου δε ο πόνος εκδηλώνεται με αντιδράσεις από το αυτόνομο νευρικό σύστημα, επιτηδευμένες κλπ. (Ανδρουλάκης 2001) Υποκειμενικότητα του πόνου Τα δυνητικά αίτια του πόνου είναι πολυάριθμα. Ο οξύς πόνος συνήθως έχει άμεση συσχέτιση με ένα επιβλαβές ερέθισμα ή κάκωση που είναι η άμεση αιτία του. Παράδειγμα τέτοιου πόνου είναι ο πόνος που αισθάνεται κανείς μετά από εγκαύματα ή μετά από χειρουργική επέμβαση. Η συσχέτιση αυτή είναι δύσκολο να εντοπισθεί στην περίπτωση του χρόνιου άλγους, καθώς το αρχικό αίτιο του πόνου μπορεί να μην υφίσταται πια και τα νεύρα να έχουν ευαισθητοποιηθεί ώστε να αντιδρούν υπερβολικά σε ερεθίσματα ελάχιστης έντασης που σε υγιή άτομα δεν θα προκαλούσαν πόνο. Σε πολλές περιπτώσεις η υποκειμενική αιτία αποκαλύπτεται μόνον μετά από εκτεταμένο έλεγχο από πολλαπλές ιατρικές ιδιότητες Αίτια εμφάνισης του πόνου Καρκίνος 12