ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ ΣΧΟΛΗ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΗΧΟΥ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΙΟΝΙΟ ΜΟΥΣΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ:

Transcript

1 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ ΣΧΟΛΗ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΗΧΟΥ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΙΟΝΙΟ ΜΟΥΣΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ: ΕΝΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΡΟΒΟΛΗΣ ΚΑΙ ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΟΥ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΤΑΒΑΤΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΕΛΕΝΗ Α.Μ. 904 ΛΗΞΟΥΡΙ

2 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ ΣΧΟΛΗ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΗΧΟΥ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΙΟΝΙΟ ΜΟΥΣΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ: ΕΝΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΡΟΒΟΛΗΣ ΚΑΙ ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΟΥ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΤΑΒΑΤΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΕΛΕΝΗ Επιβλέπων : Δρ. Γεώργιος Π. Ηλιάδης Επιτροπή Αξιολόγησης : Ιωάννα Μηλιαρέση, Κώστας Χαριτάτος Ημερομηνία παρουσίασης: 27 Απριλίου 2015 Αριθμός Πρωτοκόλλου Πτυχιακής Εργασίας: 2

3 Περίληψη Το Ιόνιο Μουσικό Αρχείο μέσω της επιτόπιας έρευνας και καταγραφής συμβάλλει στην ψηφιοποίηση, τη διαχείριση, τη μακροπρόθεσμη διατήρηση και τη διάδοση της μουσικής πολιτιστικής κληρονομιάς των Επτανήσων. Ο ρόλος της εργασίας είναι να αναδείξει την σπουδαιότητα του έργου και να παρουσιάσει τους θεματικούς άξονες βάσει των οποίων θα συνεχιστούν οι δράσεις του έργου. Ένας από τους άξονες αυτούς είναι η αξιοποίηση τεχνολογιών αιχμής προκειμένου να επεκταθεί η βάση δεδομένων του Αρχείου με εξειδικευμένες λειτουργίες εκπαιδευτικής φύσης ώστε να μπορούν οι νέοι να έρθουν σε επαφή με την χαμένη μουσική παράδοση των νησιών τους και να συντείνουν στην διάδοση, διατήρηση και εξέλιξή της. Λέξεις κλειδιά: μουσική καταγραφή, ψηφιοποίηση, διάδοση επτανησιακής κουλτούρας, μουσική κληρονομιά, διαδικτυακή πύλη, μουσική βάση δεδομένων, μουσικά τεκμήρια. 3

4 TECHNOLOGICAL EDUCATION INSTITUTE OF IONIAN ISLANDS MUSIC TECHNOLOGY FACULTY DEPARTMENT OF SOUND AND MUSICAL INSTRUMENT TECHNOLOGY «Ionian Music Archive: A Complete Framework for Promotion and Enhancement» Athanasia-Eleni Katavati Lixouri, Kefalonia 2015 Abstract The Ionian Music Archive through field research and reporting contributes to digitization, management, long-term preservation and dissemination of musical heritage of the Ionian Islands. With the help of new advanced technology is designed to extend the functions of the thematic portal file by creating a database to enable young people to come into contact with " lost " music tradition of the islands and contribute to the dissemination, maintenance and development. The purpose of this study is to highlight the importance of the project and to present the summarized themes basis of which will continue the project activities. Keywords: music reporting, digitization, dissemination of Ionian culture, musical heritage, portal, music database, music items. 4

5 Περιεχόμενα Περίληψη... iii Κεφάλαιο 1 ο : Εισαγωγή 1.1 Αντικείμενο εργασίας Σκοπός Μεθοδολογία Σπουδαιότητα Δομή κειμένου Κεφάλαιο 2 ο : Η Επτανησιακή Μουσική 2.1 Η Ιστορία της Μουσικής στην Ελλάδα Επιρροές και εξέλιξη της Επτανησιακής Μουσικής Τα είδη της Επτανησιακής Μουσικής Η μουσικοχορευτική παράδοση των Επτανήσων Η Επτανησιακή Μουσική σχολή Κεφάλαιο 3 ο : Το έργο του Ιόνιου Μουσικού Αρχείου 3.1 Ο Σκοπός και οι Στόχοι του Ι.Μ.Α Το έργο του Ι.Μ.Α Το site και οι νέες τεχνολογίες αιχμής

6 Κεφάλαιο 4 ο : Μουσικά Αρχεία 4.1 Γνωστά Μουσικά Αρχεία από τα Επτάνησα Ψηφιακά οπτικοακουστικά Μουσικά Αρχεία Τα αρχεία του Ιόνιου Μουσικού Αρχείου Κεφάλαιο 5 ο : Έρευνα για τις προοπτικές αξιοποίησης του Ι.Μ.Α. 5.1 Συνέντευξη με τον Κώστα Μόσχο Συνέντευξη με την Αναστασία Γεωργάκη Ένα προτεινόμενο πλαίσιο αξιοποίησης Κεφάλαιο 6 ο : Συμπεράσματα 6.1Ανάλυση συμπερασμάτων και μελλοντικές προοπτικές Σχόλια Βιβλιογραφία

7 «Η καντάδα, το λαϊκόν τούτο τραγούδι των Επτανησίων, απότοκον ξενικών επιρροών και βενετικού πολιτισμού, δύναται να θεωρηθεί ως το μόνον εκπρόσωπον του επτανησιακού φολκλόρ» και «Αλλ αν οι καντάδες δεν προσφέρουν νέας πηγάς προς εθνικήν δημιουργίαν, όπως τα δημώδη της λοιπής Ελλάδος, μένουν πάντοτε χαρακτηριστικά πρότυπα μουσικής εκδηλώσεως ενός τμήματος του ελληνικού λαού, φανερώνοντα απολέπτυνσιν μουσικού αις θήματος και ανωτέρου επιπέδου καλλιτεχνικήν διαίσθησιν». Διονύσιος Λαυράγκας -«Ελληνική Δημιουργία»- (1951) 7

8 Κεφάλαιο 1 ο Εισαγωγή 1.1 Αντικείμενο Εργασίας Το Ιόνιο Μουσικό Αρχείο έρχεται να πραγματοποιήσει ένα όνειρο πολλών Επτανησίων. Να βοηθήσει στην διάσωση αλλά και την διάχυση της "χαμένης" Επτανησιακής Μουσικής που λόγω της φθοράς του χρόνου "έσβησε" και να δημιουργηθεί μια βάση δεδομένων όπου οι νέοι αλλά και οι επόμενες γενιές θα μπορούν να γνωρίσουν τις ρίζες της πολιτιστικής και πολιτισμικής τους κληρονομιάς ώστε να τους δοθεί η ευκαιρία να την αξιοποιήσουν αλλά και να την εξελίσσουν. Η παρούσα εργασία επιχειρεί να κάνει μια επισκόπηση του ερευνητικού προγράμματος που είναι σε εξέλιξη και έχει ως θέμα το Ιόνιο Μουσικό Αρχείο ως ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο προβολής και εμπλουτισμού. Το αρχείο περιλαμβάνει καταγραφές σπάνιων εκτελέσεων δημοτικών-παραδοσιακών κυρίως κομματιών από τα Επτάνησα που έγιναν για την διάσωση της μουσικής και της πολιτιστικής κληρονομιάς μέσω ενός πλαισίου ψηφιακής αξιοποίησης. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο της Πράξης «Ανάδειξη του Τεχνολογικού Ιδρύματος Ιονίων Νήσων ως Διεθνούς Πόλου Εκπαίδευσης και Καινοτομίας» του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο-ΕΚΤ) και από εθνικούς πόρους ενώ συμμετέχει εξειδικευμένο επιστημονικό προσωπικό, που με την πείρα αλλά και την αγάπη τους για την μουσική παράδοση των Επτανήσων βοηθούν στην περάτωση του συγκεκριμένου προγράμματος. 1.2 Σκοπός Σκοπός της εργασίας είναι να αναδείξει την σπουδαιότητα του έργου αυτού μέσα από την ιστορία της παραδοσιακής μουσικής και την πολιτιστική κληρονομιά και γενικότερα την διάσωση και διάδοση της Επτανησιακής μουσικής και το πως εμείς αλλά και οι επόμενες γενιές πρέπει να γνωρίσουμε, να διατηρήσουμε την μουσική μας παράδοση και να την εξελίσσουμε. Στην εργασία γίνεται μια συνοπτική και όσο το δυνατόν εύληπτη περιγραφή των τεχνολογικών μέσων και εργαλείων που 8

9 χρησιμοποιούνται ήδη αλλά και άλλων που θα χρησιμοποιηθούν από την ερευνητική ομάδα του προγράμματος στα επόμενα βήματα της έρευνας για την καταγραφή, διάσωση και διάδοση της Επτανησιακής μουσικής παράδοσης. Η διαχείριση των μουσικών πληροφοριών θα πρέπει να γίνεται κυρίως από Μουσικολόγους που προσπαθούν να συστηματοποιήσουν τα διάφορα μοντέλα διαχείρισης,οργάνωσης και παρουσίασης τους σε ψηφιακές πλατφόρμες αλλά και ψηφιακά αποθετήρια. Ο στόχος αυτού του έργου δεν έχει μόνο καθαρά παιδαγωγικό-εκπαιδευτικό χαρακτήρα, για την γνωριμία, εκμάθηση και δημιουργία του Επτανησιακού μουσικού ιδιώματος με την χρήση νέων τεχνολογιών στο ψηφιακό σχολείο, αλλά θα βοηθήσει προπάντων στην διάσωση της Επτανησιακής μουσικής παράδοσης που δεν βρήκε πρόσφορο έδαφος να διατηρηθεί ανά τα χρόνια. 1.3 Μεθοδολογία Για την εκπόνηση της εργασίας χρειάστηκε να γίνει: έρευνα σε υπάρχουσα βιβλιογραφία και συγκεκριμένα σε βιβλία που αφορούσαν ιστορικο-κοινωνικές πληροφορίες για τα Επτάνησα καθώς και μουσικολογικές πληροφορίες- έρευνες, σε δημοσιευμένα επιστημονικά άρθρα ψηφιακών περιοδικών, σε πληροφορίες από το διαδίκτυο και σε σελίδες που σχετίζονται με την μουσικοχορευτική παράδοση των Ιονίων Νήσων, όπως Λαογραφικά Μουσεία που εδρεύουν στα νησιά αυτά, σε κατά τόπους δήμους, φιλαρμονικές εταιρίες, ψηφιακά μουσικά αρχεία που υπάρχουν σε άλλα μουσεία στα διάφορα μέρη της Ελλάδας, Ψηφιακές μουσικές βιβλιοθήκες που υπάρχουν σε διαδικτυακούς τόπους και ανήκουν σε ερευνητές καθώς και σε ανάλογες δημοσιευμένες εργασίες. Επίσης, έγιναν επισκέψεις στο Μέγαρο Μουσικής και συγκεκριμένα στην Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» όπου υπάρχουν μουσικά και όχι μόνο αρχεία συνθετών-δημιουργών που προέρχονταν από τα Επτάνησα και οι περισσότεροι από τους δημιουργούς ανήκαν στην Επτανησιακή Μουσική Σχολή καθώς και συνεντεύξεις που έλαβαν χώρα κατά την διάρκεια της εκπόνησης της εργασίας ώστε να δοθούν περεταίρω πληροφορίες για τον τρόπο της έρευνας αλλά και το τι πρέπει να γίνει στο μέλλον, από εξειδικευμένους επιστήμονες που συνεργάστηκαν για την περάτωση της πρώτης φάσης του έργου αυτού. Τέλος έγινε βιβλιογραφική έρευνα για την ιστορία της Επτανησιακής Μουσικής, την εξέλιξη, τις επιρροές από τους κατακτητές αλλά για τις νέες τεχνολογίες αιχμής που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για 9

10 την επέκταση της διαδικτυακής πύλης καθώς και για το τεχνικό κομμάτι του site και τις λειτουργίες που μπορεί να υποστηρίξει. 1.4 Σπουδαιότητα Το Ιόνιο Μουσικό Αρχείο είναι ένα πρότυπο ολοκληρωμένο πληροφοριακό σύστημα για τη φιλοξενία, διαχείριση και αξιοποίηση του πολιτιστικού περιεχομένου της Επτανησιακής μουσικής παράδοσης. Ένα έργο που ασχολείται κυρίως με ηχογραφήσεις και επιτόπιες καταγραφές που έχουν να κάνουν με την μουσική παράδοση των Επτανήσων που είναι προς εξαφάνιση. Τα τελευταία χρόνια έχει γίνει μια συγκροτημένη προσπάθεια για να μαζευτεί υλικό μιας και πλέον έχουμε τον απαραίτητο εξοπλισμό αλλά και το απαραίτητο ανθρώπινο δυναμικό για να γίνει μια αξιόλογη δουλειά με τα θεμιτά αποτελέσματα που θα αποτελέσει την βάση για να συνεχιστούν και στα υπόλοιπα νησιά οι καταγραφές. Στόχος είναι το επόμενο χρονικό διάστημα το έργο να συνεχιστεί και να καλύψει τις προσδοκώμενες ανάγκες ώστε να δημιουργηθεί μια κεντρική βάση δεδομένων που θα περιέχει την πολιτιστική κληρονομιά του κάθε νησιού, στο βαθμό που μπορεί να συγκεντρωθεί, και να μπορεί ο καθένας κυρίως μέσω του διαδικτύου να έχει πρόσβαση σε αυτή. Η εργασία έχει σαν στόχο, εκτός των άλλων, την ευαισθητοποίηση και παρακίνηση των πολιτιστικών φορέων για δράσεις στο πεδίο της έρευνας και της καταγραφής, αφού είναι αυτοί που στη σύγχρονη κοινωνία, έχουν αναλάβει το ρόλο της παράδοσης στις επερχόμενες γενιές όλων αυτών που κληρονομήσαμε από τις προηγούμενες. 1.5 Δομή κειμένου Το 1 ο κεφάλαιο ασχολείται με την εκπόνηση της εργασίας, αναφέρεται στο αντικείμενο της εργασίας, τον σκοπό της, την μεθοδολογία που ακολουθήθηκε για την συγγραφή της, την σπουδαιότητα που έχει η εργασία αυτή και τέλος την δομή κειμένου με την οποία είναι γραμμένη. Στο 2 ο κεφάλαιο, παρουσιάζεται η ιστορία της Επτανησιακής Μουσικής, οι επιρροές, η εξέλιξη και τα είδη της καθώς επίσης και η Επτανησιακή Μουσική Σχολή. 10

11 Στο 3 ο κεφάλαιο η εργασία συνεχίζεται με την εισαγωγή των αναγνωστών στο κύριο θέμα της, το Ιόνιο Μουσικό Αρχείο, με αναλυτική περιγραφή των στόχων, των σκοπών, το έργο που έχει γίνει μέχρι τώρα αλλά και το σάιτ που πρόκειται να εμπλουτιστεί με περισσότερες πληροφορίες, οπτικοακουστικό υλικό από τις επιτόπιες καταγραφές, φωτογραφίες και το επιστημονικά άρθρα που αξιολογούν και τεκμηριώνουν τα αρχεία που βρίσκονται εκεί. Το 4 ο κεφάλαιο ασχολείται κυρίως με τα μουσικά αρχεία που βρίσκονται διάσπαρτα στα Επτάνησα, είτε αυτά ανήκουν σε μουσεία, είτε στην κατοχή ιδιωτών, είτε σε φιλαρμονικές και σε συλλόγους είτε σε πολιτιστικά κέντρα αλλά και μουσικές βιβλιοθήκες και μουσικά ιδρύματα στην υπόλοιπη Ελλάδα. Παρατίθενται ορισμένοι τρόποι αξιοποίησης των αρχείων σε σχέση με το Ιόνιο Μουσικό Αρχείο καθώς και τα προβλήματα που μπορεί να προκύψουν λόγω των πνευματικών δικαιωμάτων που ανήκουν στους συνθέτες και στους στιχουργούς. Με γνώμονα αυτά τα προβλήματα πάρθηκαν δύο συνεντεύξεις με ειδικούς και εξειδικευμένους, ο καθένας στο είδος του, επιστήμονες που εκτός των άλλων προτείνουν λύσεις για την περαιτέρω αξιοποίηση των μουσικών αρχείων του Ι.Μ.Α. και αναφέρονται στο 5 ο κεφάλαιο. Παράλληλα στο ίδιο κεφάλαιο παρουσιάζεται ένα προτεινόμενο πλαίσιο αξιοποίησης που αφορά σχέδια οργάνωσης σεμιναριακού κύκλου με θέμα το ψηφιακό σχολείο και τις εκπαιδευτικές δραστηριότητες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την συγκεκριμένη δράση. Επίσης παρουσιάζονται σκέψεις για αξιοποίηση του υπάρχοντος υλικού για προτεινόμενες δράσεις σε σχέση με το ψηφιακό σχολείο και μία προτεινόμενη διαθεματική υποδειγματική διδασκαλία. Τέλος η εργασία τελειώνει με το 6 ο και τελευταίο κεφάλαιο στο οποίο αναφέρονται τα τελικά συμπεράσματα που προκύπτουν από τα θέματα που παρουσιάστηκαν στην εργασία καθώς και κάποια γενικά σχόλια σχετικά με την παραδοσιακή μουσική και το κατά πόσο η σημερινή κατάσταση της παγκόσμιας μουσικής βοήθησε στην σταδιακή "εξαφάνιση" της. 11

12 Κεφάλαιο 2 ο Επτανησιακή Μουσική παράδοση 2.1 Εισαγωγή στην ιστορία της Μουσικής στην Ελλάδα Οι περιοχές που έζησαν για μεγάλο διάστημα κάτω από το ζυγό της ξένης κυριαρχίας, αναμφίβολα δέχτηκαν επιδράσεις από την πολιτισμική κουλτούρα του κατακτητή. Το φαινόμενο αυτό είναι περισσότερο αισθητό σε περιοχές όπου η συνύπαρξη του εγχώριου και του ξενόφερτου πληθυσμού ήταν ειρηνική ή δεν διακρινόταν από μεγάλες εντάσεις. Επίσης σημαντικό ρόλο για την αλληλεπίδραση μεταξύ των δύο πολιτισμών έπαιζε ο βαθμός ανάπτυξης τους, η αναγνώριση του ενός από μέρους του άλλου και η ύπαρξη ανοικτού χαρακτήρα του κάθε πολιτισμού και εν προκειμένω του μουσικού συστήματος. Ανέκαθεν, και παντού. οι κοινωνικές τάσεις,τα κοινωνιολογικά ρεύματα, η ιστορία της μουσικής και τα διαφορετικά ιστορικά γεγονότα και καταστάσεις έχουν παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στην εξέλιξη και διαμόρφωση των διαφορετικών μουσικών ειδών, καλλιτεχνικών ρευμάτων και στυλ. Αυτό συμβαίνει διότι αρχικά η μουσική αντλεί τη θεματολογία της ανάλογα με τα γεγονότα κάθε εποχής, κι έπειτα διότι διαμορφώνεται ανάλογα με τους κανόνες και τα ιδανικά κάθε μουσικού ρεύματος (πχ. Κατά τη μπαρόκ περίοδο η μουσική διέθετε πλήθος «διακοσμητικών στοιχείων» χαρακτηριστικό που δεν συναντάται κατά την περίοδο του κλασικισμού). Τέλος ας μη ξεχνάμε ότι τα μουσικά ρεύματα δημιουργούνται από τα διαφορετικά κοινωνιολογικά ρεύματα, που επηρεάζονται από τις διάφορες κοινωνιολογικές τάσεις. Σε αυτή την περίπτωση συγκαταλέγονται και τα Επτάνησα που είναι το κύριο θέμα της εργασίας. Την ιστορία του ανθρώπου συνόδευσαν εδώ και μερικές χιλιάδες χρόνια η μουσική και το τραγούδι (όπως και ο χορός). Αποτέλεσαν μία εξαιρετική μορφή έκφρασης των ανθρώπινων συναισθημάτων, αλλά έχουν και σημαντική πολιτιστική αξία. Από παλιά το τραγούδι βγήκε αβίαστα από γυναίκες και άνδρες στην ώρα της δουλειάς ή της ξεκούρασης, συμβάλλοντας στη σωματική και κυρίως την ψυχική υγεία. Από τα αρχαιοελληνικά χρόνια συνέβαλλαν στο θέατρο ο λόγος, η μουσική και ο 12

13 χορός, που διαχωρίστηκαν στα ελληνιστικά χρόνια. Η βυζαντινή μουσική ήταν δημιούργημα των βυζαντινών χρόνων και υπηρέτησε την εκκλησία, μέχρι σήμερα. Παράλληλα με την βυζαντινή μουσική αναπτύχθηκε το ελληνικό δημοτικό τραγούδι, που διαδόθηκε με προφορικό τρόπο. Αρχή του δημοτικού τραγουδιού ήταν το ακριτικό τραγούδι (9ο-11ο αι.) και στη συνέχεια έχουμε το κλέφτικο στα χρόνια της τουρκοκρατίας, που κορυφώθηκε στην περίοδο της ελληνικής επανάστασης του Το δημοτικό τραγούδι χωρίζεται σε στεριανό και σε νησιώτικο. Στην αλλαγή του αιώνα (αρχές του 20ού αι.) σε αστικά κέντρα με λιμάνια διαμορφώθηκε η αστική λαϊκή μουσική, που ονομάστηκε ρεμπέτικο. Μετά την σμυρναϊκή σχολή ακολούθησε η πειραιώτικη. Μετεξέλιξη του είναι το λαϊκό τραγούδι στα μεταπολεμικά χρόνια ( ) ενώ ακολούθησε το έντεχνο τραγούδι. Η λαϊκή μουσική παράδοση των Ελλήνων ή όπως είναι πιο γνωστό τα δημοτικά τραγούδια και οι χοροί, αποτελούν το δεύτερο μεγάλο κομμάτι της Εθνικής μας μουσικής, μετά την Εκκλησιαστική (ή Βυζαντινή). Μαζί με αυτήν εντάσσεται και η αστικολαϊκή παράδοση που επικράτησε στα αστικά κέντρα του Ελλαδικού και Μικρασιατικού χώρου. Πολλές φορές το λαϊκό τραγούδι βοηθήθηκε και από την λόγια ποίηση, όταν οι ποιητές βρήκαν τον δρόμο που οδηγούσε κατευθείαν στη ψυχή του λαού. Τα οργανικά κομμάτια και τα τραγούδια της αστικής μουσικής είναι συνθέσεις ανωνύμων αλλά και επωνύμων δημιουργών, που έχουν σχέση με το λεγόμενο «εξωτερικό μέλος», δηλαδή έχουν επιρροές Περσικής, Αραβικής, Τουρκικής, Βαλκανικής και Ευρωπαϊκής μουσικής. Η λαϊκή μουσική μεταβιβάστηκε με την προφορική παράδοση από γενιά σε γενιά, ενώ μέρος της αστικής καταγράφηκε με διάφορες σημειογραφίες όπως η Βυζαντινή παρασημαντική, η γραφή του Δ. Καντεμίρη και τέλος το πεντάγραμμο. 13

14 2.2 Επιρροές και εξέλιξη της Επτανησιακής Μουσικής Η μόνη περιοχή της Ελλάδας που δέχτηκε νωρίτερα από όλες τις άλλες την Ευρωπαϊκή επιρροή στη μουσική ήταν τα Επτάνησα. Για τέσσερις αιώνες ( ) κάτω από την Ενετική κυριαρχία τα νησιά πέρασαν στη συνέχεια στην κατοχή των Ρώσων, των Γάλλων, των Άγγλων μέχρι την παραχώρησή τους στην Ελλάδα τον Μάιο του 1864.Είναι γεγονός ότι τα Επτάνησα υπήρξαν μία από τις σημαντικότερες διόδους εισαγωγής των Ευρωπαϊκών ιδεών (Διαφωτισμός) και της Δυτικής μουσικής στην υπόλοιπη Ελλάδα, όχι μόνο πριν αλλά και μετά την ένωση. Στην Αδριατική θάλασσα, οι Βενετσιάνοι από το 1386 έως το 1684 κυρίεψαν όλα τα Επτάνησα, φέρνοντας την εξάπλωση της Αναγέννησης πάνω στους Ελληνικούς πληθυσμούς. Η αποστροφή από την Ανατολή συνοδεύτηκε με στροφή προς την Δύση,τους λαούς της και τους πολιτισμούς της, έτσι το αντιοθωμανικό πνεύμα μεταφράστηκε σε φιλοδυτικισμό, τήρηση δυτικοευρωπαϊκών πολιτισμικών και μουσικώνμουσικολογικών προσανατολισμών. Τα Επτάνησα υπήρξαν η κύρια δίοδος του δυτικού και πιο συγκεκριμένα του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού. Η στροφή στην ευρωπαϊκή μουσική δεν οφείλεται μόνο στην αδιάλειπτη πολιτισμική επαφή με τη Δύση αλλά και στην απουσία παράδοσης έντεχνης ελληνικής μουσικής. Η μουσική των Επτανήσων παρουσιάζει τα πρώτα σημεία μείξης δυτικών μουσικών στοιχείων με την εγχώρια παράδοση, αρχής γενομένης από λόγιους συνθέτες που είχαν μαθητεύσει σε ευρωπαϊκά και κυρίως ιταλικά ωδεία και σε ευρωπαϊκά ρεπερτόρια. Η θητεία στην ευρωπαϊκή κουλτούρα προσέφερε τα πρότυπα στα οποία ήταν βασισμένη η πρώτη μορφή έντεχνης μουσικής στην Ελλάδα. Οι πρώτοι Έλληνες μουσουργοί, έζησαν και δημιούργησαν τον 19 ο αιώνα στα ελεύθερα Επτάνησα και έφεραν σε επαφή το αφυπνιζόμενο Ελληνικό Έθνος με το Ευρωπαϊκό πνεύμα. Η επικοινωνία των νησιών με την Ιταλία, η ανάπτυξη του εμπορίου, οι μελοδραματικοί θίασοι που συχνά επισκέπτονταν τα νησιά συνετέλεσαν στο να αναπτυχθεί σε αυτά μια αξιόλογη μουσική κίνηση και να δημιουργηθεί μια σχετικά πλούσια μουσική παράδοση. Εδώ δημιουργείται η πρώτη κίνηση έντεχνης μουσικής στην Ελλάδα: η Επτανησιακή Μουσική Σχολή. Και είναι η μοναδική φορά που η Νεοελληνική μουσική συμβάδισε με την τρέχουσα Ευρωπαϊκή παραγωγή. Κύριοι 14

15 εκπρόσωποι αυτής της σχολής ήταν ο Νικόλαος Χαλικιόπουλος-Μάντζαρος,ο Σπύρος Σαμάρας, ο Διονύσιος Λαυράγκας, ο Αντώνιος Καπνίσης, ο Φραγκίσκος Δομενεγίνης, ο Παύλος Καρρέρ και άλλοι. Τα πρώτα γνωστά δείγματα επώνυμης μουσικής στην νεοελληνική ιστορία προέρχονται από τα Επτάνησα. Μικρή εξαίρεση αποτελεί η Λευκάδα στα χωριά της οποίας είχε αναπτυχθεί κυρίως το παραδοσιακό κλαρίνο λόγω της μικρής απόστασης που την χωρίζει από την Στερεά Ελλάδα και την Ήπειρο. Όμως και τα Κύθηρα, λόγω της θέσης που βρίσκονται αλλά και της μεγάλης τους απόστασης από τα άλλα νησιά του Ιονίου, δεν έχουν ακολουθήσει την επτανησιακή μουσική, έτσι όπως αυτή έχει διαμορφωθεί. Πιο πολύ στα Κύθηρα έχει επικρατήσει η μελωδία και η μουσική από την Κρητική Μαντινάδα. Αρχικά η Ιταλική μουσική είχε μια σημαντική επίδραση στην επτανησιακή, στην πορεία όμως διαμορφώνεται η καθαρά επτανησιακή η οποία πλέον αποκτά τα κυρίως δικά της σημεία. Στην ανάπτυξη του μουσικού αισθήματος των Επτανησίων συμβάλλουν πολλοί παράγοντες με κύριο τα ίδια τα νησιά με τα λουλούδια τους, τις ακρογιαλιές τους, την πλούσια βλάστηση, τη γαλήνη τους. Έτσι ο μουσικός πολιτισμός των Επτανήσων μπορεί να δέχτηκε τις επιδράσεις της Ιταλικής μουσικής όμως αφού τις αφομοίωσε τις ανάπλασε μέσα στα δικά του πλαίσια. Από πολύ νωρίς στα Επτάνησα έκαναν την παρουσία τους χορωδίες για την ανάπτυξη της τοπικής μουσικής. Τα θέματα των τραγουδιών καθρεφτίζουν την ζωή των πόλεων: αστικά επαγγέλματα, νέες συνήθειες, αστικό περιβάλλον κ.τ.λ. Το αστικό τραγούδι έγινε ταυτοχρόνως και παραδοσιακό, αφού συνδέθηκε με τα έθιμα του κύκλου του χρόνου, τους γάμους και τα πανηγύρια. Σημαντικά κέντρα επιρροής που διαμορφώνουν μέσα στην πορεία του χρόνου το αστικό τραγούδι είναι η Κωνσταντινούπολη, η Βενετία και η Γένοβα, οι οποίες μέσα από την εμπορική τους επικοινωνία με άλλα λιμάνια, διέσπειραν νέα μουσικά ήθη από τα Επτάνησα μέχρι την Κύπρο. 15

16 2.3 Τα είδη της Επτανησιακής Μουσικής Στην Επτάνησο, στα χρόνια που η υπόλοιπη Ελλάδα ήταν υπόδουλη στους Τούρκους, δημιουργήθηκε κάτω από ιστορικές και κλιματολογικές συγκυρίες ένα ιδιότυπο φολκλορικό τραγούδι με μελωδικότατη και αρμονική πολυφωνική επένδυση, στηριγμένη κυρίως στον αυτοσχεδιασμό των επτανησίων τροβαδούρων. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι από την αρχαιότητα λαϊκό όργανο στην Επτάνησο ήταν η Κιθάρα (κιθάρα κλασσικών χρόνων), όπως και ο Λυροφοίνικας, το σημερινό μαντολίνο, που είναι κατεξοχήν όργανα αρμονίας, η οποία εμφανίζεται στα Ιόνια νησιά πολλούς αιώνες πριν αναπτυχθεί στη Δύση. Η μακραίωνη αυτή παράδοση και αίσθηση της αρμονίας υπέστη θετική επίδραση από το Βενετσιάνικο μουσικό πολιτισμό, λόγω της επικυριαρχίας των Ενετών επί πέντε περίπου αιώνες. Τις αντιδράσεις αυτές, ο επτανησιακός λαός με το έμφυτο αισθητήριο και τον έμφυτο αυτοσχεδιασμό που είχε αποκτήσει από τα αρχαία χρόνια, τις επεξεργάστηκε και δημιούργησε το δικό του πολυφωνικό τραγούδι, την λαϊκή καντάδα και την αρέκια στις πόλεις και τα τραγούδια των χωριών. Τα είδη αυτά του λαϊκού επτανησιακού δεν πρέπει να συγχέονται με την λόγια μουσική, που άνθισε στα Επτάνησα στα προεπαναστατικά χρόνια και που την έγραφαν επτανήσιοι μουσικοί με σπουδές στην Ευρώπη, αλλά και με τα πολυφωνικά τραγούδια που συνέθεταν επτανήσιοι επαγγελματίες μουσικοί. Από την άλλη μεριά τα τραγούδια των χωριών είναι χορευτικά, ερωτικά, αποκριάτικα, της δουλειάς, έχουν ύφος απαλό και κάπως εύθυμο, έχουν ζωντάνια, λόγω δε της επαφής της Επτανήσου με την Ιταλία και τις άλλες χώρες της Μεσογείου ήταν φυσικό να έχουν υποστεί σχετική επίδραση. Τα είδη που ευδοκίμησαν στα Επτάνησα και που θα αναλυθούν είναι τα δημοτικάπαραδοσιακά, αστικο-λαϊκά, οι καντάδες, οι αρέκιες, οι αριέττες, η επτανησιακή όπερα και τα θέατρα, η Ζακυνθινή Βυζαντινή Μουσική και φυσικά οι περίφημες φιλαρμονικές των νησιών. 16

17 1. «Δημοτικό» λέγεται το λαϊκό τραγούδι της υπαίθρου, του χωριού και των μικρών επαρχιακών πόλεων. Σε διάκριση από το «αστικό» λαϊκό, το τραγούδι δηλαδή των αστικών περιοχών (μεγάλες πόλεις - αστικά κέντρα). Και ενώ το αστικό λαϊκό είναι τραγούδι κλειστού χώρου και έχει πανελλήνια ομοιομορφία, το δημοτικό είναι ανοιχτού χώρου (γιορτές, γάμοι, πανηγύρια, κάλαντα, νανουρίσματα κ.ά.) και παρουσιάζει τοπική ποικιλομορφία και παραλλαγές. Το δημοτικό τραγούδι είναι ανώνυμη δημιουργία, προϊόν προφορικής παράδοσης. Κάθε δημοτικό τραγούδι δεν είναι δημιούργημα ενός ατόμου. Έχει συλλογικό χαρακτήρα και είναι κοινό δημιούργημα και κτήμα, πνευματικό εργαλείο και τρόπος έκφρασης του λαού. Ένας αυτοσχέδιος λαϊκός δημιουργός, με στιχουργική επιδεξιότητα και αναπτυγμένο μουσικό αίσθημα, δημιουργεί από εσωτερική παρόρμηση κάποιους στίχους, προσαρμοσμένους σε μελωδία γνωστή ή που δημιουργεί ο ίδιος. Στη συνέχεια επαναλαμβάνει το τραγούδι άλλος, προσαρμόζοντάς το στα δικά του συναισθήματα. Έτσι τροποποιημένο το παραλαμβάνει τρίτος κ.ο.κ. Με τον καιρό το όνομα του αρχικού δημιουργού ξεχνιέται και το τραγούδι μετουσιώνεται σε πνευματικό προϊόν της κοινότητας. Κάθε νέο τραγούδι είναι συνήθως ανασύνθεση γνωστών παραδοσιακών στοιχείων, τα οποία ο ανώνυμος δημιουργός διασκευάζει και εμπλουτίζει. Περνώντας από γενιά σε γενιά διαμορφώνεται, τροποποιείται ή προσαρμόζεται, σύμφωνα με τα τοπικά χαρακτηριστικά και τις ιστορικές συνθήκες. Εκτός από το γλέντι και τη διασκέδαση, το δημοτικό τραγούδι είχε και χρηστικό, λειτουργικό και τελετουργικό χαρακτήρα. Απλωνόταν σε όλες τις όψεις της κοινωνικής ζωής, συνδεόταν με τη λατρεία και διατηρούσε την ιστορική μνήμη. Βασικό στοιχείο του δημοτικού τραγουδιού είναι η στενή σχέση ανάμεσα στον λόγο (στίχο) και τη μουσική, που γεννιούνται ταυτόχρονα. Οι στίχοι φτιάχνονται "τραγουδιστά" Αντίθετα από το έντεχνο τραγούδι, όπου μελοποιείται ένα ήδη υπάρχον ποίημα. Ο όρος «δημοτική» μουσική αναφέρεται σε κάθε παραδοσιακή μουσική έκφραση, εκτός από την ψαλτική, ενώ ο όρος «λαϊκή» μουσική αναφέρεται στα «αστικολαϊκά» είδη, με έμφαση στο ρεμπέτικο και τις διακλαδώσεις του. Ωστόσο, η διαφορετική φύση της υλικοτεχνικής βάσης της δημοτικής και της λαϊκής μουσικής επιτρέπουν την 17

18 κατάταξη τους σε διακριτά είδη. H δημοτική μουσική, ως ιστορικό είδος με χρονολογία γέννησης (παραλογές, ακριτικά, ριζίτικα, ιστορικά τραγούδια, ιδίως τα κλέφτικα, αμανέδες), ανταποκρινόμενη στις μετεξελίξεις των βασικών φθογγολογίων θα διαμορφώσει τα σύντονα επτάτονα ή διάτονα, πυθαγόρεια ή φυσικά, ως εναλλακτικούς τρόπους μουσικής εκφοράς του ίδιου στοιχειώδους δημοτικού ρεπερτορίου. Ο όρος «Παράδοση» αναφέρεται σε κάθεται που περνά από γενιά σε γενιά και διατηρείται για έναν απροσδιόριστα «μακρό» χρονικό ορίζοντα. Για πολλούς όμως αυτή η συνθήκη είναι απλώς αναγκαία και όχι ικανή. Δευτερογενώς ο όρος «Παράδοση» καλύπτει διάφορες παραδοσιακότροπες εκφάνσεις πολιτισμικών αγαθών που αντλούν στοιχεία είτε υλικού είτε ύφους από την παράδοση με τη λαϊκή της έννοια. Παραδοσιακό τραγούδι: Η μουσική που εκφράζει τις παραδοσιακές κοινωνίες, που σύμφωνα με την ελληνική Λαογραφία του 19ου αιώνα, είναι οι κατεξοχήν εκφραστές του ελληνικού εθνικού χαρακτήρα. 2. Χαρακτηριστικό είδος της Επτανησιακής μουσικής είναι οι καντάδες και οι αρέκιες. Οι αρέκιες, που η ονομασία τους προέρχεται από την Ιταλική λέξη al orecchio, είναι λαϊκά τραγούδια που συναντιούνται σε όλα τα νησιά του Ιονίου. Η αρμονία τους είναι κάπως περίεργη. Ξεκινούν με μια φωνή (solo) και στη συνέχεια συμπληρώνονται από τις άλλες φωνές. Συνήθως οι αρέκιες τραγουδιούνται και χωρίς συνοδεία οργάνων. Η αρέκια ήταν εξομολογητική τραγουδούσε για γυναίκες, ενώ η καντάδα πιο επιθετική τραγουδούσε στις γυναίκες. Οι καντάδες είναι το πιο αγαπημένο είδος της επτανησιακής παραδοσιακής μουσικής. Τραγούδια νοσταλγικά με στίχους ρομαντικούς, που εξωτερικεύουν ένα βαθύτερο αίσθημα και με μια γλυκιά μελωδία, η οποία προξενεί ιδιαίτερη συγκίνηση. Συνήθως οι καντάδες συνοδεύονται από μαντολινάτα. Πρόγονος της καντάδας αλλά και συγγενείς με την αρέκια είναι οι αριέττες, λαϊκό τραγούδι που εμφανίζεται στην Κεφαλονιά ήδη από τον 16ο αιώνα, πολυφωνικό, με επιρροές από τη δυτική μουσική αλλά και το βυζαντινό μέλος. 18

19 Η λέξη προέρχεται από την ιταλική aria και σημαίνει μικρό τραγουδάκι. Γεννήθηκε στη περιοχή του Ληξουρίου λόγω της αγροτιάς, των ομάδων όπου ξεκινούσαν νωρίς το πρωί για να πάνε στα χωράφια τους και γύριζαν αργά το βράδυ τραγουδώντας. Στην επτανησιακή μουσική επικρατούν οι μείζονες κλίμακες, οι διφωνίες με διαστήματα τρίτης και έκτης και η συνοδεία των ευρωπαϊκών συγκερασμένων οργάνων όπως η κιθάρα και η οικογένεια του μαντολίνου. Στην Κέρκυρα δεσπόζουν οι αστικές καντάδες ιταλικού τύπου με τέσσερις φωνές: κάντο, σεκόντο, τέρτσο και μπάσο. Στην Ζάκυνθο επικρατούν οι λαϊκές αρέκιες (πολυφωνικά τραγούδια χωρίς οργανική συνοδεία) και οι σερενάτες (ντουέτο τενόρου-βαρύτονου) με οργανική συνοδεία. Και τα Κύθηρα έχουν να επιδείξουν πλούσια παράδοση στη μουσική, το τραγούδι και το χορό. Στίχος ερωτικός, μελωδία χαρούμενη και χορός ζωηρός δίνουν το στίγμα της ευτυχίας και της αγάπης. Η Κυθηραϊκή μουσική βασίζεται στον ποιητικό έμμετρο στίχο. Έχει άμεση σχέση με τη θρησκεία, τη βυζαντινή μουσική, τις ενετικές και κρητικές επιρροές. Έτσι τα περισσότερα τραγούδια έχουν μέτρο 2/4, 3/4. Τα όργανα που χρησιμοποιούνται στην Κυθηραϊκή μουσική είναι το λαούτο και το βιολί. Υπάρχουν πολλά τραγούδια, με μελωδία, ποικιλία και καλύπτουν σχεδόν όλα τα είδη του δημοτικού τραγουδιού. Υπάρχει όμως απουσία του ιστορικού τραγουδιού που συναντάμε στα Επτάνησα. Οι ρίμες, με το δεκαπεντασύλλαβο στίχο τους και τη σατυρική τους διάθεση είναι πολύ διαδεδομένες ενώ υπάρχει σωρεία τραγουδιών με δίστιχα ή τετράστιχα που μιλούν για την αγάπη και την ξενιτιά. Τέλος στην Ζάκυνθο αναπτύχθηκε ταχύτατα η πρώτη χρονικά "υψηλή μουσική",η Βυζαντινή. Έφτασε σε μεγάλες στιγμές δημιουργίας κυρίως μετά την πτώση του Χάνδακα (Ηράκλειο) στα χέρια των Τούρκων το 1669, οπότε και κατέφυγε στα Επτάνησα και κυρίως στην Ζάκυνθο όλος ο πνευματικός κόσμος του Βενετοκρητικού πολιτισμού. Έτσι αναπτύσσεται η εκκλησιαστική μουσική και καθιερώνεται ως Κρητικοεπτανησιακή και τοπικά στο νησί διαμορφώνεται ένα καθαρά ζακυνθινό ιδιόμελο σύστημα που μοιάζει πολύ με το βυζαντινό, από το οποίο και κατάγεται, αλλά ψάλλεται με δυτικό τρόπο (δυτική τετραφωνία). 19

20 3. Φιλαρμονικές, Μαντολινάτες, Χορωδίες Οι περίφημες φιλαρμονικές του Ιονίου, πολυάριθμες και πολυπληθείς σε όλα τα νησιά, αποτελούν απομεινάρι της αγγλικής περιόδου και κατ`επέκταση οι χορωδίες και οι μαντολινάτες. Το 1839, η απαγόρευση από τις βρετανικές αρχές της συμμετοχής στρατιωτικών φιλαρμονικών στις ξένες θρησκευτικές τελετές οδήγησε στην ίδρυση της Φιλαρμονικής Εταιρείας της Κέρκυρας -το πρώτο ελληνικό ωδείο- της οποίας η κύρια λειτουργία αρχικά περιοριζόταν στη διδασκαλία πνευστών οργάνων. Ο Μάντζαρος εκλέχτηκε ισόβιος πρόεδρός της. Αποτελούνται κυρίως από: - χάλκινα πνευστά (τρομπέτα, τρομπόνι, ευφώνιο, τούμπα) - ξύλινα πνευστά (κλαρίνο, σαξόφωνο, φλάουτο) - κρουστά (ταμπούρο, γρανκάσα, πιάτα, μεταλόφωνο) Προέρχονται από τη στρατιωτική «fanfara» του Μεσαίωνα η οποία αρχικά είχε σάλπιγγες, ταμπούρα και ψιλές φλογέρες. Στο Μπαρόκ εμπλουτίστηκε με χάλκινα πνευστά με κλειδιά και ξύλινα ενώ κατά το 19ο αιώνα προστέθηκαν η γκρανκάσα και τα πιάτα προερχόμενα από τις φιλαρμονικές των Τούρκων Γενιτσάρων. Τελευταίο προστέθηκε το σαξόφωνο. Η προσφορά τους εστιάζεται κυρίως στην παραδοσιακή μουσική καθώς εμπλουτίστηκαν με νέα όργανα όπως το κλαρίνο και τα χάλκινα. Το ρεπερτόριό τους είναι συνήθως εμβατήρια τα οποία παίζουν σε εθνικές και θρησκευτικές εορτές. Κάποιες φιλαρμονικές (π.χ. Κέρκυρας) παίζουν και εισαγωγές όπερας καθώς και διασκευές δημοφιλών τραγουδιών. Ορισμένες φιλαρμονικές επιχειρούν διεύρυνση τόσο του ρεπερτορίου τους όσο και του ρόλου τους στην τοπική κοινωνία. Ο ρόλος των φιλαρμονικών είναι πολύ σημαντικός για την τοπική μουσική εκπαίδευση. Στις περιφερειακές φιλαρμονικές μπορεί κανείς να ξεκινήσει από 7 χρόνων και σε λίγο χρονικό διάστημα μαθαίνοντας βασική μουσική ανάγνωση και εκτέλεση να συμμετέχει στο σύνολο. Πολλά από τα παιδιά συμμετέχουν στη φιλαρμονική και όταν ενηλικιωθούν ενώ αρκετά συνεχίζουν εμπεριστατωμένες μουσικές σπουδές. 20

21 Εκτός από φιλαρμονικές υπάρχουν οι χορωδίες και οι μαντολινάτες, είτε σαν αυτόνομα σύνολα, είτε σαν τμήματα ερασιτεχνικών καλλιτεχνικών σωματείων, συνδέονται άμεσα με την ανάγκη μουσικής έκφρασης ευρύτερων κοινωνικών χώρων. Το χαρακτηριστικό τους αυτό διατηρείται ακόμα και σήμερα στα αστικά και αγροτικά κέντρα των Επτανήσων. Στα σύνολα αυτά βρήκαν καλλιτεχνική διέξοδο και πρόσφεραν σημαντικό διδακτικό έργο εξαίρετοι ερασιτέχνες όπως ο Ληξουριώτης Τζώρτζης Δελαπόρτας, ο Κερκυραίος Σπύρος Περούλης αλλά και επαγγελματίες όπως ο Λευκαδίτης Χαράλαμπος Κονιδάρης, ο Κεφαλονίτης Διονύσιος Λαυράγκας, ο Κερκυραίος Αρίστος Μοναστηριώτης και οι Ζακυνθινοί Στέφανος Καλαμαλίκης και Ιωάννης Πηλίκας. Από τα μέσα με τέλη του 18ου αιώνα χορωδίες συμμετέχουν και στις Επτανησιακές εκκλησίες σε τέτοιο βαθμό ώστε να συγχέεται από πολλούς το έντεχνο πολυφωνικό χορωδιακό είδος με την παραδοσιακή αυτοσχεδιαστική πολυφωνική ψαλτική και να ταυτίζεται το Επτανησιακό ψαλτικό ιδίωμα με την χορωδιακή πράξη. 4. Όπερα και Θέατρα στα Επτάνησα Με την Ενετοκρατία παρουσιάζονται στα τρία μεγάλα νησιά Κέρκυρα, Κεφαλονιά και Ζάκυνθο- λυρικά θέατρα. Τo 1720 στην Κέρκυρα μετατρέπεται η λέσχη ευγενών (Loggia dei Nobili) σε θέατρο με την ονομασία «Nobile Teatro di San Giacomo» και ξεκινούν να ανεβάζονται εκεί θεατρικές παραστάσεις και όπερες που αποτελούσαν συμβάσεις μεταξύ δημοτικών αρχών και πλανόδιων θιάσων. Οι πρώτοι επτανήσιοι συνθέτες γράφουν πρώτα όπερα και μετά άλλα είδη μουσικής. Από τα απομνημονεύματα του διάσημου Giacomo Casanova ( ) μαθαίνουμε ότι είχε διατελέσει και ίδιος ιμπρεσάριος εκεί το Μάλιστα το λυρικό θέατρο της Κέρκυρας, το San Giacomo, είναι διάσημο και πέραν των συνόρων της Ιταλίας καθώς την περίοδο ανέβηκαν εκεί 45 όπερες κυρίως «opera buffa» (κωμική όπερα) της Ναπολιτάνικης σχολής. Η όπερα είναι το καλλιτεχνικό μόρφωμα όπου η μουσική συναντάει το θεατρικό δράμα. Αποτελεί μουσικό θεατρικό είδος, είναι δηλαδή μουσική σύνθεση που περιλαμβάνει συγχρόνως και σκηνική δράση. Οι διάλογοι των ηθοποιών της όπερας αποδίδονται με τη μορφή τραγουδιού ενώ η θεατρική παράσταση εκτυλίσσεται παρουσία ενός 21

22 μουσικού συνόλου που μπορεί να είναι μία πλήρης συμφωνική ορχήστρα ή και μικρότερης κλίμακας. Ως είδος θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα μουσικά επιτεύγματα του Δυτικού πολιτισμού και παραμένει ένα από τα πιο δημοφιλή μουσικά είδη. Αν και έλκει την καταγωγή της από την Ιταλία της Αναγέννησης, η αρχική μαγιά των διανοητών που την έπλασαν ήταν το αρχαιοελληνικό πνεύμα. Η όπερα είναι μια προσπάθεια αναβίωσης της αρχαιοελληνικής τραγωδίας, που ως γνωστόν περιέχει απαγγελία, εκφραστική, τραγούδι, κουστούμια, δράμα και χορό. Στην Ελλάδα, το εν λόγω καλλιτεχνικό είδος εισήχθη μέσω των νησιών του Ιονίου στα τέλη του 18ου αιώνα και των Επτανήσιων συνθετών, που είχαν ευρωπαϊκή μουσική παιδεία. Τα ελληνικά έργα όπερας (μελοδράματα) διακρίνονται σε δύο ευδιάκριτες κατηγορίες: Στα επτανησιακά (τα οποία προηγήθηκαν χρονικά), που ακολουθούν τη μελωδική γραμμή και τις βασικές αρχές της ιταλικής όπερας, με πολλά από τα έργα να είναι γραμμένα στην ιταλική γλώσσα. Δεύτερον, στα έργα της εθνικής σχολής, την οποία εισήγαγε ο Μανώλης Καλομοίρης. Χαρακτηριστικά της, η ελληνική θεματολογία και γλώσσα και οι επιρροές από τη δημοτική και τη βυζαντινή μουσική, αλλά και από το μουσικό ύφος της γερμανικής εθνικής σχολής. Το 1893 κατασκευάζεται το Δημοτικό Θέατρο Κέρκυρας κατά τα πρότυπα της Σκάλας του Μιλάνου. Εικόνα 2.1- «Nobile Teatro di San Giacomo», Κέρκυρα (1893) Οι περισσότερες από τις όπερες των πρώτων επτανήσιων συνθετών είτε χάθηκαν, είτε διασκορπίστηκαν εξαιτίας βομβαρδισμών (στο Δημοτικό Θέατρο της Κέρκυρας, 1943), είτε των σεισμών στα Επτάνησα το Τα υφολογικά πρότυπα της Ιόνιας Σχολής 22

23 ήταν αρχικά ιταλικά, από το Zingarelli και τον Mercadante μέχρι τους Bellini, Donizetti και Verdi. Αρκετές από τις όπερές τους ήταν εμπνευσμένες όχι από θέματα της αρχαιότητας, αλλά από ιστορικά γεγονότα του πιο πρόσφατου παρελθόντος, όπως η επανάσταση του Ιταλοί συνθέτες της εποχής, όπως οι G.B. Ferrari (GliultimigiornidiSuli, ) και ο Rafael Parisini (Arkadion, που εμπνέεται από την κρητική εξέγερση ), χρησιμοποιούν την ίδια θεματολογία. Μεταξύ των ολιγάριθμων σωζόμενων οπερών αυτής της περιόδου είναι, εκτός από αυτές του Μάντζαρου, η Dizce του Παδοβάνη. Ο υποψήφιος βουλευτής (1867), η πρώτη όπερα σε ελληνικό κείμενο, του Ξύνδα, οκτώ όπερες του Καρρέρ, το μεγαλύτερο μέρος των έργων του Σαμάρα, τα οποία είναι αναγνωρισμένα διεθνώς, οι όπερες του Λαυράγκα, οι οποίες είχαν σημαντική προσφορά στην προβολή της όπερας στη χώρα και του οποίου «Τα δυο αδέλφια» (1901) μπορεί να θεωρηθεί ως η πρώτη όπερα της Εθνικής Σχολής. Η «Ελεάζαρ» (1898, βιβλική όπερα σε ύφος πρώιμου Verdi), του Ιωσήφ Μαστρεκίνη και η Perouze (1911) του Σακελλαρίδη, μπορούν να θεωρηθούν ως ένα ενδιάμεσο σκαλοπάτι μεταξύ των Επτανήσιων και την κυρίαρχη μορφή του Μανώλη Καλομοίρη. Η ανάπτυξη του θεάτρου στη Ζάκυνθο ξεκίνησε την περίοδο της Ενετοκρατίας, όπου τα τελευταία χρόνια της, δημιουργήθηκε το πρώτο θέατρο της Ζακύνθου. Aρχικά εκεί σύχναζαν ευγενείς και Ποπολάροι. Πριν από τη δημιουργία του μικρού αυτού θεάτρου παίζονταν αρχαίο θέατρο όπως οι Πέρσες του Αισχύλου, στα σαλόνια των πλουσίων. Το 18ο αιώνα το Ζακυνθινό θέατρο δημιούργησε το δικό του είδος, της Ομιλίες. Οι Ομιλίες δημιουργήθηκαν από την ανάγκη που είχαν οι Ζακυνθινοί εκείνο τον καιρό να σατιρίσουν τους κατακτητές, τους ευγενείς και τους άρχοντές τους και επίσης τους βοήθησαν στον αγώνα των Ποπολάρων και των Ριζοσπαστών αργότερα. Οι Ομιλίες παιζόντουσαν σε πλατείες κατά την περίοδο των καρναβαλιών και αυτή η παράδοση συνεχίζεται έως και σήμερα. Οι συγγραφείς ήταν άγνωστοι για να μπορούν να σατιρίζουν ελεύθερα τα κακώς κείμενα της εποχής και οι ηθοποιοί φορούσαν μάσκες για να μην αναγνωρίζονται, ενώ και τους γυναικείους ρόλους τους έπαιζαν μόνο άντρες. Οι σημαντικότεροι συγγραφείς θεατρικών έργων της Ζακύνθου ήταν ο Αντώνης Γουζέλης και ο Αντώνιος Μάτεσης. 23

24 5. Ζακυνθινή Βυζαντινή Μουσική Επτανησιακή Βυζαντινή μουσική είναι η ξεχωριστή ψαλτική παράδοση που αναπτύχθηκε στον ευρύτερο επτανησιακό χώρο κατά τους τελευταίους τέσσερις και πλέον αιώνες. Αποτελεί δε ιστορική μουσικολογική συνέχεια ενός ιδιόμορφου είδους "πολυφωνικής" βυζαντινής μουσικής που ψαλλόταν σε πολλές επαρχίες του Βυζαντίου κατά την προ της αλώσεως εποχή, έχει δε οκτώ ήχους όπως ακριβώς και η βυζαντινή μουσική. Μετά τον 17ο αιώνα, αναπτύσσεται, πρώτα, η εκκλησιαστική μουσική, η οποία διαμορφώνει ένα καθαρά ζακυνθινό τύπο, που μοιάζει μεν με το βυζαντινό αλλά ψάλλεται με δυτική τετραφωνία. Η ζακυνθινή εκκλησιαστική μουσική διατηρεί τους ήχους της βυζαντινής μουσικής η οποία παρουσιάζει μια ξεχωριστή ιδιομορφία. Η μουσική αυτή με την ρέουσα μελωδία και την ποικίλη σε χρώματα τετράφωνη αρμονία της, ανταποκρίνεται προς το θρησκευτικό και μουσικό αίσθημα του ζακυνθινού λαού. Από τους παλαιότερους ζακυνθινούς συνθέτες ήταν ο Παναγιώτης Γκριτζάνης και ο Νικόλαος Στουπάθης. Η εμφάνισή της έγινε όταν, μετά την πτώση της Κρήτης στους Τούρκους (1669), πάρα πολλοί Κρητικοί ανάμεσά τους και πολλοί ψάλτες- κατέφυγαν στα Επτάνησα που τότε βρίσκονταν υπό Ενετική κατοχή. Αρχικά στη Ζάκυνθο, μετέπειτα στην Κέρκυρα αλλά και στα υπόλοιπα νησιά, το κρητικό εκκλησιαστικό μουσικό ιδίωμα «συνάντησε» τη μέχρι τότε εκκλησιαστική αλλά και τη λαϊκή (δημοτική) μουσική παράδοση της Επτανήσου και έτσι δημιουργήθηκε αυτή η όμορφη ψαλτική παράδοση που υπάρχει στα νησιά του Ιονίου. Μετά την ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα, όπως ήταν φυσικό, άρχισαν να έρχονται στα Επτάνησα ψάλτες από την στεριανή Ελλάδα φέρνοντας μαζί τους και τη δική τους (βυζαντινή) μουσική παράδοση. Αυτό, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι η ντόπια ψαλτική δεν ήταν καταγεγραμμένη και μεταδιδόταν προφορικά από γενιά σε γενιά, έκανε πιο εύκολη την εισαγωγή αρχικά και τελικά την επικράτηση της βυζαντινής μουσικής στην εκκλησιαστική λατρεία. Όπως υποστήριζε και ο Δημήτρης Λάγιος (σπουδαίος ζακυνθινός συνθέτης) οι αρέκιες, όπως λένε τις αριέττες στο ζακυνθινό υποϊδίωμα του επτανησιακού ιδιώματος, συγγενεύουν άμεσα με "βυζαντινά" τροπάρια όπως το "Τη Υπερμάχω Στρατηγώ", το 24

25 "Αι γενεαί πάσαι", το "Χριστός ανέστη" κ.ά. Σήμερα αυτά τα τροπάρια διαστρεβλώνονται σκοπίμως για να ταιριάζουν με το γενικότερο ανατολίτικο πνεύμα (τσακίσματα, μελίσματα, ημιτόνια, τριημιτόνια κ.λπ.). Αν κανείς τα ψάλει πατώντας σταθερά πάνω στις νότες, θα δει ότι ακούει καθαρά επτανησιακή μουσική. Η παραδοσιακή επτανησιακή μουσική λοιπόν αποτελεί ένα ακόμη στοιχείο πολιτισμού που πρόσθεσαν τα νησιά του Ιονίου στην πολιτιστική πορεία της Ελλάδας πολύ πριν ενωθούν μαζί της. Μετά την ένωση των Επτανήσων (1864) ένα πλήθος μουσικών μετακόμισαν από τα Ιόνια νησιά στην Αθήνα όπου άνοιξαν τα πρώτα Ωδεία. Μαζί με τις θεωρητικές τους γνώσεις μετέφεραν την αγάπη για την όπερα και για την καντάδα. Η επτανησιακή καντάδα τελικά θα επηρεάσει τα Αθηναϊκά αστικά τραγούδια και τότε θα γεννηθεί η αθηναϊκή καντάδα. Η Ελληνική αστικολαϊκή μουσική και η εξέλιξη της Η ελληνική αστικολαϊκή μουσική ξεκινάει από το 19ο αιώνα με την επτανησιακή και μετέπειτα την αθηναϊκή καντάδα, το πολίτικο και το σμυρναίικο τραγούδι, το αθηναϊκό τραγούδι, το ρεμπέτικο και οι εξελικτικές του μορφές, το έντεχνο-λαϊκό, και όσα εντάσσονται σε αυτή την ευρεία κατηγορία. I. Αθηναϊκή και Επτανησιακή Καντάδα Η αθηναϊκή καντάδα διαφοροποιήθηκε από την επτανησιακή καντάδα, αφομοιώνοντας στοιχεία παρμένα από τη δημοτική παράδοση και στοιχεία που απαντώνται στο αστικολαϊκό τραγούδι των Βαλκανίων και της Ανατολής. Εμπλουτίστηκε με νέα τροπικά και ιδίως ρυθμικά στοιχεία π.χ. (του Καλαματιανού χορού). Διαμόρφωσε ένα δικό της ύφος απαλλαγμένο από την επιτήδευση των δυτικών επιρροών, χρησιμοποιώντας μελωδίες σε πιο απλή φόρμα, και παίρνοντας έναν τοπικό χαρακτήρα προσαρμοσμένο περισσότερο στην Ελληνική πραγματικότητα, αποβάλλοντας μέχρι ένα σημείο τις Ευρωπαϊκές επιρροές. Από την άλλη η επτανησιακή καντάδα (η οποία ως είδος μπορεί να χαρακτηριστεί ωδικό, αρμονικό, αστικό, διαταξικό, ιδιότυπα επτανησιακό) γεννήθηκε μέσα στις 25

26 ταβέρνες με λαϊκότερο χαρακτήρα και με θέματα που καταπιάνονταν με τον καθημερινό μόχθο και τα προβλήματα της εργασίας, την καθημερινότητα και τον πατριωτισμό, στηρίζεται στην δυτικοευρωπαϊκή αρμονία, τραγουδιέται από τους δρόμους έως τα σαλόνια, κυριαρχείται από πολυφωνία, τα μουσικά όργανα είναι απλώς συνοδευτικά και το σημαντικότερο, δεν χορεύεται. Οι μορφολογικές καταβολές της επτανησιακής καντάδας προέρχονται από το ιταλικό και το γερμανικό χορωδιακό τραγούδι, μια εκλαϊκευμένη παραλλαγή των μελοδραματικών χορικών (corale). Το όνομά της προέρχεται από το λατινικό ρήμα cantare που σημαίνει τραγουδώ. Η Αθηναϊκή καντάδα διαφέρει από την Επτανησιακή στο ότι η πρώτη διαθέτει λόγιο χαρακτήρα, ενώ η δεύτερη φέρει πιο έντονα το λαϊκό στοιχείο. Εικόνα 2.2-Χαρακτηριστική σκηνή καντάδας Στην Επτανησιακή καντάδα άφησε τη σφραγίδα της η συνεργασία του Νικόλαου Μάντζαρου με τον εθνικό μας ποιητή Διονύσιο Σολωμό οι οποίοι μας έδωσαν την αξέχαστη "Ξανθούλα" και άλλα. Επίσης σημαντική είναι και η παρουσία του Διονύσιου Λαυράγκα που και αυτός έχει βάλει την σφραγίδα του. Στην Κέρκυρα, η καντάδα έχει έκφραση απλή, χαριτωμένη και μοιάζει πολύ με τις βενετικές βαρκαρόλες. Στην Κεφαλονιά παρουσιάζει ποικιλία στην κίνηση των φωνών και η μελωδία είναι τεχνικότερη με μεγαλύτερη πρωτοτυπία. Στη Ζάκυνθο έχει χαρακτήρα σοβαρό, μελαγχολικό και τη διαπνέει κάποιος μυστικισμός. Γενικά αποδίδονται συχνά διασκευασμένες μελωδίες από ιταλικά μελοδράματα αλλά και πρωτότυπες λαϊκές εμπνεύσεις, ενώ οι κανταδόροι πολλές φορές αυτοσχεδιάζουν. Επίσης, «καντάδα» καλείται και λαϊκή χορωδία η οποία ψάλλει σε τριφωνία ή 26

27 τετραφωνία και συνήθως αποτελείται από έναν ή δύο τενόρους και τέσσερις ή πέντε βαρύτονους. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια είναι γνωστή στους επτανήσιους η χορωδιακή πράξη. Η καντάδα συνέβαλε στην εξάπλωση της ελληνόγλωσσης μελοποιημένης ποίησης (χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Σολωμός) και βοήθησε πλατιά κοινωνικά στρώματα στα αστικά και τα αγροτικά κέντρα των Επτανήσων να έλθουν σε επαφή με λογοτεχνικά κείμενα και μουσικά ακούσματα. Το ρεπερτόριό τους περιλάμβανε διασκευασμένα αποσπάσματα από όπερες και άλλα φωνητικά ή οργανικά έργα, χωρίς να λείπουν και οι πρωτότυπες συνθέσεις. Αν και διαδόθηκε ευρέως στα αστικά κέντρα, ιδιαίτερα της Κέρκυρας, της Ζακύνθου και της Κεφαλονιάς δεν ευδοκίμησε στον αγροτικό πληθυσμό, τα τραγούδια του οποίου (μονοφωνικά με συνοδεία κιθάρας)εξακολούθησαν να χρησιμοποιούν παλαιότερα μουσικά ήθη και να τραγουδιούνται σε γιορτές και κοινωνικές διασκεδάσεις. Αργότερα η καντάδα απόκτησε πιο αστικό χαρακτήρα και πήρε τη μορφή που γνωρίζουμε δηλαδή της ερωτικής εξομολόγησης κάτω από τα μπαλκόνια. Τα μουσικά όργανα έπαιζαν δευτερεύοντα συνοδευτικό ρόλο και υποτάσσονταν στη φωνή. Δεν χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά η ενόργανη μουσική ή η χορευτική έκφραση. Πάντα τον πρώτο ρόλο τον έπαιζε η φωνή, το τραγούδι δηλαδή. II. Ρεμπέτικο και σμυρναίικο τραγούδι Το αστικολαϊκό τραγούδι, και ιδιαίτερα το ρεμπέτικο, διαμορφώνεται αρχικά με βάση το σύντονο φθογγολόγιο, αλλά μετά τον 20 αιώνα υιοθετεί το συγκεκραμένο, διατονικές συγκεκραμένες, αλλά και χρωματικές κλίμακες. Η σχέση του αστικολαϊκού ρεμπέτικου με την παραδοσιακή/δημοτική μουσική ορίζεται διακριτή ως προς το φθογγολόγιο (μαλακό, αυλητικό/σπονδειακό του παραδοσιακού, όμοιο με το βυζαντινό, σύντονο, πυθαγόρειο και φυσικό του αστικολαϊκού, όμοιο με το ευρωπαϊκό και το λόγιο αρχαίο ελληνικό), ενώ συμβατή ως προς το ρυθμολογικό υπόβαθρο (γενικό). Έτσι, το αστικολαϊκό τραγούδι έχει χαρακτήρα υβριδικό και μπορεί να χαρακτηριστεί ως είδος ημιπαραδοσιακό. 27

28 Το αστικολαϊκό μουσικοχορευτικό είδος στη νεώτερη Ελλάδα είχε ως κυρίαρχο είδος το σμυρναίικο-ρεμπέτικο, το οποίο επηρεάστηκε με τη συνεισφορά του ξεριζωμένου ελληνισμού της Ιωνίας. Σμυρναϊκή μουσική είναι αυτή που συνοδεύει τα τραγούδια που αναπτύχτηκαν κυρίως από Έλληνες στην Σμύρνη και στα δυτικά παράλια της Μ. Ασίας. Κύρια έκφραση τους ήταν το ελαφρό και επιθεωρησιακό τραγούδι που ακουγόταν στα «καφέ αμάν» και οι καντάδες. Ήταν μουσική έντονα επηρεασμένη από τα ευρωπαϊκά μοτίβα. Στο σμυρναίικο τραγούδι υπήρχαν ορχήστρες που κυριαρχούσαν το σαντούρι και το βιολί. Αυτό το ιδιαίτερο είδος γεννήθηκε στα παρακμιακά μαγαζιά και τους τεκέδες του Πειραιά και της Θεσσαλονίκης. Στη δημιουργία της ρεμπέτικης μουσικής συνέβαλαν όμως και τα 2 εκατομμύρια πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία της δεκαετίας του Μακριά από τη γενέτειρα τους, αυτοί οι Έλληνες που δεν είχαν ουδέποτε ζήσει στην Ελλάδα και που είχαν χάσει τα πάντα, τραγουδούσαν για τη ζωή τους, τη φτώχεια, τη πείνα, τη φυλακή, τη προδοσία, τον εθισμό στα ναρκωτικά και ιδιαίτερα το χασίσι. Το Ρεμπέτικο είναι η απαγορευμένη μουσική των παρείσακτων. Στο ρεμπέτικο το τραγούδι και η μουσική ανταποκρινόταν κυρίως στα γούστα και τις προτιμήσεις των λαϊκών στρωμάτων και οι συνθέτες και δημιουργοί ήταν πρόσφυγες. Βαθμιαία το ρεμπέτικο βγήκε από τον υπόκοσμο και έφτασε ως τις μπουάτ της Αθήνας, όπου έγινε ιδιαίτερα δημοφιλές. Το ρεμπέτικο έφτασε στο απόγειό του κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής και του Εμφυλίου, όπου οι οπαδοί του εξέφρασαν την αθλιότητα και την καταπίεση αυτής της εποχής. Τα κύρια όργανα του ρεμπέτικου είναι: το μπουζούκι, ο μπαγλαμάς, η κιθάρα, τα ζύγια και το ντέφι. Οι σημαντικότεροι οργανοπαίχτες και τραγουδιστές του είδους είναι: ο Βασίλης Τσιτσάνης, ο Μάρκος Βαμβακάρης, η Μαρίκα Νίνου, η Σωτηρία Μπέλου. 28

29 Το αποτέλεσμα ήταν η παραγωγή συνεχώς νέων εκδοχών και παραλλαγών για πολλά χρόνια. Το ρεμπέτικο αγαπήθηκε από τα κατώτερα λαϊκά στρώματα και πολεμήθηκε από το κατεστημένο. Οι δημιουργοί του προχώρησαν σε χώρους ανεξερεύνητους και τους έκαναν προσιτούς στους υπόλοιπους. Το ρεμπέτικο, με το ρεπερτόριό του, χρωμάτισε τη λαϊκή μουσική των πόλεων με μια διάθεση αμφισβήτησης, κριτικής και ανταρσίας. Ωστόσο οι πρωταγωνιστές του πλήρωσαν την αμφισβήτηση του κατεστημένου με την κοινωνική συκοφαντία και το κυνηγητό της εξουσίας, αλλά δεν πτοήθηκαν. Το ρεμπέτικο σταμάτησε να αναπαράγεται μόνο τότε όταν εξέπνευσαν οι κοινωνικές συνθήκες που το γέννησαν και το εξέθρεψαν. Στη δεκαετία του `60 το ρεμπέτικο έχασε την αίγλη του. Οι νέοι στράφηκαν προς τα νέα ροκ ακούσματα της Δύσης, και οι παλιότεροι ξανάρχισαν να ακούνε καντάδες από τη δεκαετία του `20. III. Το έντεχνο- λαϊκό τραγούδι Το έντεχνο λαϊκό τραγούδι αφορούσε τραγούδια και μουσική γραμμένα σε λαϊκό ύφος από σπουδασμένους (λόγιους), επώνυμους δημιουργούς, με (δυτική) μουσική παιδεία. Απευθύνονται στο λαό, όχι με μίμηση, αντιγραφή ή διάθεση ειρωνείας, όπως τα «λαϊκίζοντα» ψευτολαϊκά και «αρχοντορεμπέτικα», αλλά με δημιουργική αφομοίωση της λαϊκής μας μουσικής, που γίνεται με αγάπη, σεβασμό και μεράκι. Γι αυτό και πολλά απ αυτά έτυχαν ευρείας κοινωνικής αποδοχής και αγαπήθηκαν αμέσως από όλα τα κοινωνικά στρώματα, όσο και τα γνήσια λαϊκά. Το «έντεχνο» δεν περιορίζεται στο να αναπαράγει μουσειακά το κλίμα του λαϊκού τραγουδιού, αλλά το επεκτείνει, χωρίς να το εγκαταλείπει και να το προδίδει. Μπορεί να χρησιμοποιεί δυτική αρμονία, ακόμα και αντίστιξη, καθώς και όργανα της συμφωνικής ορχήστρας, χορωδίες και συμφωνικά σύνολα. Χωρίς όμως να περιορίζεται από δυτικο-ευρωπαϊκά πρότυπα, φόρμες και κανόνες που είναι ξένα προς το ύφος, το κλίμα και τον χαρακτήρα της λαϊκής μας μουσικής. Διαφέρει από το λαϊκό στον στίχο, αλλά και στη μουσική (ύφος, ενορχήστρωση). Ο 29

30 χαρακτήρας του είναι περισσότερο δυτικότροπος ως προς τη σύνθεση. Ο όρος «έντεχνο» λαϊκό είναι ατυχής και ανεπιτυχής, διότι τα λαϊκά τραγούδια φυσικά και δεν είναι όλα "άτεχνα" ούτε όλα τα έργα των λόγιων είναι απαραίτητα και εξ ορισμού "έντεχνα". Έντεχνο σημαίνει απλά κάτι που γίνεται με τέχνη. Το «έντεχνο» γράφεται με νότες, σε παρτιτούρα, ενώ το λαϊκό συνήθως πάνω στο όργανο (μπουζούκι) και σε μαγνητόφωνο. Το «έντεχνο» ελληνικό λαϊκό τραγούδι εμφανίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του `50 και άκμασε κατά τις δεκαετίες του `60 και `70 ( ). Με πρωτοπόρους τον Χατζηδάκι, που ήδη από το 1947, σε ηλικία μόλις 22 ετών, είχε την τόλμη και τη διορατικότητα να διακηρύξει σε δημόσια διάλεξη την αξία του ρεμπέτικου και τον θαυμασμό του προς αυτό και τον Θεοδωράκη, στον οποίο αποδίδεται και η εισαγωγή του όρου «έντεχνο λαϊκό». Τέλος το ρεμπέτικο και λαϊκό ήταν υποτιμημένα και αγνοημένα, ενώ «έντεχνο» και «σοβαρό» θεωρούνταν μόνο ότι ακολουθούσε ή μιμούνταν τα δυτικά πρότυπα. 30

31 2.4 Η μουσικοχορευτική παράδοση των Επτανήσων Το επτανησιακό λαϊκό τραγούδι ενώ στην αρχή, μετά την απελευθέρωση, πέρασε στην ηπειρωτική Ελλάδα, όπου εκεί κάτω από την σκλαβιά του Οθωμανικού ζυγού είχε σταματήσει κάθε μουσική εξέλιξη επί 400 χρόνια και σκόρπισε το γεμάτο ευφροσύνη και φώς τραγούδι των νησιών αυτών, στην συνέχεια, μαζί με την επτανησιακή πολυφωνική εκκλησιαστική μουσική, υπέστη μεγάλες επιθέσεις που έφτασαν μέχρι τον διωγμό ως δυτικότροπο, από τους εκπροσώπους της λεγόμενης "Εθνικής Σχολής", αλλά και από φανατικούς της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής, όπως αυτή αλλοιωμένη και πολλές φορές παραφθαρμένη στον ρυθμό και στην μελωδία, από την μακροχρόνια σκλαβιά και τις ανατολικές επιδράσεις ψάλλονταν μετά την απελευθέρωση. Στα νησιά του Ιονίου αναπτύχθηκαν οι συμφωνικές ορχήστρες, οι φιλαρμονικές, οι μαντολινάτες και οι χορωδίες, γιατί είδος έκφρασης των νησιών ήταν η όπερα, η καντσονέττα, το ιταλικό bel canto, η χορωδιακή μουσική και η μαντολινάτα λίγο αργότερα. Μικρή εξαίρεση αποτελεί η Λευκάδα, στα χωριά της οποίας είχε αναπτυχθεί κυρίως το παραδοσιακό κλαρίνο, λόγω της μικρής απόστασης που τη χώριζε από τη Στερεά Ελλάδα και την Ήπειρο. Στην ορχήστρα (ζυγιά) που συνοδεύει τον χορό, κυριαρχούν η κιθάρα και το βιολί αλλά και το λαούτο (με μακρύ χέρι, το ελληνικό). Στη Ζάκυνθο προστίθενται η πίπιζα και το νταούλι. Στη Λευκάδα η παραδοσιακή ορχήστρα είναι όπως στη στεριανή Ελλάδα: κλαρίνο, βιολί, λαούτο ή κιθάρα. Το ύφος χαρακτηρίζεται από πολλά δυτικά στοιχεία, παιγμένα όμως με λαϊκό τρόπο, τα όργανα παίζουν την ίδια μελωδία με τη φωνή και αυτό δείχνει τη στενή σχέση που έχει η φωνή με τα όργανα. Φυσικά δεν λείπουν τα γεμίσματα και οι φιοριτούρες. Η χρήση του δοξαριού στο βιολί δεν είναι κοφτή, δεν αλλάζουν δοξαριά σε κάθε νότα. Ο τρόπος παιξίματος είναι δυτικός. Οι μουσικοί επιζητώντας το πολυφωνικό στοιχείο, παίζουν πολλές φορές σε 3ες (πρίμο σεκόντο). Η κιθάρα είναι συνοδευτικό όργανο. Το λαούτο πότε συνοδεύει και πότε ακολουθεί τη μελωδία του βιολιού. Το μαντολίνο και η κιθάρα (τα δύο αυτά λαουτοειδή) δεν ανήκουν στο νεοελληνικό λαϊκό instrumentarium. 31

32 Γενικά χαρακτηριστικά μουσικοχορευτικής παράδοσης Ζάκυνθος Ζακυνθινή Μουσικοχορευτική Παράδοση Η Ζάκυνθος, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, δέχτηκε ποικίλες επιδράσεις από την ανατολή και τη δύση, οι οποίες έχουν επηρεάσει αποφασιστικά την πολιτιστική της ταυτότητα. Ποτέ όμως οι κάτοικοι δεν αντέγραψαν ξένα πρότυπα. Όλα περνούσαν από το ιδιόμορφο και τόσο ευαίσθητο καλλιτεχνικό Ζακυνθινό κριτικό πνεύμα, που παίρνοντας τις κατάλληλες επιρροές, δημιουργούσε κάτι άλλο, κάτι διαφορετικό, κάτι ξεχωριστό. Αυτό έχει συμβεί σε όλες τις μορφές της τέχνης. Τα τραγούδια και οι μουσικοί ήχοι της Ζακύνθου έχουν τις ρίζες τους στα αρχαία και βυζαντινά χρόνια. Έχουν επηρεαστεί, προφανώς, από την Κρήτη και τη δυτικοευρωπαϊκή κουλτούρα, ιδιαίτερα την ιταλική. Οι επιδράσεις αυτές, όπως προείπαμε, από την ανατολή και τη δύση ενέπνευσαν τους κατοίκους του νησιού και δημιούργησαν τη Ζακυνθινή μουσική παράδοση, που αναγνωρίζεται σήμερα σαν κάτι αυτόνομο, ιδιαίτερο και ξεχωριστό και εντάσσεται στην επτανησιακή, γενικότερα, μουσική σχολή. Αναπτύσσονται όλα αυτά τα είδη της μουσικής τον 18ο και 19ο αιώνα και λαμβάνουν πλέον την οριστική τους μορφή κατά τον 20ο αιώνα. Είναι βγαλμένα μέσα από την ιδιότυπη ψυχοσύνθεση των Ζακυνθινών και εκφράζουν, αναμφίβολα, κάθε πτυχή του ψυχικού τους κόσμου και των συναισθημάτων τους. Δίκαια, λοιπόν, η Ζάκυνθος είναι το νησί της μουσικής, του τραγουδιού και των τραγουδιστάδων. Τα Ζακυνθινά μουσικά ακούσματα μπορούμε να τα κατατάξουμε στις παρακάτω κατηγορίες: 1. Τραγούδια της Ζακυνθινής υπαίθρου - Αγροτικά - Λαϊκά 2. Τραγούδια της πόλης της Ζακύνθου - Αστικά α. Η τετράφωνη καντάδα με τη συνοδεία εγχόρδων μουσικών οργάνων (κιθάρας - μαντολίνου) β. Η δίφωνη σερενάτα με τη συνοδεία εγχόρδων μουσικών οργάνων (μαντολίνου - κιθάρας) γ. Αρέκια, τετραφωνία χωρίς τη συνοδεία μουσικών οργάνων 32

33 (a orecchio) δ. Φυλακίσια ή τση φυλακής, κυκλικά με διπλό ακομπανιαμέντο κιθάρας 3. Ζακυνθινή εκκλησιαστική τετράφωνη μουσική Τραγούδια της Ζακυνθινής Υπαίθρου-Αγροτικά-Λαϊκά Διασώθηκαν στα χωριά του νησιού και ιδιαίτερα στην ορεινή περιοχή. Είναι τραγούδια περισσότερο της διασκέδασης, που τα έλεγαν στα πανηγύρια, στα καρναβάλια, στους γάμους, στα βαφτίσια, στα ονόματα, κτλ. Τα διακρίνει μία ξεχωριστή χάρη, μία λεπτότητα στους τόνους, μία διαύγεια και ευαισθησία στο μουσικό τους χρώμα, μία διάθεση για λεπτή ειρωνεία και καλόβουλο πείραγμα και μία γρήγορη μελωδικά κίνηση, στοιχεία χαρακτηριστικά της ιδιαιτερότητας και του ταμπεραμέντου των κατοίκων της υπαίθρου. Οργανική συνοδεία παραδοσιακής μουσικής: Παραδοσιακή Ζυγιά : νταούλι (ταμπουρλονιάκαρο), πίπιζα Τα τραγούδια αυτά χορεύονται, αντίστοιχα, με Ζακυνθινούς λαϊκούς χορούς, που συνοδεύονται από το «ταμπουρλονιάκαρο» ή αργότερα από βιολί, ακορντεόν και κιθάρα. Όταν λέμε «ταμπουρλονιάκαρο» στη Ζάκυνθο, εννοούμε δύο παλιά χειροποίητα παραδοσιακά λαϊκά όργανα, ένα πνευστό την (α)νιάκαρα (είδος πίπιζας, αυλού, φλογέρας, ζουρνά μήκους 30 εκ. που καταλήγει σε μικρή χοάνη) και ένα κρουστό, το ταμπούρλο ή ντα(β)ούλι (χειροποίητο τύμπανο μεσαίου μεγέθους). Ζακυνθινοί Λαϊκοί Χοροί Χαρακτηριστικοί τοπικοί παραδοσιακοί χοροί της Ζακύνθου είναι οι: Συρτός (στρωτός) Ζακύνθου, Συρτός (Τσακιστός) Ζακύνθου, Γυναικείος Συρτός Ζακύνθου, Σταυρωτός Ζακυνθινός, Ο Κυνηγός, Λεβαντίνικο Συρτό Ζακυνθινό, Η Άμοιρη, Γέρανος ή Μεγάλος Ζακυνθινός, Γιαργιτός ή Χορός του Θησέα, Το Αλφαβητάρι τση αγάπης. 33

34 Υπήρχαν, βέβαια, και άλλοι λαϊκοί χοροί αλλά με το πέρασμα των χρόνων και την αδιαφορία των ντόπιων σταμάτησαν να χορεύονται, ξεχάστηκαν και μόνο τα ονόματά τους έχουν διασωθεί σε διάφορα κείμενα, χωρίς να γνωρίζει κανείς τα βήματα, τις φιγούρες και τη μουσική που τους συνόδευαν όπως: ο Νυφιάτικος, ο Πανώριος, ο Ριγωτός, η Πανουργιά, η Γκαλιάντρα, το Γαϊτάνι, ο Προτρεπτικός, ο Πυρρίχιος, κτλ. Τέλος, πρέπει να αναφέρουμε ότι η αριστοκρατική τάξη, ντόπια και ξένη, που υπήρχε στους περασμένους αιώνες στο νησί, χόρευε χορούς ευρωπαϊκής προέλευσης, όπως: Καντρίλλιες ή Κουαντρίλλιες, Λανσιέρηδες, Πόλκα, Μαζούρκα, Φουρλάνα,, Φοξ αγκλέ, κτλ. Μετά την ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα και την κατάργηση των κοινωνικών τάξεων οι χοροί αυτοί με «ζακυνθινοποιημένη» μορφή χορεύτηκαν απ όλους τους Ζακυνθινούς, κυρίως την αποκριάτικη περίοδο και στα δύο προσεισμικά Καζίνο που υπήρχαν στην πόλη το Ρωμιάνικο και το Λομβαρδιανό, ή σε άλλους κλειστούς χώρους. Μερικοί από τους χορούς αυτούς, όπως το Ταγκό, το Βαλς και το Φοξ αγκλέ χορεύονται και σήμερα, απαραίτητα σε κάθε λαϊκό γλέντι. Κεφαλονιά- Ιθάκη Οι Κεφαλονίτικοι χοροί έχουν τα χαρακτηριστικά των φυσικών αντιθέσεων του νησιού και των κατοίκων του που είναι θαλασσινοί και βουνίσιοι. Χαρακτηριστικά Χοροτράγουδα Κεφαλονιάς Μπάλλος, Μπαρμπουνάκι, Από λαγκάδι, Μια Παρασκευή μπονώρα, Διβαράτικος, Εβγήκε η πράσα στο βουνό, Κουτσός, Σταυρωτός, Το τραγούδι του Κόντε, Γύρες, Μια πέρδικα παινεύτηκε κ.ά. Χαρακτηριστικοί τοπικοί χοροί της Κεφαλονιάς Μέρμηγκας, Μαννέτας, Βλαχοπούλες,, Ρόιδω, Σταυρωτός, Πυλάρου, Μπάλλος του Ληξουρίου κ.ά. 34

35 Τραγούδια της Ιθάκης Τη θάλασσα αγαπώ, Χτένισε τα χρυσά μαλλιά, Μαρς σε ρε μινόρε Οργανική συνοδεία παραδοσιακής μουσικής Παραδοσιακή ζυγιά: Βιολί-κιθάρα Άλλα μουσικά όργανα : Σκορτσάμπουνο (Τσαμπούνα), Φλογέρα, Μαντολίνο Λευκάδα Η Λευκάδα είναι το μοναδικό νησί που βλέπουμε ποικίλα στοιχεία τόσο του Επτανησιακού πολιτισμού όσο και της υπόλοιπης Ελλάδας αφού βρίσκεται κοντά στην Ήπειρο αλλά και την Στερεά Ελλάδα. Από το νησί πέρασαν κλέφτες και αρματολοί οι οποίοι επηρέασαν την λαογραφική εξέλιξη του νησιού μέσα στον χρόνο και είναι παράξενο το πως αφομοιώθηκαν διάφορα στοιχεία στο λαό και πως παρουσιάζονται μέσα στο κοινωνικό πολιτιστικό σημερινό γίγνεσθαι. Η Λευκάδα έχει πλούσια και σημαντική μουσική παράδοση. Η σπουδαιότητά της έγκειται στο γεγονός ότι αποτελεί τη γέφυρα μεταξύ της ελληνικής νησιωτικής και στεριανής δημοτικής μουσικής, αλλά και μεταξύ της δυτικότροπης επτανησιακής και της ανατολίζουσας μουσικής της ενδοχώρας. Αυτό οφείλεται στη γεωγραφική θέση του νησιού που λειτουργεί ως πύλη των Επτανήσων προς την ηπειρωτική χώρα. Για παράδειγμα, η λευκαδίτικη παραδοσιακή μουσική χρησιμοποιεί μέχρι σήμερα μουσικά όργανα, που χαρακτηρίζουν τόσο τη στεριανή δημοτική μουσική (κλαρίνο, βιολί) όσο και την Επτανησιακή (ακορντεόν). Έχει επίσης διαπιστωθεί η διασπορά λευκαδίτικων τραγουδιών στο δημοτικό ρεπερτόριο της Ηπείρου ήδη από την προπολεμική περίοδο. Ως εκ τούτου η καταγραφή και μελέτη της λευκαδίτικης παραδοσιακής μουσικής συμβάλλει στην άρση της άποψης για την καλλιτεχνική "απομόνωση" της επτανησιακής μουσικής και στην "ενσωμάτωσή" της στον κορμό της κυρίως ελληνικής μουσικής. Στη Λευκάδα, επίσης, δραστηριοποιούνται συγκροτήματα παραδοσιακών χορών, χορωδίες και μαντολινάτες με πανελλήνια, αλλά και διεθνή προβολή. 35

36 Λευκαδίτικοι χοροί Χαρακτηριστικοί παραδοσιακοί χοροί της Λευκάδος Συρτός, Τσάμικος, Λευκαδίτικος Μπάλλος, Σταυρωτός, Διαμάντω, Θειακός, Λεμονιά- Καθιστός, Καραβάκι, Μπαρμπουνάκι, Μπερατιανός, Πατινάδα του γάμου, Μηλιά, Στητός-Κοφτός, Ο Γιάννης ο Μαραθιανός, Παλαμάκια. Οργανική συνοδεία παραδοσιακής μουσικής στην Λευκάδα : Λαϊκή κομπανία: κλαρίνο, κιθάρα, τουμπερλέκι, ακορντεόν Κύθηρα Το νησί των Κυθήρων βρίσκεται πάνω στο σύνορο των δύο ελληνικών πελαγικών θαλασσών, του Ιονίου και του Αιγαίου. Τα Κύθηρα είναι απομακρυσμένα από τα υπόλοιπα Επτάνησα, οπότε δεν δέχτηκαν τις πολιτιστικές επιρροές της δυτικής κουλτούρας όπως έγινε με τα υπόλοιπα νησιά. Κατά συνέπεια, το βόρεια μέρος του νησιού, που γειτνιάζει με την Πελοπόννησο δέχτηκε μουσικές επιδράσεις και στοιχεία λαϊκού πολιτισμού από αυτή την περιοχή. Αντίθετα το νότιο τμήμα, που είναι προς την Κρήτη, φιλοξένησε άσματα και στοιχεία παράδοσης του Κρητικού λαού. Αυτό όμως δεν σταμάτησε τους ντόπιους από το να έχουν και καθαρά κυθηραϊκές δημιουργίες. Επίσης τα τραγούδια που συνοδεύουν τους χορούς μιλούν για το φυσικό περιβάλλον του νησιού, για τα μοναστήρια, την θρησκευτική και κοινωνική ζωή των κατοίκων και τις εθιμογραφικές εκδηλώσεις του τόπου. Οι Κυθηραϊκοί χοροί είναι ευχάριστοι, ζωηροί και μελωδικοί. Οι κινήσεις είναι ευλύγιστες, με διάφορες φιγούρες και παραλλαγές. Ξεκινούν συνήθως ήρεμα με αργούς ρυθμούς και καταλήγουν σε πιο γρήγορους, με πιο έντονες κινήσεις. Είναι χοροί συναισθηματικοί, με βελούδινο πάτημα και ανάλαφρο σήκωμα των ποδιών. Πολλοί χοροί είναι μπάλοι και μοιάζουν με τον κρητικό μπάλο. Υπάρχουν επίσης αρκετοί συρτοί χοροί. 36

37 Γνωστοί Κυθηραϊκοί χοροί ο Μπουρδάρης, ο Πεντοζάλης, η Παναγιώταινα και ο Καλαματιανός, Τσιριγώτικος, Καραβίτικος, Μεσαρίτικος, Μπάλος των Κυθήρων, Ποταμίτικος, Κομπιάνικος, Στα Κύθηρα χορεύονται επίσης οι ευρωπαϊκοί χοροί φοξ ανγλέ, βαλς και ταγκό. Κέρκυρα- Παξοί Κερκυραικοί χοροί Η Κέρκυρα διατηρεί στους χορούς της τα δυτικά στοιχεία εφόσον η μεγάλη επικοινωνία που είχε με την Ιταλία, επηρέασε την πολιτιστική της παράδοση και την καλλιτεχνική της δημιουργία. Οι περισσότεροι χοροί του νησιού είναι παραλλαγές συρτών χορών. Τα ονόματα των χορών έχουν δοθεί από το χωριό προέλευσης ή από το θέμα του τραγουδιού. Άη Γιώργης, Φουρλάνα, Κορακιανίτικος, Κερκυραικός (Μεσιώτικος, Αγυριώτικος, Κατοχωρίτικος, Συννιώτικος, Γαστουριώτικος), Λοχίας, Μάγειρας, ο Γιαννάκης κ.ά. Χοροτράγουδα Μεσιώτικο συρτό, Κάλαντα Θεοφανείων, Πατηνάδα του γάμου, Αγυριώτικο συρτό, Λεβαντίτικος, Της δουλειάς. Μετά τον πόλεμο, σε γάμους και πανηγύρια χόρευαν και ευρωπαϊκούς χορούς όπως ταγκό και βαλς. Μουσικά όργανα Βιολί, ταμπούρλο, μεγάλα τύμπανα, κιθάρα και νιακαρί Τα Κερκυραϊκά τραγούδια διακρίνονται ως εξής: Ακριτικά, παραλογές ή διηγηματικά, θρησκευτικά λατρευτικά, τραγούδια της αγάπης, του γάμου, της τάβλας, του χορού, νανουρίσματα, περιπαικτικά και τέλος τα μοιρολόγια. 37

38 Οργανική συνοδεία αστικο-λαϊκής μουσικής Επτανήσων: Μαντολινάτες: μαντολίνα, μαντολοτσέλα, μαντόλες, κιθάρες Σύνολα καντάδας: Κιθάρα, μαντολίνα (ακορντεόν) 38

39 2.5 Η Επτανησιακή Μουσική Σχολή Η ανάπτυξη, η πρόοδος και η ωρίμανση της φωνητικής κυρίως μουσικής του μεσαίωνα ως κυρίαρχης τάσης της παράδοσης της Δυτικής Ευρώπης είχε μεταξύ άλλων ως κατάληξη μια μοντελοποίηση του ύφους, του ήθους και των εσωτερικών διαλεκτικών σχέσεων σε μια μουσική που ονομάστηκε μεταγενέστερα «Kλασική». Κατά το 17ο αιώνα ήδη διακρίνεται μια διαμορφωμένη αισθητική, ηχητική και στιλιστική αντίληψη η οποία πέραν των νεωτερισμών και της ενσωμάτωσης νέων στοιχείων με το πέρασμα των αιώνων, εξακολουθεί να διατηρεί έναν ισχυρό πυρήνα στοιχείων. Η Επτανησιακή μουσική Σχολή είναι η πρώτη "μουσική σχολή" στην Ελλάδα που επηρεάστηκε από τον δυτικό τρόπο μουσικής (την κλασική μουσική). Ιδρύθηκε από τον Νικόλαο Χαλικιόπουλο-Μάντζαρο και διήρκεσε από τον 19ο έως τις αρχές του 20ού αιώνα και μπορεί να χωριστεί σε δύο περιόδους ανάλογα με τις γενιές των συνθετών: την 1η και την 2η Γενιά. Με τον όρο κλασική μουσική αναφερόμαστε στην κλασική περίοδο της Δυτικής μουσικής, η οποία ξεκίνησε περίπου το 1750 και τερματίστηκε μεταξύ του 1810 και Μπορεί να ενταχθεί σε μια γενικότερη πολιτιστική αλλαγή που συντελέστηκε από τα μέσα του 18ου αιώνα, έχοντας ως σημαντική επιρροή τις ιδέες του Διαφωτισμού, με αποτέλεσμα την δημιουργία εξαιρετικών μουσικών επιτευγμάτων. Η 1 η Γενιά ( ) Η πρώτη γνωστή επτανησιακή σύνθεση είναι το (χαμένο) Gliamanti confusi i του Στέφανου Πογιάγου και παρουσιάστηκε στο Σαν Τζιάκομο το Ο Στέφανος Πογιάγος δημιούργησε επίσης την Παρά Φαιάξοιν άφιξις του Οδυσσέα, επίσης χαμένο έργο. Παρά τον Πογιάγο, ιδρυτής της Επτανησιακής Σχολής θεωρείται ο Μάντζαρος ( ). Ο Μάντζαρος θεωρείται πρωτομάστορας της Σχολής και γενικότερα της Λόγιας Ελληνικής Μουσικής αφού μερικά από τα έργα του όπως τα κουαρτέτα εγχόρδων «Partimenti», το έργο για φωνή και ορχήστρα με τίτλο «Aria Greca», η αρχαιότερη 39

40 σωζόμενη ελληνική όπερα «Don Crepuscolo» καθώς και σειρά δοκιμίων μεταξύ των οποίων το «Rapporto» αποτελούν έργα άνευ αντίστοιχου προηγούμενου στην Ελληνική μουσική. Πέρα από τη συνθετική του δραστηριότητα κατέγραψε πλήθος παραδοσιακών τραγουδιών της γενέτειράς του καθώς και της γειτονικής Ηπείρου, δραστηριότητα την οποία ελάχιστοι είχαν πράξει ως τότε ανά τον κόσμο, ωστόσο απολύτως διαδεδομένη στον 20ο αι, κυρίως από την πολύ σύγχρονη επιστήμη της εθνομουσικολογίας. Υπήρξε ένας από τους πρωτεργάτες της Φιλαρμονικής Εταιρίας Κερκύρας της οποίας διετέλεσε ισόβιος καλλιτεχνικός διευθυντής και επάξια θεωρείται και ο θεμελιωτής της δυτικότροπης μουσικής στη μεταγενέστερη Ελλάδα. Ο Μάντζαρος ήταν Κερκυραίος αριστοκράτης και παρότι είχε μεγάλη επιρροή στην Νάπολη (όπου και σπούδασε) προτίμησε να επιστρέψει στην Κέρκυρα και να εκπαιδεύσει τον τόπο του, έκανε δωρεάν μαθήματα μουσικής (καθώς, παρότι είχε κάνει μουσικές σπουδές, δεν θεωρούσε τον εαυτό του πραγματικό μουσικό δεν ζητούσε λεφτά για τις υπηρεσίες του) με αποτέλεσμα να εκπαιδεύσει πολλούς Επτανήσιους και να σπείρει του σπόρους για την 1η Γενιά Επτανήσιων (αλλά και ταυτόχρονα Ελλήνων) συνθέτων. Οι μαθητές του Μάντζαρου έγιναν αργότερα από τα σπουδαιότερα ονόματα της μουσικής των Επτανήσων, όπως ο Παύλος Καρρέρ, ο Σπυρίδων Ξύνδας, ο Δομένικος Παδοβάς, ο Ιωσήφ Λιβεράλης και ο Διονύσιος Ροδοθεάτος. Oι περισσότεροι από αυτούς συνέχισαν τις μουσικές τους σπουδές στην Ιταλία, έτσι η επτανησιακή τεχνοτροπία έμοιαζε πολύ στην ιταλική και οι Επτανήσιοι συνθέτες ακολουθούσαν πάντα τα ιταλικά μουσικά ρεύματα. Εικόνα 2.3 -Νικόλαος Χαλικιόπουλος-Μάντζαρος( ) 40

41 Τα έργα της 1ης Γενιάς, είναι κυρίως μελοδράματα και όπερες, στην αρχή μόνο στα ιταλικά ενώ αργότερα και στα ελληνικά, αλλά και μικρές συμφωνίες (όχι με τον όρο της μεγάλης συμφωνίας που είχε καθιερωθεί στη Δύση, αλλά με τον ιταλικό όρο sinfonia), πιανιστικά έργα, μελοποιήσεις ποιημάτων της Επτανησιακής ποιητικής σχολής, καντάδες και άλλα πολλά είδη έργων. Το μουσικό στυλ τους έχει μεγάλη επιρροή από την Ιταλική μουσική (και ιδιαίτερα την Ναπολιτάνικη σχολή), αλλά πάντα έχει μια δική του ιδιαιτερότητα. Σπουδαία έργα της 1ης Γενιάς είναι η μελοποίηση του Ύμνου προς την Ελευθέρια (1828), η 1η σωζόμενη ελληνική όπερα Don Crepuscolo (1815), το 1ο έργο για φωνή στα ελληνικά Aria Greca (1827) όλα έργα του Μάντζαρου, η 1η όπερα σε ελληνικό λιμπρέτο Ο Υποψήφιος Βουλευτής (1867) του Ξύνδα, η όπερα Μάρκος Μπότσαρης με τη φημισμένη αρία «Ο Γέρο Δήμος πέθανε» ( ) του Καρρέρ και το πρώτο επτανησιακό έργο που βασίζεται σε "ελληνικό θέμα Το Ξύπνημα του Κλέφτη (1847) του Λιβεράλη. Ο Ζακύνθιος Παύλος Καρρέρης ή Καρρέρ, ένας από τους στυλοβάτες της επτανησιακής μουσικής, είναι ουσιαστικά ο πρώτος Έλληνας μουσουργός ο οποίος καταθέτει μία ολοκληρωμένη συλλογή από φωνητικά έργα με εθνικά θέματα, ελληνόγλωσσα λιμπρέτα και στίχους, καθώς και μελωδίες εμπνευσμένες από τη δημοτική παράδοση, αλλά και τη νεώτερη αστικολαϊκή δημιουργία της Ελλάδας. Η 2 η Γενιά ( ος αιώνας) Η δεύτερη Γενιά θεωρητικά ξεκίνησε κατά το 1870 και σε αυτήν ανήκουν σπουδαίοι εκπρόσωποι της Επτανησιακής Σχολής και όχι μόνο, όπως ο Σπυρίδων Σαμάρας, ο Ιωσήφ και ο Σπυρίδων Καίσαρης και άλλοι πολλοί. Οι εκπρόσωποι της εκπαιδεύτηκαν μουσικά από τους συνθέτες της 1ης Γενιάς και κάποιοι αποφάσισαν να κάνουν διεθνή καριέρα, όπως ο Ναπολέων Λαμπελέτ και ο Σπυρίδων Σαμάρας με αποτέλεσμα να γίνουν διάσημοι στο εξωτερικό. Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού, εμφανίστηκε μια νέα μουσική τάση, η δημιουργία "ελληνικής μουσικής" βασισμένη στα κλασικά πρότυπα σε συνδυασμό με ελληνικά μοτίβα. Μερικοί από τους Επτανήσιους υποστηρικτές της ιδέας αυτής ήταν οι Διονύσιος Λαυράγκας και ο Γεώργιος Λαμπελέτ. 41

42 Τα έργα της 2ης Γενιάς έχουν μία μεγαλύτερη ποικιλία σε στυλ, καθ' ότι ακολουθούν το "επτανησιακό" στυλ κυρίως της 1ης Γενιάς συνδυασμένο και με άλλες μουσικές γλώσσες, όπως η γαλλική. Τα έργα εκείνης της γενιάς απαρτίζονται και πάλι από πολλές όπερες στα ελληνικά και τα ιταλικά (οι περισσότερες του Σπυρίδωνα Σαμαρά) και μελοδράματα (πολλά είναι του Διονυσίου Λαυράγκα, ο οποίος θεωρείται και θεμελιωτής του Ελληνικού Μελοδράματος), αλλά και από έργα συμφωνικά, για βιολί, πιανιστικά, τραγούδια, καντάδες αλλά και εμβατήρια. Χαρακτηριστικά έργα της 2ης Γενιάς είναι το συμφωνικό ποίημα Γιορτή (1907;) του Γ.Λαμπελέτ, η Ελληνική Σουίτα (1903) του Δ.Λαυράγκα, η όπερα Ρέα (1908) και ο Ολυμπιακός Ύμνος (1896)του Σαμάρα, το γνωστό βαλς Μη μου άπτου (τέλη 19ου αιώνα) του Ι.Καίσαρη και το εμβατήριο Περνάει ο Στρατός (1935) του Δ.Βισβάρδη. Εικόνα2. 4 -Διονύσιος Λαυράγκας ( ) Εικόνα 2.5 -Παύλος Καρρέρ(ης) ( ) Η Επτανησιακή Σχολή "τελειώνει" στις αρχές του 20ου αιώνα, με την επικράτηση της Εθνικής Σχολής στο προσκήνιο και την απώθηση της επτανησιακής μουσικής. Οι Επτανήσιοι συνθέτες, όμως, συνεχίζουν να παίζουν σημαντικό ρόλο στο μουσικό κόσμο της Ελλάδας και μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα. Συνθέτες όπως ο Γεώργιος Σκλάβος, ο Αντίοχος Ευαγγελάτος και ο Σπυρίδων Σπάθης συνδύασαν το επτανησιακό στυλ με εκείνο των Εθνικών και χαρακτηρίστηκαν ως μέλη της Εθνικής σχολής. Οι Επτανήσιοι συνθέτες κατηγορήθηκαν αργότερα δριμύτατα από εκπροσώπους της Εθνικής Σχολής, ότι, παρόλο που εμπνέονταν από την Επανάσταση του 1821 και άλλα εθνικά θέματα, δεν μπόρεσαν να δώσουν «ελληνικό χαρακτήρα» στη μουσική τους, παραμένοντας σε μια στείρα μίμηση της αντίστοιχης ιταλικής. Τα τελευταία χρόνια, 42

43 έπειτα από διάφορες μουσικολογικές έρευνες (π.χ. Γ. Λεωτσάκου) που είχαν ως αποτέλεσμα την ανεύρεση πολλών χαμένων έργων Επτανησίων συνθετών, αρχίζει να επανεκτιμάται η εν πολλοίς αδικημένη Επτανησιακή Μουσική Σχολή. Αποδεικνύεται μάλιστα ότι η μουσική γλώσσα των Επτανησίων διαθέτει ένα ιδιαίτερο μεσογειακό χρώμα και ακόμη ότι η Εθνική μουσική σχολή προϋπήρχε στα Επτάνησα ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα η "Ανατολική Συμφωνιά" του Μάντζαρου, "Το Ξύπνημα του Κλέφτη" (έργο για πιάνο) του Ιωσήφ Λιβεράλη ( ), η "Δέσπω" του Καρρέρ (όπερα) κ.ά, έργα που βρίθουν ελληνικότητας. Η άγνοια του έργου αυτών των προικισμένων συνθετών οδήγησε σε εντελώς λανθασμένα συμπεράσματα και επιπόλαιες κριτικές, που δίχασαν και διχάζουν την ελληνική μουσική, στερώντας της μία από τις ωραιότερες μουσικές σελίδες της, την επτανησιακή. Στο Νικόλαο Μάντζαρο χρεώθηκε συχνά ακαδημαϊσμός και ιταλισμός. Ωστόσο αποδεικνύεται πως οι επιρροές που είχε δεχθεί ξεπερνούσαν τα όρια της Ιταλίας. Μουσικά του έργα μπορούν κάλλιστα να συγκριθούν με έργα Γάλλων και Αυστριακών κλασικών συνθετών. Οι πρώτοι μουσικολόγοι και ιστορικοί που ασχολήθηκαν με το έργο της Επτανησιακής Σχολής βασιζόντουσαν κυρίως στις απόψεις της Εθνικής Σχολής που κυρίως την κατηγορούσε. Έτσι, πολλοί την θεώρησαν απομίμηση της ιταλικής μουσικής χωρίς όμως να αμφισβητούν την σημασία της και δεν έκαναν ιδιαίτερα σημαντικές έρευνες πάνω σε αυτήν. Γι αυτό και η Επτανησιακή Σχολή ονομάζεται και η «αδικημένη» της ελληνικής μουσικής. Το πρώτο βιβλίο που δικαιώνει τους Επτανήσιους μουσικούς είναι η "Νεοελληνική Μουσική" (1958), γραμμένο από τον σπουδαίο Κερκυραίο μουσικολόγο Σπύρο Μοτσενίγο. Το βιβλίο αυτό έθεσε τις βάσεις για τις έρευνες που έγιναν από την δεκαετία του 1980 και μετά, που έριξαν φως στις άγνωστες πλευρές της Επτανησιακής μουσικής και διέψευσαν τις προκαταλήψεις των παλαιότερων μελετητών. Έπειτα το κριτήριο της ελληνικότητας της μουσικής που έθετε η εθνική μουσική σχολή δεν ήταν ποτέ ξεκάθαρο ή μετρήσιμο και θεωρείται σήμερα αντικείμενο μουσικολογικής έρευνας. Η Επτανησιακή Σχολή αποτελεί ένα ιδιαίτερο φαινόμενο στο χώρο της Μεσογείου. Μεγάλη υπήρξε η συμβολή της Επτανήσου και στον παιδαγωγικό τομέα. Στην Επτάνησο καλλιεργήθηκαν οι πρώτοι έλληνες επαγγελματίες μουσικοί. Πραγματικά φυτώρια μουσικής οι φιλαρμονικές της, 43

44 τροφοδότησαν, από την εποχή του Όθωνα έως σήμερα, με μουσικούς ιδιαίτερα των πνευστών οργάνων τις στρατιωτικές μουσικές, τις φιλαρμονικές των Δήμων και τις διάφορες άλλες ορχήστρες της ηπειρωτικής κυρίως Ελλάδας. Πάραυτα όμως ο γεωγραφικός χώρος ο οποίος σήμερα καλείται "Ελλάδα "στην πραγματικότητα δε θα "συγχρονιστεί" ποτέ πριν τα μέσα του 20ου αιώνα με τα μουσικά τεκταινόμενα της Δυτικής Ευρώπης καθώς οι περισσότερες προσπάθειες αποτελούσαν μεταχρονολογημένες προσπάθειες δημιουργικής επικοινωνίας και παραγωγής έργων τα οποία όμως είχαν προέλθει από μια μακρά πορεία και ζύμωση στο χρόνο, στοιχεία δηλαδή τα οποία δεν αποκτά κανείς μόνο με την τεχνική γνώση ή το ταλέντο. 44

45 Κεφάλαιο 3 ο Το έργο του Ιόνιου Μουσικού Αρχείου 3.1 Ο σκοπός και οι στόχοι του Ι.Μ.Α. Σκοπός του Ιόνιου Μουσικού Αρχείου είναι η διάσωση του μουσικού πλούτου των Επτανήσων, ενός προϊόντος ιδιαίτερης αξίας και μιας κληρονομιάς που προσδίδει παγκόσμια ταυτότητα στο χώρο αυτό της Μεσογείου. Αφορά τη δημιουργία ενός ενιαίου ψηφιακού αρχείου, όπου θα καταγράφεται η ποικιλία και το εύρος της επτανησιακής μουσικής παράδοσης. Το αρχείο αυτό θα διαθέτει υψηλό βαθμό οργάνωσης, ενώ συνάμα θα προσφέρει έναν αξιοποιήσιμο μουσικό πλούτο, ο οποίος θα φέρει δυνατότητες πληροφορικής διαχείρισης και αξιοποίησης με εργαλεία σύγχρονης τεχνολογικής αιχμής. Μεριμνά για την αναζήτηση και μελέτη επιτόπιων πηγών, τη διερεύνηση καταγεγραμμένων προφορικών μαρτυριών και τη σύγχρονη καταγραφή πληροφορητών. Σκοπός επίσης είναι η ανάπτυξη μεθοδολογίας για την εκ νέου διδασκαλία και σύγχρονη χρήση της μουσικής παράδοσης (μουσική, μουσική και λόγος, μουσική - λόγος - χορός) μέσα στην εκπαιδευτική κοινότητα, στους συλλόγους και σε κάθε χώρο που εργάζεται για τη διάδοση της ελληνικής παραδοσιακής μουσικής. Στόχος είναι η ψηφιοποίηση, επιστημονική τεκμηρίωση, δημιουργία βάσης δεδομένων ολοκληρωμένου συστήματος διαχείρισης ψηφιακών τεκμηρίων και προβολή μέσω δυναμικού διαδικτυακού κόμβου του πολιτιστικού υλικού του Ιόνιου Μουσικού Αρχείου. Στους στρατηγικούς στόχους του έργου θα πρέπει να συμπεριληφθούν, αφενός η διάσωση του σπάνιου πολιτιστικού υλικού από τη φθορά του χρόνου αλλά και της χρήσης του, η ανάπτυξη ενός ολοκληρωμένου εργαλείου παρακολούθησης, διαχείρισης και διάθεσης των συλλογών, η διευκόλυνση της διαθεσιμότητα των τεκμηρίων στην ερευνητική-επιστημονική κοινότητα αλλά και στο ευρύτερο κοινό μέσω του διαδικτύου αλλά και η υιοθέτηση διεθνώς αποδεκτών προτύπων και στρατηγικών για την συμβατότητα του ψηφιακού αρχείου με τις πολιτικές ανάπτυξης ενός εθνικού ψηφιακού πολιτιστικού αποθέματος. Τελικός στρατηγικός στόχος του έργου είναι η ανάδειξη της συμβολής της πνευματικής παραγωγής και της εν γένει 45

46 πολιτιστικής ταυτότητας των Επτανήσων στη διαμόρφωση της νεοελληνικής πολιτιστικής ταυτότητας. Οι γενικοί στόχοι του Ιόνιου Μουσικού Αρχείου ορίζονται ως εξής : Η συστηματική καταγραφή και μελέτη της μουσικής παράδοσης των Επτανήσων, η online έκδοση με ήχο (audio),εικόνα και κείμενο, η δημιουργία ανοικτώνπροσπελάσιμων (free access) πηγών πολιτισμικής πληροφόρησης και εκπαίδευσης για την Επτανησιακή μουσική παράδοση, η παραγωγή μουσικών εκδηλώσεων (συναυλίες), ημερίδων και σεμιναρίων με σκοπό την διάδοση της μουσικής παράδοσης των Ιονίων Νήσων σε μια πιο άμεση μορφή και τέλος η παραχώρηση υλικού προς αρχειοθέτηση σε Μουσικά Αρχεία του εξωτερικού με σκοπό να συμπεριληφθούν τα Επτάνησα στους καταλόγους έρευνας και για να έχουν πρόσβαση ξένοι ερευνητές. Άλλοι ειδικοί και τεχνολογικοί στόχοι είναι: Η online έκδοση. Με τη διάδοση που έχουν σήμερα το διαδίκτυο (internet), η online έκδοση φέρνει τα αποτελέσματα της έρευνας μας πιο κοντά σε απόδημους, μελετητές, ερευνητές αλλά κυρίως τους νέους, που χρησιμοποιούν Η.Υ. Η δημιουργία δικτύου ανοικτών προσπελάσεων (free access) πηγών πολιτισμικής πληροφόρησης και εκπαίδευσης για την Επτανησιακή μουσική παράδοση. Η δημιουργία ενός μουσικού δικτύου στο οποίο να είναι δυνατή η δημοσίευση (upload) μουσικής που να καλύπτει όλες τις ανάγκες του κοινού. Η δημιουργία των προϋποθέσεων για την εγκαθίδρυση ενός περιφερειακού μουσικού δικτύου σε συνεργασία με ερευνητικά κέντρα που υπάρχουν στην περιοχή των Επτανήσων. Τέλος η διατύπωση νέων μεθοδολογιών στην αρχειοθέτηση μουσικής και τη διάθεσή της με την χρήση των νέων τεχνολογιών και των νέων υλικών αποθήκευσης. 46

47 Ένα νέο λειτουργικό σύστημα που έχει μπει στην τα τελευταία χρόνια και θα βοηθήσει το έργο του Ι.Μ.Α. είναι το web2.0. Ο όρος Web 2.0 (Ιστός 2.0), χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη νέα γενιά του Παγκόσμιου Ιστού η οποία βασίζεται στην όλο και μεγαλύτερη δυνατότητα των χρηστών του Διαδικτύου να μοιράζονται πληροφορίες και να συνεργάζονται online. Αυτή η νέα γενιά είναι μια δυναμική διαδικτυακή πλατφόρμα στην οποία μπορούν να αλληλεπιδρούν χρήστες χωρίς εξειδικευμένες γνώσεις σε θέματα υπολογιστών και δικτύων. Ο όρος Web2.0 (Ιστός 2.0), χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη "δεύτερη γενιά" υπηρεσιών του Παγκόσμιου Ιστού. Η τεχνολογία web2.0 διευκολύνει την αλληλεπίδραση μεταξύ των χρηστών και τη συνεργασία για τον διαμοιρασμό περιεχομένου. Πρόκειται για τεχνολογία που θέτει ως επίκεντρο τον χρήστη, ο οποίος μπορεί να παρεμβαίνει και να διαμορφώνει το περιεχόμενο ιστοσελίδων μέσω διαδραστικών εφαρμογών. Χαρακτηριστικές εφαρμογές του Web 2.0 είναι τα κοινωνικά μέσα (youtube), οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης (facebook, twitter κ.ά.) τα wiki, τα blog και πλήθος άλλων εφαρμογών. Μέσα από εξειδικευμένα εργαλεία, όπως η αναζήτηση (search), το tag, η παράθεση links ή το authoring, οι χρήστες μπορούν να δημιουργήσουν ψηφιακό περιεχόμενο αλλά και να ανανεώσουν, να μοιραστούν ή να διαγράψουν το περιεχόμενο που δημιούργησαν. Οι εφαρμογές αυτές ενδυναμώνουν τον ρόλο του χρήστη στη διαμόρφωση και διακίνηση της πληροφορίας. 47

48 3.2 Το έργο του Ι.Μ.Α. Το Ιόνιο Μουσικό Αρχείο είναι ένα έργο ουσίας, το οποίο φιλοδοξεί να καταγράψει την ποικιλία και το εύρος της επτανησιακής μουσικής παράδοσης σε ένα ενιαίο ψηφιακό αρχείο με χρήση τεχνολογιών αιχμής, προσφέροντας την ιδιαίτερη επτανησιακή μουσική κληρονομιά σε μια πολλαπλά αξιοποιήσιμη βάση δεδομένων. i. Προδιαγραφή έργου Το έργο αφορά την δημιουργία ενός ενιαίου ψηφιακού αρχείου το οποίο θα συγκεντρώνει (σε πρώτη φάση υπό την μορφή δειγμάτων) την πληθώρα και το εύρος της επτανησιακής μουσικής παράδοσης. Κεντρικός σκοπός είναι η διατήρηση του πλούτου αυτού μέσω της ψηφιακής τυποποίησής του και συγκεκριμένα μέσω της παροχής ενός μηχανισμού έγκυρης και εύκολης αρχειοθέτησης προκειμένου να αποτελέσει την βάση και το σημείο σύνδεσης και αναφοράς όλων των επτανησιακών έργων για τον μελετητή και τον απλό «επισκέπτη». ii. Κύριοι στόχοι άξονες δράσης Α. ΔΙΑΣΩΣΗ παραγωγή-αναγέννηση μουσικών ειδών υπό εξαφάνιση (ηχογράφηση και ένταξη) ψηφιοποίηση αρχειακού υλικού το οποίο κινδυνεύει με εξαφάνιση (παρτιτούρες, κασέτες, μπομπίνες, δίσκοι βινυλίου) συλλογή διάσπαρτου ψηφιακού υλικού και ενοποίηση υπαρχόντων (μικρών και διάσπαρτων) αρχείων παραγωγή εξαρχής υλικού το οποίο δεν είναι διαθέσιμο, ώστε να συμπληρωθούν τμήματα αρχείων τα οποία λείπουν μελέτη και ανακατασκευή παραδοσιακών μουσικών οργάνων 48

49 Φορείς υλοποίησης Υπεύθυνος φορέας για τον σχεδιασμό, κατάρτιση και για την μετέπειτα υλοποίηση του υποέργου είναι ο Τομέας Εφαρμοσμένης Τεχνολογίας του Τμήματος Τεχνολογίας Ήχου και Μουσικών Οργάνων (Ληξούρι Κεφαλονιάς) του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων. Συνολικά, στο έργο συμμετέχουν: Από το ΤΕΙ Ιονίων Νήσων, τα Τμήματα Τεχνολογίας Ήχου και Μουσικών Οργάνων (Ληξούρι Κεφαλονιάς), Πολιτισμικής Κληρονομιάς (Ζάκυνθος), Εφαρμογών Πληροφορικής στην Διοίκηση & την Οικονομία (Λευκάδα),Δημοσίων Σχέσεων και Επικοινωνίας. (Αργοστόλι Κεφαλονιάς). Το Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Το Ινστιτούτο Έρευνας Μουσικής και Ακουστικής (ΙΕΜΑ) Το Τμήμα Διαχείρισης Πολιτισμικού Περιβάλλοντος και Νέων Τεχνολογιών (ΔΠΠΝΤ) του Πανεπιστημίου Δυτικής Ελλάδας Ο Πολιτιστικός Σύλλογος «Πάλιος» Ληξουρίου Κεφαλονιάς iii. Ενδεικτικά παραδοτέα Ψηφιακό αρχείο μουσικών τεκμηρίων Σχέδιο εκπαίδευσης κύκλου σεμιναρίων στοχευμένου στην τοπική κοινωνία Παρουσίαση των αποτελεσμάτων σε συνέδριο/ημερίδα ή δημοσίευση σε περιοδικό Δισκογραφικό προϊόν των διασωθέντων έργων Συναυλία με έργα αποκλειστικά από τα διασωθέντα αρχεία Προφίλ έργου Φορέας Υλοποίησης : ΤΕΙ Ιονίων Νήσων / Τμήμα Τεχνολογίας Ήχου και Μουσικών Οργάνων / Τομέας Εφαρμοσμένης Τεχνολογίας 49

50 Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗ» Πράξη : Ανάδειξη του Τεχνολογικού Ιδρύματος Ιονίων Νήσων ως Διεθνούς Πόλου Εκπαίδευσης και Καινοτομίας - Δράση 10 : Ιόνιο Μουσικό Αρχείο: διάσωση μουσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς μέσω ενός πλαισίου ψηφιακής αξιοποίησης Χρονική Διάρκεια Υλοποίησης Πράξης : έως Κωδ. ΟΠΣ : MIS Επιστημονικός Υπεύθυνος Έργου : Καθηγητής Ν. Μαραβέγιας Επιστημονικός Υπεύθυνος Δράσης: Δρ. Γεώργιος Π. Ηλιάδης, Επίκουρος Καθηγητής Την υπόλοιπη Ομάδα Έργου την απαρτίζουν : Η Αναστασία Γεωργάκη, Επίκουρη Καθηγήτρια Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Τμήμα Μουσικών Σπουδών. Ο Κωνσταντίνος Μόσχος, συνθέτης, ερευνητής και μουσικοπαιδαγωγός, Διευθυντής του Ινστιτούτου Έρευνας Μουσικής και Ακουστικής (Ι.Ε.Μ.Α.). Η Ειρήνη (Ρενάτα) Δαλιανούδη, Εθνομουσικολόγος, PhD, Επιστημονική Συνεργάτης του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων και εκλεγμένη Επίκουρη Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Ο Γεώργιος Μηλιώρης, Μουσικοτεχνολόγος, MSc, Εργαστηριακός Συνεργάτης του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων. Ο Παύλος Μπουχάγιερ, μουσικός, Επίκουρος Καθηγητής ΤΕΙ Ιονίων Νήσων. Ο Διονύσιος Κατερέλος, Επίκουρος Καθηγητής ΤΕΙ Ιονίων Νήσων. Ο Αγησίλαος Κονιδάρης, Καθηγητής Εφαρμογών του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων. Ο Απόστολος Λουφόπουλος, διεθνώς βραβευμένος συνθέτης Ηλεκτροακουστικής Μουσικής, Επιστημονικός Συνεργάτης του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων και εκλεγμένος Επίκουρος Καθηγητής του Ιονίου Πανεπιστημίου. 50

51 Ο Γεράσιμος Γαλανός, λαογράφος, εκπαιδευτικός, υπεύθυνος καινοτόμων δράσεων πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Κεφαλονιάς και Ιθάκης. Η Αικατερίνη Καμπάση, Καθηγήτρια Εφαρμογών του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων. Ο Απόστολος Αυγερινός, μουσικός, Εργαστηριακός Συνεργάτης του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων. Ο Αθανάσιος Επιτήδειος, συνθέτης Ηλεκτροακουστικής Μουσικής, τελειόφοιτος του Τμήματος Τεχνολογίας Ήχου και Μουσικών Οργάνων του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων. Το Ιόνιο Μουσικό Αρχείο προτείνει μια συγχρονική και συνολική καταγραφή της μουσικής παράδοσης, λειτουργική εξέταση δημοτικών τραγουδιών μέσα στο φυσικό τους περιβάλλον, την χρήση των νέων τεχνολογιών στην επεξεργασία και διάθεση των αποτελεσμάτων, την χρήση νέων μεθόδων έρευνας και την κατά το δυνατό επέκταση εφαρμογής των νέων τεχνολογιών ως εργαλείων για την πρακτικότερη και αποδοτικότερη επίτευξη των στόχων του. iv. Ημερίδες και Σεμινάρια σε σχολεία αλλά και στο ΤΕΙ Ιονίων Νήσων Παρουσιάσεις του υπάρχοντος καταγεγραμμένου οπτικοακουστικού υλικού σε σχολεία των νησιών της Κεφαλονιάς, της Ζακύνθου και της Λευκάδας έλαβαν χώρα στα πλαίσια του Ιόνιου Μουσικού Αρχείου. Συγκεκριμένα, έγιναν ενημερωτικές ημερίδες σχετικές με την Επτανησιακή μουσική, παρουσιάζοντας πορίσματα από την επιτόπια έρευνα στα τρία νησιά και προκαλώντας απολύτως θετικές αντιδράσεις εκ μέρους των συμμετεχόντων μαθητών, οι οποίες δείχνουν τόσο το ενδιαφέρον που υπάρχει για τη μουσική παράδοση των Επτανήσων όσο και για τη σύγχρονη παρουσίασή της με ψηφιακά μέσα. Από την παραπάνω ενεργή συμμετοχή των μαθητών κατά την ακρόαση των επτανησιακών τραγουδιών φάνηκε ότι είναι όχι μόνο γνώστες αλλά και φορείς της τοπικής μουσικής παράδοσης όσον αφορά τα παραδοσιακά τραγούδια της υπαίθρου, κυρίως όμως όσον αφορά την αστική-λαϊκή μουσική παράδοση: καντάδες, αριέτες, αρέκιες. Εντύπωση προκάλεσε το γεγονός ότι γνωρίζουν τα τραγούδια (παραδοσιακά και αστικο-λαϊκά) και των άλλων νησιών, όπως της Κεφαλονιάς και της Λευκάδας. 51

52 Η ψηφιακή πλατφόρμα του Ιόνιου Μουσικού Αρχείου με τις ταυτόχρονες πολλαπλές πληροφορίες (ακρόαση, βίντεο, παρτιτούρα, ιστορικά/λαογραφικά στοιχεία) ενεργοποίησε το ενδιαφέρον τους για μια τέτοιου είδους διαδραστική ψηφιακή εμπειρία. που υποδηλώνει ότι η νεότερη γενιά δεν έχει βιωματική εμπειρία από τη μουσική παράδοση της υπαίθρου και ότι οι γνώσεις τους όσον αφορά τη ζακυνθινή παραδοσιακή ζυγιά (νιάκαρο και ταμπούρλο) είναι περιορισμένες. Οι ίδιοι οι μαθητές χαρακτήρισαν το Ιόνιο Μουσικό Αρχείο ως μεγάλης σημασίας για τη διατήρηση της πολιτισμικής ταυτότητάς μας. Σεμινάριο στα πλαίσια του έργου "Ιόνιο Μουσικό Αρχείο: Διάσωση Μουσικής και Πολιτιστικής Κληρονομιάς μέσω ενός πλαισίου ψηφιακής αξιοποίησης" έγινε και στο ΤΕΙ με θέμα κατασκευή παραδοσιακού πνευστού μουσικού οργάνου του σκορτσάμπουνου (τσαμπούνα) μιας και εντάχτηκε στην επιμέρους δράση του έργου που αφορά "Ανακατασκευές Μουσικών Οργάνων". Το σεμινάριο πραγματοποιήθηκε με μεγάλη επιτυχία και είχε πολύ μεγάλη ανταπόκριση απο τους φοιτητές του ΤΕΙ. Το οπτικό υλικό που χρησιμοποίησαν οι εισηγητές ήταν άφθονο και τους δόθηκε η ευκαιρία να εξηγήσουν λεπτομερώς την πορεία εξέλιξης και τις ιδιαιτερότητες που έχει το σκορτσάμπουνο (τσαμπούνα) απο τόπο σε τόπο και να δείξουν με πρακτικό τρόπο την στοιχεία της κατασκευής του οργάνου. v. Μεθοδολογία υλοποίησης έργου- Μεθοδολογία ψηφιοποίησης Η μεθοδολογία που έχει ακολουθηθεί έχει γίνει βάσει συγκεκριμένου προγράμματος που περιλαμβάνει: επιτόπια έρευνα και καταγραφή, βιβλιογραφική έρευνα που αφορά τα συγκεκριμένα νησιά(ιστορική, μουσικολογική), συνεντεύξεις με πληροφορητές, επιστημονικά άρθρα και άλλα. Συγκεκριμένα, το πρόγραμμα περιλάμβανε δύο επισκέψεις κατ 'ανώτατο όριο για κάθε ένα από τα δύο γειτονικά νησιά (Ζάκυνθος- Λευκάδα) και ένα σχεδόν απεριόριστο αριθμό επισκέψεων στην Κεφαλονιά. Αυτό οδήγησε σε ένα πρόγραμμα όπου σε κάθε επίσκεψη στο νησί η ομάδα θα παρέμενε για όσο καιρό χρειαζόταν για να συλλέξει όσα δεδομένα ήταν δυνατόν, για όλα τα μουσικά είδη. Για παράδειγμα, στην 52

53 πρώτη επίσκεψη στη Λευκάδα, η ομάδα πέρασε 4 μέρες, μία για κάθε είδος μουσικής (της τάξης των παραδοσιακών, εκκλησιαστικής, αστικής λαϊκής) την τέταρτη μέρα στις φιλαρμονικές και μια θεατρική παράσταση και κάθε μέρα, ξεκινούσε με την έρευνα και τελείωνε με την εγγραφή. Το πρόγραμμα της ομάδας εργασίας περιλάμβανε μια εθνομουσικολογική αξιολόγηση, η οποία οδήγησε στον προσδιορισμό του αναμενόμενου ήχου, πέρασε στους μηχανικούς για να εφαρμοστεί μια προσέγγιση της μουσικής τεχνολογίας, συμπεριλαμβανομένων του ορισμού της ανακοίνωσης και της τοποθεσίας. Η επικοινωνία μεταξύ όλων των εμπλεκόμενων μερών, ερευνητών, καλλιτεχνών, ηχοληπτών και της τοπικής πολιτιστικής κοινότητας και οικοδεσπότων ήταν πάρα πολύ κρίσιμη για την επιτυχία. vi. Η ομάδα έργου και ο εξοπλισμός Η εφαρμοζόμενη διαδικασία ψηφιοποίησης για την ανάπτυξη του Ιονίου Μουσικό Αρχείο ακολούθησε ένα συγκεκριμένο αριθμό διαδοχικών ενεργειών. Πρώτον, έκανε ένα αρχικό σχεδιασμό σχετικά με το χρονοδιάγραμμα του ταξιδιού. Δεύτερον, επέλεξαν το συγκεκριμένο μουσικό περιεχόμενο που θα ψηφιοποιηθεί με βάση την μοναδικότητα του και την αξία (ιστορία-λογική), δημοτικότητα, κοινωνικό όφελος. Τρίτον, όρισαν τον κατάλληλο εξοπλισμό ψηφιοποίησης, λαμβάνοντας υπόψη τα μουσικά περιβάλλοντα όπου η ψηφιοποίηση θα λάβει χώρα. Στη συνέχεια, πάρθηκαν αποφάσεις σχετικά με τη διαχειριστικό μοντέλο (ηχογράφηση, προδιαγραφές μορφή, κλπ). Μετά από αυτό προχώρησαν στην ψηφιοποίηση του περιεχομένου ακολουθούμενη από την κατάλληλη τεκμηρίωση. Στη συνέχεια, πάρθηκαν οι κατάλληλες αποφάσεις σχετικά με το περιεχόμενο φυσική αποθήκευση-συντήρηση. Τέλος, έγινε συζήτηση σχετικά με τα μέτρα περιεχόμενο προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας και της στρατηγικής διάδοσης. Η ομάδα του προγράμματος καταγραφής αποτελείτο από έναν εθνομουσικολόγο, έναν τοπικό ερευνητή λαογραφίας, έναν μηχανικό ήχου, έναν τελειόφοιτο, καθώς και έναν ή δύο επιπλέον φοιτητές ως ομάδα τεχνικής υποστήριξης. Η φορητή συσκευή ελέγχου περιλάμβανε α) μια σειρά από υψηλής ποιότητας πυκνωτικά μικρόφωνα, συνήθως NEUMAN KM184, AKG C 451, AUDIO TECHNICA 3035 και 4050, NEUMANN U87 και AKG C 414 β) έναν προενισχυτή AVALON γ) μία κάρτα ήχου 53

54 MOTU 896 MK3 με τέσσερα κανάλια και δ) ένα λάπτοπ Macbook Pro. Οι ηχογραφήσεις έγιναν με ρυθμό δειγματοληψίας 48ΚΗz και 24bit βάθος χρησιμοποιώντας το πρόγραμμα των ProTools πρότυπο λογισμικό καταγραφής. vii. Πλεονεκτήματα επιτόπιας έρευνας-καταγραφής Μια από τις βασικότερες δραστηριότητες των φορέων υλοποίησης ενός έργου καταγραφής και ψηφιοποίησης είναι η έρευνα πεδίου. Κατά τη διάρκεια αυτής γίνεται αναζήτηση του ήδη υπάρχοντος υλικού που σχετίζεται με τη θεματολογία του εκάστοτε έργου, καθορίζονται οι πηγές απόκτησης του υλικού και ο τρόπος απόκτησης αυτών και δίνεται μια αρχική δομή στο ψηφιακό περιεχόμενο που θα χρησιμοποιηθεί. Στόχος της συγκεκριμένης έρευνας πεδίου αποτελεί η έρευνα και η καταγραφή όλων των θεματικών πεδίων που σχετίζονται με την Επτανησιακή μουσικοχορευτική παράδοση. Πέραν της καταγραφής των θεματικών πεδίων που θα δομήσουν όλο το υλικό, κατά τη διάρκεια της έρευνας πεδίου έγινε και αναζήτηση των τρόπων κατοχύρωσης των πνευματικών δικαιωμάτων του υλικού που θα χρησιμοποιηθεί στο διαδίκτυο. Ο τρόπος της έρευνας πεδίου αναλύεται παρακάτω: Τρία ή τέσσερα άτομα διαφορετικών ειδικοτήτων αναλαμβάνουν ένα χωριό ή ένα νησί. Σκοπός τους είναι η καταγραφή των παλιών συνηθειών της μουσικοχορευτικής παράδοσης, από ηλικιωμένα κυρίως άτομα, πριν οι πληροφορίες αυτές χαθούν. Το κριτήριο επιλογής των χωριών είναι ότι εκεί υπάρχουν ενδείξεις για την ύπαρξη σημαντικών και αδημοσίευτων πληροφοριών. Μπορεί όμως στην πορεία να εξεταστούν και άλλα χωριά, αν ορισμένα από τα παρακάτω αποδειχτούν φτωχά σε υλικό. Το όφελος από τη σωστική αυτή καταγραφή θα είναι σημαντικό και πολύπλευρο. Πέρα από τη γενική ωφέλεια που απορρέει από κάθε επιστημονική έρευνα, και μάλιστα επιτόπια, α) Θα δοθεί κίνητρο στα χωριά αυτά και τα γειτονικά τους για να συνεχίσουν ή να αναβιώσουν τα μουσικοχορευτικά τους έθιμα. β) Θα διαδοθούν τα τραγούδια και οι χοροί που θα καταγραφούν. 54

55 γ) Θα παρακινηθούν άλλοι ερευνητές να προχωρήσουν σε παρόμοιες έρευνες σε άλλες περιοχές. Όσον αφορά την επιτόπια έρευνα που έγινε υπάρχουν πολλά πλεονεκτήματα: α) Με την επιτόπια έρευνα και την συμμετοχική παρατήρηση που εφαρμόζεται, συλλέγονται περισσότερες πληροφορίες, β)διαδίδεται σε κάποιο βαθμό η παράδοση των χωριών άρα και των νησιών, γ)με την επιτόπια έρευνα αποκαλύπτεται το ανθρώπινο πρόσωπο της εθνομουσικολογίας, αφού είναι σημείο συνάντησης πολλών κοινωνικών επιστημών, δ)συλλέγονται πρωτογενείς πληροφορίες και υλικό, ε)κάθε πεδίο επιτόπιας έρευνας είναι μοναδικό και τέλος οι επιτόπιες καταγραφές περιλαμβάνουν ζωντανές εκτελέσεις τόσο μουσικές όσο και άλλων πλευρών του πολιτισμού. Οι τοπικές συνθήκες επιβάλλουν σε κάθε ομάδα την παράλληλη διεκπεραίωση των παρακάτω εργασιών: 1. Προετοιμασία, βιβλιογραφική έρευνα 2. Προπαρασκευαστικές επαφές με τις αρχές, με εντόπιους ερευνητές, με χορευτικά συγκροτήματα, συλλόγους, λαογραφικά μουσεία, πληροφορητές 3. Επαφές με χωριανούς τηλεφωνικά, επισκέψεις και παραμονή στο χωριό, συνεντεύξεις με ηλικιωμένους κατοίκους, βιντεοσκοπήσεις, ηχογραφήσεις. Συμμετοχική παρατήρηση σε γεγονότα (πανηγύρια, γάμοι, γιορτές, παραστάσεις) 4. Απομαγνητοφώνηση συνεντεύξεων, ταξινόμηση και επεξεργασία του πληροφοριακού υλικού, συγγραφή του κειμένου της έκθεσης. 55

56 3.3 Το site και οι νέες τεχνολογίες αιχμής Το έργο ξεκίνησε με στόχο τη δημιουργία μιας θεματικής διαδικτυακής πύλης της Επτανησιακής μουσικής παράδοσης και απώτερο στόχο την υλοποίηση μιας web-based εφαρμογής(εφαρμογή που παρέχεται μέσω ιστού) με σκοπό την ψηφιοποίηση, τη διαχείριση, τη μακροπρόθεσμη διατήρηση και τη διάδοση της μουσικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Η αρχιτεκτονική της εφαρμογής είναι σπονδυλωτή αποτελούμενη από ένα στρώμα που αφορά την ψηφιοποίηση και παρέχει όλες τις απαραίτητες υπηρεσίες ψηφιοποίησης στον εμπειρογνώμονα και ένα άλλο στρώμα που αφορά το πληροφοριακό σύστημα που υποστηρίζει υπηρεσίες διαχείρισης πολυμέσων και διάδοσης μαζί με τις υπηρεσίες διαχείρισης του συστήματος. Η αρχιτεκτονική του είναι επεκτάσιμη, λόγω της δυναμικής φύσης του αρχείου μουσικής κληρονομιάς. Η εφαρμογή διασφαλίζει την παραδοσιακή μουσική των Ιονίων Νήσων και παρέχει υπηρεσίες και εργαλεία στον χρήστη του διαδικτύου καθώς και στον επιμελητή του μουσικού αρχείου. Το υλικό του είναι ποικιλόμορφο και περιλαμβάνει ηχογραφήσεις, βίντεο, πολυμέσα, παρτιτούρες, χειρόγραφα, ντοκουμέντα και αφορά τη δημοτική, την έντεχνη και τη βυζαντινή μουσική με σκοπό να εμπλουτίζεται διαρκώς με νέα αρχεία. Ως εκ τούτου η ανάγκη για την δημιουργία του σάιτ είναι κάτι παραπάνω από επιτακτική. Για να κατανοήσουμε καλύτερα τις ενέργειες που πρέπει να γίνονται κατά την διάρκεια των επιτόπιων καταγραφών και της έρευνας θα αναφερθούν παρακάτω οι τρόποι της καταγραφής αλλά και ο ορισμός της. Καταγραφή ονομάζουμε τη συστηματική και λεπτομερή περιγραφή-αποτύπωση των στοιχείων ενός γεγονότος. Εθνογραφική καταγραφή είναι η αντικειμενικά μεθοδική καταγραφή των στοιχείων της παραδοσιακής κοινωνίας που προκύπτει κύρια από τις μαρτυρίες και τις αναμνήσεις μέσα από προφορική εξιστόρηση των ανθρώπων και από συμμετοχική παρατήρηση. i) Τρόποι καταγραφής Η ακριβής περιγραφή με λόγια ή γραπτό κείμενο 56

57 Η ηχογράφηση τόσο των προφορικών μαρτυριών όσο και της μουσικής και του τραγουδιού. H φωτογραφία. Μια εικόνα χίλιες λέξεις. Παλιές φωτογραφίες της κοινότητας όπου γίνονται οι καταγραφές δίνουν σημαντικές πληροφορίες και τεκμηριώνουν πολλά στοιχεία. Η αποτύπωση σε ταινία. Κινηματογράφηση και βιντεοσκόπηση. (Σήμερα σε ψηφιακή μορφή ο ήχος και η εικόνα). Μετά τη συγκέντρωση του εθνογραφικού υλικού την αξιολόγηση και την ταξινόμησή του, κάθε ερευνητής και επιστήμονας, ανατρέχοντας στις καταχωρημένες πληροφορίες, μπορεί να τις ερμηνεύσει και να τις χρησιμοποιήσει. Η συμπλήρωση αυτών των δεδομένων με στοιχεία από άλλους επιστημονικούς χώρους (Ιστορία, κοινωνιολογία, ανθρωπολογία) καθώς και η διασταύρωση και σύγκριση των στοιχείων με αυτά άλλων ερευνητών, θα αναδείξει την πολυσύνθετη όψη του μουσικοχορευτικού φαινομένου. Άλλοι τρόποι αξιοποίησης διάδοσης και προβολής πέραν της μουσικής βιβλιοθήκης Ανακοινώσεις ερευνητικών εργασιών, διαλέξεις. Εκδόσεις βιβλίων, φωτογραφικών αρχείων, Χαρτογραφήσεων, δίσκων ακτίνας(cd). Οργάνωση ημερίδων, συμποσίων, συνεδρίων, σεμιναρίων, συναυλιών, φεστιβάλ. Διδασκαλία. ii) Ψηφιοποίηση και τεκμηρίωση Με την ψηφιοποίηση υπάρχει το εξής παράδοξο: από τη μια είναι ένα τεχνικό θέμα, από την άλλη το σημαντικότερο κομμάτι της θεωρείται πως είναι το ιστορικό, κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο μια δημιουργία γεννήθηκε και αναπτύχθηκε. Η τεκμηρίωση, λοιπόν, είναι η σοβαρότερη δουλειά της ψηφιοποίησης. Αν δεν καταφέρουμε να αναπαραστήσουμε με εγκυρότητα τη στιγμή της δημιουργίας του έργου, αν δεν βρούμε το πώς και γιατί εκτελέστηκε με αυτόν τον τρόπο, αν δεν το 57

58 πλαισιώσουμε με οπτικό υλικό, τότε είναι σαν να αναπαράγουμε ένα νεκρό αντικείμενο. Η ψηφιοποίηση και η γνώση που προέκυψε -και καθημερινά προκύπτει- καθώς και η διάθεση μέσω του Διαδικτύου έδωσε στον κάθε πολίτη τη δυνατότητα άμεσης πρόσβασης σε πηγές που πριν από λίγα χρόνια ήταν πολύ δύσκολο να προσεγγίσει. Σε ανάλογες προσπάθειες που έγιναν από άλλα ερευνητικά κέντρα σε άλλες περιοχές της Ελλάδας δόθηκε αυτή η ευκαιρία σε βιβλιοθήκες και αρχεία με τη χρηματοδότηση της Κοινωνίας της Πληροφορίας που είχε ως αποτέλεσμα να αποκτήσουμε πλούσιο αρχειακό ψηφιοποιημένο υλικό, κάτι ανάλογο προσπαθεί να κάνει και το Ιόνιο Μουσικό Αρχείο. Οι ψηφιακές τεχνολογίες πλέον προσφέρουν καινοτόμες οπτικές γωνίες για μια εκ νέου νοηματοδότηση της μουσικής πληροφορίας και έχουν σημαντικό αντίκτυπο σε πολλαπλά πεδία που συνδέονται με τη σύγχρονη μουσικολογική επιστήμη: το αντιληπτό, το τεχνολογικό, το ιστορικό, το κοινωνικό και το ακουστικό. Η τεχνολογική πρόοδος που έχει επιτευχθεί, καθώς και οι εξελίξεις που συνεπάγονται στους τομείς των υπολογιστικών συστημάτων, των δικτύων και της ψηφιακής τεχνολογίας, έχουν συντελέσει στην δημιουργία του καταλληλότερου κλίματος για την δημιουργία και τη χρήση τεράστιων συλλογών ψηφιακής μουσικής. Στο γεγονός αυτό, έχουν συμβάλει, πιο συγκεκριμένα, το εύρος δικτύου, που έχει φτάσει σε εξαιρετικά μεγάλα και γρήγορα επίπεδα, καθώς και η συμπίεση αρχείων ήχου σε συνδυασμό με την αύξηση της χωρητικότητας των σκληρών δίσκων, πράγμα που διευκολύνει ιδιαίτερα, ώστε μεγάλα αρχεία ήχου να καταλαμβάνουν τον μικρότερο δυνατό χώρο. Έχουμε φτάσει, έτσι, σε μια περίοδο κατά την οποία, απλοί χρήστες υπολογιστικών συστημάτων αλλά και του διαδικτύου, έχουν στην κατοχή τους πολύ μεγάλες ποσότητες μουσικών αρχείων, αποθηκευμένες είτε σε προσωπικούς υπολογιστές είτε σε φορητές συσκευές ήχου. Άλλωστε οι υπηρεσίες και τα εργαλεία που παρέχει το διαδίκτυο σήμερα, καθιστούν την εύρεση και αποθήκευση ψηφιακών μουσικών αρχείων, πολύ εύκολη και γρήγορη. Ένα πολύ μεγάλο ποσοστό της «κίνησης» που επικρατεί στο διαδίκτυο, είναι αποτέλεσμα της μεταφοράς τέτοιων αρχείων. Αν και 58

59 υπάρχουν ήδη κάποια κενά, κυρίως επαγγελματικού και νομικού περιεχομένου αλλά και σχετικά με τα πνευματικά δικαιώματα, η μεταφορά και αποθήκευση μουσικών αρχείων συνεχίζεται με ολοένα αυξανόμενους ρυθμούς. Είναι γεγονός ότι η ίδια η φύση των ψηφιακών μουσικών αρχείων, ρέπει τους χρήστες στο να τα χρησιμοποιούνε περισσότερο. Ακόμα, αν αναλογιστεί κανείς ότι τα ψηφιακά μουσικά αρχεία συμπίεσης MPEG (δηλαδή τα γνωστά αρχεία MP3), καταλαμβάνουν δέκα φορές μικρότερο χώρο από τα μη συμπιεσμένα ψηφιακά μουσικά αρχεία (τύπου WAV), τότε είναι πολύ εύκολο να καταλάβει την ευχρηστία τους καθώς και την ευκολία μεταφοράς τους, είτε από το ένα υπολογιστικό σύστημα στο άλλο (με τη βοήθεια του διαδικτύου ή όχι), είτε με τη χρήση φορητών συσκευών ήχου. Είναι, λοιπόν, επόμενο να ειπωθεί ότι στο κοντινό μέλλον η μουσική στο σύνολο της θα διατίθεται μόνο ψηφιακά περνώντας σε μια νέα εποχή για την μουσική. Παρά το γεγονός ότι αυξάνεται ολοένα και περισσότερο το ενδιαφέρον, σχετικά με την παραγωγή ψηφιακής μουσικής, πολλές παράμετροι παραμένουν ως έχουν, χωρίς ιδιαίτερες αλλαγές, πράγμα που δυσχεραίνει αρκετά την χρήση και την εκμετάλλευση της ψηφιακής μουσικής. Κάποιες από τις παραμέτρους αυτές, είναι εξαιρετικά σημαντικές, όπως για παράδειγμα η έρευνα, η οργάνωση και η πλοήγηση μέσα σε μια βάση δεδομένων ψηφιακής μουσικής. Οι μουσικές βιβλιοθήκες εκτιμάται οτι έχουν το δυναμικό να μετασχηματιστούν στο άμεσο μέλλον σε ένα τεχνολογικό εργαλείο αιχμής με δημοφιλία και μαζικότητα. Εξάλλου έχουν επιτύχει σε μεγάλο βαθμό την διευκόλυνση της οργάνωσης και της επεξεργασίας μεγάλων όγκων μουσικών δεδομένων. Επίσης είναι ένα πολύτιμο μορφωτικό και παιδαγωγικό εργαλείο. Στην ουσία αποτελούν μια νέα τεχνολογία για τους μουσικοπολιτιστικούς οργανισμούς, τους ερευνητές αλλά και τους απλούς χρήστες, που βελτιώνει την πρόσβαση στην πολιτιστική πληροφορία και την κάνει πιο εύχρηστη, απλή και προσιτή. 59

60 iii) Λειτουργίες και Δυνατότητες του site Το site επί της ουσίας περιλαμβάνει μια πλήρη ξενάγηση στους χρήστες με τις δυνατότητες που τους προσφέρει. Ο κατάλογος των καταχωρημένων ηχογραφήσεων είναι προσβάσιμος και δίνει τις απαραίτητες πληροφορίες για το συγκεκριμένο μουσικό αρχείο αλλά και για τον τρόπο, τον τόπο και από ποιους ηχογραφήθηκε καθώς και τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν για να ολοκληρωθεί η επιτόπια καταγραφή-ηχογράφηση. Άλλες πληροφορίες που παρουσιάζονται στο site αφορούν την «γένεση» του κομματιού, τον τρόπο παιξίματος, και τον λόγο για τον οποίο γράφτηκε. Κάποια μουσικά αρχεία πλαισιώνονται και από οπτικό υλικό-βίντεο που προέρχεται από την ημέρα ηχογράφησης ώστε ο χρήστης να έχει πλήρη εικόνα για το μουσικό αρχείο που επιλέγει να ακούσει. Στόχος της ερευνητικής ομάδας και του έργου γενικότερα είναι η υλοποίηση μιας web-based εφαρμογής (εφαρμογή που παρέχεται μέσω web) με στόχο την ψηφιοποίηση, τη διαχείριση, τη μακροπρόθεσμη διατήρηση και τη διάδοση της μουσικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Η αρχιτεκτονική της εφαρμογής είναι σπονδυλωτή αποτελούμενη από ένα στρώμα που αφορά την ψηφιοποίηση και παρέχει όλες τις απαραίτητες υπηρεσίες ψηφιοποίησης στον ειδικό και ένα άλλο στρώμα που αφορά το πληροφοριακό σύστημα που υποστηρίζει υπηρεσίες διαχείρισης πολυμέσων και διάδοσης μαζί με τις υπηρεσίες διαχείρισης του συστήματος. Η αρχιτεκτονική του είναι επεκτάσιμη, λόγω της δυναμικής φύσης του αρχείου μουσικής κληρονομιάς. Η εφαρμογή διασφαλίζει την παραδοσιακή μουσική των Ιονίων Νήσων και παρέχει υπηρεσίες και εργαλεία στον χρήστη του διαδικτύου καθώς και στον επιμελητή του μουσικού αρχείου. 60

61 Εικόνα Αρχική σελίδα Ιόνιου Μουσικού Αρχείου Υπάρχουν δύο κύριοι άξονες δράσης, ο ένας είναι η διαφύλαξη και ο άλλος είναι η αξιοποίηση της μουσικής κληρονομιάς Η διαφύλαξη και συντήρηση περιλαμβάνει κυρίως τις ηχογραφήσεις, την ψηφιοποίηση του αρχειακού υλικού, το οποίο είναι επίσης σε κίνδυνο προς απώλεια (π.χ. παρτιτούρες, ταινίες, δίσκους βινυλίου, κλπ) και την ανασυγκρότηση των υπό-εξαφάνιση μουσικών οργάνων ενώ όσον αφορά την εκμετάλλευση, τυπικές δράσεις του έργου περιλαμβάνουν ένα εθνο-μουσικολογικό πλαίσιο στο οποίο όλα τα ευρήματα απο όλους τους τομείς/νησιά θα διατίθενται, καθώς και ένα συνοδευτικό εκπαιδευτικό μάθημα για τα τοπικά σχολεία. Η τεχνική πλευρά της εκμετάλλευσης περιλαμβάνει τη μουσική παραγωγή επιλεγμένων δειγμάτων από το ηχογραφημένο υλικό και ένα σύγχρονο περιβάλλον για τη διαχείριση και τη διάδοση όλου του συλλεκτικού υλικού μέσα από το διαδίκτυο. Υπάρχουν τέσσερα κύρια είδη μουσικής που απαρτίζουν την Επτανησιακή Μουσική παράδοση και αποτέλεσαν τον κύριο στόχο της έρευνας, η παραδοσιακή (χορός τραγούδια της υπαίθρου όπως ο "Διβαράτικος"), αστική-λαϊκή (π.χ. καντάδες, αριέττες), φιλαρμονικές και η εκκλησιαστική (Επτανησιακή με βυζαντινό ιδίωμα). Εκτός από αυτά θεωρήθηκε άκρως επιτακτική η ανάγκη να προστεθεί και άλλο ένα είδος, οι πολιτιστικές δραστηριότητες του δρόμου, τα «δρώμενα», που λάμβαναν και 61

62 λαμβάνουν χώρα ακόμα και σήμερα στα νησιά του Ιονίου και είναι άξια αναφοράς διότι υποστηρίζουν δράσεις που στοχεύουν στην προαγωγή του πολιτισμού. Αρχιτεκτονική της εφαρμογής Για την επίτευξη της αποτελεσματικής διαχείρισης και διάδοσης της Μουσικής Πολιτιστικής Κληρονομιάς έχει σχεδιαστεί ένα προηγμένο σύστημα πληροφοριών που υλοποιείται και βασίζεται σε μία πολυστρωματική αρχιτεκτονική. Η αρχιτεκτονική του είναι σπονδυλωτή και αποτελείται κυρίως από δύο στρώματα: Το στρώμα ψηφιοποίησης στο οποίο έλαβαν χώρα η μεθοδολογία και οι δραστηριότητες ψηφιοποίησης. Το στρώμα παρέχει εργαλεία υλικού και λογισμικού καθώς και υπηρεσίες για την ψηφιοποίηση. Το στρώμα του συστήματος πληροφοριών, το οποίο περιλαμβάνει όλες τις απαραίτητες βάσεις δεδομένων, διαδικτυακές υπηρεσίες και εργαλεία για την αποτελεσματική διαχείριση πολυμέσων και διάδοση καθώς και τους χρήστες και τα συστήματα διοίκησης. Εικόνα 3.2-Η πολυστρωματική αρχιτεκτονική 62

63 Οι κύριες οντότητες στο στρώμα των πληροφοριακών συστημάτων είναι οι εξής: Βάση δεδομένων πολυμέσων: η βάση δεδομένων πολυμέσων είναι υπεύθυνη για την αποθήκευση και διατήρηση των μουσικών εγγράφων πολιτιστικής κληρονομιάς. Οι χρήστες της βάσης δεδομένων: διαφυλάττουν και διαχειρίζονται τα προφίλ των ομάδων χρηστών και των χρηστών όσον αφορά την πρόσβαση και τα χαρακτηριστικά ασφαλείας. Κάθε ομάδα χρηστών έχει διακριτές παραμέτρους ασφαλείας. Υπηρεσίες διακομιστή Ιστού: οι διακομιστές παρέχουν τα απαραίτητα εργαλεία και υπηρεσίες στους επιμελητές, τους διαχειριστές και τους χρήστες του Διαδικτύου. Τα εργαλεία αυτά επιτρέπουν στις ομάδες-στόχους την αποτελεσματική πρόσβαση, διαχείριση και αναζήτηση στη βάση δεδομένων πολυμέσων. Οι ομάδες-στόχοι του χρήστη ορίζονται οι εξής: Η ομάδα επιμελητών-διαχειριστών: Μια ομάδα χρηστών με διαφορετικά επίπεδα πρόσβασης υπεύθυνη για την εισαγωγή, επεξεργασία και διαγραφή στοιχείων από τη βάση δεδομένων πολυμέσων. Οι επιμελητές είναι υπεύθυνοι για την παροχή των πρώτων υλών (αρχεία, τα στοιχεία της θέσης, περιγραφή, κλπ) ή σχολιασμό των πρώτων υλών. Επίσης, οι επιμελητές μπορούν να δημιουργήσουν μουσικά έγγραφα (σχέδια), να προβάλουν, να τα ταξινομούν και να τα σχολιάζουν. Επιπλέον, μπορούν να διαχειριστούν και να διαδώσουν τα μουσικά έγγραφα (διευθυντές αρχείων και καθηγητές μουσικής). Η ομάδα διαχειριστών: Μια ομάδα από τους χρήστες που έχουν πρόσβαση και διαχειρίζονται τα προνόμια των σελίδων και των υπηρεσιών της διαδικτυακής πύλης. Ο χρήστης του Διαδικτύου έχει πρόσβαση στα εργαλεία αναζήτησης και στις συνολικές πληροφορίες σχετικά με την μουσική πολιτιστική κληρονομιά. Η αρχιτεκτονική, ο σχεδιασμός και η εφαρμογή των αρχών για το σύστημα πληροφοριών είναι οι εξής: Οι οντότητες και οι σχέσεις της βάσης δεδομένων πολυμέσων λαμβάνονται πλήρως υπ όψιν για την εφαρμογή του συστήματος πληροφοριών. 63

64 Η εφαρμογή των κανόνων και των βέλτιστων πρακτικών στην πολιτιστική ψηφιοποίηση, διαχείριση και διάδοση για την προστιθέμενη αξία (αναφέρεται σε επιπλέον χαρακτηριστικά ενός στοιχείου ενδιαφέροντος που υπερβαίνουν τις συνήθεις προσδοκίες). Βέλτιστες πρακτικές για τη μακροπρόθεσμη ψηφιακή διατήρηση. Τα κριτήρια ευχρηστίας και ποιότητας για τα διαδικτυακά εργαλεία και τις διαδικτυακές πύλες. Ταξινόμηση μουσικών εγγράφων Ένα ψηφιακό μουσικό έγγραφο αποτελείται από πολιτιστικά αντικείμενα περιεχομένου που προέρχονται από μια βάση δεδομένων που αποθηκεύει και οργανώνει το περιεχόμενο σε δύο κύριες κατηγορίες: (i) πρωτογενές μουσικό περιεχόμενο (αρχεία κειμένου, εικόνας, ήχου και βίντεο, αρχεία πολυμέσων), και (ii) το σύνθετο μουσικό περιεχόμενο που προέρχεται από το πρωτογενές περιεχόμενο ή και υλικό που λαμβάνεται από το χρήστη σε πραγματικό χρόνο μετά την επεξεργασία, σχολιάζοντας το και συνδυάζοντας το. Το περιεχόμενο του κειμένου αποτελείται από μουσικές ερμηνείες και ιστορικό υπόβαθρο πληροφοριών. Οι εικόνες μπορούν να είναι παρτιτούρες ή απεικονίσεις (σκίτσο, κλπ). Το βίντεο μπορεί να είναι ταινία κινουμένων σχεδίων ή ζωντανή παρακολούθηση εκδηλώσεων. Το περιεχόμενο ήχου αποτελείται από ηχογραφήσεις παραδοσιακής και λαϊκής μουσικής, εκκλησιαστική μουσική ή ήχους από τις λαϊκές πολιτιστικές εκδηλώσεις. Τα αρχεία πολυμέσων μπορεί να είναι ένα πλήρες πακέτο επίδειξης με όλα τα είδη των αρχείων πολυμέσων δεδομένων. Οι τρεις κατηγορίες των γνωρισμάτων που ορίζονται για να περιγραφεί ένα μουσικό κομμάτι: α) Τα χαρακτηριστικά που βασίζονται στο περιεχόμενο που περιλαμβάνουν σύντομο και εκτεταμένο σχολιασμό κειμένου (τίτλος και περιγραφή) που περιγράφουν τις θεματικές πληροφορίες του στοιχείου, χαρακτηριστικά που περιγράφουν τις τεχνικές λεπτομέρειες της εγγραφής και ψηφιοποίησης ενός στοιχείου ανάλογα με τον τύπο του στοιχείου (ανάλυση, τις ρυθμίσεις, το μέγεθος, την αποθήκευση στοιχείων στη φυσική περιοχή και ψηφιακό τομέα, αρχεία τεκμηρίωσης, πληροφορίες πεδίου που βασίζεται, 64

65 συσκευές, ιδιότητες ψηφιοποίησης, μορφές αρχείων, την ώρα και τον τόπο του στοιχείου εγγραφής ψηφιοποίησης), και αποδίδει περίπου τη φυσική θέση του αντικειμένου, τη γλώσσα, τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας και τις λεπτομέρειες των εκδόσεων. β) Χαρακτηριστικά με βάση τα οποία περιλαμβάνεται στο πλαίσιο η εξήγηση ορισμένων ειδών, το επίπεδο της ενημέρωσης και το είδος της λεπτομέρειας που ένας χρήστης προτιμά (μουσική ερμηνείες, ιστορική αναδρομή, πηγή προέλευσης, παρτιτούρες, σκίτσα, μουσικές μορφές, μουσικοί, δημιουργοί / συνθέτες, ώρα και γεωγραφικό φάσμα). γ) Χαρακτηριστικά βάσει μοντέλου που προέρχεται από το μοντέλο που προτείνεται, όπως η αναζήτηση και προβολή σε επιτρεπόμενα επίπεδα, όπως την προβολή των σχετικών εγγράφων. Εικόνα Το ηλεκτρονικό μουσικό αρχείο περιέχει γενικές πληροφορίες, πληροφορίες καταγραφής και το σχετικό αρχείο- 65

66 Λειτουργίες του site Εισαγωγή: επιτρέπει σε εξουσιοδοτημένους χρήστες να εισάγουν δεδομένα στη βάση δεδομένων πολυμέσων. Οι επιμελητές να εισάγουν πρωτογενές υλικό ή έργα στη βάση δεδομένων πολυμέσων. Διαγραφή: επιτρέπει σε εξουσιοδοτημένους χρήστες να διαγράψουν τα δεδομένα από τη βάση δεδομένων. Οι επιμελητές μπορούν να διαγράψουν πρωτογενές υλικό και έργα από τη βάση δεδομένων. Αναζήτηση: επιτρέπει στους χρήστες, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά τους, να αναζητήσουν ένα αντικείμενο (πρωτογενές υλικό ή έργο) στη βάση δεδομένων. Αυτή η λειτουργία είναι διαθέσιμη σε όλες τις κατηγορίες των χρηστών, αλλά οι χρήστες του Διαδικτύου μπορούν να αναζητήσουν μόνο τα έργα, ενώ οι επιμελητές μπορούν να αναζητήσουν τα πρωτογενή υλικά και σχέδια. Προβολή / ακρόαση: επιτρέπει στους χρήστες, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά τους να έχουν πρόσβαση, προβολή ή /και να ακούσουν κάποια αντικείμενα στη βάση δεδομένων -πρωτογενές υλικό. Επιμέλεια: επιτρέπει σε εξουσιοδοτημένους χρήστες να τροποποιήσουν τα υφιστάμενα έργα ή πρωτογενές υλικό( Αυτή η λειτουργία είναι διαθέσιμη μόνο για τους επιμελητές.) Μοντάζ έχουν τα ακόλουθα επίπεδα: α) Όπως είναι: η χρήση ενός πρωτογενούς αρχείου πολυμέσων όπως είναι. β)τμηματοποίηση: χρήση ενός συγκεκριμένου τμήματος ενός πρωτογενούς αρχείου. γ) Επεξεργασία: η χρήση ενός πρωτογενούς αρχείου πολυμέσων μετά την επεξεργασία. Σχολιασμός: επιτρέπει στους χρήστες να σχολιάζουν πρωτογενές υλικό ή έργα (αφορά μόνο τους επιμελητές). 66

67 Εικόνα 3.4- Λειτουργίες του site- Αναζήτηση &Itemid=294 Παρεχόμενες υπηρεσίες Οι υπηρεσίες και τα εργαλεία παρέχονται με βάση τις βέλτιστες πρακτικές σχετικά με την πολιτιστική διαχείριση και τη διάδοση, όπως εφαρμόστηκαν και δοκιμάστηκαν σε συναφή συστήματα. Οι υπηρεσίες που παρέχονται στις ομάδες χρηστών είναι: Η πρόσβαση στα στοιχεία της βάσης δεδομένων πολυμέσων και τα μεταδεδομένα τους Αναζήτηση αρχείου ήχου Πρόσβαση σε γενικές πληροφορίες Οι επιμελητές έχουν τις επόμενες δυνατότητες: Έλεγχος ταυτότητας χρήστη και διαχείρισης προφίλ Αποθήκευση πολυμέσων στη βάση δεδομένων πολυμέσων. 67

68 Επεξεργασία των υφιστάμενων πολυμέσων και των σχετικών μεταδεδομένων τους Διαγραφή των πολυμέσων και των σχετικών μεταδεδομένων μετά από έγκριση Οι διαχειριστές έχουν τις ακόλουθες ενσωματωμένες δυνατότητες : Έλεγχος ταυτότητας χρήστη και διαχείρισης προφίλ. Εισαγωγή νέων και ενημερώσεων στις κύριες σελίδες μέσω χρησιμοποιήσιμης μορφής Διαχείριση όλων των σελίδων και του περιεχομένου από έναν εύχρηστο πίνακα ελέγχου Λεπτομερή ρύθμιση των υπηρεσιών αναζήτησης για καλύτερα αποτελέσματα Εικόνα 3.5- Σύνδεση χρηστών στο site- Τέλος οι τεχνολογίες υλοποίησης βασίζονται σε ανοικτού κώδικα λογισμικά εργαλεία, γλώσσες προγραμματισμού και πρότυπα που στηρίζουν τη βιωσιμότητα των υπηρεσιών μακροπρόθεσμα. Η γλώσσα προγραμματισμού που έχει επιλεχθεί είναι η PHP (personal home page). Μια σελίδα PHP περνά από επεξεργασία από ένα συμβατό διακομιστή του Παγκόσμιου Ιστού (π.χ. Apache), ώστε να παραχθεί σε πραγματικό χρόνο το τελικό περιεχόμενο, που θα σταλεί στο πρόγραμμα περιήγησης των 68