Εισήγηση για το Συνέδριο «Πολιτιστικός Τουρισµός και Ανάπτυξη»

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΗΜΟΣΙΑΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗΣ Μάριος Κωστάκης Εισήγηση για το Συνέδριο «Πολιτιστικός Τουρισµός και Ανάπτυξη» Θέµα: «Τουρισµός Πολιτισµός. Η διεθνής εµπειρία» Το παρελθόν Αν επιχειρούσαµε όπως οι παλιοί λόγιοι να αναζητήσουµε τις απαρχές του πολιτιστικού τουρισµού δεν θα ήταν δύσκολο να τις εντοπίσουµε στην ελληνική αρχαιότητα. Ο Ηρόδοτος προκειµένου να γράψει την «Ιστορία» του που είναι ένα µείγµα ιστορικών, γεωγραφικών και ταξιδιωτικών αφηγήσεων ταξίδεψε σε πολλές χώρες µελετώντας, µεταξύ άλλων, και τους τοπικούς πολιτισµούς. Ήδη από τούς ελληνιστικούς χρόνους και πολύ περισσότερο στους ρωµαϊκούς η Αθήνα, µε την αίγλη και το µύθο της κλασσικής εποχής να έχει ήδη δηµιουργηθεί, γίνεται ο κυριότερος πολιτιστικός προορισµός αλλά και επίκεντρο ενός ιδιόµορφου εκπαιδευτικού, θα λέγαµε, τουρισµού όπου οι πλούσιοι και ανήσυχοι από όλο το µεσογειακό κόσµο ερχόταν να παρακολουθήσουν µαθήµατα στις διάσηµες φιλοσοφικές και ρητορικές σχολές της πόλης. Το ρεύµα αυτό των επισκεπτών εξασφαλίζει ζωή στην Αθήνα ακόµη και στις εποχές της µεγαλύτερης παρακµής για τη Νότια Ελλάδα. Στο µεσαίωνα περιορίζονται οι δυνατότητες επικοινωνίας και τα ταξίδια γίνονται περισσότερο για εµπορικούς ή πολιτικούς λόγους. Θα µπορούσαµε να θεωρήσουµε ότι οι πολλές προσκυνηµατικές µετακινήσεις υποκρύπτουν και ένα στοιχείο πολιτιστικού τουρισµού αφού η τέχνη της εποχής είχε σε µεγάλο βαθµό θρησκευτικό περιεχόµενο και στεγαζόταν σε αντίστοιχους χώρους. Τον 14 ο αιώνα ο Άραβας Ibn Batutah κάλυψε km από την Ταγγέρη στο Μαρόκο µέχρι τη Σουµάτρα και την Κίνα «για την χαρά να µαθαίνεις για καινούριες χώρες και λαούς». Μετά τις µεγάλες εξερευνήσεις ξεκινά ένα κύµα Ευρωπαίων περιηγητών που ταξιδεύουν στην Ανατολή δίνοντας µεγάλη σηµασία στις πολιτιστικές ιδιαιτερότητες των λαών τους οποίους επισκέπτονται. Περιγράφουν τις εµπειρίες τους σε βιβλία που συχνά γίνονται ανάρπαστα. Έτσι συχνά γράφονται και βιβλία από ευφάνταστους που δεν µετακινήθηκαν από το γραφείο τους. Το ρεύµα των Άγγλων αριστοκρατών προς την ηπειρωτική Ευρώπη και Ανατολή προαναγγέλλει το σύγχρονο τουρισµό γιατί σταθεροποιούνται και επαναλαµβάνονται διαδροµές, αξιοθέατα και διαδικασίες. Όµως ο πραγµατικά σύγχρονος τουρισµός ξεκινά την εποχή του ατµού τον 19 ο αιώνα ακολουθώντας τα τραίνα και τα ατµόπλοια που επιτρέπουν για πρώτη φορά τις µαζικές µετακινήσεις και τον προγραµµατισµό. Ο τουρισµός αυτός είναι από την αρχή κατεξοχήν πολιτιστικός. Τον τόνο έδιναν οι ταξιδιωτικοί οδηγοί που εµφανίζονται σχεδόν ταυτόχρονα. Οι οδηγοί αυτοί (όπως του John Murray στην Αγγλία και του Karl Baedeker στη Γερµανία) περιλαµβάνουν µαζί µε κάθε είδους λεπτοµέρεια όλα τα µνηµεία, τα µουσεία και τα πολιτιστικά αξιοθέατα. Γρήγορα αποκτούν καθοριστική ισχύ στη συνείδηση των επίδοξων ταξιδιωτών. Ο Kaiser Wilhelm ΙΙ της Γερµανίας έλεγε ότι είναι αναγκασµένος να στέκεται στο παράθυρο κάθε µεσηµέρι γιατί ο οδηγός του Baedeker γράφει ότι παρακολουθεί από εκεί την αλλαγή φρουράς και µαζευόταν πολλοί ξένοι για να τον δουν. 1

2 Από το τέλος του 19 ου αιώνα ο τουρισµός είναι πλέον σοβαρός πολιτικοοικονοµικός παράγοντας. Έχει τονιστεί για παράδειγµα ο ρόλος του Άγγλου ταξιδιωτικού πράκτορα Thomas Cook στην αποικιοκρατική εµπλοκή της χώρας του στην Αίγυπτο. Το σύγχρονο πλαίσιο. Οι ιεθνείς Οργανισµοί Μετά το 2 ο Παγκόσµιο Πόλεµο ο τουρισµός παίρνει βιοµηχανικές διαστάσεις και θεωρείται ένας από τους κύριους µοχλούς ανάπτυξης. Οι αναπτυσσόµενες χώρες, µετά την αποαποικιοποίηση, προσβλέπουν στον τουρισµό ως µία επιλογή µε σχετικά µικρότερες απαιτήσεις σε κεφάλαιο, οργανωτικές δυνατότητες και υποδοµές. Γρήγορα γίνεται αντιληπτό ότι για να αποφευχθούν οι συνέπειες του πρώτου κύµατος της µαζικής και βιοµηχανοποιηµένης τουριστικής ανάπτυξης είναι ενδεδειγµένες ηπιότερες µορφές τουρισµού ανάµεσα στις οποίες ξεχωριστή θέση κατέχει ο πολιτιστικός τουρισµός. Η World Bank, η UNESCO, το Συµβούλιο της Ευρώπης και ο Παγκόσµιος Οργανισµός Τουρισµού, εντάσσουν τον πολιτιστικό τουρισµό στα προγράµµατά τους είτε ως τον κεντρικό στόχο τους, είτε ως ένα από τα σηµαντικότερα µέσα για µια βιώσιµη ανάπτυξη µε τη µικρότερη δυνατή επιβάρυνση στο περιβάλλον και τους τοπικούς πολιτισµούς. Η υπογραφή το 1976 στις Βρυξέλλες της «Χάρτας του Πολιτιστικού Τουρισµού» στο πλαίσιο του ICOMOS, της ιεθνούς Οργάνωσης Μνηµείων και Τόπων, απετέλεσε ένα κοµβικό σηµείο. Για πρώτη φορά δηµιουργήθηκε ένα κανονιστικό πλαίσιο το οποίο περιλαµβάνει τις ηθικές, θα λέγαµε, αρχές και αξίες που πρέπει να διέπουν τον πολιτιστικό τουρισµό ώστε να είναι βιώσιµος, να εξασφαλίζει τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονοµιάς καθώς και τα συµφέροντα του επισκέπτη αλλά και της κοινότητας που τον φιλοξενεί. Το ICOMOS υιοθέτησε τη Χάρτα στην 7 η Γενική Συνέλευση το 1985 στο Ροστόκ της Γερµανίας και συµπεριέλαβε στις ειδικές επιτροπές του τη ιεθνή Επιτροπή Πολιτιστικού Τουρισµού η οποία εργάστηκε για την βελτίωση και την αναθεώρηση της Χάρτας, πράγµα που έγινε στο Μεξικό το Τελευταία σηµειώνεται µεγάλη επιστηµονική και ακαδηµαϊκή κινητικότητα στο χώρο µε τη διεξαγωγή συνεδρίων για τον πολιτιστικό τουρισµό σε όλο τον κόσµο. Η UNESCO ίδρυσε το 1999 δύο Έδρες για τον πολιτιστικό τουρισµό. Η µία στη Σορβόννη και η άλλη στη Ρωσική ιεθνή Ακαδηµία για τον Τουρισµό. Ορισµοί και περιγραφές. Το διεθνές πεδίο Οι ορισµοί που περιγράφουν την έννοια του πολιτιστικού τουρισµού διαφέρουν ανάλογα µε τη χώρα από την οποία προέρχονται αλλά και την προσέγγιση κάθε ενός που επιχειρεί την περιγραφή αυτή. Ο πολιτιστικός τουρισµός εκτείνεται σε ένα µωσαϊκό µνηµείων, τόπων, παραδόσεων, καλλιτεχνικών µορφών, εορτασµών και εµπειριών που απεικονίζουν µια χώρα και το λαό της σε όλη τους την πολυµορφία. Ο Garrison Keillor, σε ένα λόγο του το 1995 στο Συνέδριο του Λευκού Οίκου για τα Ταξίδια και τον Τουρισµό ανέφερε για τον Πολιτιστικό Τουρισµό στις Ηνωµένες Πολιτείες: «Πρέπει να σκεφτούµε για τον πολιτιστικό τουρισµό γιατί στ αλήθεια δεν υπάρχει άλλο είδος τουρισµού. Είναι η ουσία του τουρισµού. Ο κόσµος δεν έρχεται για να δει τα αεροδρόµιά µας, τα ξενοδοχεία µας και τις δυνατότητες αναψυχής µας. Έρχονται για τον πολιτισµό: υψηλό, χαµηλό ή µέσο, δεξιό ή αριστερό, πραγµατικό ή φαντασιακό. Έρχονται για να δουν την Αµερική». Μία αντίστοιχη περιγραφή από την πλευρά των τουριστικών αρχών της περιφέρειας της Σκωτίας περιλαµβάνει στη στόχευση του πολιτιστικού τουρισµού τις εικαστικές 2

3 και σκηνικές τέχνες, την σύγχρονη και παραδοσιακή λογοτεχνία, τη γλώσσα, τα µουσεία, την πολιτιστική κληρονοµιά, τη χειροτεχνία, την αρχιτεκτονική, το βιοµηχανικό σχεδιασµό, τον κινηµατογράφο και τις ραδιοτηλεοπτικές εκποµπές. Οι αρχές της Ουαλίας προσθέτουν τα ιστορικά τοπία και τους κήπους και τονίζουν τη σηµασία των καλών τεχνών από επαγγελµατίες και ερασιτέχνες. Στην Καταλωνία χρησιµοποιούν επίσης ένα ευρύ ορισµό που συµπεριλαµβάνει από µουσεία µέχρι την ποδοσφαιρική οµάδα της Βαρκελώνης, από ιστορικές διαδροµές βασισµένες σε Ρωµανικά και Κιστερσιανά αξιοθέατα µέχρι το κρασί, τη γαστρονοµία, τα φεστιβάλ και τα πολιτιστικά γεγονότα. Για τις κεντρικές Ιταλικές περιοχές στις οποίες βρίσκονται πόλεις όπως η Ρώµη και η Φλωρεντία µε υψηλή συγκέντρωση αρχαιολογικού πολιτιστικού αποθέµατος ο πολιτιστικός τουρισµός δεν περιορίζεται µόνο στις καλές τέχνες και τα µουσεία αλλά αγκαλιάζει και την αγροτική αρχιτεκτονική, τη γαστρονοµία, τη φιλοξενία, τις αγροτικές παραδόσεις και τον τρόπο ζωής. Οι Φινλανδικές αρχές δίνουν µια ακόµη ευρύτερη ερµηνεία επιλέγοντας να προωθήσουν τον πολιτιστικό τουρισµό ως την ευκαιρία να έχει κανείς την εµπειρία του Φινλανδικού τρόπου ζωής. Υπάρχει µια γενική τάση γύρω από την άποψη ότι θα ήταν λάθος να ξεχωρίσει κανείς τον πολιτιστικό τουρισµό από τον καθαυτό τουρισµό και ότι µία ευρεία προσέγγιση θα ήταν η πλέον αποτελεσµατική. Αντιστρόφως ο πολιτιστικός τουρισµός γίνεται αντιληπτός ως η µορφή εκείνη του τουρισµού που δεν στηρίζεται στον ήλιο, την θάλασσα και τον αθλητισµό. Πολιτισµός και Τουρισµός. Σύγκρουση και Συνέργια εν υπάρχει αµφιβολία ότι κατ αρχάς ο τουρισµός επιδρά στην πολιτιστική κληρονοµιά µε ισχυρό τρόπο, ο οποίος αν δεν ελεγχθεί µπορεί να γίνει επικίνδυνος. Ευαίσθητες τοποθεσίες, όπως τα σπήλαια για παράδειγµα, απλά δεν µπορούν δεχτούν την πληµµυρίδα των τουριστών χωρίς να αλλάξει το µικροκλίµα τους και να καταστραφούν οι βραχογραφίες τους. Ανάλογη επίδραση έχει και στη σύγχρονη πολιτιστική παραγωγή. Άµεσα µε την εµφάνιση µιας αγοράς, της οποίας η µεγάλη ζήτηση, µπορεί να µετατρέψει την καλλιτεχνική δηµιουργία σε βιοµηχανία σουβενίρ. Έµµεσα µε την εισαγωγή ξένων πολιτιστικών στοιχείων τα οποία, µπορεί βέβαια να γονιµοποιήσουν νέες δηµιουργικές δυνάµεις, µπορεί όµως και να εκτοπίσουν τις µορφές και τις ιδιαιτερότητες που δηµιουργούν την ταυτότητα κάθε τόπου. Όµως ο τουρισµός και ο πολιτισµός είναι καταδικασµένοι να ζήσουν µαζί για οικονοµικούς λόγους. Οι εκθέσεις αριστουργηµάτων µεγάλων ζωγράφων συγκεντρώνουν συνήθως γύρω στις επισκέπτες, µεγάλο µέρος τους είναι τουρίστες. Το Μητροπολιτικό Μουσείο Καλών Τεχνών της Νέας Υόρκης εισπράττει περίπου $ ετησίως, το µεγαλύτερο µέρος των εσόδων αυτών προέρχεται από τουρίστες. Ο πολιτισµός έχει ανάγκη τα έσοδα αυτά, τα οποία είναι και τα µόνα ή τα σηµαντικότερα για µερικούς τοµείς, όπως η πολιτιστική κληρονοµιά. Ο πολιτιστικός τουρισµός προκύπτει ήδη ως προσφορά και ζήτηση από τις δύο πλευρές. Οι κόσµοι του πολιτισµού και του τουρισµού προσεγγίζουν την ιδέα του πολιτιστικού τουρισµού από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Όλες οι τουριστικές δραστηριότητες δεν έχουν και πολιτιστική πλευρά αλλά και µερικές πτυχές του πολιτισµού δεν είναι αξιοποιήσιµες τουριστικά. Οι δύο τοµείς συχνά έχουν διαφορετικές ευαισθησίες, στόχους, σχεδιασµούς, αποφάσεις διαχείρισης και προσεγγίσεις για το περιεχόµενο και τη βελτίωση των πωλήσεων των προϊόντων τους. 3

4 Η «σκληροπυρηνική» πολιτιστική τακτική λέει: «θα επιδιώξουµε το άριστο µε όλες µας τις δυνάµεις και µετά θα το δώσουµε στο κοινό, όµως µην περιµένετε να τροποποιήσουµε αυτό που µε τόσο κόπο καταφέραµε για χάρη αυτών που προσπαθούν να το πουλήσουν ως τουριστικό προϊόν». Τέτοιες εντάσεις ανάµεσα στους δύο τοµείς είναι σε ένα βαθµό αναπόφευκτες, όµως ταυτόχρονα γίνεται αντιληπτή και στις δύο πλευρές η ανάγκη για συνέργια. Ένας σηµαντικός αριθµός επιτυχηµένων καλλιτεχνών έχει ασχοληθεί παράλληλα µε την τέχνη τους και µε τον επιχειρηµατικό και εµπορικό χώρο, συχνά προωθώντας τα προϊόντα της τέχνης αυτής για βιοπορισµό. Αντιστρόφως πολλοί τουριστικοί επιχειρηµατίες σε περιόδους κρίσης ή όταν επιθυµούν να διευρύνουν τις οµάδες του πληθυσµού στις οποίες απευθύνονται αντιλαµβάνονται πόσο περιοριστικός σε δυνατότητες είναι ο συνήθης τοµέας τουριστικών δραστηριοτήτων χωρίς το πολιτιστικό στοιχείο. Από τις δύο αυτές οµάδες ο πολιτιστικός τουρισµός θεωρείται ζωτικός για τους ίδιους αλλά και για την περαιτέρω ανάπτυξη των προσπαθειών τους. Ο πολιτισµός χρειάζεται τον τουρισµό και το αντίστροφο, γιατί ο πρώτος χρειάζεται χρηµατοδότηση των συχνά ελλειµµατικών και οικονοµικά ατελέσφορων προϊόντων του ενώ ο δεύτερος έχει ανάγκη την ποιότητα και τους ανοικτούς ορίζοντες που του εξασφαλίζουν οι πολιτιστικές δράσεις. Για να επιτευχθεί η συνεργασία αυτή, οι δύο τοµείς θα πρέπει να ορίζουν από κοινού τους σκοπούς τους και να ελαττώνουν τα σηµεία τριβής. Τα αιτήµατα είναι αναµενόµενο να κατευθύνονται από την πλευρά των τουριστικών επιχειρήσεων, που εκ των πραγµάτων έχουν πολύ συγκεκριµένους στόχους, µεγέθη και χρονοδιαγράµµατα προς τον περισσότερο «ελευθεριώδη» πολιτιστικό χώρο και να ζητούν συνεργασία ώστε να προκύψουν νέες ιδέες και προϊόντα που θα συνδυάζουν την καλλιτεχνική δηµιουργικότητα µε την αµείλικτη λογική της αγοράς. Πρακτικά θα πρέπει να λαµβάνονται υπ όψιν οι ανάγκες της άλλης πλευράς π.χ. ο µακροπρόθεσµος και ακριβής χρονικός προγραµµατισµός καλλιτεχνικών εκδηλώσεων που θα αξιοποιηθούν τουριστικά, ή η χωρίς συµβιβασµούς προστασία και ασφάλεια των αρχαιολογικών χώρων. Η συνέργια για να είναι επιτυχής πρέπει να µην περιορίζεται στο επίπεδο κορυφής αλλά να επεκτείνεται σε µεσαία και κατώτερα στελέχη έτσι ώστε αυτά να καταλάβουν ότι υπηρετούν ένα κοινό σκοπό. Στο διεθνές πλαίσιο ο τουρισµός και ο πολιτισµός είναι συχνά αρµοδιότητα των ίδιων υπηρεσιών συγκροτώντας Υπουργεία Πολιτισµού και Τουρισµού. Σε κάθε περίπτωση η συνέργια έχει τεθεί ως πρώτη προτεραιότητα µε ανάλογες ρυθµίσεις στην εκπαίδευση, µε πανεπιστηµιακά τµήµατα που ενοποιούν τους δύο γνωστικούς τοµείς καθώς και σεµινάρια η συνέδρια στα οποία επιδιώκεται η µετεκπαίδευση στελεχών από τους δύο χώρους ώστε να έλθουν σε επαφή µεταξύ τους και να µάθουν την οπτική της άλλης πλευράς. Γίνονται ακόµη εκδόσεις βιβλίων για τον πολιτιστικό τουρισµό και οι τουριστικές επιχειρήσεις επιδιώκουν να είναι χορηγοί πολιτιστικών γεγονότων. Από την άποψη αυτή το συνέδριο στο οποίο βρισκόµαστε είναι µια καίρια και χρήσιµη επιλογή. Ποιοι επιλέγουν τον Πολιτιστικό Τουρισµό Ένας ολοένα αυξανόµενος αριθµός επισκεπτών γίνονται ταξιδιώτες ειδικών ενδιαφερόντων που περιλαµβάνουν τις τέχνες, την πολιτιστική κληρονοµιά και άλλες πολιτιστικές δραστηριότητες, ως µία από τις πέντε κορυφαίες αιτίες για να ταξιδέψουν. 4

5 Οι πολιτιστικοί τουρίστες συνήθως είναι περισσότερο µορφωµένοι από τον µέσο όρο, σχετικά ευκατάστατοι µε καλή εργασία. Επιδιώκουν να µάθουν κάτι για την Ιστορία και τον πολιτισµό της χώρας προορισµού και να δοκιµάσουν τις ιδιαίτερες εµπειρίες που τους επιφυλάσσει µαζί µε την χαλάρωση και τη διασκέδαση. Τα χαρακτηριστικά αυτά προσιδιάζουν συχνότερα σε µεγαλύτερες ηλικίες. Όµως οι έρευνες που γίνονται στον τοµέα αυτό δεν έχουν δώσει ακόµη την τελική απάντηση. Φαίνεται πως η διαφορά του µέσου όρου ηλικίας των πολιτιστικών τουριστών από τον αντίστοιχο των υπολοίπων δεν είναι µεγάλη, ενώ σε κάποιες οµάδες νέων, η πολιτιστική διάσταση αποτελεί ιδιαίτερα ελκυστικό στοιχείο. Σύµφωνα µε έρευνα της Travel Industry Association of America που δηµοσιεύτηκε το 2002 και αφορά τις Ηνωµένες Πολιτείες το 65% των Αµερικανών ενηλίκων τουριστών σχεδίασαν µία τουλάχιστο πολιτιστική δραστηριότητα για τις διακοπές τους. Το 21% των τοπικών προσωπικών ταξιδιών για διασκέδαση ή δουλειά περιλαµβάνει µία ιστορική ή πολιτιστική δραστηριότητα. Ο όγκος των πολιτιστικών ταξιδιών αυξήθηκε κατά 10% από το Το 80% των πολιτιστικών τουριστών που πραγµατοποίησαν τα ταξίδια αυτά είναι ώριµοι µε παιδιά, αυτό που αποκαλούν οι Αµερικανοί «baby boomers». Οι ταξιδιώτες αυτοί σε µέσους όρους ξοδεύουν περίπου 38% περισσότερα, είναι 2 χρόνια µεγαλύτεροι και συνεπώς περισσότεροι από αυτούς συνταξιούχοι, έχουν λίγο µεγαλύτερο αριθµό πτυχιούχων µεταξύ τους, παραµένουν στον προορισµό σηµαντικά µεγαλύτερο χρονικό διάστηµα (50%) και επιλέγουν το αεροπλάνο σε σχέση µε άλλα µέσα λίγο περισσότερο από τους υπολοίπους. Το κύριο συµπέρασµα που µπορούµε να βγάλουµε από τα στοιχεία αυτά είναι ότι όσον αφορά τον Αµερικανό πολιτιστικό τουρίστα είναι είτε πλουσιότερος είτε προθυµότερος να ξοδέψει περισσότερα και να έχει ένα ανετότερο σε διάρκεια και κατά τη µετάβαση ταξίδι, µε άλλα λόγια ένας σαφώς καλύτερος πελάτης για τους επαγγελµατίες του χώρου. Οι νέες τάσεις που θα επηρεάσουν την τουριστική αγορά στο άµεσο µέλλον Θα επιχειρήσουµε να εντοπίσουµε τις κυριότερες τάσεις που θα καθορίσουν την εξέλιξη του τουρισµού τα επόµενα χρόνια και θα επηρεάσουν αναλογικά και τον πολιτιστικό τουρισµό. Θα περιοριστούµε σε επιγραµµατική αναφορά: -Αυξανόµενη καταναλωτική αφθονία στο υτικό τουλάχιστο κόσµο. Το πλαίσιο αυτό διευκολύνει την αναζήτηση ποιοτικού τρόπου ζωής και κάνει να φαίνεται λιγότερο δαπάνη πολυτελείας ένα ταξίδι µε πολιτιστικό περιεχόµενο. -Αυξάνεται ο αριθµός των συνταξιούχων που ζουν για πολλά χρόνια, σχετικά υγιείς, µε άφθονο ελεύθερο χρόνο για ταξίδια. -Ο ρόλος των γυναικών στην οικονοµία ανέρχεται. Συνήθως οι γυναίκες στις οικογένειες προγραµµατίζουν τις διακοπές. Θα πρέπει λοιπόν, να αναµένουµε περισσότερο «γυναικείες» επιλογές στον τουρισµό. -Μείωση του χρόνου ανάπαυσης για τα νέα, δυναµικά και οικονοµικά επιτυχηµένα κοινωνικά στρώµατα λόγω των αναγκών της επαγγελµατικής ζωής. Αυτό σηµαίνει ότι θα δοθεί µεγαλύτερη έµφαση στα µικρά ταξίδια, τις µικρές διακοπές, τις αποδράσεις του Σαββατοκύριακου, αντί των µεγάλων θερινών διακοπών µέχρι σήµερα. -Ταχύτατη τεχνολογική εξέλιξη στην πληροφορική και τις επικοινωνίες. Ο τουρισµός θα διευκολυνθεί αλλά µήπως γίνει εικονικός, «virtual»; -Θα αυξηθεί η ευαισθησία σε κοινωνικά και οικολογικά θέµατα ως συνέπεια της συνειδητοποίησης της συνύπαρξης στο «πλανητικό χωριό», ότι δηλαδή όλοι ζούµε στο ίδιο περιβάλλον και οι αλληλεπιδράσεις δεν αφήνουν κανένα σε αδιάφορη 5

6 ιδιωτεία. Είναι εύλογο να αναµείνουµε από τον τουρισµό να αξιοποιήσει τέτοιες αναφορές. Πως γίνεται ένας προορισµός ελκυστικότερος. Ο ρόλος του Πολιτιστικού Τουρισµού Όπως δείχνει η παρατήρηση και οι έρευνες που έχουν γίνει οι πολιτιστικοί τουρίστες δεν αναζητούν ένα ακόµη προορισµό στον οποίο δεν έχουν µέχρι τώρα επισκεφτεί αλλά ψάχνουν για εµπειρίες ή καλύτερα για την εµπειρία. Η ποιότητα, η αυθεντικότητα, η διακριτή ταυτότητα είναι λέξεις που χρησιµοποιήθηκαν επανειληµµένως για να περιγράψουν το κλειδί της επιτυχίας στον ανταγωνιστικό κόσµο του πολιτιστικού τουρισµού. Κακόγουστα, ψεύτικα, βιοµηχανικά αναπαραγόµενα γεγονότα, εκδηλώσεις και αξιοθέατα δεν µπορούν να σταθούν απέναντι στην κριτική των πολιτιστικών τουριστών που είναι όπως είδαµε κατά κανόνα µορφωµένοι, ώριµοι, καθόλου επιπόλαιοι αλλά υποψιασµένοι επισκέπτες. Είναι εύκολο µια καταρχάς καλή ιδέα π.χ. για την αναπαράσταση µιας ιστορικής εικόνας ή προσώπων να καταλήξει στο kitsch αν δεν γίνει µε επιστηµονική σοβαρότητα, συνέπεια και προσοχή. Η διακριτή ταυτότητα απαιτεί διαφορετικότητα και µοναδικότητα, η τυποποίηση µπορεί να είναι βολική για τη βιοµηχανική παραγωγή, όµως όχι µόνο δεν συνεισφέρει κάτι στις µικρές κλίµακες του πολιτιστικού τουρισµού αλλά τον καθιστά συγχρόνως λιγότερο ανταγωνιστικό. Η εικόνα µιας χώρας δεν είναι η καλύτερη δυνατή αν βασίζεται στα συνήθη στερεότυπα της µη ενηµερωµένης πολιτιστικά τουριστικής βιοµηχανίας και οπωσδήποτε ακατάλληλη για τον υποψιασµένο πολιτιστικό τουρίστα. Μια τέτοια εικόνα είναι συχνά υπεραπλουστευτική, επιτηδευµένα φολκλορική χωρίς αυθεντικότητα. Ενώ παρελθοντολογεί επιπόλαια και επιφανειακά αδυνατεί να αναδείξει την καθηµερινή πραγµατικότητα και την τρέχουσα ταυτότητα του τόπου. Είναι αντιπαραγωγικό να προβάλλει κανείς µια εικόνα που ακόµη και αν δεν είναι χαλκευµένη, όµως, δεν θα µπορέσει να τη συναντήσει ο πολιτιστικός τουρίστας. Η αποµάκρυνση από πρακτικές σαν αυτές δεν είναι εύκολη ακόµη και µε δεδοµένη την κατανόηση και τη βούληση από την πλευρά των επαγγελµατιών. Γιατί συχνά τα στερεότυπα είναι καλά εδραιωµένα στο µυαλό ακόµη και των πολιτιστικών τουριστών και χρειάζεται προσπάθεια από τις δύο πλευρές. Η διαφήµιση και το marketing απαιτούν σύντοµα και ξεκάθαρα µηνύµατα πράγµα που ευνοεί τις απλουστεύσεις και τα στερεότυπα. Στην Ολλανδία γίνεται µεγάλη συζήτηση για το αν οι τουλίπες είναι πλέον κάτι «πολυφορεµένο» και βαρετό για να συνδέεται µε την νέα εικόνα της χώρας ή είναι ένα κατοχυρωµένο σύµβολο µε αµείωτη αξία για το µέλλον. Οι δυσκολίες αυτές δεν είναι ωστόσο απαγορευτικές όταν ενεργοποιείται η δηµιουργικότητα και η φαντασία. Η διαφηµιστική εκστρατεία του ΕΟΤ για το 2002 που αξιοποιούσε πολιτιστικά φορτισµένες ελληνικές λέξεις (όπως ήθος, αθλητής κ.α.) που χρησιµοποιούνται και στην αγγλική γλώσσα σε συνδυασµό µε καλλιτεχνικές φωτογραφίες ελληνικών θεµάτων είναι ένα επιτυχηµένο παράδειγµα. Το παλιό και το καινούριο θα πρέπει να συνυπάρχουν αρµονικά στο συνολικό πολιτιστικό τουριστικό προϊόν. Η παράδοση, στην πιο γνήσια και αυθεντική της µορφή, χωρίς παραχαράξεις, αλλά και έξυπνα επιλεγµένα αξιοπρόσεκτα στοιχεία της σύγχρονης ζωής και της τέχνης. Στη Φινλανδία ένα από τα σηµεία εστίασης της προσοχής των τουριστών, ειδικά των Ιαπώνων, είναι τα κεντρικά γραφεία της Nokia. Ας µη ξεχνούµε ακόµη ότι πέραν της τέχνης των µουσείων και των πινακοθηκών υπάρχουν και οι σύγχρονοι καλλιτέχνες που δηµιουργούν εδώ και τώρα. 6

7 Όλοι οι τουρίστες ακόµη και όσοι έχουν πολιτιστικά ενδιαφέροντα θέλουν να διασκεδάσουν στο ταξίδι των διακοπών τους. Η σωστή αναλογία µεταξύ διασκέδασης και πολιτιστικής ψυχαγωγίας θα ξεκουράσει και θα ευχαριστήσει τον τουρίστα. Θα του δηµιουργήσει θετικές εντυπώσεις και συναισθήµατα, µε µακροπρόθεσµη προοπτική, που θα καταλάβουν προνοµιακή θέση στη µνήµη του. Η ενίσχυση της ελκυστικότητας του πολιτιστικού προορισµού επιβάλλει την οµαδοποιηµένη προσφορά: τα τουριστικά πακέτα. Όπως όλοι οι τουρίστες έτσι και οι πολιτιστικοί έχουν ανάγκη από ολοκληρωµένες επιλογές ενώ δεν διαθέτουν το χρόνο αλλά και το χρήµα, πέραν ενός σηµείου, που όπως είδαµε υπερέχουν, για µια πλήρως a la cart σύνθεση. Εδώ είναι άλλο ένα ευαίσθητο σηµείο που απαιτεί ισορροπία: ο πολιτιστικός τουρισµός δεν έχει προφανώς ανάγκη τα βασισµένα στα charters και τα µαζικά ξενοδοχεία φθηνά πακέτα που µεταφέρουν το βιοµηχανικό βορρά στο θερµό νότο για τις µεγάλες θερινές διακοπές. Όµως δεν µπορεί να είναι βιώσιµος αν δε συνδέσει σε πακέτο τη µεταφορά, τη διαµονή και περαιτέρω ένα σηµαντικό αριθµό πολιτιστικών προορισµών, διαδροµών και εκδηλώσεων, πάντοτε βέβαια, σε συνδυασµό µε εναλλακτικές επιλογές. Στο πλαίσιο αυτό εµφανίζεται η επιδίωξη για δικτύωση τόπων, εκδηλώσεων, φορέων και προσώπων που ασχολούνται µε τον πολιτιστικό τουρισµό. Ίσως να οφείλεται σε µία γενικότερη τάση που θεµελιώθηκε στις εξελίξεις στην πληροφορική και τις επικοινωνίες. Είναι γεγονός όµως, ότι η δικτύωση δηµιουργεί ευέλικτα και ανθεκτικά στις εξωτερικές κρίσεις και προκλήσεις συστήµατα πολύ περισσότερο βιώσιµα από τους µεµονωµένους προορισµούς, που µπορούν πολύ εύκολα να άγονται και να φέρονται από την επιτυχία στην αποτυχία. Στην Ολλανδία, ένα δίκτυο δηµοτικών αξιωµατούχων και διευθυντών τοπικών τουριστικών υπηρεσιών από 30 ολλανδικές πόλεις δηµιουργήθηκε πρόσφατα για να συνεργαστούν σε ένα φάσµα τουριστικών θεµάτων όπως τα πολιτιστικά γεγονότα, η αναµόρφωση των τοπικών τουριστικών γραφείων και η βελτίωση της πρόσβασης στα κέντρα των πόλεων. Η δικτύωση των αρχαιολογικών µουσείων και χώρων καθώς και των εκδηλώσεων µε θεσµικό ή άτυπο τρόπο είναι πάγια πολιτική του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισµού τα τελευταία χρόνια. Η δικτύωση επιτρέπει τη διατήρηση της ιδιαιτερότητας παράλληλα µε τη διασύνδεση αλλά και την ενίσχυση της προσφοράς έναντι µιας όλο και περισσότερο κατακερµατισµένης αγοράς που αντιµετωπίζει την οµογενοποίηση σαν κόκκινο πανί. Με άλλα λόγια ο συντονισµός των ενεργειών σε ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον είναι αναπόφευκτος, όµως πρέπει να γίνεται µε τρόπο ώστε να µην οµογενοποιεί τα προϊόντα, γιατί ένα από τα µεγαλύτερα κεφάλαια που διαθέτει ένας προορισµός είναι η ταυτότητά του. Η δικτύωση είναι µια επιτυχηµένα ισορροπηµένη επιλογή ανάµεσα στην αποµόνωση και στην ισοπέδωση. Η Πολιτιστική Πολυµορφία. Το κυρίαρχο µήνυµα της Τουριστικής Αγοράς Ας φανταστούµε ένα κόσµο στον οποίο όλοι λίγο πολύ θα ζούµε µε τον ίδιο τρόπο. Από µια ιδεολογική πλευρά δεν ακούγεται ιδιαίτερα άσχηµα. Ας το δούµε όµως, αναλυτικά: πως θα ήταν αν όλοι µιλάγαµε την ίδια γλώσσα (αγγλικά πχ), αν όλοι τρώγαµε τα ίδια περίπου φαγητά ακολουθώντας παράλληλα τις ίδιες συνήθειες γύρω από τη διατροφή (πχ τον «πολιτισµό» του fast food και της coca-cola), αν όλοι ακόµη περισσότερο σκεφτόµαστε µε τον ίδιο τρόπο και αν δεν συνδεόµαστε µε κάποια συγκεκριµένη εθνική και τοπική παράδοση αλλά είµαστε ζυµωµένοι από µια ακαθόριστη, γκρίζα πολιτισµική µάζα και δηλώναµε απλώς «πολίτες του κόσµου». 7

8 Πόσο ενδιαφέρον θα είχαν τέτοιοι άνθρωποι και πόσο ελκυστικές θα ήταν οι κοινωνίες τους; Γιατί να επισκεφτεί κάποιος τις χώρες τους αν δεν πρόκειται να συναντήσει τίποτα διαφορετικό σε κοινωνικό επίπεδο; Οι ερωτήσεις αυτές είναι ρητορικές και φαντάζοµαι ότι επιδέχονται µόνο αρνητικές απαντήσεις από τους περισσότερους από µας. Το πρόβληµα που περιγράφουν είναι το πρόβληµα της πολιτιστικής πολυµορφίας. Ένα πρόβληµα κεντρικό αν όχι το σηµαντικότερο για όσους ασχολούνται µε τα διεθνή πολιτιστικά θέµατα. Το πρόβληµα αυτό είναι κεντρικό γιατί ενώ ξεκινά από τον πολιτισµό, επεκτείνεται σε πολλές άλλες πτυχές της οικονοµικής και κοινωνικής ζωής ενώ τελικά θα καθορίσει σε µεγάλο βαθµό τις εξελίξεις στις κοινωνίες του µέλλοντος. Σήµερα, δεν βρίσκεται καµιά φωνή στον παγκόσµιο διάλογο που να µιλά εναντίον της διατήρησης της πολιτιστικής πολυµορφίας. Όλοι συµφωνούν ότι πρόκειται για ένα πλούτο ανάλογο µε τη βιοποικιλία που αξίζει το ενδιαφέρον και τις προσπάθειες για να επιβιώσει και να ανθίσει. Όµως, η ποικιλία δηµιουργήθηκε στο παρελθόν σε ένα περιβάλλον ασυνεχειών, φραγµών, περιορισµών, συνόρων, µε άλλα λόγια σε κλειστά συστήµατα που εκτρέφουν ιδιαιτερότητες, τοπικότητες και ταυτότητες. Μπορούµε σήµερα να επαναφέρουµε ένα τέτοιο περιβάλλον; Όλοι αυτοί πάντως που κόπτονται διεθνώς για την πολιτιστική πολυµορφία δεν είναι πρόθυµοι να θυσιάσουν ούτε στο ελάχιστο την οικονοµική ευηµερία που εξασφαλίζουν τα ανοικτά σύνορα στο εµπόριο, στη µετακίνηση εργαζοµένων και στο µαζικό τουρισµό προκειµένου να διατηρήσουν τις πολιτιστικές ταυτότητες. Σε γενικές γραµµές όποιος παρακολουθεί τη συζήτηση για την πολιτιστική πολυµορφία µάλλον τείνει προς την απαισιοδοξία. Μοιάζει εδώ να ισχύει η αρχή του «όταν δεν θες να αντιµετωπίσεις ένα πρόβληµα κάνε επιτροπές για να ασχοληθούν µ αυτό». Ο διάλογος συγκαλύπτει την ανάγκη για δράση και όλα αφήνονται να πάρουν το δρόµο της οµογενοποίησης. Μόνο µία πτυχή του προβλήµατος αφήνει ένα παράθυρο στην ελπίδα: η οικονοµική και αυτή αφορά και τον τουρισµό. Τη µέχρι τώρα συζήτηση για την πολιτιστική πολυµορφία πυροδότησαν και συντηρούν κράτη που θίγονται οικονοµικά από την οµογενοποίηση. Η ανάγκη να επιβιώσει µε προστατευτισµό και ενισχύσεις η γαλλική κινηµατογραφική βιοµηχανία έφερε στις συνοµιλίες για τη GATT αρχικά και στη συνέχεια στον Παγκόσµιο Οργανισµό Εµπορίου (WTO) το αίτηµα να θεωρηθεί το πολιτιστικό προϊόν ως ιδιάζουσας µορφής και σηµασίας ώστε να επιτραπεί κατ εξαίρεση η κρατική παρέµβαση για να προστατευθούν οι αδύνατες παραγωγές από την προέλαση της ασυναγώνιστης αµερικανικής. Είναι η «πολιτιστική εξαίρεση». Η εξαίρεση του πολιτιστικού προϊόντος, η ορθολογική προστασία της τοπικής πολιτιστικής παραγωγής και γενικότερα η διατήρηση ενός ρόλου για το κράτος σε ένα πλαίσιο καθολικά ελευθέρου εµπορίου είναι ζωτικοί παράγοντες όχι µόνο για τον πολιτισµό αλλά και για τον τουρισµό. Ο τουρισµός πρέπει να έχει να παρουσιάσει ιδιαιτερότητες, διαφορές, διακρίνουσες ταυτότητες. Σε ένα οµοιογενή κόσµο δεν θα υπάρχουν κίνητρα για ταξίδια. Στο «γενναίο νέο κόσµο» που έρχεται τίποτα δε θα είναι δεδοµένο. Αν όλοι κολυµπούν σε ένα οµοιόµορφο πολιτιστικό τέλµα και τα ταξίδια δεν παρουσιάζουν πια ενδιαφέρον τότε είναι εύκολο να αντικατασταθούν από τη φυγή στην εικονική πραγµατικότητα. Μπορεί να πρόκειται για «πραγµατικότητα» εντός πολλών εισαγωγικών, αλλά θα είναι πιο ενδιαφέρουσα από τον οµογενοποιηµένο πολιτιστικά κόσµο. 8

9 Αν αυτή είναι η πορεία των πραγµάτων τότε είναι εύλογο να αναµένει κανείς από τους ανθρώπους του τουρισµού να υποστηρίξουν την προσπάθεια για τη διατήρηση της πολιτιστικής πολυµορφίας. Σε πρακτικό επίπεδο ο τουρισµός θα πρέπει να επιδιώξει να θέσει όρια στη µαζική εισβολή προσώπων, πολιτιστικών στοιχείων και νοοτροπιών µε στόχο την ίδια την οικονοµική του επιβίωση. Ο στόχος δεν µπορεί πλέον να είναι οι αριθµοί αλλά η ποιότητα και η λιγότερη δυνατή επιβάρυνση του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος. Για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο χρειάζονται συντονισµένες προσπάθειες από τους ανθρώπους τόσο του πολιτισµού όσο και του τουρισµού ενώ και οι δύο πλευρές θα πρέπει να επιδιώξουν και να έχουν την κρατική αρωγή τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. 9