ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟΠΟΥΛΟΥ. Η Ζωγράφος Σοφία Λασκαρίδου ( )

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟΠΟΥΛΟΥ Η Ζωγράφος Σοφία Λασκαρίδου ( ) Μεταπτυχιακή Εργασία ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

2

3 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟΠΟΥΛΟΥ Η ζωγράφος Σοφία Λασκαρίδου ( ) Επιβλέπων καθηγητής: Α. Χαραλαµπίδης Ηµεροµηνία έγκρισης της εργασίας: Copyright Χριστίνα Γραµµατικοπούλου Η εγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το τµήµα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται τις γνώµες του συγγραφέα.

4 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟΠΟΥΛΟΥ Η ζωγράφος Σοφία Λασκαρίδου ( ) Copyright Χριστίνα Γραµµατικοπούλου Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση, αναπαραγωγή, ολική, µερική ή περιληπτική ή απόδοση κατά παράφραση ή διασκευή του περιεχοµένου της εργασίας µε οποιονδήποτε τρόπο, µηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο, χωρίς προηγούµενη γραπτή άδεια της συγγραφέως.

5 Στους γονείς µου Κωνσταντή και Αφροδίτη στην αδελφή µου Αρχοντία και στη γιαγιά Μαρίκα

6 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους ανθρώπους που µε βοήθησαν να ολοκληρώσω την εργασία αυτή: - Τον επιβλέποντα καθηγητή της εργασίας κ. Άλκη Χαραλαµπίδη, που µε καθοδήγησε σωστά στην επιλογή του θέµατος και µε βοήθησε µε τις γόνιµες υποδείξεις του καθ όλη τη διάρκεια της έρευνας και της συγγραφής. - Την καθηγήτρια κ. Ευθυµία Γεωργιάδου-Κούντουρα που µε βοήθησε κατά τη διάρκεια της βιβλιογραφικής αναζήτησης και τους καθηγητές κ. Ηλία Μυκονιάτη, Μιλτιάδη Παπανικολάου, Αντώνη Κωτίδη. - Τους συγγενείς της ζωγράφου κ. Ελισάβετ Βάλβη, κ. Εµµανουήλ Γουργιωτόπουλο, κ. Εύφη Λιβανού, κ. Αλκιβιάδη Μαργαρίτη, κ. Παντιά Μαργαρίτη, κ. Χρήστο Μαργαρίτη, κ. Γιάννη Μαργαρίτη για τη φιλοξενία στα σπίτια τους, την εµπιστοσύνη, την παροχή αρχειακού υλικού και κάθε δυνατής αρωγής στη µελέτη των έργων. - Τον κ. Στράτο Φωτόπουλο που µου άνοιξε το δρόµο για την έρευνα και µε βοήθησε µε τις εύστοχες παρατηρήσεις του πάνω στην τεχνοτροπία της Σ. Λασκαρίδου. - Τους συλλέκτες κκ. Κώστα Ασηµακόπουλο, Νίκο Γρηγοράκη, Ιωάννη Καραλίβανο, Βασίλη Κέκκερη, Γρηγόρη Κοσσυβάκη, Φώτη Κούσουλα, Γεώργιο Κουτσούκο, Παναγιώτη Λούρη, Άγγελο Λυµπερόπουλο, Νέστορα Μάτσα, Χάρρυ Περέζ, που µου άνοιξαν τα σπίτια τους και µου επέτρεψαν να µελετήσω τα έργα της ζωγράφου από κοντά. - Τους υπαλλήλους της Εθνικής Πινακοθήκης, του ήµου Καλλιθέας, της Πινακοθήκης του ήµου Καλλιθέας, του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου, της Πινακοθήκης του ήµου Αθηναίων, της Πινακοθήκης του ήµου Ιωαννίνων, του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευµάτων, της Εθνικής Τράπεζας, της Τράπεζας της Ελλάδος, του Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσού και του Λυκείου των Ελληνίδων που µου διέθεσαν πρόθυµα το χρόνο τους και µε βοήθησαν κατά τη συγκέντρωση του υλικού. - Την Ελίνα Καπετανάκη που µε φιλοξένησε κατ επανάληψιν στο σπίτι της στην Αθήνα και µου συµπαραστάθηκε καθ όλη τη διάρκεια του µεταπτυχιακού το Θανάση Κουρδούµπαλο, την Έλσα Ελευθεριάδου και τον Γιώργο Τσακιρέλλη και την οικογένειά του για τη ζεστή φιλοξενία και τη συντροφιά. - Την Όλγα Καραµητοπούλου που µοιράστηκε µαζί µου κάθε επιστηµονική και προσωπική ανησυχία και ήταν κοντά µου όλο αυτό τον καιρό την Αρετή Λεοπούλου για τη διαρκή ενθάρρυνση την Εύη Παπαδοπούλου και την Έλενα Βασδέκη για την πολύτιµη βοήθεια στην έρευνα την Ολυµπία Τσακιρίδου, τη Μαρώ Ανέστη και τους συµφοιτητές µου στο µεταπτυχιακό. - Το Γιώργο Αθανασιάδη για την πολύτιµη στήριξη και εµψύχωση τη ώρα Γουµπέρη για τη συντροφιά το Βαγγέλη Τζώρτζη για τη συµπαράσταση. - Περισσότερο απ όλους, την οικογένειά µου που µου έδινε πάντοτε τα κίνητρα για µάθηση, µε ενθάρρυνε σε κάθε πνευµατική αναζήτηση και µου παρείχε όχι µόνο τα υλικά µέσα για την ολοκλήρωση του µεταπτυχιακού αλλά και αµέριστη ηθική συµπαράσταση. Χριστίνα Γραµµατικοπούλου Ιανουάριος 2007

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ _Μια πρώτη επαφή µε τη Σοφία Λασκαρίδου. Προβληµατισµοί γύρω από την έρευνα και τη συγγραφή _ σελ.3 _Βασικοί σταθµοί στη ζωή της Σοφίας Λασκαρίδου _ σελ.4 Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ _Σχέση της δηµιουργίας της Σοφίας Λασκαρίδου µε το ζήτηµα της γυναικείας χειραφέτησης _ σελ.7 _«Η βασίλισσα του σπιτιού»: η θέση της γυναίκας στην ελληνική κοινωνία των αρχών του 20ού αιώνα _ σελ.7 _Γυναικεία εκπαίδευση και εργασία _ σελ.9 _Στερεότυπες αντιλήψεις γύρω από τη φύση και τον προορισµό της γυναίκας _ σελ.12 _«Η επαναστάτις γυνή»: Το φεµινιστικό κίνηµα από τα τέλη του 19ου αιώνα ως το Μεσοπόλεµο _ σελ.13 _Γυναικεία πρότυπα: η γυναίκα ως θέµα στην τέχνη _ σελ.17 _Η γυναίκα ως υποκείµενο στην τέχνη και το αίτηµα για καλλιτεχνική εκπαίδευση των γυναικών_ σελ.19 ΛΟΓΟΣ, ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΑ: Η ΥΠΟ ΟΧΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΣΟΦΙΑΣ ΛΑΣΚΑΡΙ ΟΥ _Θεωρητικό πλαίσιο και άξονες ανάλυσης _ σελ.25 _Η πρώτη µατιά: Η νεωτεριστική τεχνοτροπία ( περίπου) _ σελ.27 _Το σταθερό βλέµµα: Η αναζήτηση της ελληνικότητας στο τοπίο και την τέχνη ( περίπου) _ σελ.28 _Ένταξη σε στερεότυπα σχήµατα: το «ανδρικό» και το «γυναικείο» στο έργο της Λασκαρίδου ( περίπου) _ σελ.32 _Αιχµαλωτίζοντας τα βλέµµατα: η σαγήνη της εµφάνισης και της προσωπικότητας ( περίπου) _ σελ.33 _Καταξίωση: η ευρωπαϊκή υποδοχή αλλάζει το ελληνικό βλέµµα ( περίπου) _ σελ.35 _«Είσοδος εις τον χορόν των µαλλιαρών»: αντιδράσεις για τους τίτλους στη δηµοτική (1919) _ σελ.38 _Η καµπή στην υποδοχή της Λασκαρίδου: ευρεία αναγνώριση και ταύτιση µε την ακαδηµαϊκή τέχνη (1924-δεκαετία 1930) _ σελ.39 _Η πορεία προς τη µυθοποίηση: ένα πρόσωπο από το παρελθόν, η Σοφία Λασκαρίδου (δεκαετίες 1950 και 1960 έως σήµερα) _ σελ.41 _Χτίζοντας τον προσωπικό της µύθο: σελίδες αυτοβιογραφίας _ σελ.43 _Πηγή έµπνευσης: η Σοφία Λασκαρίδου µέσα από τα µάτια άλλων καλλιτεχνών και λογοτεχνών _ σελ.46 Η ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΣΟΦΙΑΣ ΛΑΣΚΑΡΙ ΟΥ _Προσέγγιση της καλλιτεχνικής δηµιουργίας της Σοφίας Λασκαρίδου _ σελ.51 _Χρόνος και εξέλιξη: Η διαµόρφωση του καλλιτεχνικού ιδιώµατος της Σοφίας Λασκαρίδου _ σελ.52 Α. ΤΟΠΙΟ _Γενικές κατευθύνσεις: Καλλιτεχνικές και ιδεολογικές επιρροές _ σελ.57 1

8 _Πανοραµικές και αποσπασµατικές εικόνες µε παραστατική διάθεση _ σελ.59 _Ατµόσφαιρα, φως και χρώµα: Από το πεδίο του παραστατικού στις παρυφές της αφαίρεσης _ σελ.61 _Η εµπειρία που γίνεται χρώµα: Τοπία όπου αποτυπώνεται το βίωµα και το συναίσθηµα _ σελ.66 _Ίδια θέα, άλλη θέαση: Η µατιά που αλλάζει µε το πέρασµα του χρόνου_ σελ.68 _Η πόλη _ σελ.70 _Από το γραφικό στο συµβολικό: Τοπίο µε ανθρώπινη µορφή _ σελ.71 Β. ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΜΟΡΦΗ _Γενικά χαρακτηριστικά _ σελ Σκηνές από την καθηµερινότητα _ σελ.77 _Ο κόσµος της υπαίθρου _ σελ.78 _Εξωτισµός: κοιτώντας µακριά _ σελ.81 _Οι ήχοι της πόλης: ο κόσµος του θεάµατος και η διασκέδαση _ σελ.82 _Ο άδηλος ερωτισµός: συναντήσεις ανδρών και γυναικών _ σελ.85 _Κεκλεισµένων των θυρών: ο κόσµος της γυναίκας _ σελ.86 _Γυναίκα και µουσική _ σελ Ιστορικές σκηνές _ σελ Προσωπογραφία _ σελ.92 _Συνοµιλώντας µε αγαπηµένα πρόσωπα _ σελ.92 _Από την όψη στο βάθος _ σελ.94 _Εικόνες καθιστών γυναικών _ σελ Γυµνό _ σελ.99 _Γυναικείο σώµα και φαντασία: Οριενταλισµός _ σελ.99 _Γυναικείο σώµα και καθηµερινότητα: Ιντιµισµός _ σελ.100 _Γυναικείο σώµα και µύθος: Συµβολισµός _ σελ.101 _Ανδρικό σώµα και ηρωισµός _ σελ.102 Γ. ΝΕΚΡΗ ΦΥΣΗ _Γενικά χαρακτηριστικά: Στατικές εικόνες µε εκφραστικές δυνατότητες _ σελ.104 _Βάζα µε λουλούδια _ σελ.104 _Επιτραπέζια _ σελ.105 ΕΠΙΛΟΓΟΣ _Συµπεράσµατα _ σελ.107 ΕΙΚΟΝΕΣ _ σελ.108 ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΚΘΕΣΕΩΝ _ σελ.181 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ _ σελ.220 ΥΠΟΓΡΑΦΗ ΣΟΦΙΑΣ ΛΑΣΚΑΡΙ ΟΥ_ σελ.224 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΡΓΩΝ ΣΟΦΙΑΣ ΛΑΣΚΑΡΙ ΟΥ_ σελ.226 ΕΡΓΑ ΠΟΥ ΛΑΝΘΑΣΜΕΝΑ ΑΠΟ Ι ΟΝΤΑΙ ΣΤΗ ΣΟΦΙΑ ΛΑΣΚΑΡΙ ΟΥ_ σελ.280 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ _ σελ.282 2

9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Μια πρώτη επαφή µε τη Σοφία Λασκαρίδου. Προβληµατισµοί γύρω από την έρευνα και τη συγγραφή «Οι κανόνες του παιχνιδιού: να τα µάθουµε όλα, να τα διαβάσουµε όλα, να τα πληροφορηθούµε όλα, και συνάµα να τα µεταχειρισθούµε έτσι ώστε να εξυπηρετήσουµε το σκοπό µας [ ]. Ν ακολουθήσουµε, ανάµεσα από χιλιάδες στοιχεία, την πραγµατικότητα των γεγονότων. Να προσπαθήσουµε να δώσουµε την κίνησή τους, τη ζωντανή ευκινησία τους, σ αυτά τα πέτρινα πρόσωπα. Όταν δυο κείµενα δε βεβαιώνουν το ένα το άλλο, όταν δυο ιδέες έρχονται σε αντίθεση µεταξύ τους, ν απολαµβάνουµε περισσότερο να τις φιλιώνουµε, παρά να βάζουµε τη µία να καταργεί την άλλη. Να βλέπουµε σ αυτές δυο διαφορετικές έδρες, δυο διαδοχικές καταστάσεις του ίδιου περιστατικού, µια πραγµατικότητα που είναι πειστική γιατί είναι σύνθετη, που είναι ανθρώπινη γιατί είναι πολλαπλή» 1 Κάνοντας το πρώτο βήµα σε ένα ανεξερεύνητο πεδίο, στο έργο της Σοφίας Λασκαρίδου, γίνεται άµεσα αντιληπτό πόσο µεγάλο µέρος από αυτό σκόρπισε, αλλοίωσε, βύθισε στη λήθη ο χρόνος που µας χωρίζει από αυτήν. Ξεκινώντας µε την πρόθεση «να τα µάθουµε όλα και να ακολουθήσουµε την πραγµατικότητα των γεγονότων», φανερώνεται εξ αρχής πόση περίσκεψη, επιµονή αλλά και τύχη χρειάζεται για να συγκεντρώσει κανείς τα κοµµάτια, να τα αναστηλώσει και να τα φέρει στην επιφάνεια. Αυτό που όµως αποκαλύπτεται µόνο µετά το πέρας αυτής της φάσης είναι ότι τελικά η εικόνα που προκύπτει ποτέ δεν είναι µία και σταθερή, αλλά αλλάζει διαρκώς, ανάλογα µε το πώς θα συναρµολογήσουµε τα κοµµάτια και ποια από αυτά θα επιλέξουµε να προβάλουµε ή να κρατήσουµε. Συρραφή και συγγραφή λοιπόν αποδεικνύονται άρρηκτα δεµένες. Αν και σε κάθε στάδιο της αναζήτησης του υλικού και της συγγραφής της εργασίας προσπάθησα να µην παρεκκλίνω από µια επιστηµονική µέθοδο µελέτης και τεκµηρίωσης, σε ό,τι αφορά την οργάνωση της δοµής αποφάσισα να ακολουθήσω τη λογική ενός µυθιστοριογράφου, που ξεκινάει από το περισσότερο γνωστό και αφήνει το άγνωστο για το τέλος µε τη διαδοχή αυτή άλλωστε αποκαλύφθηκαν τα στοιχεία και σε µένα κατά τη διάρκεια της έρευνας. Έτσι, µε άξονα τους προβληµατισµούς γύρω από τη θέση της γυναίκας στην περίοδο των αρχών του 20ού αιώνα, όπου συγκεντρώνεται το σηµαντικότερο µέρος της δράσης της Λασκαρίδου, θα οριστεί σε ένα εισαγωγικό κατ ουσίαν κεφάλαιο το κοινωνικοϊστορικό πλαίσιο που επέδρασε στη δηµιουργία της. Στη συνέχεια, θα δώσω βάρος στο πιο συχνό ερώτηµα που µου απευθυνόταν κατά τη διάρκεια της έρευνας: «Αυτή δεν είναι που», στερεότυπη φράση µε την οποία ο εκάστοτε ερωτών ζητούσε επιβεβαίωση για κάποιο περιστατικό της ζωής της, γνωστό από το ηµερολόγιό της και εµπλουτισµένο µε τη φαντασία του, ή για κάποια ανυπόστατη φήµη. Η Σοφία Λασκαρίδου λοιπόν ήταν 1 Marguerite Yourcenar, Αδριανού αποµνηµονεύµατα, (α έκδοση: Gallimard, 1972), µετάφραση Ιωάννας. Χατζηνικολή, Αθήνα 1975, σ

10 γνωστή. Όχι τόσο ως καλλιτέχνιδα, αλλά κυρίως ως προσωπικότητα που ήρθε σε ρήξη µε τους κοινωνικούς κανόνες της εποχής της. Θεώρησα ότι άξιζε να φωτιστεί η διαµόρφωση αυτής της µυθικής σχεδόν εικόνας, για τον επιπλέον µάλιστα λόγο ότι ήταν µοναδική για τα δεδοµένα της νεοελληνικής τέχνης. H αρχή της αναζητήθηκε στην υποδοχή του έργου της ζωγράφου και η τεκµηρίωση έγινε µε βάση τα δηµοσιεύµατα γύρω από αυτήν από το 1898 µέχρι σήµερα. Με τα δύο πρώτα κεφάλαια έκρινα ότι δηµιούργησα µια αρκετά στερεή βάση, ώστε να µπορέσει να σταθεί η ανάλυση του έργου της Λασκαρίδου χωρίς να παραβλεφθεί η σηµασία που είχε για την εποχή του, αλλά και χωρίς να υπονοµευτεί η αυταξία του. Σε αυτό το σηµείο της συγγραφής το πεδίο της δηµιουργίας της µου ήταν πλέον πολύ οικείο, αφού οι εικόνες των έργων είχαν γίνει πια κοµµάτι της καθηµερινής µου εµπειρίας, όµως αποδεικνυόταν εκτενέστατο: αν για κάθε εικόνα ήταν δύσκολο να επιλεχθεί τι άξιζε να αναφερθεί, η διαλογή των έργων που αποτέλεσαν τελικά µέρος της ανάλυσης ήταν ακόµα πιο δυσχερής. Γιατί µπορεί τα έργα της Λασκαρίδου να είναι συχνά άνισα, µε τα καλύτερα από αυτά να συµβαδίζουν χρονικά µε ορισµένα πολύ κατώτερα, ωστόσο δε θεώρησα αυτονόητο ότι η ζυγαριά έπρεπε πάντοτε να γέρνει προς τα πρώτα, αφού µια αντιπροσωπευτική εικόνα µου φαινόταν πιο τίµια από µια ωραιοποιηµένη. Έχοντας στη σκέψη µου το σύνολο της δηµιουργίας της µε ξεκάθαρα τα βασικά χαρακτηριστικά της, τα θέµατα, τις βασικές κατευθύνσεις, το ύφος, διάλεξα τα έργα που θα µιλούσαν πιο εύγλωττα για τα στοιχεία αυτά. Στη συνέχεια αναζήτησα εικόνες έργων και µικρά παραθέµατα από εφηµερίδες, τα αποµνηµονεύµατα της ζωγράφου κ.ά. που θα µε µετέφεραν στην εποχή της Σοφίας Λασκαρίδου, αλλά και µέσα στον εσωτερικό της κόσµο. Κάπως έτσι κατόρθωσα να βρεθώ «Με το ένα πόδι µου στη µελέτη, µε το άλλο στη µαγεία, ή, για να είµαστε ακριβέστεροι και δίχως µεταφορές, σ αυτήν τη συµπαθητική µαγεία που συνίσταται στο να µεταφέρεσαι νοερά µέσα στο εσωτερικό κάποιου άλλου ανθρώπου» 2. Βασικοί σταθµοί στη ζωή της Σοφίας Λασκαρίδου «Γεννήθηκα το Φεβρουάριο µήνα. Ήταν Απόκρια. Κάτω από τα παράθυρά µας έπαιζαν ακορντεόν. Χόρευαν και τραγουδούσαν στο δρόµο οι Μασκαράδες. Είπαν πως αυτό ήταν καλό προµήνυµα για µένα, µιας χαρούµενης ζωής» 3 Η Σοφία Λασκαρίδου γεννήθηκε το Φεβρουάριο του 1876 στην Αθήνα 4. Η µητέρα της ήταν η γνωστή παιδαγωγός Αικατερίνη Χρηστοµάνου και ο πατέρας της ο 2 Ό.π., σ Λασκαρίδου 1955, σ Η ίδια η Λασκαρίδου καθιέρωσε να αναφέρεται λανθασµένα ως ηµεροµηνία γεννήσεώς της το Όµως αυτό δεν ισχύει, γιατί όταν το 1880 η Αικατερίνη Λασκαρίδου πήγε να παρακολουθήσει µαθήµατα του φροεβελιανού συστήµατος στη ρέσδη (βλ. Σιδηρούλα Ζιώγου-Καραστεργίου, Η µέση εκπαίδευση των Κοριτσιών στην Ελλάδα , Αθήνα 1986, σ.177) η Σοφία ήταν ήδη σε νηπιακή ηλικία (βλ. Σ. Λασκαρίδου 1955, σσ ), βάσει της δικής της µαρτυρίας. Έτσι, καταρρίπτεται και η εκδοχή να γεννήθηκε το 1878, που απαντά στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια του 1926, αφού θα ήταν µόλις δύο χρονών και θα ήταν αδύνατον να θυµάται µε τόση λεπτοµέρεια τα γεγονότα που αφηγείται στο ηµερολόγιό της. Στον πίνακα Αλώνισµα Βρετάνη της Συλλογής Κουτλίδη (Ε.Π.Μ.Α.Σ.) σηµειώνεται ως χρονολογία γέννησης το 1876 µε την εκδοχή αυτή συµφωνεί και η µαρτυρία της ανιψιάς της ζωγράφου Χριστίνης Μαργαρίτη, όπως µου τη µετέφερε ο εγγονός της Χρήστος Μαργαρίτης. 4

11 Λάσκαρης Λασκαρίδης, πλούσιος έµπορος από την Τραπεζούντα και µαθητής του φιλοσόφου Θ. Καΐρη. Είχε δύο αδελφές, την κατά δεκαπέντε χρόνια µεγαλύτερη Μελποµένη και την κατά τέσσερα χρόνια µικρότερη Ειρήνη, που αργότερα υπήρξε η πρώτη που ασχολήθηκε µε την εκπαίδευση των τυφλών στην Ελλάδα. Παίρνοντας στοιχεία από τον ενθουσιώδη και αισιόδοξο χαρακτήρα της µητέρας της και το ερευνητικό, απαισιόδοξο πνεύµα του πατέρα της, η Σοφία απέκτησε έναν ψυχισµό που ταλαντευόταν ανάµεσα στα δύο άκρα: συνήθως µελαγχολική και µε πίστη στο µοιραίο, είχε ωστόσο µια ανατρεπτική αίσθηση του χιούµορ και µεγάλο δυναµισµό, ώστε να παίρνει την τύχη στα χέρια της, κάτι που οφειλόταν στην ανατροφή της: «Ήµουν απόλυτα ελεύθερη. Μεγάλωσα µε την απέχθεια του ψεύδους και της υποκρισίας. Είχα πάντα το θάρρος και την ευθύνην των πράξεών µου. Αλλά ο ιδιόρρυθµος χαρακτήρας µου, ήταν αδύνατο να συµµορφωθεί µε τις κοινωνικές συνθήκες της εποχής εκείνης, ώστε δεν ήταν δυνατόν να µην παρεξηγηθεί ο τρόπος ζωής µου» 5. Έτσι, από πολύ µικρή ηλικία ακολούθησε το πάθος της για τη ζωγραφική, συµµετέχοντας σε εκθέσεις ήδη από το 1897 και βγαίνοντας από το ατελιέ για να ζωγραφίσει στην ύπαιθρο, πάντοτε µε ένα ρεβόλβερ µαζί της για προστασία 6. Το 1900 έφυγε για ένα εξάµηνο στην Ευρώπη, όπου επισκέφθηκε τις πινακοθήκες διαφόρων πόλεων και παρακολούθησε µαθήµατα ζωγραφικής στο Παρίσι, στην ακαδηµία Julien και στα ατελιέ των Benjamin Constant και Jean Paul Laurens. Μετά το θάνατο του πατέρα της, ο οποίος δεν ενέκρινε την επιθυµία της για επαγγελµατική εκπαίδευση, εγγράφηκε στην Καλλιτεχνική Σχολή Κυριών της Εταιρείας των Φιλοτέχνων (1900). Ωστόσο, φαίνεται ότι δεν την ικανοποιούσε ως επίπεδο σπουδών, γι αυτό άρχισε να αναζητάει τον τρόπο να κατορθώσει να γίνει δεκτή από τη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, που ως τότε απαγόρευε τη φοίτηση στις γυναίκες. Χάρη σε ιδία δυναµική παρέµβαση κατόρθωσε να εγγραφεί το 1903 και να πάρει το πτυχίο της το , έχοντας ως καθηγητές τους Κ. Βολονάκη, Γ. Ροϊλό, Νικηφόρο Λύτρα, Γ. Ιακωβίδη, Οδ. Φωκά. Ένα χρόνο αργότερα, και ενώ η φήµη της στην Ελλάδα είχε απογειωθεί χάρη σε δεκάδες συµµετοχές σε οµαδικές εκθέσεις και ορισµένες ατοµικές, πήρε την υποτροφία του Μπόζειου Κληροδοτήµατος και πήγε στη Γερµανία για να συνεχίσει τις σπουδές της. Τον Ιούλιο φοίτησε σε µια σχολή ζωγραφικής υπαίθρου στο Dachau µε καθηγητή τον Von Haieck και λίγους µήνες αργότερα συνέχισε τις σπουδές της στο Μόναχο κοντά στους W. Thor και S. Hollósy. Παράλληλα παρακολούθησε µαθήµατα σύνθεσης από τους L. Putz και M. Feldbauer στη Σχολή Κυριών του Συλλόγου Καλλιτέχνιδων (Künstlerinnenverein). Επιπλέον, κατόρθωσε να διακριθεί συµµετέχοντας σε εκθέσεις και λαµβάνοντας τιµητικά βραβεία. Ωστόσο, το 1910 αισθανόταν πλέον ότι οι σπουδές της στο Μόναχο δεν είχαν να της προσφέρουν τίποτα περισσότερο και έπειτα από παρότρυνση ενός καθηγητή της ετοιµαζόταν να φύγει για το Παρίσι. Τα σχέδιά της αναβλήθηκαν όµως για κάποιους µήνες, όταν τον Απρίλιο έλαβε ένα απελπισµένο γράµµα από τον αγαπηµένο της Περικλή Γιαννόπουλο, µε τον οποίο είχαν σχέση από το 1899, και γύρισε στην Ελλάδα αποφασισµένη να µείνει µαζί του. Μόλις έφτασε πληροφορήθηκε τα νέα της αυτοκτονίας του και πάνω στη συντριβή της επιχείρησε να κάνει το ίδιο την πρόλαβε η µητέρα της την τελευταία στιγµή. 5 Λασκαρίδου 1960, σ Λασκαρίδου 1955, σ Η ηµεροµηνία εγγραφής δεν πρέπει να ταυτίζεται και µε την ηµεροµηνία έναρξης φοίτησης. Για τους προβληµατισµούς µου σχετικά βλ. σ.23 της παρούσας εργασίας. 5

12 Προσπαθώντας να γιατρέψει τα τραύµατά της, επέστρεψε και πάλι στο Μόναχο, για λίγο όµως. Ο Σεπτέµβρης του 1910 τη βρήκε στο Παρίσι να µοιράζεται το ίδιο ατελιέ µε την φίλη της Λένα Σκορδέλλη. Εκεί φοίτησε στην Académie de la Grande Chaumière, στο ατελιέ του L. Simon και της Ο. Bonáska ( ) και στην Académie Colarossi ( ) 8. Κατά τη διάρκεια της παραµονής της στο Παρίσι κατόρθωσε να εκθέσει έργα της στα Salon των Γάλλων Καλλιτεχνών και των Ανεξαρτήτων, λαµβάνοντας θετικότατα σχόλια από τους Γάλλους κριτικούς, και πραγµατοποίησε αρκετά ταξίδια στην Ευρώπη για να αντλήσει έµπνευση και θέµατα για τα έργα της. Το καλλιτεχνικό της έργο έχει ως πυρήνα του το τοπίο, ενώ σε µικρότερο βαθµό την απασχολεί και η ανθρώπινη µορφή. Μετά το θάνατο της µητέρας της το 1916 η Σοφία επέστρεψε στην Ελλάδα για να αναλάβει το ιδασκαλείο Νηπιαγωγών της Καλλιθέας, το οποίο είχε ιδρύσει η µητέρα της. Εκεί δίδαξε σχολική ιχνογραφία και ζωγραφική για 36 χρόνια το 1951 εξέδωσε το βιβλίο Σειρά σχολικής ιχνογραφίας και ζωγραφικής, όπου συνόψισε τη διδασκαλία της συστηµατοποιηµένα. Εξακολούθησε να ζωγραφίζει και να συµµετέχει σε εκθέσεις µέχρι το τέλος της ζωής της, αλλά µετά τη δεκαετία του 1930 πιο σπάνια, µε έργα περασµένων ετών ως επί το πλείστον. Το 1953 βραβεύτηκε από την Ακαδηµία των Αθηνών για το σύνολο της καλλιτεχνικής της δηµιουργίας. Το 1955 εξέδωσε το αυτοβιογραφικό βιβλίο Από το Ηµερολόγιό µου. Θύµησες και στοχασµοί όπου αφηγούνταν κυρίως τα χρόνια µαθητείας της στο Μόναχο και το Παρίσι πέντε χρόνια αργότερα ακολούθησε το Από το ηµερολόγιό µου. Συµπλήρωµα: Μια αγάπη µεγάλη όπου µιλούσε για τον έρωτά της µε το Γιαννόπουλο. Τα τελευταία χρόνια της ζωής της έζησε αποτραβηγµένη στο σπίτι της στην Καλλιθέα, δεχόµενη επισκέψεις µονάχα κάθε πρώτη Κυριακή του µήνα. Πέθανε λίγο πριν κλείσει τα ενενήντα, στις 13 Νοεµβρίου του Για τις σπουδές της και τους καθηγητές της κυριότερη πηγή ήταν τα δύο βιογραφικά σηµείωµατα στο Α.Σ.Λ., τα οποία συνέταξε η ίδια η ζωγράφος ορισµένες ηµεροµηνίες ωστόσο διαφοροποιούνται από το ένα στο άλλο. Έτσι, προσπάθησα να διασαφηνίσω ορισµένα σκοτεινά σηµεία της ζωής και της δράσης της Σοφίας Λασκαρίδου αντλώντας πληροφορίες από την προσωπική της αλληλογραφία, που βρήκα αποσπασµατικά σωσµένη στην κατοχή συγγενικών προσώπων. 6

13 Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ Σχέση της δηµιουργίας της Σοφίας Λασκαρίδου µε το ζήτηµα της γυναικείας χειραφέτησης «δεν του άρεσε του Πατέρα µου να εξασκήσω τη ζωγραφική ως επάγγελµα. Εκείνη την εποχή στην κοινωνική µας θέση δεν ταίριαζε τέτοια χειραφέτηση» 9 Το έργο και η δράση της Σοφίας Λασκαρίδου αποτελεί µια ψηφίδα στο µωσαϊκό της ελληνικής τέχνης του τέλους του 19ου και του πρώτου µισού του 20ού αιώνα. Η ζωή και η τέχνη της είναι άµεσα συνδεδεµένες µε το κοινωνικό πλαίσιο της εποχής, του οποίου η συνοπτική θεώρηση µπορεί να νοηµατοδοτήσει πτυχές του έργου και της δράσης της. Έτσι, προτού περάσω στον πυρήνα της εργασίας, θα σταθώ στις κοινωνικές συνθήκες, δίνοντας έµφαση στη θέση της γυναίκας στην ελληνική κοινωνία και την τέχνη της εποχής. Γιατί µπορεί η καλλιτεχνική δηµιουργία µιας γυναίκας να µη διαφοροποιείται από αυτήν των ανδρών συναδέλφων της αναζήτηση θεµάτων στην ύπαιθρο και στο δρόµο, σπουδές στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, παρουσίαση του έργου της σε εκθέσεις ατοµικές και οµαδικές η διαδροµή όµως που έπρεπε να ακολουθήσει για να καθιερωθεί επαγγελµατικά ήταν διαφορετική: έπρεπε να σπάσει το φράγµα των προκαταλήψεων που την ήθελαν αµόρφωτη και κλεισµένη στο σπίτι της. Η διαδροµή αυτή αξίζει να ιχνηλατηθεί, ώστε να δούµε τις αντιλήψεις που διαµόρφωσαν την προσωπικότητα της Σοφίας Λασκαρίδου και επηρέασαν το έργο της είτε δηµιουργώντας εµπόδια είτε ανοίγοντας δρόµους. «Η βασίλισσα του σπιτιού»: η θέση της γυναίκας στην ελληνική κοινωνία των αρχών του 20ού αιώνα «Η γυνή ως σύζυγος δεν είναι κυρία της ιδίας περιουσίας [ ]. Ισοβίως θεωρείται υπό του νόµου ανήλιξ και ανίκανος. Ως µήτηρ δεν έχει ουδέν δικαίωµα επί της ανατροφής και του µέλλοντος του τέκνου της. Ως πολίτις δεν δύναται να είναι κηδεµών ορφανών αλλ ούτε και να παρουσιασθή ως µάρτυς εις οιανδήποτε νόµιµον πράξιν» 10 Τα δύο φύλα στην ελληνική κοινωνία του τέλους του 19ου αιώνα κινούνταν µέσα στα αυστηρά πλαίσια που είχαν διαµορφωθεί µε την πάροδο των αιώνων και καθόριζαν τους ρόλους και τα δικαιώµατά τους. Την εποχή αυτή όµως οι πάγιες ως τότε δοµές αρχίζουν να µεταβάλλονται, συµπαρασυρόµενες από το ρεύµα της 9 Σοφία Λασκαρίδου: 1960, σ.22. Σηµ.: Τα παρατιθέµενα κείµενα αποδίδονται στο µονοτονικό σύστηµα, αλλά διατηρείται η ορθογραφία των λέξεων ως έχει. 10 «Και άλλαι επείγουσαι υπέρ των γυναικών µεταρρυθµίσεις», Εφηµερίς των Κυριών,

14 κοινωνικής αλλαγής και από τις διακηρύξεις του φεµινιστικού κινήµατος, που αµφισβήτησε έντονα τα στερεότυπα γύρω από τη φύση και τις δυνατότητες των γυναικών. Στην παραδοσιακή κοινωνία η γυναίκα υπόκειτο στην εξουσία του άντρα του πατέρα ή του συζύγου της. Κάθε απόκλιση από τους άγραφους κανόνες του κοινωνικού περιγύρου, που έλεγχε τις πράξεις της ανά πάσα στιγµή, µπορούσε να την εξοστρακίσει στο περιθώριο. Όµως, αν και άκαµπτο, το υπάρχον πλέγµα κοινωνικών σχέσεων τής έδινε µια µορφή ελευθερίας και ίσων δικαιωµάτων. Καθώς οι αγροτικές εργασίες απαιτούσαν τη συνεργασία µεταξύ των µελών της κοινότητας, οι γυναίκες είχαν την ευκαιρία να δηµιουργήσουν φιλίες µεταξύ τους κατά τη διάρκεια των εργασιών στο ύπαιθρο ή των νυχτεριών. Παράλληλα, η ισότιµη σχεδόν κατανοµή της δουλειάς µεταξύ των µελών της οικογένειας ενίσχυε την ενότητα µέσα σ αυτήν και αποτελούσε µια µορφή ισότητας. Στα τέλη του 19ου αιώνα ένα µεγάλο µέρος του αγροτικού πληθυσµού άρχισε να αποµακρύνεται από τις εστίες του και να µετακινείται προς τις πόλεις. Η αστικοποίηση του πληθυσµού και η εγκατάλειψη του παραδοσιακού τρόπου ζωής σήµαινε δραστικές αλλαγές για την οικογένεια η διαµορφωµένη ισορροπία ανάµεσα στα µέλη της κλονίστηκε και η θέση της γυναίκας υποβιβάστηκε ακόµα περισσότερο. Η ολοένα εντεινόµενη καταπίεση των γυναικών προκάλεσε φωνές διαµαρτυρίας που συντονίστηκαν στο φεµινιστικό κίνηµα. Η ζωή στην πόλη όριζε δύο αντίθετους πόλους δράσης για τα δύο φύλα: τη σφαίρα του δηµόσιου για τον άνδρα και τη σφαίρα του ιδιωτικού για τις γυναίκες. «Ο οίκος [ ] είναι το βασίλειον της γυναικός» 11, ένα βασίλειο κατ ευφηµισµόν: στην ουσία οι τοίχοι του σπιτιού ήταν τα όρια µέσα στα οποία ζούσε αποκλεισµένη. Οι γυναίκες της µεσαίας και της ανώτερης τάξης σπάνια έβγαιναν από το σπίτι ασυνόδευτες, ιδιαίτερα αν ήταν ανύπαντρες. Αν και µπορούσαν να συχνάζουν σε ζαχαροπλαστεία, σε θέατρα ή κοινωνικές εκδηλώσεις, έπρεπε να συνοδεύονται από το σύζυγο ή τον πατέρα τους. Μονάχα οι γυναίκες των χαµηλότερων κοινωνικών στρωµάτων έβγαιναν από το σπίτι για να εργαστούν, ενώ για τις υπόλοιπες το σπίτι ήταν ο χώρος της εργασίας, µιας εργασίας ολοένα και περισσότερο υποτιµηµένης. Καθώς η ένταξη των ανδρών στις παραγωγικές διαδικασίες της πόλης εισήγαγε στην αποτίµηση της δουλειάς δύο νέες παραµέτρους, το χρόνο και το χρήµα, οι γυναίκες, των οποίων ο ρυθµός εργασίας ακολουθούσε τις ανάγκες της οικογένειας τους και όχι κάποιο ωράριο, θεωρήθηκαν άεργες. Η γυναικεία «αεργία» προβάλλονταν επιδεικτικά από την αστική τάξη ως ένδειξη της οικονοµικής άνεσης του συζύγου ή του πατέρα. Έτσι, οποιαδήποτε πρακτική εργασία δηλαδή εργασία που εξυπηρετούσε κάποια από τις λειτουργικές ανάγκες του σπιτιού, όπως το πλύσιµο, το σιδέρωµα, το µαγείρεµα κτλ. έπρεπε να εξοβελίζεται µακριά από το βλέµµα του κοινωνικού περιγύρου 12. Η γυναίκα λοιπόν έπρεπε να προβάλλει την κοινωνική τάξη της οικογένειας µέσα από την απραξία και τον καλλωπισµό της, ώστε να δηµιουργεί προοπτικές για έναν πλούσιο γάµο για τον εαυτό της ή τα παιδιά της. Ο γάµος θεωρείτο µέσον κοινωνικής ανόδου, καθώς η προίκα που συνόδευε τη νύφη αποτελούσε για το γαµπρό µια ευκαιρία συσσώρευσης κεφαλαίου, µετέτρεπε όµως παράλληλα το γάµο 11 «Οι νόµοι µας και τα βασίλεια της γυναικός», Εφηµερίς των Κυριών, Στο άρθρο αυτό διαψεύδεται ο χαρακτηρισµός της γυναίκας ως βασίλισσας του σπιτιού. Αντίθετα, ο Μ. Γαλανός («Μόδα και χεριαφέτησις», Ανάπλασις, ετ.ζ, αρ.153, ) εµµένει στην άποψη ότι οι γυναίκες είναι: «του οίκου αι ιέρειαι και αι βασίλισσαι». 12 Βαρίκα, σσ και Reina Lewis, Gendering Orientalism, Race, Feminity and Representation, London 1996, σσ

15 σε οικονοµική συναλλαγή και εµπορευµατοποιούσε τις ανθρώπινες σχέσεις 13. Η προικοθηρία ήταν ένα κοινωνικό φαινόµενο της εποχής, κάτι που αντανακλάται και σε λογοτεχνικά κείµενα και θεατρικά έργα. Η προίκα ήταν ένας «φόρος» δυσβάσταχτος, έπρεπε όµως να καταβληθεί πάση θυσία ώστε να εκπληρώσει η γυναίκα αυτό που θεωρείτο ο προορισµός της και να αποφύγει η οικογένεια το όνειδος µιας άγαµης κόρης. Η «γεροντοκόρη» αποτελούσε αντικείµενο χλευασµού είναι χαρακτηριστικό ότι εµφανίζεται ως κωµικό πρόσωπο σε επιθεωρήσεις και σατιρικά κείµενα της εποχής. Η επιβίωσή της στηρίζονταν στο έλεος των συγγενών της, το οποίο ξεπλήρωνε βοηθώντας στις δουλειές του σπιτιού ή στην ανατροφή των παιδιών τους. Την κοινωνική περιθωριοποίηση βίωνε ακόµα εντονότερα µια γυναίκα που είχε πάρει διαζύγιο ένα προνόµιο που είχαν µόνο τα ανώτερα κοινωνικά στρώµατα την εποχή αυτή καθώς θεωρούνταν ύποπτη για ανηθικότητα 14 γι αυτό η ζωή της ελεγχόταν αυστηρά από τον πατέρα ή τον αδελφό της και γινόταν «παρίας της τότε σεµνοτύφου υποκριτικής κοινωνίας» 15. Ακόµα λοιπόν και έξω από το γάµο η γυναίκα δεν ήταν ελεύθερη να καθορίζει τη ζωή της. Οι παντρεµένες γυναίκες βρίσκονταν σε απόλυτη εξάρτηση από τους συζύγους τους, οικονοµική και νοµική 16. Αν και είχαν την ιδιοκτησία της περιουσίας τους, δεν είχαν το δικαίωµα να τη διαχειριστούν όπως ήθελαν. Μπορούσαν να διεκδικήσουν την κηδεµονία των παιδιών, αλλά σπάνια κατόρθωναν να την αποκτήσουν. εν είχαν καµία ανεξαρτησία απέναντι στο νόµο και δεν µπορούσαν να είναι µάρτυρες σε οποιαδήποτε νοµική πράξη 17. Στην ουσία θεωρούνταν από το νόµο ισοβίως ανήλικες και ανίκανες. Η «Βασίλισσα του σπιτιού» λοιπόν δεν απολάµβανε στην πραγµατικότητα κανένα προνόµιο στο «βασίλειό» της ακόµα και όταν είχε τα µέσα να είναι αυτάρκης, ο νόµος στεκόταν εµπόδιο στην ανεξαρτησία της. Την διαιώνιση αυτής της υποτέλειας στα άρρενα µέλη της οικογένειας εξασφάλιζαν οι υπάρχοντες περιορισµοί στην γυναικεία εκπαίδευση και εργασία. Γυναικεία εκπαίδευση και εργασία «Κρατήσατε στερρώς την αληθή σηµαίαν της πραγµατικής γυναικείας µορφώσεως εν Ελλάδι. Ζητήσατε να εργάζηται η Ελληνίς, αλλ εν τω αρµόζοντι δι αυτήν κύκλω.» 18 Στο γύρισµα του αιώνα, µόλις δύο στις δέκα γυναίκες είχαν στοιχειώδεις γνώσεις ανάγνωσης και γραφής 19. Αν και η πρωτοβάθµια εκπαίδευση ήταν υποχρεωτική, η απαγόρευση της συνδιδασκαλίας αγοριών και κοριτσιών το 1852 ουσιαστικά στερούσε από τα κορίτσια της επαρχίας τη δυνατότητα για µόρφωση, επειδή οι κοινότητες, οι οποίες ήταν υπεύθυνες για την ίδρυση σχολείων, δεν είχαν 13 Βαρίκα, σ Ό.π., σ Π.Σ. έλτα, Πρώτες ενθυµήσεις, σ Ε. Αβδελά, «Οι γυναίκες, κοινωνικό ζήτηµα», Χατζηιωσήφ Χ. (επιµέλεια), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, Ο µεσοπόλεµος (τ.β1), Αθήνα 2002 σ «Και άλλαι επείγουσαι υπέρ των γυναικών µεταρρυθµίσεις», ό.π., βλ.σηµ Ι. Καλογερόπουλος, «Αι Ελληνίδες», Οικογένεια, ετ.α, αρ.2, , σ Αβδελά 2002, σ.339. Σχετικά µε ποσοστά µαθητριών επί του συνόλου των µαθητών, τα προβλήµατα που αντιµετώπιζε η γυναικεία εκπαίδευση και το εκπαιδευτικό πρόγραµµα που θεωρείτο κατάλληλο για τις γυναίκες βλ. και «Γυναικεία Αγωγή», Εφηµερίς των Κυριών, Αρ.801, , σσ

16 την οικονοµική δυνατότητα για τη συντήρηση ξεχωριστών σχολείων για τα αγόρια και τα κορίτσια έτσι, έδιναν προβάδισµα στην εκπαίδευση των αγοριών και δεν ίδρυαν σχολεία θηλέων. Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα λοιπόν η εκπαίδευση των κοριτσιών είχε αφεθεί στην ιδιωτική πρωτοβουλία. Η µέση εκπαίδευση ήταν αποκλειστική µέριµνα ιδιωτικών παρθεναγωγείων µε ακριβά δίδακτρα, στα οποία φοιτούσαν τα κορίτσια της µέσης και ανώτερης τάξης όσα από αυτά δεν µορφώνονταν στο σπίτι µε ιδιαίτερα µαθήµατα ενώ για τις ασθενέστερες οικονοµικά µαθήτριες η πρόσβαση σ αυτήν γινόταν εφικτή µονάχα µε τη βοήθεια υποτροφιών. Για την πλειοψηφία των µαθητριών, των οποίων οι οικογένειες απολάµβαναν µια οικονοµική άνεση, το άνοιγµα στον επαγγελµατικό χώρο σπανίως αποτελούσε το ζητούµενο η επίδειξη της κοινωνικής θέσης της οικογένειας και η βελτίωση των προοπτικών γάµου ήταν οι κυριότερες επιδιώξεις. Έτσι, το εκπαιδευτικό πρόγραµµα αποσκοπούσε περισσότερο στη µόρφωση της µέλλουσας συζύγου και οικοδέσποινας: ξένες γλώσσες, µουσική, ζωγραφική, χορός, οικοκυρική ήταν τα κυριότερα µαθήµατα που διδάσκονταν στη µέση εκπαίδευση αντίθετα, τα σχολεία αρρένων ήταν προσανατολισµένα προς µια εκπαίδευση θεωρητική, µε έµφαση στην ελληνική γλώσσα και τα µαθηµατικά. Η διδασκαλία ορισµένων φιλολογικών µαθηµάτων στα κορίτσια θεωρείτο επιθυµητή, καθώς θα αφύπνιζε την εθνική συνείδηση στις µέλλουσες µητέρες, αλλά η εντρύφηση στη γραµµατική ή τα µαθηµατικά στο βαθµό που πραγµατοποιούνταν στα σχολεία αρρένων κρινόταν όχι µόνο άχρηστη, αλλά και επικίνδυνη για την υγεία τους 20. Η διαφορά των εκπαιδευτικών προγραµµάτων στα σχολεία αρρένων και θηλέων αποτελούσε το πρόσχηµα για τους ιθύνοντες που αρνούνταν στις γυναίκες την ανώτατη εκπαίδευση, όταν άρχισαν να την διεκδικούν στη δεκαετία του 1870 οι φόβοι τους για κατάλυση της ηθικής ήταν η πραγµατική αιτία. Αν και το 1890 εγγράφεται η πρώτη φοιτήτρια στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών 21, η Ιωάννα Στεφανόπολι, οι προκαταλήψεις απέναντι στη γυναικεία µόρφωση δεν φθίνουν: µέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα θεωρείται παράδοξη η εγγραφή των γυναικών σε σχολές εκτός της Ιατρικής και της Φιλολογίας, ενώ ο αριθµός των φοιτητριών κινείται σε διψήφια το πολύ νούµερα. Ο λόγος γι αυτό δεν είναι µόνο η αρνητικότατη υποδοχή των φοιτητριών από τους συµφοιτητές τους, οι οποίοι εκδήλωναν ανοιχτά τη δυσφορία τους για την παρουσία των γυναικών στον πανεπιστηµιακό χώρο 22, αλλά και το εξαιρετικά µικρό ποσοστό των γυναικών που είχαν πρόσβαση στην εκπαίδευση. Το ποσοστό αυτό αυξάνεται στις αρχές του αιώνα, όταν το κράτος αρχίζει να µεριµνά για τη γυναικεία εκπαίδευση το 1917 ιδρύονται τα πρώτα Ελληνικά Σχολεία και Γυµνάσια Θηλέων 23, γεγονός που περιορίζει το χάσµα στη δευτεροβάθµια 20 Βαρίκα, σσ και Φουρναράκη Ελένη, Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών, Ελληνικοί Προβληµατισµοί ( ), Αθήνα 1987, σσ Βλ. και παρακάτω, σ.13 και σηµ Ο αγώνας των γυναικών για Πανεπιστηµιακή Εκπαίδευση ήταν δύσκολος. Το 1884 εγγράφεται στη Φιλοσοφική η Σεβαστή Καλησπέρη, αλλά αναγκάζεται αµέσως να φύγει στο εξωτερικό για να σπουδάσει, καθώς οι αντιδράσεις ήταν µεγάλες (βλ. Μπίρη 1952, σσ.80-81). Το 1887 η 18χρονη Ελένη Παντελίδου αυτοκτονεί γιατί δε γίνεται δεκτή στην Ιατρική. Βλ. Ζώγια Χρονάκη, «Η Ελληνίδα τον 19 ο αιώνα», Καθηµερινή, ένθετο «Η Γυναίκα στη Νεοελληνική Τέχνη», σ.10. Επίσης, για την είσοδο της Ιωάννας Στεφανόπολι στη Φιλοσοφική Σχολή βλ. Μερτύρη Α., Η Καλλιτεχνική Εκπαίδευση των Νέων στην Ελλάδα ( ), Αθήνα 2000, σ.256 και Ζίωγου-Καραστέργιου Σιδηρούλα, Γυναίκες και Ανώτατη Εκπαίδευση στην Ελλάδα, Οι πρώτες φοιτήτριες στο Πανεπιστήµιο Αθηνών , Θεσσαλονίκη 1988, σ Λασκαρίδου 1955, σ.8: «τέλος έπαψαν και τα ανώνυµα γράµµατα που ελάβαινα µε τις τροµερές φοβέρες, ακόµη και ότι θα µου έριχναν βιτριόλι «στο ωραίο σου µουτράκι αν τολµήσεις να µπεις στο Πολυτεχνείο», έγραφε ένας αβρός φανατικός αντιφεµινιστής». 23 Σχολινάκη-Χελιώτη, σσ

17 εκπαίδευση των αγοριών και των κοριτσιών. Το ενδιαφέρον της πολιτείας για τη γυναικεία εκπαίδευση απέρρεε από την ανάγκη να στελεχωθεί ο δευτερογενής και τριτογενής τοµέας παραγωγής µε χαµηλά αµειβόµενο προσωπικό που είχε στοιχειώδεις γραµµατικές γνώσεις. Ως τις αρχές του 20ού αιώνα τα επαγγέλµατα που ήταν ανοιχτά στις γυναίκες ήταν περιορισµένα: οι ανειδίκευτες εργαζόµενες γίνονταν συνήθως υπηρέτριες ή εργάτριες, ενώ για τις µορφωµένες µοναδική διέξοδος σχεδόν ήταν το επάγγελµα της δασκάλας. Ο τοµέας αυτός ανοίχτηκε εύκολα στις γυναίκες, καθώς το παιδαγωγικό έργο θεωρείτο συµβατό µε τον κοινωνικό τους ρόλο, όµως ήδη από τη δεκαετία του 1870 η άσκησή του γινόταν ολοένα και πιο δυσχερής, καθώς το επάγγελµα είχε κορεστεί 24. Παρόλα αυτά, οι γυναίκες µε πνευµατικές και καλλιτεχνικές ανησυχίες εξακολουθούσαν να προσανατολίζονται προς τη διδασκαλία. Αξίζει να σηµειωθεί ότι οι σηµαντικότερες καλλιτέχνιδες της εποχής, συµπεριλαµβανοµένης και της Σοφίας Λασκαρίδου, άσκησαν για κάποια περίοδο της ζωής τους διδακτικό έργο. Μέχρι το Μεσοπόλεµο άνοιξαν στις γυναίκες ορισµένες θέσεις στο δηµόσιο τοµέα, ήταν όµως οι χαµηλότερες στην επαγγελµατική ιεραρχία και οι χειρότερα αµειβόµενες. Επιπλέον, θέση των γυναικών ήταν εξαιρετικά επισφαλής, καθώς σε περιόδους οικονοµικής κρίσης ήταν οι πρώτες που απολύονταν, ενώ σε πολλές υπηρεσίες, όπως στα τηλεφωνεία, τα τηλεγραφεία και την Εθνική Τράπεζα, ο γάµος θεωρείτο αιτία απόλυσης 25. Ακόµα όµως και όταν δεν επιβάλλονταν από τους κανονισµούς, οι περισσότερες γυναίκες άφηναν την εργασία τους µετά το γάµο, καθώς ο συνδυασµός γάµου και εργασίας ήταν κοινωνικά κατακριτέος. Σύµφωνα µε στοιχεία της επιθεώρησης εργασίας, πάνω από τις µισές εργάτριες το 1921 κυµαίνονταν ηλικιακά από 10 ως 19 ετών 26. Εν ολίγοις, οι ρυθµίσεις του αστικού δικαίου περισσότερο επιβεβαίωναν τα ισχύοντα παρά εξασφάλιζαν στις γυναίκες κάποια δικαιώµατα. Τα εργασιακά τους δικαιώµατα εξαρτιόνταν από ένα σώµα ρευστών ρυθµίσεων, που άλλαζαν ανάλογα µε τις ανάγκες της κάθε εποχής. Η αµοιβή τους παρέµενε σταθερά κάτω από το ήµισυ της αντίστοιχης ανδρικής για την ίδια εργασία εξάλλου ο µισθός τους εκλαµβανόταν ως απλό συµπλήρωµα στο οικογενειακό εισόδηµα. Παρά τις δύσκολες συνθήκες εργασίας, τη χαµηλή αµοιβή και την υποτίµηση των ικανοτήτων και της προσφοράς τους, η εργασία βοηθούσε έναν διαρκώς αυξανόµενο αριθµό γυναικών να αποκτήσει οικονοµική ανεξαρτησία, η οποία αποτελούσε το πρώτο βήµα για τη χειραφέτηση. Η αύξηση του αριθµού των εργαζόµενων γυναικών ήταν ραγδαία κατά τη δεκαετία του 1920, καθώς µε την έλευση των προσφύγων πλήθυναν οι γυναίκες που πρέπει να συντηρήσουν τον εαυτό τους ή την οικογένειά τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι την περίοδο αυτή το ένα τρίτο των εργαζόµενων γυναικών ήταν πρόσφυγες. Για τις εργαζόµενες γυναίκες η ανάγκη για επιβίωση αποδείχτηκε πολύ ισχυρότερη από τις κοινωνικές προλήψεις εναντίον τους και τις θεωρίες γύρω από τη «φύση» τους, που αφόριζαν τις εξωοικιακές ασχολίες. 24 «Αι εργαζόµεναι γυναίκες», Εφηµερίς των Κυριών, αρ.691, , σ.2: «να υποδείξωµεν όλας τας δυσκολίας, τας οποίας απαντά µία διδασκάλισσα διά να εξασφαλίση στάδιον, όπως δήποτε αξιοπρεπές. Τούτο διά πολλούς άλλους λόγους και ιδιαιτέρως διά την πληθώραν των διδασκαλισσών εν σχέσει προς τον αριθµόν των θέσεων» 25 Αβδελά 1992, σσ Έφη Αβδελά, Αγγέλικα Ψαρά, Ο φεµινισµός στην Ελλάδα του Μεσοπολέµου, Μια ανθολογία, Αθήνα 1985, σ Αβδελά 1992, σ

18 Στερεότυπες αντιλήψεις γύρω από τη φύση και τον προορισµό της γυναίκας «η µεν ψυχολογία, η φιλοσοφία καθόλου, ερευνήσασα τας ψυχικάς και ηθικάς ιδιότητας της γυναικός απεφήνατο περί του υποδεεστέρου ηθικού όλου της γυναικός η δε ιατρική ιδίως η Ανατοµική και η φυσιολογία συγκεκριµένως δεικνύουσι τούτο και επί του γυναικείου οργανισµού» 27 Ανάµεσα στη φεµινιστική ρητορική για χειραφέτηση του γυναικείου φύλου και στους αντιφεµινιστικούς µύδρους που προειδοποιούσαν για έκλυση των ηθών και κατάρρευση του κοινωνικού ιστού, σε περίπτωση που δίνονταν ίσα δικαιώµατα στις γυναίκες, βρίσκονταν οι θεωρίες που παρείχαν τα επιχειρήµατα στα δύο αντιµαχόµενα στρατόπεδα: οι θεωρίες γύρω από τη φύση των γυναικών. Τα κείµενα που αναλύουν τη φύση των γυναικών και θεµελιώνουν µε ψευδοεπιστηµονικά επιχειρήµατα τις πνευµατικές και σωµατικές τους δυνατότητες άρα και τα δικαιώµατα που έπρεπε να έχουν απαντούν πολύ συχνά σε ηµερολόγια, περιοδικά και εφηµερίδες των αρχών του 20ού αιώνα. Στα κείµενα αυτά περιγράφεται αρχικά η ανατοµία και η ψυχοσύνθεση των γυναικών και ακολουθούν αυθαίρετα συµπεράσµατα για τα εµπόδια που έθετε η ίδια η «γυναικεία φύση» στην υλοποίηση των γυναικείων διεκδικήσεων. ηλαδή καλλιεργούσαν την ιδέα ότι για την κοινωνική θέση των γυναικών ευθύνονταν οι ίδιες και όχι η κοινωνία που τις είχε θέσει στο περιθώριο. Η στέρηση των πολιτικών δικαιωµάτων, για παράδειγµα, θεµελιωνόταν µε το επιχείρηµα ότι «παν θήλυ διατελεί εις ανισόρροπο και έξαλλον πνευµατικήν κατάστασιν ωρισµένας ηµέρας εκάστου µηνός [και] είναι αδύνατον να ευρεθεί ηµέρα πνευµατικής ισορροπίας και ψυχικής γαλήνης όλων των θηλέων, ώστε την ευτυχήν εκέινην ηµέραν να ορίζονται αι εκάστοτε εκλογαί» 28. Ιατρικές µετρήσεις της εποχής πιστοποιούσαν ότι ο γυναικείος οργανισµός ήταν πιο πρωτόγονος σε σχέση µε τον ανδρικό και υπολείπονταν αυτού απ όλες τις απόψεις: οι αισθήσεις των γυναικών αποδεικνύονταν λιγότερο οξείες από τις ανδρικές, πράγµα που ταυτίζονταν µε ψυχική αναισθησία, υποκρισία, µίσος και σκληρότητα ακόµα και ο εγκέφαλός τους είχε βρεθεί ελαφρύτερος στις µετρήσεις, γεγονός που συνεπαγόταν περιορισµένες πνευµατικές δυνατότητες 29. Από την άλλη τούς αναγνωρίζονταν και αρκετά θετικά χαρακτηριστικά, που απέρρεαν από την ιδιότητά τους να τεκνοποιούν, η οποία αποτελούσε την πεµπτουσία της γυναικείας ύπαρξης. Η µητρότητα σφράγιζε τον ψυχισµό των γυναικών µε αγάπη και ανιδιοτέλεια. Έτσι, η αµοιβή των εργαζόµενων γυναικών ήταν κάτω από το ήµισυ της αντίστοιχης ανδρικής για την ίδια εργασία, καθότι θεωρείτο ότι η «ειρηνική φύση» τους συνεπαγόταν και µικρότερες οικονοµικές απαιτήσεις 30. Ο αποκλεισµός των γυναικών από διάφορα πεδία δράσης και νόησης, συµπεριλαµβανοµένης και της φοίτησης στη Σχολή Καλών Τεχνών, όπως θα δούµε παρακάτω, αποδίδεται στις 27 Σ. Ζερβουδάκης, «Η γυνή ιατρικώς εξεταζόµενη», Ηµερολόγιον Οικογενειακόν Άννας Σερουΐου 1899, σ «Ψήφος γυναικών», Νέα Ηµέρα, Ιωάννης Ν. Πηλίκας, «Συγκριτικαί µελέται: Ανήρ και γυνή, Πλεονεκτήµατα και µειονεκτήµατα των δύο φύλων», στο: Ελένη Σβορώνου, Μικρασιατικόν Ηµερολόγιον του έτους 1915, Σάµος 1915, σσ Αβδελά 1992, σ

19 περιορισµένες πνευµατικές τους δυνατότητες και στην ευαίσθητη ψυχοσύνθεση, που οφείλεται στο µητρικό ένστικτο. Η µητρότητα ανακηρύχθηκε οµόφωνα από υπέρµαχους και πολέµιους της γυναικείας χειραφέτησης σε αδιαµφισβήτητο αξίωµα, από το οποίο πήγαζαν όλες οι πνευµατικές και σωµατικές τους ικανότητες. Στις «επιστηµονικές» αυτές µελέτες δεν λείπουν οι προειδοποιήσεις προς τη γυναίκα που θα τολµήσει να υπερβεί τα όρια: «Η διανοητική υπερκόπωσις [ ] και η υποχρέωσις να συναγωνισθή το ισχυρόν φύλον, είναι επικίνδυνος και ολεθρία έτι δι αυτήν, διότι υπερβαίνει τας δυνάµεις της. Εκ του ανταγωνισµού τούτου θα εξέλθη φυσικώς εξασθενηµένη, εξηντληµένη δια την ζωήν» 31. Η προοπτική να εργαστούν οι γυναίκες παρουσιάζεται ακόµα πιο ζοφερή από τους πολέµιους της γυναικείας χειραφέτησης, καθώς θεωρούν ότι «θα µαράνη τα πνευµατικά και ηθικά ρωστήρια κέντρα του έθνους» 32. Οι φεµινιστές, από την άλλη, αντλούσαν επιχειρήµατα από µελέτες που υποστήριζαν τα αντίθετα γύρω από τη «φύση» των γυναικών, ώστε να θεµελιώσουν τις αξιώσεις τους για χειραφέτηση. Έτσι, σύµφωνα µε τον Jules Bois «Όλος ο οργανισµός της [γυναίκας], φυσιολογικός και πνευµατικός, είναι πληρέστερος, ποικιλότερος, λεπτότερος και παρουσιάζει πολύ εντελεστέρας ενεργείας από τον ανδρικόν» 33. ηλαδή η διαφορετικότητα της γυναίκας ούτε εδώ αµφισβητείται είναι όµως µια διαφορετικότητα που την καθιστά ανώτερη από τον άντρα. «Η επαναστάτις γυνή»: Το φεµινιστικό κίνηµα από τα τέλη του 19ου αιώνα ως το Μεσοπόλεµο «εν ήτο πλέον η ήρεµος κόρη µε την γλυκείαν µορφήν, µε την αφηρηµένην ολίγον έκφρασιν. Ήτο η επαναστάτις γυνή, η µη αναγνωρίζουσα το δικαίωµα εις τους άλλους να κανονίζουν το µέλλον και τον βίον της σύµφωνα προς τα κοινωνικάς απαιτήσεις και τας εις νόµους µεταβληθείσας παραδόσεις και προλήψεις» 34 Στη «φύση» της γυναίκας λοιπόν υπήρχε η τάση να ανάγεται ό,τι στην πραγµατικότητα προερχόταν από τον κοινωνικά καθορισµένο ρόλο της. Κατά την πρώτη περίοδο του φεµινιστικού κινήµατος, που διαρκεί από τα τέλη του 19ου αιώνα µέχρι τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού, οι γυναίκες δεν επιχείρησαν να ανατρέψουν τα στερεότυπα γύρω από τη διαφορετική «φύση» και τον «προορισµό» των δύο φύλων. ιεκδίκησαν όµως τα δικαιώµατα που θεωρούσαν ότι άρµοζαν στη φύση τους. Κατά την περίοδο αυτή, οι θέσεις των Ελληνίδων φεµινιστριών συνοψίζονται στη φράση «ισότητα στη διαφορά» 35. Το κυριότερο όργανο της φεµινιστικής προπαγάνδας ήταν η Εφηµερίδα των Κυριών της Καλλιρρόης Παρρέν, που εκδιδόταν για τρεις δεκαετίες ( ) Μ. Μωυσείδης, Ο χαρακτήρ και η µόρφωσις της Ελληνίδος, Κωνσταντινούπολις, 1913, σ Αύγ. Ζωγράφος, «Η γυνή εν τω παρελθόντι και εν τω ενεστώτι», Οικογένεια, έτ.α, αρ.15, , σ «Το γυναικείον ζήτηµα και ο Jules Bois», Εφηµερίς των Κυριών, Καλλιρόη Παρρέν, Η χειραφετηµένη, Αθήνα 1900, σ Αβδελά 2002, σ Η έµπνευση για την έκδοση και το περιεχόµενο του εντύπου, πρέπει να προήλθε από ανάλογα ευρωπαϊκά πρότυπα, όπως το Journal des desmoiselles και το English Woman s Journal, που εκδίδονταν στη Γαλλία και την Αγγλία αντίστοιχα ήδη από τη δεκαετία του 1850 και δηµοσίευαν 13

20 Μέσα στο έντυπο της γνωστής δηµοσιογράφου και συγγραφέα συναντούµε τις κυριότερες θέσεις των φεµινιστριών, οι οποίες επεδίωκαν αρχικά να νοµιµοποιήσουν τη στάση τους στα µάτια των ανδρών για την πλειοψηφία των οποίων η χειραφέτηση της γυναίκας ταυτιζόταν µε τον εξανδρισµό της και έπειτα να κερδίσουν την ελευθερία τους βήµα προς βήµα. Γι αυτό υιοθέτησαν µια µετριοπαθή εκδοχή του φεµινισµού και ζητούσαν να αποκτήσουν «σχετικήν τινα ελευθερίαν [ ] µιαν χειραφέτησιν [ ] λογικήν, µε µέτρον, ανάλογον προς την γυναικείαν φύσιν και την γυναικείαν ανατροφήν, η οποία στρεβλή και ελλιπής ως ήτο έως τότε, δεν είχε προετοιµάσει καταλλήλως την γυναίκα, δια τον αγώνα, όν εζήτει να αναλάβη» και δεν έκαναν λόγο «περί πολιτικής ψήφου της γυναικός» καθώς εκτιµούσαν ότι «µόνο µετά ένα αιώνα [ ] αι γυναίκες θα είναι εις κατάστασιν να λάβουν ευεργετικώτατα µέρος εις την πολιτικήν» 37. Προσπαθούσαν δηλαδή να καθησυχάσουν τους φόβους των αντρών ότι θα κλονιζόταν η κοινωνική ισορροπία και της εξουσίας ότι θα ανατρεπόταν το πολιτικό κατεστηµένο, ζητώντας σχετική ελευθερία και προβάλλοντας την ολοκλήρωση της χειραφέτησης σε ένα µακρινό και ακίνδυνο σηµείο στο µέλλον. Οι διεκδικήσεις των γυναικών κατά την πρώτη φάση του φεµινιστικού κινήµατος αφορούσαν το δίπολο εκπαίδευση-εργασία. Είχε γίνει εξ αρχής αντιληπτό από τις φεµινίστριες ότι το κοινωνικό [ ] σύστηµα [ ] στηρίζεται επάνω σε δύο άνισους τροχούς: σ ένα µορφωµένο, ελεύθερο άντρα και σε µια αµόρφωτη, ανελεύθερη γυναίκα» 38, δηλαδή ότι η ελευθερία ήταν στενά συνυφασµένη µε τη µόρφωση και ότι εξαρτιόταν άµεσα από αυτή. Έτσι, ξεκίνησαν τους αγώνες τους διεκδικώντας πρόσβαση στο εκπαιδευτικό σύστηµα και µόρφωση επί ίσοις όροις µε τους άντρες, προσβλέποντας στην άνοδο του πνευµατικού επιπέδου των γυναικών και στη βελτίωση των επαγγελµατικών προοπτικών τους. Η διεύρυνση των επαγγελµατικών οριζόντων ήταν άµεσα συνυφασµένη µε την χειραφέτηση, καθώς µια γυναίκα οικονοµικά ανεξάρτητη µπορούσε να ορίζει σε σηµαντικό βαθµό την προσωπική της ζωή. Προκειµένου να ριζώσει η φεµινιστική προπαγάνδα, οι γυναίκες προέβαλλαν τις διεκδικήσεις τους ως ωφέλιµες για το κοινωνικό σύνολο. Παρουσίαζαν τη χειραφέτησή τους ως παράγοντα πνευµατικής και ηθικής ανάτασης του άντρα 39. θέµατα για τα δικαιώµατα των γυναικών, τη γυναικεία εργασία, το γάµο, τη φιλανθρωπία, την τέχνη, καθώς και ποιήµατα και διηγήµατα. Για τα έντυπα αυτά βλ. και Reina Lewis, ό.π., βλ. σηµ.12, σσ Παρρέν, ό.π., βλ.σηµ.34, σ.45: Στο βιβλίο αυτό η παρρενική ηρωίδα, η Μαρία Μύρτου, προβάλλεται από τη συγγραφέα ως το πρότυπο της χειραφετηµένης γυναίκας, µε ιδέες που συνοψίζουν την ιδεολογία της συγγραφέα περί γυναικείας χειραφέτησης: Η ηρωίδα είναι µια ζωγράφος ανεξάρτητη, αυτάρκης και υπέρµαχος µιας µετριοπαθούς εκδοχής του φεµινισµού µετά το γάµο της, υποτάσσεται ως ένα βαθµό στη θέληση του συζύγου της, αλλά όχι χωρίς να προβάλει αντιστάσεις. Όταν βλέπει την ελευθερία της να απειλείται και την προσωπικότητά της να καταπιέζεται από αυτόν, επιλέγει να φύγει µακριά του και να αναλάβει µόνη της την ανατροφή του παιδιού που πρόκειται να φέρει στον κόσµο. εν έρχεται λοιπόν σε σύγκρουση µε το σύστηµα αφού δε νοείται να βιώσει τον έρωτα έξω από το γάµο, να υπερασπιστεί την ανεξαρτησία της, να έρθει σε διαµάχη µε τον άντρα της και την οικογένειά του και να απαιτήσει το σεβασµό τους, αντλώντας επιχειρήµατα από τις φεµινιστικές θεωρίες, τις οποίες κατέχει αλλά φεύγει από αυτό, προς ένα άλλο όπου η γυναίκα απολαµβάνει µεγαλύτερη ελευθερία (την Αµερική). 38 Α. Γαϊτάνου-Γιαννιού, «Είνε ελεύθερη η γυναίκα;», Ε. Σβορώνου., Μικρασιατικόν Ηµερολόγιον του Έτους 1917, Σάµος 1917, σ Κωστής Παλαµάς, «Η γυναίκα»: «Χαίρε! Γυναίκα εσύ! Αθηνά, Μαρία, Ελένη, Εύα, / Να η ώρα σου! Τα ωραία φτερά δυνάµωσε και ανέβα, / Και καθώς είσαι ανάλαφρη και πια δεν είσαι η σκλάβα, / Προς τη µελλόµενη άγια γη προτήτερα εσύ τράβα, // Κ ετοίµασε τη νέα ζωή, µιας νέας χαράς υφάντρα, / Κ ύστερα αγκάλιασε, ύψωσε και φέρε εκεί τον άντρα, / Και πλάσε την πρωτόπλαστην, ω αγάπη εσύ, αρµονία / Εσύ, ωµορφιά, σοφία εσύ, πειθώ και παρθενία!», Εφηµερίς των Κυριών, αρ.794, , 14

21 Επιπλέον, η «ελεύθερη γυναίκα» παρουσιάζεται ως «µήτρα µιας γενιάς µεγάλης, δηµιουργικής» 40, δηλαδή ως απαραίτητη προϋπόθεση για το όραµα καλύτερων µελλοντικών γενεών. Η «µήτρα» είναι η λέξη-κλειδί για τις φεµινίστριες, που ζητούνε καλύτερη εκπαίδευση και ίσα δικαιώµατα στο όνοµα της µητρότητας. Η χρονική συγκυρία το ευνοούσε όσο ποτέ άλλοτε. Ο πόλεµος του 1897 αναζωπύρωσε τον ελληνικό εθνικισµό και έδωσε νέα πνοή στη Μεγάλη Ιδέα, που από την ίδρυση του ελληνικού κράτους αποτελούσε την κυρίαρχη ιδεολογία στην πολιτική ζωή. Η υλοποίηση του οράµατος της επέκτασης της ελληνικής επικράτειας στις περιοχές της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας όπου ήταν έντονη η παρουσία του ελληνικού στοιχείου απαιτούσε και την συµβολή των γυναικών, που θα µεγάλωναν τα παιδιά, το µέλλον του έθνους. Έτσι, η µητρότητα φορτίστηκε ιδεολογικά, γεγονός που επέδρασε κατασταλτικά στους ενδοιασµούς όσων αντιτίθεντο στην µόρφωση των γυναικών και στην ανάληψη από αυτές ενός πιο ενεργού κοινωνικού ρόλου. Επιπλέον, η ανάγκη να δηµιουργηθούν οι προϋποθέσεις για την προσάρτηση των εδαφών µε ελληνόφωνο πληθυσµό επιφόρτιζε τις δασκάλες µε ένα σηµαντικότατο έργο: την διδασκαλία των ελληνικών στις «αλύτρωτες» περιοχές 41. Η ανάθεση στις γυναίκες ενός τόσο σπουδαίου έργου τις έδινε την αυτοπεποίθηση ότι ήταν τα υποκείµενα της πολιτικής ιστορίας και τις παρακινούσε για ακόµα σηµαντικότερες διεκδικήσεις. Από την άλλη όµως, ο ενστερνισµός των εθνικιστικών ιδεωδών από τους φεµινιστικούς κύκλους είχε ως αποτέλεσµα να αµβλυνθεί η δυναµικότητα των διεκδικήσεών τους. Έτσι, οι φεµινιστικοί σύνδεσµοι των αρχών του αιώνα γρήγορα στράφηκαν στη φιλανθρωπική δράση και αποµακρύνθηκαν από τους αρχικούς τους στόχους. Χαρακτηριστικό παράδειγµα είναι το Λύκειο Ελληνίδων, που ενώ ιδρύθηκε το 1911 µε σκοπό την «εξυπηρέτησιν της προόδου του φύλου των [γυναικών]» 42, προσανατολίστηκε εξ αρχής στην ανάδειξη του ελληνικού πολιτισµού και εγκλωβίστηκε σε εθνικιστικά ιδεώδη 43, εξασφαλίζοντας έτσι την επιβίωσή του κατά τη διάρκεια των πολιτικών κλυδωνισµών των επερχόµενων δεκαετιών. Παράλληλα, η υπέρµετρη προβολή του κεντρικού ρόλου της γυναίκας στην οικογένεια την εγκλώβιζε στα στερεότυπα του 19ου αιώνα, ενώ η παραδοχή των επιφανέστερων φεµινιστριών, όπως της Παρρέν, ότι δεν ήταν έτοιµες να ασκήσουν πολιτικά δικαιώµατα 44 αποτελούσε ουσιαστικά συναίνεση στον κοινωνικό τους υποβιβασµό. Αν και τα αιτήµατα της πρώτης φάσης του φεµινιστικού κινήµατος είχαν ξεθωριάσει µέχρι την αρχή του Α Παγκοσµίου Πολέµου σε εθνικιστικά ιδεώδη, ο δρόµος για τη χειραφέτηση είχε ανοίξει: ο χώρος της ανώτατης εκπαίδευσης και της µισθωτής εργασίας είχε πάψει να µονοπωλείται από τους άντρες. Έτσι, όταν το κίνηµα αναβίωσε µε ακόµα µεγαλύτερη ένταση κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέµου, οι ίσες ευκαιρίες στην εκπαίδευση και την εργασία θεωρούνταν πλέον αυτονόητες διεκδικήσεις αλλά όχι ακόµα κεκτηµένα δικαιώµατα γι αυτό η µεγαλύτερη έµφαση δόθηκε στον αγώνα για την κατοχύρωση των πολιτικών δικαιωµάτων. Οι γυναικείες οργανώσεις του Μεσοπολέµου συµφωνούσαν ως προς το στόχο, αλλά διαφωνούσαν ως προς τον τρόπο µε τον οποίο θα δινόταν αυτός ο αγώνας. Έτσι, το χάσµα ανάµεσα στις γυναίκες που ασπάζονταν τις συντηρητικές ή τις σ.3. Η υπογράµµιση δική µου. Η φιλογυνική στάση του Παλαµά είχε ως αποτέλεσµα να δηµοσιεύονται συχνά οι απόψεις του και τα ποιήµατά του στην Εφηµερίδα των Κυριών. Εδώ βλέπουµε πώς η χειραφετηµένη γυναίκα, η δηµιουργός µιας νέας ζωής (αναφορά στη µητρότητα ή και στην νέα κοινωνία όπου τα δύο φύλα θα είναι ίσα), ανυψώνει τον άντρα. 40 Α. Γαϊτάνου-Γιαννιού, ό.π., βλ. σηµ. 38, σ Βαρίκα, σ «Περί εγκρίσεως του Καταστατικού του Λυκείου των Ελληνίδων», Φ.Ε.Κ. αρ.51, Έφη Αβδελά, Αγγέλικα Ψαρά, ό.π., βλ. σηµ.25, σσ Καλλιρρόη Παρρέν, «ιατί δεν ζητώ ψήφον», Εφηµερίς των Κυριών, αρ.988, , σ.1. 15