Πολιτισμός και ψυχοπαθολογία:

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "Πολιτισμός και ψυχοπαθολογία:"

Transcript

1 Πολιτισμός και ψυχοπαθολογία: Επιπτώσεις στη συμβουλευτική και ψυχοθεραπεία με μετανάστες και τις οικογένειές τους Βασίλης Παυλόπουλος Τομέας Ψυχολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών Πανεπιστημιακή Παιδοψυχιατρική Κλινική Νοσοκομείου Παίδων «Η Αγία Σοφία», 19/2/2009

2 2 Διάγραμμα της παρουσίασης Εισαγωγή: πού είναι ο πολιτισμός στην Ψυχολογία; Η διαπολιτισμική προσέγγιση στη μελέτη της ψυχοπαθολογίας. Συμβουλευτική και ψυχοθεραπεία με μετανάστες και τις οικογένειές τους. Σύνοψη-συμπεράσματα, βιβλιογραφία, συμπληρωματικές πηγές.

3 Πού είναι ο πολιτισμός στην Ψυχολογία; 3

4 Πολιτισμός: «παραμελημένη» έννοια στην Ψυχολογία; 4 Οι παραπομπές σε μελέτες Κοινωνικής Ψυχολογίας που έγιναν εκτός Βόρειας Αμερικής-Δυτικής Ευρώπης-Αυστραλίας δεν ξεπερνούν το 2-3% στα διδακτικά συγγράμματα (Smith & Bond, 2005). Οι ψυχολογικές θεωρίες και έρευνες συχνά αποτέλεσαν «πειράματα στο κενό», δηλ. αγνόησαν τη συμβολή του κοινωνικο-πολιτισμικού πλαισίου στη νοηματοδότηση της συμπεριφοράς (Tajfel, 1972). Στις ΗΠΑ ζει περίπου το 5% του παγκόσμιου πληθυσμού και το 60% των ψυχολόγων! Πέραν της όποιας δυσκολίας για σαφή οριοθέτηση, ο πολιτισμός προϋπάρχει του ατόμου και είναι διάχυτος άρα δεδομένος. Όπως ο αέρας που αναπνέουμε, γίνεται αντιληπτός συνήθως όταν αποτελεί «πρόβλημα»!

5 5 Αντικείμενο της Διαπολιτισμικής Ψυχολογίας ΗΔΠ μελετά την ανθρώπινη συμπεριφορά σε συνάρτηση με το πολιτισμικό πλαίσιο, δηλ. πώς επηρεάζεται από αυτό και πώς το επηρεάζει (Triandis, 1980). Ερευνά τα οικουμενικά στοιχεία και το εύρος διακύμανσης των ψυχολογικών ιδιοτήτων. Ελέγχει τη δυνατότητα γενίκευσης των ψυχολογικών θεωριών και την ενδεχόμενη ύπαρξη πολιτισμικά συγκεκριμένων συνδρόμων. Πολιτισμικός σχετικισμός η βασική αρχή: οι χαρακτηριστικές μορφές συμπεριφοράς των ανθρώπινων ομάδων περιγράφονται ΧΩΡΙΣ να αξιολογούνται (Segall et al., 1996). Στον αντίποδα, ο εθνοκεντρισμός αξιολογεί αρνητικά τις πολιτισμικές διαφορές ερμηνεύοντάς τις ως απλές ανεπάρκειες.

6 6 Τι είναι πολιτισμός; Διαμορφώνεται μέσα από την αλληλεπίδραση των ανθρώπων με το περιβάλλον και αποσκοπεί στην προσαρμογή αν και μπορεί να περιέχει δυσπροσαρμοστικά στοιχεία! Περιλαμβάνει κοινά νοήματα (π.χ. γλώσσα, θρησκεία, αξίες) και αντανακλάται σε κοινές συμπεριφορές πρακτικές (π.χ. διατροφικές συνήθειες, κοινωνικά σενάρια, κοινωνική οργάνωση θεσμοί). Μεταβιβάζεται με τρόπο κάθετο (δηλ. από γενιά σε γενιά), οριζόντιο (δηλ. μεταξύ συνομηλίκων) ή πλάγιο (δηλ. διαμέσου θεσμών όπως η εκπαίδευση και τα ΜΜΕ), καθώς και μέσα από τις διεργασίες της επιπολιτισμοποίησης. (Triandis, 2007)

7 7 Τι ΔΕΝ είναι πολιτισμός; Η έννοια του πολιτισμού δεν ταυτίζεται με το επίπεδο της τεχνικής ανάπτυξης, της «προόδου» και «ευημερίας». Ο πολιτισμός δεν αποτελεί κατηγορική μεταβλητή. Μπορούμε να διερευνήσουμε «πολιτισμικά σύνδρομα» ή «πολιτισμικές περιοχές» ανάλογα με τις υπό μελέτη διαστάσεις (π.χ. αξίες) και το επίπεδο αφαίρεσης. Οι πολιτισμοί δεν είναι ομοιογενείς στο εσωτερικό τους (μύθος της συγχρονικής σταθερότητας). Επιπλέον, δεν είναι αμετάβλητοι (μύθος της διαχρονικής σταθερότητας). Όροι όπως: έθνος, κράτος, φυλή, κοινωνία δεν ταυτίζονται με την έννοια του πολιτισμού.

8 Εναλλακτικές (μη πολιτισμικές) υποθέσεις για την ερμηνεία των διαπολιτισμικών διαφορών 8 Μήπως οι πολιτισμικές ομάδες αποδίδουν διαφορετικό νόημα στην υπό μελέτη έννοια; Οι οδηγίες δεν έγιναν με τον ίδιο τρόπο κατανοητές; Η επίδραση του ερευνητή δεν ήταν ίδια; Το επίπεδο κινητοποίησης δεν ήταν το αναμενόμενο; Η εξοικείωση με τις συνθήκες των μετρήσεων δεν ήταν ίδια; Τα δείγματα δεν ήταν συγκρίσιμα; Τα ψυχομετρικά μέσα δεν ήταν ισότιμα; Οι κώδικες δεοντολογίας διαφέρουν ανάλογα με τις αξίες;

9 9 Η διαπολιτισμική προσέγγιση στη μελέτη της ψυχοπαθολογίας

10 10 Πολιτισμός και ψυχοπαθολογία DSM-IV (American Psychiatric Association, 1994): Γλωσσάριο πολιτισμικά σχετιζόμενων συνδρόμων Περίγραμμα για την πολιτισμική διατύπωση περίπτωσης «Ένας κλινικός που δεν είναι εξοικειωμένος με τις λεπτές αποχρώσεις του πολιτισμικού πλαισίου αναφοράς ενός ατόμου μπορεί να κρίνει λανθασμένα ως ψυχοπαθολογία εκείνες τις φυσιολογικές διακυμάνσεις στη συμπεριφορά, τις πεποιθήσεις ή την εμπειρία του ατόμου, οι οποίες είναι χαρακτηριστικές του συγκεκριμένου πολιτισμού του.» U.S. Department of Health and Human Services: Ο πολιτισμός «μετράει»! (2001, cf. Marsella & Yamada, 2007)

11 Πολιτισμική διακύμανση των ψυχικών διαταραχών ανάλογα με τη βιολογική διείσδυση και την πλαστικότητα της συμπεριφοράς (Marsella & Yamada, 2007) 11 βιολογική διείσδυση νευρολογικές διαταραχές ψυχωτικές διαταραχές διαταραχές του συναισθήματος φυσιολογική συμπεριφορά πολιτισμική διακύμανση

12 Ο πολιτισμός ως αιτιολογικός παράγοντας της ψυχοπαθολογίας 12 Ο πολιτισμός υπαγορεύει, μεταξύ άλλων: τους τύπους και τις παραμέτρους του περιβαλλοντικού και του ψυχοκοινωνικού στρες, τις στρατηγικές αντιμετώπισης και τους πόρους που αξιοποιούμε για να μετριάσουμε την αρνητική επίδραση του στρες, βασικές δομές της προσωπικότητας, όπως η αυτοαντίληψη και τα κίνητρα, τη γλώσσα, μέσω της οποίας αναγνωρίζουμε και οργανώνουμε τις αντιδράσεις μας απέναντι στην πραγματικότητα. την κοινωνική νόρμα σχετικά με την «ομαλή» και αποκλίνουσα συμπεριφορά, καθώς και την κυρίαρχη ιδεολογία για το τι είναι και πώς πρέπει να προσφέρεται η θεραπεία.

13 Πολιτισμός και ψυχοπαθολογία: ορισμένα ερευνητικά δεδομένα 13 Ηέκβαση της σχιζοφρένειας είναι πιο θετική στις μη βιομηχανικές κοινωνίες λόγω συνθηκών, όπως η ύπαρξη υποστηρικτικών δικτύων και η δυνατότητα εργασίας (Lin & Kleinman, 1988). Η κατάθλιψη είναι πιο συχνή στις Δυτικές χώρες λόγω των ενοχών, των ατομικιστικών αξιών και της αφηρημένης δομής της γλώσσας. Στην Ανατολή η θλίψη συχνά σωματοποιείται (Kleinman, 2004). Ορισμένα σύνδρομα περιγράφονται ως πολιτισμικά συγκεκριμένα εφόσον δεν εμπίπτουν εντός των συμβατικών συστημάτων ταξινόμησης όπως το DSM ή το ICD (Marsella, 2000). Η ψυχική υγεία ατόμων από εθνοτικές ομάδες αξιολογείται πιο θετικά όταν η διάγνωση γίνεται από θεραπευτές με παρόμοιο πολιτισμικό υπόβαθρο (Russell et al., 1996).

14 Οδηγίες του DSM-IV-TR (2000) για την ταξινόμηση των ψυχικών διαταραχών όταν τίθενται πολιτισμικά ζητήματα Πέντε τομείς που προτείνεται να διερευνηθούν διεξοδικά: η εθνοπολιτισμική ταυτότητα του πελάτη, οι πολιτισμικές ερμηνείες της διαταραχής του, οι πολιτισμικοί παράγοντες που σχετίζονται με το ψυχοκοινωνικό περιβάλλον του πελάτη και τα επίπεδα της λειτουργικότητάς του, πολιτισμικά στοιχεία της σχέσης μεταξύ θεραπευτή-πελάτη (π.χ. προβλήματα στην επικοινωνία ή διαφορές στην πρόσληψη του συμπτώματος λόγω πολιτισμικής απόστασης), συνολική πολιτισμική εκτίμηση της διάγνωσης και του τρόπου αντιμετώπισης. 14

15 15 Συμβουλευτική και ψυχοθεραπεία με μετανάστες και τις οικογένειές τους

16 Τρεις σημαντικές έννοιες στη διαπολιτισμική συμβουλευτική και ψυχοθεραπεία 16 Επιστημονική συνειδητότητα: είναι η ικανότητα του θεραπευτή να διατυπώνει υποθέσεις για την ψυχολογική κατάσταση του πελάτη (αντί να εξάγει πρώιμα συμπεράσματα προβάλλοντας τη δική του πολιτισμική εμπειρία με ακατάλληλο τρόπο). Πολιτισμική ενδυνάμωση: αποσκοπείναβοηθήσειτοάτομοώστενα αποκτήσει καλύτερη αίσθηση ελέγχου του περιβάλλοντος σε πρακτικά θέματα (π.χ. πρόσβαση σε κοινωνικές υπηρεσίες). Πολιτισμική ενσυναίσθηση: η ικανότητα του θεραπευτή να κατανοεί και να επικοινωνεί τα θέματα των πελατών του από τη δική τους πολιτισμική σκοπιά. (βλ. Γιωτσίδη & Σταλίκας, 2004)

17 17 Η μετανάστευση ως «διπλή» αναπτυξιακή πορεία Η επιπολιτισμοποίηση αφορά στις διεργασίες της διαπολιτισμικής επαφής (Berry, Sam & Berry, 2006). Συμπεριλαμβάνει ατομικούς και κοινωνικο-πολιτισμικούς παράγοντες, οι οποίοι είτε προϋπάρχουν είτε αναδύονται κατά τη διάρκεια της επαφής. Μελετά την προσαρμογή: ψυχολογική, ψυχοκοινωνική, οικονομική... Επιπλέον, η επιτυχής προσαρμογή των μεταναστών αναφέρεται το βαθμό που κατακτούν βασικούς αναπτυξιακούς στόχους, όπως αυτοί εξειδικεύονται στο συγκεκριμένο οικολογικό-πολιτισμικό πλαίσιο (Masten, Burt, & Coatsworth, 2006). Όμως, τι γίνεται όταν καλούμαστε να αξιολογήσουμε το επίπεδο επάρκειας ατόμων από διαφορετικά πολιτισμικά πλαίσια (π.χ. τα μεταναστόπουλα στο σχολείο);

18 18 Στρατηγικές επιπολιτισμοποίησης των μεταναστών Σύναψη σχέσεων με μέλη της ευρύτερης κοινωνίας + Διατήρηση πολιτισμικής ταυτότητας αφομοίωση περιθωριοποίηση + εναρμόνιση διαχωρισμός (Berry, 1997, 2006)

19 Στρατηγικές επιπολιτισμοποίησης σε σχέση με το επίπεδο σωματικής και ψυχικής υγείας 19 Εναρμόνιση: χαμηλός βαθμός επιπολιτισμικού στρες, υψηλό υποκειμενικό αίσθημα ευεξίας. Αφομοίωση: υψηλό επίπεδο νευρωτισμού (ευαλωτότητα σε διαταραχές συναισθήματος). Διαχωρισμός: υψηλός νευρωτισμός, υψηλός ψυχωτισμός (εχθρική διάθεση, ευαλωτότητα στην ψύχωση). Περιθωριοποίηση: προβλήματα ταυτότητας, πιο συχνές καρδιακές διαταραχές. Ωστόσο, τα παραπάνω εξαρτώνται από την αμοιβαία προσαρμογή των διομαδικών σχέσεων. (Berry, 1997, 2006)

20 (Berry, 2003) Σημαντικές κοινωνικές παράμετροι για την έκβαση της επιπολιτισμοποίησης Διαφορετικότητα: υπάρχουν άλλες πηγές διαφοροποίησης εντός του συγκεκριμένου πολιτισμού (π.χ. τοπικές κουλτούρες); Αντιλήψεις για την ισότητα: οι διαφορές αντιμετωπίζονται υπό το πρίσμα της ισοτιμίας ή της ιεραρχίας; Συμμόρφωση: σε ποιο βαθμό τα άτομα τείνουν να ευθυγραμμίζονται με την κοινωνική νόρμα; Επίπεδο ευημερίας: κατά πόσο είναι εφικτή είναι η κάλυψη βασικών βιοτικών αναγκών; (π.χ. μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα) Αντιλήψεις για το χώρο: πώς ρυθμίζεται η διαπροσωπική απόσταση; πόσο συχνή είναι η σωματική ή η οπτική επαφή στην επικοινωνία; Αντιλήψεις για το χρόνο: πόσο σημαντική θεωρείται η ακρίβεια στην τήρηση πλάνων; οι άνθρωποι αναλαμβάνουν πολλαπλούς ρόλους; 20

21 21 Παιδιά και έφηβοι: μια ιδιαίτερη ομάδα μεταναστών Ακούσια μετανάστευση: τα παιδιά και οι έφηβοι σπάνια συμμετέχουν στη λήψη απόφασης της οικογένειας για μετακίνηση. Βρίσκονται σε σύγχυση όσον αφορά τους πραγματικούς λόγους και τα κίνητρα της μετανάστευσης. Αντιμετωπίζουν τη διελκυστίνδα ανάμεσα στην πίεση για πολιτισμική διατήρηση (από τη μεριά της οικογένειας), αφενός, και για πολιτισμική αφομοίωση (από τη μεριά του σχολείου), αφετέρου. Συχνά αναλαμβάνουν ρόλους ενηλίκων (π.χ. συνεννόηση με φορείς) που τους φέρνουν σε σύγκρουση με τους γονείς. Καλούνται να αντεπεξέλθουν σε κρίσιμες αναπτυξιακές αλλαγές, αλλά συγχρόνως έχουν και περισσότερες ευκαιρίες από τους γονείς για να προσαρμοστούν επιτυχώς. Δεύτερη γενιά: μετανάστες ή γηγενείς;

22 22 Παιδιά και έφηβοι μετανάστες στην Ελλάδα Ποσοστό παιδιών κάτω των 14 ετών: 25% για τους μετανάστες, 19% για τους γηγενείς (Μπάγκαβος, 2003). Ποσοστό μεταναστών στα σχολεία: >8% (ΚΕΕ, 2005). Το ποσοστό αυτό μειώνεται από το Δημοτικό (8,6%), στο Γυμνάσιο (6,9%) και στο Λύκειο (3,2%) (Γκότοβος & Μάρκου, 2003). Η σχολική επίδοση των Αλβανών μαθητών στο Λύκειο «ισοφαρίζει» ή και ξεπερνά την επίδοση των γηγενών (Σκούρτου & συν., 2004). Οι μετανάστες έφηβοι εμφανίζουν χαμηλότερο επίπεδο προσαρμογής στον ψυχοκοινωνικό τομέα, αλλά όχι και στον ψυχολογικό (βλ. Motti- Stefanidi et al., Kolaitis et al., 2003). Οι μετανάστες μαθητές στην Ελλάδα αντιμετωπίζουν ένα αφομοιωτικό εκπαιδευτικό σύστημα και κρούσματα προκατάληψης σε βάρος τους (Δαμανάκης, Dimakos & Tasiopoulou, 2003).

23 23 Παρεμβάσεις σε παιδιά και εφήβους μετανάστες Τέσσερις βασικοί άξονες (βλ. García Coll & Szalacha, 2004): Εκμάθηση γνώσεων και δεξιοτήτων που αφορούν τη χώρα υποδοχής αλλά ΚΑΙ τη χώρα προέλευσης (π.χ. γλώσσα, συμβολικοί πόροι). Στρατηγικές ερμηνείες του κοινωνικού περιβάλλοντος με πολιτισμικά λειτουργικούς όρους (π.χ. κοινωνική αλληλεπίδραση, διαπροσωπικές σχέσεις). Ανάπτυξη πολλαπλών όψεων της ατομικής ταυτότητας, οι οποίες συμβάλλουν στη δημιουργική αντιμετώπιση της στερεοτυπικής απειλής και του κοινωνικού στίγματος (π.χ. τρόποι χειρισμού των κοινωνικών κατηγοριών). Ενεργοποίηση-εμπλοκή ΚΑΙ των γηγενών συνομηλίκων, όχι μόνο των μεταναστών παιδιών και εφήβων.

24 24 Παρεμβάσεις σε οικογένειες μεταναστών Ορισμένες βασικές αρχές (βλ. García Coll & Szalacha, 2004): Εκμάθηση γνώσεων και δεξιοτήτων που αφορούν τη χώρα υποδοχής (π.χ. γλώσσα, κοινωνικές δεξιότητες) και το γονεϊκό ρόλο. Ενίσχυση της συνεργασίας της οικογένειας με το σχολείο και την κοινότητα μέσα από την υιοθέτηση ευέλικτων και δημιουργικών τρόπων επικοινωνίας. Κατανόηση των «εθνοθεωριών» των γονέων για την ανάπτυξη, αποφόρτιση από την πίεση για συμμόρφωση με ένα συγκεκριμένο πολιτισμικό πρότυπο ανατροφής των παιδιών. Προσοχή στην ταυτόχρονη ύπαρξη πολλαπλών πηγών αντιξοότητας στην οικογένεια (π.χ. υποβάθμιση του κοινωνικού status των γονέων, χαμηλό οικονομικό επίπεδο, ανεργία, απουσία ενός γονέα, κ.ά.).

25 Συμπεράσματα 25

26 26 Σύνοψη Ηαναγνώριση των πολιτισμικών διεργασιών στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς διευρύνει τις δυνατότητες κατανόησης της ψυχοπαθολογίας ως αντίδρασης σε μη επιτυχή προσαρμογή. Η διαπολιτισμική μεθοδολογία προσφέρει τεχνικές για πιο έγκυρη μέτρηση, αξιολόγηση και αντιμετώπιση της δυσλειτουργικής συμπεριφοράς. Η συμβουλευτική και η ψυχοθεραπεία με οικογένειες μεταναστών χρειάζεται να λειτουργούν σε πολλαπλά επίπεδα (ατομικό, ομαδικό), πλαίσια (σχολείο, οικογένεια, κοινότητα) και σημεία αναφοράς (ανάπτυξη, επιπολιτισμός). Επίσης, είναι σκόπιμο να ενεργοποιήσουν τον γηγενή πληθυσμό (οικογένειες και συνομηλίκους).

27 Βιβλιογραφία: (Δια)πολιτισμική ψυχολογία 27 Segall, M., Dasen, P., Berry, J., & Poortinga, Y. (1996). Διαπολιτιστική Ψυχολογία (2η έκδ.) (επιμ. ελλην. έκδ.: Δ. Γεώργας). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα (έτος πρωτότυπης έκδοσης: 1990). Smith, P., & Bond, M. (2005). Διαπολιτισμική Κοινωνική Ψυχολογία (επιμ. ελλην. έκδ.: Α. Παπαστυλιανού). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα (έτος πρωτότυπης έκδοσης: 1997). Tajfel, H. (1972). Experiments in a vacuum. In J. Israel, & H. Tajfel (Eds.), The context of Social Psychology: A critical assessment (pp ). London: Academic Press. Triandis, H. (1980). Introduction. In H. Triandis & W. Lambert (Eds.), Handbook of Cross-Cultural Psychology (Vol. 1, pp. 1-14). Boston, MA: Allyn & Bacon. Triandis, H. (2007). Culture and Psychology: A history of the study of their relationship. In S. Kitayama & D. Cohen (Eds.), Handbook of Cultural Psychology (pp ). New York: Guilford.

28 Βιβλιογραφία: Πολιτισμός και ψυχοπαθολογία 28 American Psychiatric Association (1994). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (4 th ed.). Washington, DC: APA. American Psychiatric Association (2000). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (4 th ed., text rev.). Washington, DC: APA. Kleinman, A. (2004). Culture and depression. New England Journal of Medicine, 351, Lin, E., & Kleinman, A. (1988). Psychopathology and clinical course of schizophrenia: A crosscultural perspective. Schizophrenia Bulletin, 14, Marsella, Α. (2000). Culture-bound disorders. In A. Kazdin (Ed.), The encyclopedia of Psychology (pp ). Washington, DC: APA. Marsella, Α., & Yamada, Α.-Μ. (2007). Culture and psychopathology: Foundations, issues, and directions. In S. Kitayama & D. Cohen (Eds.), Handbook of Cultural Psychology (pp ). New York: Guilford Masten, A. S., Burt, K., & Coatsworth, J. D. (2006). Competence and psychopathology in development. In D. Cicchetti & D. Cohen (Eds.), Developmental psychopathology (2 nd ed., Vol. 3, pp ). New York: Wiley. Russell, G., Fujino, D., Sue, S., Cheung, M.-K., & Snowden, L. (1996). The effects of therapistclient ethnic match in the assessment of mental health functioning. Journal of Cross-Cultural Psychology, 27,

29 Βιβλιογραφία: Επιπολιτισμοποίηση και προσαρμογή των μεταναστών 29 Berry, J. W. (1997). Immigration, acculturation and adaptation. Applied Psychology: An International Review, 46, Berry, J. W. (2003). Conceptual approaches to acculturation. In K. Chun, P. Balls-Organista & G. Marín (Eds.), Acculturation: Advances in theory, measurement, and applied research (pp ). Washington, DC: American Psychological Association. Berry, J. W. (2006). Contexts of acculturation. In D. L. Sam & J. W. Berry (Eds.), The Cambridge Handbook of acculturation psychology (pp ). Cambridge, UK: Cambridge University Press. Γιωτσίδη, Β., & Σταλίκας, Α. (2004). Η διαπολιτιστική συμβουλευτική και ψυχο-θεραπεία σε πρόσφυγες: Ψυχοκοινωνικές ανάγκες και πολιτισμικές διαφορές. Ψυχολογία, 11(1), García Coll, C., & Szalacha, L. (2004). The multiple contexts of middle childhood. In R. Behrman (Ed.), The Future of Children, 14(2), Sam, D., & Berry, J. (Eds.). (2006). The Cambridge Handbook of Acculturation Psychology. Cambridge, UK: Cambridge University Press.

30 Βιβλιογραφία: Παιδιά και έφηβοι μετανάστες στην Ελλάδα Γκότοβος, Α., & Μάρκου, Π. (2003). Παλιννοστούντες και αλλοδαποί μαθητές στην Ελληνική εκπαίδευση. Τεύχος Α: Γενική Περιγραφή. Αθήνα: Ινστιτούτο Παιδείας Ομογενών και Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης, Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων. Δαμανάκης, Μ. (2001). Η εκπαίδευση των παλιννοστούντων και αλλοδαπών μαθητών στην Ελλάδα: Διαπολιτισμική προσέγγιση. Αθήνα: Gutenberg. Dimakos, I. C., & Tasiopoulou, K. (2003). Attitudes towards migrants: What do Greek students think about their immigrant classmates? Intercultural Education, 14(3), Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας (2005). Αποτύπωση του εκπαιδευτικού συστήματος σε επίπεδο σχολικών μονάδων. Αθήνα: Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας. Kolaitis, G., Tsiantis, J., Madianos, M., & Kotsopoulos, S. (2003). Psychosocial adaptation of immigrant Greek children from the former Soviet Union. European Child and Adolescent Psychiatry, 12, Motti-Stefanidi, F., Pavlopoulos, V., Obradović, J., & Masten, A. S. (2008). Acculturation and adaptation of immigrant adolescents in Greek urban schools. International Journal of Psychology, 43(1), Μπάγκαβος, Χ. (2003). Δημογραφικές διαστάσεις της μετανάστευσης στην Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Στο Κ. Κασιμάτη (Επιμ.), Πολιτικές μετανάστευσης και στρατηγικές ένταξης. Η περίπτωση των Αλβανών και Πολωνών μεταναστών (σελ ). Αθήνα: Gutenberg. Σκούρτου, Ε., Βρατσάλης, Κ., & Γκόβαρης, Χ. (2004). Μετανάστευση στην Ελλάδα και εκπαίδευση: Αποτίμηση της υπάρχουσας κατάστασης Προκλήσεις και προοπτικές βελτίωσης. Αθήνα: Ινστιτούτο Μεταναστευτικής Πολιτικής. 30

31 31 Συμπληρωματικές πηγές στο διαδίκτυο International Association for Cross-Cultural Psychology Online Readings in Psychology and Culture Σύνδεσμοι (δια)πολιτισμικού ενδιαφέροντος από το Δίκτυο Κοινωνικής Ψυχολογίας Ινστιτούτο Μεταναστευτικής Πολιτικής Διεθνή επιστημονικά περιοδικά: Journal of Cross-Cultural Psychology Cross-Cultural Research International Journal of Intercultural Relations

32 32