Transcript

1

2 2

3 3

4 4

5 5

6 6

7 ΔΗΑΓΧΓΖ Ζ πγεία είλαη ην ζπνπδαηφηεξν αγαζφ θαη νη δηαηξνθηθέο ζπλήζεηεο, είλαη ε θπξηφηεξε ζπληζηψζα ελφο πγηεηλνχ ηξφπνπ δσήο. Πνιινί είλαη νη παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ηηο δηαηξνθηθέο ζπλήζεηεο ελφο αηφκνπ, νπσζδήπνηε φκσο έλαο ζεκαληηθφο παξάγνληαο, είλαη θαη ν ξφινο πνπ παίδνπλ ζήκεξα ηα Μέζα Μαδηθήο Δλεκέξσζεο, φπνπ θάλνληαο ρξήζε κηαο πνηθηιίαο κνξθψλ πνπ παίξλνπλ, θαη πνπ κεηαιιάζζεηαη ζπρλά κέζσ ησλ δπλαηνηήησλ ηεο ηερλνινγίαο, κεηαδίδνπλ κελχκαηα, πνπ ε θνηλή γλψκε ζεσξεί, (αξθεηά ππεξαπινπζηεπκέλα), φηη είλαη ζην ζχλνιφ ηνπο αλζπγηεηλά θαη φηη κνλαδηθφο ηνπο ζθνπφο είλαη ε απνθφκηζε θέξδνπο. Δίλαη φκσο πάληα έηζη, είλαη ν ξφινο ησλ media κφλν αξλεηηθφο, πνην είλαη ην ζπλνιηθφ κήλπκα ησλ Μέζσλ θαη κπνξεί λα γίλεη ρξήζε ηνπο, γηα ηελ επίηεπμε ζεηηθψλ ζηφρσλ, γηα ηε βειηίσζε ηεο πγείαο ησλ αλζξψπσλ, αιιά θαη ζπλνιηθά φιεο ηεο θνηλσλίαο; ήκεξα ηα media έρνπλ θαηαθιχζεη θάζε πεξηνρή ηεο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηαο, αθφκα θη απηέο πνπ ζα ηηο ιέγακε πεξηνρέο ειεχζεξνπ ρξφλνπ, πνπ θάπνηε νη άλζξσπνη ηηο ρξεζηκνπνηνχζαλ γηα λ' αζρνιεζνχλ κε ηα ρφκπη ηνπο. Οη πεξηζζφηεξνη ζχγρξνλνη άλζξσπνη, ζηνλ ειεχζεξν ρξφλν ηνπο, αθνχλε κνπζηθή, βιέπνπλ ηειεφξαζε, δηαβάδνπλ. Γίλνληαη δειαδή θνηλσλνί κηαο θνπιηνχξαο πνπ δελ έρεη παξαρζεί απφ ηνπο ίδηνπο, αιιά ηνπο επηβάιιεηαη θαη ηνπο αληηκεησπίδεη ζαλ λα ήηαλ φινη ίδηνη κεηαμχ ηνπο. Απ' απηφλ ηνλ θαλφλα δε ζα κπνξνχζε λα εμαηξέζεη θαλείο νχηε ηα παηδηά, ηα πεξηζζφηεξα απ' ηα νπνία έρνπλ εχθνιε πξφζβαζε ζηηο εθεκεξίδεο, ηα πεξηνδηθά, ηηο βηληενηαηλίεο, ην ξαδηφθσλν, ηα θφκηθο, ηνλ ειεθηξνληθφ ππνινγηζηή, ηελ ηειεφξαζε, ηα DVD. Έλα παηδί πνπ γελληέηαη ζήκεξα έρεη πνιιέο πηζαλφηεηεο, -απ' φηη ν θνηλφο λνπο κπνξεί λα ζπκπεξάλεη-, λα αθηεξψζεη πάξα πνιιέο ψξεο, ζην λα παξαθνινπζεί ηειεφξαζε, απ' φηη ζε νπνηαδήπνηε άιιε κεκνλσκέλε δξαζηεξηφηεηα, κέρξη ηελ ελήιηθε δσή ηνπ. Απηή ε παζεηηθή έθζεζε ησλ παηδηψλ ζηα media κπνξεί λα έρεη κεγάιε επίδξαζε ζην ζρεκαηηζκφ ηεο αληίιεςεο ηνπο γηα ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ηελ αλάπηπμε ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπο θαη ηελ αλάιεςε ξφισλ κέζα ζηελ θνηλσλία. ηα θεθάιαηα ηνπ βηβιίνπ πνπ αθνινπζνχλ, αλαθέξνληαη νη ζχγρξνλεο δηαηξνθηθέο ηάζεηο, θπξίσο κέζα απφ ηηο δηαπηζηψζεηο δηεζλψλ εξεπλψλ, παξνπζηάδεηαη ν θφζκνο 7

8 ησλ Μέζσλ Μαδηθήο Δλεκέξσζεο, κε πξνζαλαηνιηζκφ θπξίσο ζην ξφιν ηεο ηειεφξαζεο, ηεο δηαθήκηζεο, αιιά θαη ησλ ζχγρξνλσλ κνξθψλ επηθνηλσλίαο. Βαζηθφ κέξνο ηνπ βηβιίνπ απνηειεί ε αλάιπζε ησλ επεξεαζκψλ ησλ media ζηηο δηαηξνθηθέο καο ζπλήζεηεο θαη ηνπ ηξφπνπ ρξήζεο ηνπο γηα ηελ επίηεπμε ζεηηθψλ απνηειεζκάησλ γηα ηελ ηξνπνπνίεζε ηεο δηαηξνθηθήο καο ζπκπεξηθνξάο. εκαληηθή ήηαλ ε ζπλεηζθνξά ησλ άξζξσλ ησλ δηεζλψλ θαηαμησκέλσλ πεξηνδηθψλ HEALTH EDUCATION θαη HEATH EDUCATION RESEARCH ζηελ πινπνίεζε ηεο παξαπάλσ αλάιπζεο. ην ηειεπηαίν θεθάιαην ηνπ βηβιίνπ, ν/ε αλαγλψζηεο/ζηξηα έρεη ηελ επθαηξία λα κειεηήζεη, ηελ έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ην Γεθέκβξην ηνπ 2005, ζην ειιεληθφ ρψξν κε ζηφρν ηε δηεξεχλεζε ησλ απνηειεζκάησλ, ηεο ιεηηνπξγίαο ησλ Μέζσλ Μαδηθήο Δπηθνηλσλίαο ζηηο δηαηξνθηθέο ζπλήζεηεο θαη επηινγέο ηεο ειιεληθήο νηθνγέλεηαο. Υξσζηψ πνιιέο επραξηζηίεο ζην θαζεγεηή Βηνινγίαο θαη Αγσγήο Τγείαο πνπ Παηδαγσγηθνχ Σκήκαηνο Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο ηνπ Αξηζηνηέιεηνπ Παλεπηζηεκίνπ Θεζζαινλίθεο Κπξηάθν Αζαλαζίνπ, πνπ κε παξφηξπλε θαη κε βνήζεζε ζεκαληηθά γηα ηελ πινπνίεζε απηήο ηεο κειέηεο. 8

9 ΠΡΩΣΟ ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΤΓΥΡΟΝΔ ΓΗΑΣΡΟΦΗΚΔ ΣΑΔΗ «Καλέλα έζλνο δελ είλαη πην πγηέο απφ ηα παηδηά ηνπ.» Μ απηά ηα ιφγηα ν πξφεδξνο Σξνχκαλ είρε, εδψ θαη κηζφ πεξίπνπ αηψλα, εμαγγείιεη έλα πξφγξακκα ειέγρνπ θαη πξνζηαζίαο ηεο πγείαο ησλ παηδηψλ ζηηο Ζ.Π.Α. ΔΛΛΖΝΗΚΖ ΚΑΗ ΔΤΡΧΠΑΨΚΖ ΠΡΑΓΜΑΣΗΚΟΣΖΣΑ Σν Διιεληθφ Ίδξπκα Καξδηνινγίαο (ΔΛ.Η.ΚΑΡ.) ελψλνληαο ηηο δπλάκεηο ηνπ κε 19 αθφκα Ηδξχκαηα Καξδηνινγίαο απ φιε ηελ Δπξψπε, ζπκκεηέρεη ζ έλα πξφγξακκα πνπ βαζηθφ ζηφρν έρεη, ηελ θαηαγξαθή θαη αμηνιφγεζε ησλ ζπλζεθψλ εθείλσλ, πνπ επζχλνληαη, γηα ηε κεγάιε αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ ππέξβαξσλ θαη παρχζαξθσλ παηδηψλ ζηε ρψξα καο. Ζ κηθξή Διιάδα πξσηεχεη ζηηο πεξηζζφηεξεο θαηεγνξίεο ππέξβαξσλ θαη παρχζαξθσλ παηδηψλ, κε εμαίξεζε ίζσο ηελ Ηηαιία. Γηεθδηθεί αλψθεια πξσηεία, ζηνλ αξηζκφ θαη ρξφλν δηαθεκηζηηθψλ κελπκάησλ, πνπ αλαθέξνληαη ζηελ θαηαλάισζε ηξνθψλ πινχζησλ ζε ιίπνο θαη αιάηη, ζηε δηαθήκηζε δαραξσδψλ πξντφλησλ πξνο ηα παηδηά, ζην ρξφλν ηεο παηδηθήο ηειεζέαζεο, ζηελ έιιεηςε νξγαλσκέλνπ ζεζκηθνχ πιαηζίνπ πξνζηαζίαο ησλ παηδηψλ θαηαλαισηψλ, ζηελ απνπζία ειέγρνπ θαη πξνζηαζίαο ηεο ζρνιηθήο δσήο απφ ηελ εηζβνιή αλζπγηεηλψλ ηξνθίκσλ ζην καζεηηθφ πεξηβάιινλ (Αλδξηθφπνπινο Γ., 2004). Απφ ηα δεδνκέλα ηνπ Δ.Π.Η.Κ. (Δπξσπατθφ Πξφγξακκα ζπλεξγαζίαο Ηαηξηθήο θαη Κνηλσλίαο), πξνθχπηεη φηη ν ειιεληθφο πιεζπζκφο βξίζθεηαη ζ έλα ζηαπξνδξφκη. Πνιινί παξακέλνπλ πξνζεισκέλνη ζηελ παξαδνζηαθή ειιεληθή δηαηξνθή, ελψ άιινη, ηδίσο νη λένη ρακειφηεξεο εηζνδεκαηηθήο ζηάζκεο ζηηο αζηηθέο πεξηνρέο, ηείλνπλ λα ηελ εγθαηαιείςνπλ. (Σξηρνπνχινπ Α., 2004) Έξεπλα γηα ηε Γίαηηα ησλ παηδηψλ πνπ βξίζθνληαη ζην πξνεθεβηθφ ζηάδην(10-12 εηψλ) ζηελ Διιάδα (Hassapidou Μ., Bairaktari Μ., 2001), αλαθέξεη φηη απφ έλα δείγκα 65 καζεηψλ ειηθίαο 10 σο 12 εηψλ (Πέκπηεο θαη Έθηεο ηάμεο ηνπ Γεκνηηθνχ ζρνιείνπ), ην 39% ησλ αγνξηψλ κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ σο ππέξβαξα ελψ ην πνζνζηφ ησλ ππέξβαξσλ θνξηηζηψλ είλαη ρακειφηεξν 25%. Παξφιν πνπ νχηε ηα αγφξηα νχηε ηα θνξίηζηα δελ έρνπλ κηα ππεξβνιή, ζηε ιήςε ελέξγεηαο, έλα πςειφ πνζνζηφ ηεο ελέξγεηαο απηήο, πξνέξρεηαη απφ ην ιίπνο. Πην ζπγθεθξηκέλα, 44 % ηεο ιήςεο ελέξγεηαο ησλ παηδηψλ ζε απηήλ ηελ κειέηε πξνήιζε, απφ ην ιίπνο. Απηή ε θαηαλάισζε ιηπαξψλ είλαη πςειφηεξε απφ απηή πνπ θαηαγξάθεηαη ζε άιιεο κειέηεο ζηελ Διιάδα ζρεηηθά κε ηνπο εθήβνπο (Hassapidou θαη Fotiadou, 1999) θαη ηνπο λένπο ελειίθνπο. Δίλαη επίζεο αθφκα πςειφηεξν ζε ζχγθξηζε κε ηνπο παιαηφηεξνπο ελειίθνπο θαη ηνπο ειηθησκέλνπο (Papanikolaou et al, 2000). Ζ πςειή επηθξάηεζε ησλ ππέξβαξσλ παηδηψλ ζηελ Διιάδα είλαη αλεζπρεηηθή θαη δίλεη έκθαζε ζηελ αλάγθε γηα ηελ Γηαηξνθηθή εθπαίδεπζε. Έλαο απφ ηνπο ιφγνπο 9

10 γηα ηελ πςειή επηθξάηεζε ησλ ππέξβαξσλ παηδηψλ ζε απηήλ ηελ κειέηε είλαη ην ρακειφ επίπεδν ζσκαηηθήο δξαζηεξηφηεηαο. πλνιηθά 30% ησλ ζπκκεηερφλησλ παηδηψλ πνπ δειψζεθαλ, ζε απάληεζε ηεο ζρεηηθήο εξψηεζεο, δήισζαλ φηη δε ζπκκεηέρνπλ ζε νπνηνδήπνηε αζιεηηθή δξαζηεξηφηεηα θαη φηη έρνπλ κφλν δχν ψξεο ηελ εβδνκάδα γπκλαζηηθήο ζην ζρνιείν. Σν Μάην ηνπ 2005, ζην 14 ν Δπξσπατθφ πλέδξην Παρπζαξθίαο, αλαθνηλψζεθε φηη κηζφ εθαηνκκχξην παηδηά ζηε Δπξψπε, πάζρνπλ απφ κεηαβνιηθφ ζχλδξνκν πνπ ζρεηίδεηαη κε ηελ παρπζαξθία θαη ζπλδέεηαη άκεζα κε ηελ θαθή δηαηξνθή. ηελ Διιάδα πάζρεη έλαο ζηνπο ηέζζεξηο ελήιηθεο θαη ππνινγίδεηαη φηη ην 2030, ε αλαινγία ζα είλαη δχν ζηνπο ηέζζεξηο. Γειαδή έλαο ζηνπο δχν ελήιηθεο ζα αληηκεησπίζεη πξφβιεκα κε ηελ παρπζαξθία, ππέξηαζε ή ηξηγιπθεξίδηα, ζαθραξψδε δηαβήηε θ.ι.π., κε βαζηθή αηηία ηε δηαθήκηζε ηεο πξφρεηξεο λνζηηκηάο ηνπ δξφκνπ θαη ηνπ Fast Food. (Σζακπνδήκνπ Γ., 2005). Οη εηαηξείεο πνπ εκπνξεχνληαη θαη δηαθεκίδνπλ αλζπγηεηλέο ηξνθέο, μνδεχνπλ ππέξνγθα ρξεκαηηθά πνζά πνπ ζε κεγάιν πνζνζηφ αλαιψλνληαη ζε δηαθεκίζεηο ζηελ ηειεφξαζε. ηελ Διιάδα, ν ζπλνιηθφο πξνυπνινγηζκφο γηα ην κάξθεηηλγθ παηδηθψλ ηξνθψλ απμήζεθε θαηά 38% κεηαμχ ηνπ 2002 θαη ηνπ 2003, απφ 1,3 εθαηνκκχξηα επξψ, ζε 1,8 εθαηνκκχξηα επξψ. Ζ απαγφξεπζε ησλ ηειενπηηθψλ δηαθεκίζεσλ, πνπ ζηνρεχνπλ ζε παηδηά θάησ ησλ 12 εηψλ ηζρχεη ζηε Ννξβεγία θαη ηε νπεδία, ελψ ζηηο ππφινηπεο ρψξεο ηεο Δπξσπατθήο έλσζεο δελ έρεη ππάξμεη θακία νπζηαζηηθή πξνζπάζεηα γηα ηνλ έιεγρν ηνπ ηχπνπ ηξνθίκσλ πνπ δηαθεκίδνληαη, ηε ζπρλφηεηα θαη ηνλ φγθν ησλ δηαθεκίζεσλ απηψλ. Πίζσ απφ ηελ ππνλφκεπζε ηεο πγείαο ησλ παηδηψλ καο ππάξρεη έλα ηζρπξφ κάξθεηηλγθ. Οη βηνκεραλίεο ηξνθίκσλ θαη νη εηαηξείεο δηαθήκηζεο ππεξαζπίδνληαη ζζελαξά ην δηθαίσκα ηνπο λα πξνσζνχλ ηα πξντφληα ηνπο, ζχκθσλα κε ηνπο λφκνπο ηεο ειεχζεξεο αγνξάο θαη αληηζηέθνληαη ζηνπο πεξηνξηζκνχο πνπ επηρεηξνχλ λα ζέζνπλ νη ππεξεζίεο πγείαο. ηε Γεξκαλία. νη δηαθεκίζεηο ηξνθίκσλ, γεληθά, αληηπξνζσπεχνπλ ην 87% ησλ εμφδσλ ηεο ηειενπηηθήο δηαθήκηζεο, ελψ ε δαπάλε γηα ηνλ ίδην ζθνπφ απμήζεθε ζηελ Οιιαλδία κεηαμχ ηνπ 1994 θαη ηνπ 2003 θαηά 128%. Ζ δηαθήκηζε ηξνθίκσλ απνηειεί ηε κεγαιχηεξε θαηεγνξία δηαθεκηδφκελσλ πξντφλησλ θαηά ηε δηάξθεηα παηδηθψλ πξνγξακκάησλ κε αθξαίν παξάδεηγκα ηε Γαιιία (νρηψ δηαθεκίζεηο ηελ ψξα). ήκεξα έλα κέξνο ησλ ρξεκάησλ πνπ δηαηίζεληαη γηα κάξθεηηλγθ κεηαθέξεηαη απφ ηελ ηειεφξαζε ζηα ζρνιεία θαη ην Γηαδίθηπν. Οη δεκηνπξγηθέο ζηξαηεγηθέο ησλ δηαθεκηζηψλ πεξηιακβάλνπλ ζηνηρεία απφ ηελ θνπιηνχξα ησλ παηδηψλ, κε αλαθνξέο ζε θηλεκαηνγξαθηθέο ηαηλίεο θαη ηνπο πξσηαγσληζηέο ηνπο, ελψ ρξεζηκνπνηνχλ ηελ αλάγθε ηνπο γηα παηρλίδη, δηαζθέδαζε, δξάζε, πεξηπέηεηα, ρηνχκνξ θαη καγεία ή θαληαζία. ε ηειηθή θαηάιεμε ηα παηδηά καο γίλνληαη εχθνιε βνξά ζηα εχπεπηα δηαθεκηζηηθά κελχκαηα, αθνχ ππνλνκεχεηαη ε πγεία θαη ην κέιινλ ηνπο.(φνχξα Γ., 2005) Σα ηειεπηαία ζηνηρεία αλαδεηθλχνπλ ην κέγεζνο ηνπ πξνβιήκαηνο κε ηε ζθιεξή γιψζζα ησλ αξηζκψλ. Ζ ζχλζεζε ηνπ επξσπατθνχ πιεζπζκνχ έρεη σο εμήο: 11% ειιηπνβαξείο, 10

11 48% κε θαλνληθφ βάξνο 31% ππέξβαξνη 10% παρχζαξθνη ην δε ακεξηθάληθν πιεζπζκφ: 12% ειιηπνβαξείο 23% κε θαλνληθφ βάξνο 65% ππέξβαξνη ή παρχζαξθνη (Καξαδήκαο Δ., 2004) ΑΛΛΑΓΔ ΣΗ ΓΗΑΣΡΟΦΗΚΔ ΤΝΖΘΔΗΔ «Σήκεξα ηα παηδηά επηζηξέθνπλ ζπλήζσο από ην ζρνιείν ζ έλα άδεην ζπίηη.η ηειεόξαζε ηνπο παξέρεηαη γηα λα ηα θξαηήζεη ήζπρα κέρξη λα επηζηξέςνπλ νη γνλείο(ζπλήζσο ε κεηέξα) ζην ζπίηη από ηε δνπιεηά ζην γξαθείν ή ζην καγαδί. Η θαεκέλε κεηέξα είλαη αξθεηά θνπξαζκέλε ηόηε, γηα λα αθνύζεη ηελ παηδηθή θιπαξία. Γελ έρεη θαζόινπ ρξόλν γηα λα ςήζεη έλα θέηθ ή λα εηνηκάζεη έλα ζξεπηηθό γεύκα κε βξαζηό θξέαο θαη δπκαξηθά θαη έηζη δηαηξέθεη ηελ νηθνγέλεηά ηεο κε ηξόθηκα βαζηάο θαηάςπμεο πνπ παξαζθεπάδνληαη εύθνια ζην θνύξλν κηθξνθπκάησλ».(gofton L., 1995). Σν απφζπαζκα απηφ απφ ην άξζξν ηνπ Gofton, (Dollar rich and time poor? -Some problems in interpreting changing food habits), δίλεη πνιχ παξαζηαηηθά, έλα κέξνο απφ ηηο πνιηηηζηηθέο θαη θνηλσληθέο αιιαγέο πνπ έρνπλ επεξεάζεη άκεζα ηηο δηαηξνθηθέο ζπλήζεηεο ζήκεξα. ην Ζλσκέλν Βαζίιεην, ε εζληθή έξεπλα ηξνθίκσλ (1994) απνθαιχπηεη φηη νη πσιήζεηο ησλ έηνηκσλ γεπκάησλ απμήζεθαλ θαηά 10%, απφ ην 1980 σο ην 1993, θαη απνηεινχζαλ ην 35% ηεο ζπλνιηθήο αγνξάο ηξνθίκσλ. Ζ θαηαλάισζε πξφρεηξσλ θαγεηψλ απμήζεθε 300 % θαηά ηε δηάξθεηα ησλ πξνεγνχκελσλ δέθα εηψλ, πεξηιακβάλνληαο ηα κηζά απφ φια ηα ηξφθηκα πνπ ιήθζεθαλ απφ ηνπο καζεηέο, ζην 80 % ηεο ζεξκηδηθήο πξφζιεςεο. (Ritson, C. and Hutchins, R., 1990). Ζ αλάπηπμε ησλ δηαηξνθηθψλ πξνηηκήζεσλ είλαη έλα πνιχ ζχλζεην θαη φρη πιήξσο θαηαλνεηφ δήηεκα, παξφιν πνπ νη γλσζηηθνί θαη θνηλσληθνί παξάγνληεο θαίλεηαη λα παίδνπλ ην ζεκαληηθφηεξν ξφιν. (Birch,1987). ζν αθνξά ηνπο γλσζηηθνχο παξάγνληεο ζηα παηδηά, ν Steptoe(Steptoe A., et al, 1995) φξηζε: ηελ πγεία, ηε δηάζεζε, ηελ επθνιία, ηελ αηζζεηηθή, ην θπζηθφ πεξηερφκελν, ηελ ηηκή, ην ρεηξηζκφ ηνπ βάξνπο, ηελ νηθεηφηεηα θαη ηελ εζηθή δηάζηαζε, ηνπ ηη είλαη ζπνπδαίν γηα ηνπο ελήιηθεο. Γηα ηνπο θνηλσληθνχο παξάγνληεο, ε έξεπλα έρεη ηνλίζεη ην ξφιν ησλ ζπλνκειίθσλ (Birch, 1987) θαη ησλ ηειενπηηθψλ δηαθεκίζεσλ (Peterson et al,1984) Δηδηθφηεξα ππάξρνπλ ζεκαληηθά επξήκαηα φηη ν γνληθφο επεξεαζκφο είλαη ζεκαληηθφο (Klesges et al, 1991). Γηα παξάδεηγκα ηα παηδηά ζα επηιέμνπλ δηαθνξεηηθά ηξφθηκα φηαλ παξαθνινπζνχληαη απφ ηνπο γνλείο θαη δηαθνξεηηθά φηαλ απνπζηάδνπλ. (Olivera et al., 1992). Ζ δηαδηθαζία πξνκήζεηαο θαη θαηαλάισζεο ησλ ηξνθίκσλ απνηππψλεηαη ζην δηάγξακκα ησλ Williams & Dowler (1994): 11

12 ε έξεπλα κε ηίηιν Changes in Nutrition Knowledge and Dietary behavior, (2002), αλαδεηθλχεηαη ε ζπνπδαηφηεηα ηνπ ξφινπ ησλ media ζηηο δηαηξνθηθέο καο πξνηηκήζεηο, φπνπ ε πιεηνςεθία ησλ 92 κεηέξσλ πνπ ζπκκεηείραλ, αλέθεξαλ φηη είραλ πάξεη ηηο πιεξνθνξίεο γηα ηε δηαηξνθή, ε νπνία πεξηιάκβαλε ζπκβνπιέο γηα ηελ θαηαλάισζε πεξηζζφηεξσλ θξνχησλ θαη ιαραληθψλ θαη ιηγφηεξσλ ιηπαξψλ απφ ηα Μ.Μ.Δ.(πεξηνδηθά, εθεκεξίδεο, ηειεφξαζε θαη ξαδηφθσλν). πσο είδακε απφ ηα πξναλαθεξζέληα, είλαη πηζαλφ φηη ηα Μέζα δηαδξακαηίδνπλ έλαλ αληηθαηηθφ ξφιν ζηηο δηαηξνθηθέο καο ζπλήζεηεο. Παξέρνπλ ηηο λέεο πιεξνθνξίεο θαη πσινχλ ηελ ςπραγσγία (φπνπ θαη ηα δπν κπνξεί λα είλαη νρήκαηα ηδενινγηψλ θαη εκπνξηθνχ θέξδνπο). Ζ θάιπςε ησλ Μ.Μ.Δ. κπνξεί λα αζθήζεη ζεκαληηθέο επηδξάζεηο ζηελ θαηαλαισηηθή ζπκπεξηθνξά θαη ζηελ θαηαζθεπή πξνηχπσλ θαηαλάισζεο θαη ζηε κεηαβνιή ηεο δηαηξνθήο. Αιιά ζα ήηαλ ιάζνο λα δνχκε ηε δεκφζηα αληίδξαζε ζηα κελχκαηα ησλ Μέζσλ ζαλ απιή, άκεζε θαη πξνβιέςηκε. Οη άλζξσπνη θάλνπλ ηηο θξίζεηο γη απηφ πνπ βιέπνπλ θαη αθνχλε, ηφζν θαιά φζν θαη γη απηφ πνπ ηξψλε. Ο ζηφρνο είλαη, λα αλαθαιχςνπκε πνηεο θξίζεηο γίλνληαη αιιά θαη γηαηί γίλνληαη. Μηα έξεπλα ησλ Μ.Μ.Δ. πνπ λα θηλείηαη πέξα απφ ηελ αλάιπζε ηνπ πεξηερνκέλνπ εηδήζεσλ θαη λα εμεηάδεη ηε δηάρπζε ησλ πιεξνθνξηψλ, ζηε δεκφζηα ζθαίξα, θαζψο επίζεο θαη ηνλ αληίθηππν ηεο θάιπςεο ησλ Μ.Μ.Δ. Απηφ ζεκαίλεη λα αληηιεθζνχκε ην πιαίζην, κέζα ζην νπνίν ιεηηνπξγνχλ ηα media, θαζψο επίζεο θαη ηελ άκεζε έξεπλα γηα ηηο ζηξαηεγηθέο ησλ νξγαλψζεσλ ζηηο πξνζπάζεηέο ηνπο γηα λα ρξεζηκνπνηήζνπλ ηα κέζα, θαη κηα εμέηαζε ησλ εζσηεξηθψλ ζπγθξνχζεσλ θαη ησλ δηαπξαγκαηεχζεσλ κεηαμχ ησλ νξγαλψζεσλ. εκαίλεη επίζεο ηε δηεξεχλεζε ηεο ζρέζε κεηαμχ ησλ δεκνζηνγξάθσλ 12

13 θαη ησλ πεγψλ ηνπο, ηηο ζρέζεηο ζην εζσηεξηθφ ησλ νξγαλψζεσλ ησλ media θαη ην πεξηερφκελν ηεο θάιπςήο ηνπο. Σειηθά, ζεκαίλεη λα εμεηάζνπκε ηηο αληηδξάζεηο ησλ αθξναηεξίσλ, ζηα κελχκαηα ησλ Μ.Μ.Δ. 13

14 ΓΔΤΣΔΡΟ ΚΔΦΑΛΑΙΟ Ο ΚΟΜΟ ΣΧΝ ΜΔΧΝ ΜΑΕΗΚΖ ΔΠΗΚΟΗΝΧΝΗΑ «Ζ θνπιηνχξα άξρηζε λα απνθηά καδηθφ ραξαθηήξα φρη φηαλ ηκήκαηα ηνπ ίδηνπ ξάδην-ηειενπηηθνχ ζπζηήκαηνο άξρηζαλ... λα αγθαιηάδνπλ έλα καδηθφ αθξναηήξην, αιιά φηαλ νξηζκέλεο ζπλζήθεο δηαβίσζεο θαη θνηλσληθέο θαηαζηάζεηο έγηλαλ ε κνίξα ησλ καδψλ» (Παπαζαλαζφπνπινο Π., 2000) Ση αθξηβψο ζεκαίλεη απηφο ν «καδηθόο» ραξαθηεξηζκφο θάπνηνπ κέζνπ; Πξνθαλψο, απηφο ν επηζεηηθφο πξνζδηνξηζκφο δίλεη κηα ζπγθεθξηκέλε δηάζηαζε ζην κέζν. Γπζηπρψο, δελ είλαη θαζφινπ πξνθαλήο ε δηάζηαζε απηή, αθνχ έρνπλ ήδε μερσξίζεη ηξεηο δηαθνξεηηθέο θαηεπζχλζεηο νη νπνίεο ζπρλά δηαζηαπξψλνληαη θαη ζπλππάξρνπλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ν καδηθφο ραξαθηεξηζκφο κπνξεί λα: (α) αλαθέξεηαη ζηελ αδηαθνξνπνίεηε, νκνγελνπνηεκέλε θνηλσλία, ζην άζξνηζκα κεκνλσκέλσλ αηφκσλ πνπ αλακέλνπλ θάπνην «αξρεγφ» λα ηα ελεξγνπνηήζεη (Ferraroti F., 1998), (β) αθνξά ην κέγεζνο, ην κεγάιν φγθν (McQuail, 1994;, DeFleur, Dennis, 1994) (γ)«... είλαη παξάγνληαο ηαρχηεηαο θαη φρη πνζφηεηαο» (McLuhan, 1964). Καηεγνξηνπνηώληαο ηα ΜΜΔ Ζ πξψηε θαη ζπλεζέζηεξε θαηεγνξηνπνίεζε ησλ ΜΜΔ αθνξά ηνλ ηερλνινγηθφ ηχπν ηνπ κέζνπ. Γξαπηά κέζα (εθεκεξίδεο, βηβιία, πεξηνδηθά, θηι.), ειεθηξνληθά κέζα εθπνκπήο ζεκάησλ (ηειεφξαζε, ξαδηφθσλν), θηλεκαηνγξάθνο. Οη δηαθνξέο ηνπο γελλψληαη απφ ηνλ ηξφπν θσδηθνπνίεζεο ηνπ κελχκαηνο, Ο Edward C. Wilson ζην άξζξν ηνπ «Ζ επηξξνή ηνπ κέζνπ ζηελ απψιεηα πιεξνθνξίαο- The effect of medium on loss of information», θαηαγξάθεη ζχλνιν κειεηψλ πνπ αζρνινχληαη κε ην ζέκα απηφ. Πνην απφ ηα κέζα είλαη ην πην θαηαλνήζηκν; Πνην απφ ηα κέζα είλαη ην θαηαιιειφηεξν αλαθνξηθά κε ηελ δηαδηθαζία κάζεζεο; Πνην απφ ηα κέζα εληζρχεη ηελ ηθαλφηεηα αλάθιεζεο ηνπ θνηλνχ; Αλ θαη ηα ζπλνιηθά απνηειέζκαηα δελ νδήγεζαλ ζε θάπνην γεληθφ ζπκπέξαζκα, «... εληζρχνπλ ηελ ππφζεζε φηη αλάινγα κε ην κέζν κεηάδνζεο ηεο πιεξνθνξίαο πξνθχπηεη θαη αλάινγε απψιεηα απηήο» (Wilson E., 1974). Ο Adrew Hart ζην 1 θεθάιαην ηνπ βηβιίνπ ηνπ ««Καηαλνψληαο ηα Μέζα: Πξαθηηθφο Οδεγφο- Understanding the media: Α practical guide» αλαγλσξίδεη ηηο ηερλνινγηθέο ζπζθεπέο πνπ κεηαζρεκαηίδνπλ ηα ζήκαηα ζε κελχκαηα σο ηνπο βαζηθνχο παξάγνληεο δηαθνξνπνίεζεο θαη αλάινγα κε ην βαζκφ εμάξηεζεο ηεο κεηάδνζεο θαη ηεο ιήςεο απφ απηά, δηαθξίλεη ηξία είδε κέζσλ: 1. Σα κέζα παξνπζίαζεο (presentational), πνπ έρνπλ εθαξκνγή ζηελ δηαπξνζσπηθή επηθνηλσλία. 14

15 2. Σα κέζα αληηπξνζψπεπζεο (representational), πνπ ρξεζηκνπνηνχλ ηελ ηερλνινγία γηα ηελ παξαγσγή, απνζήθεπζε, κεηαβίβαζε ζε απφζηαζε θαη αλαπαξαγσγή κελπκάησλ. 3. Σα κεραληθά/ ειεθηξνληθά (mechanical/ electronic) κέζα, κε ηα νπνία ηφζν ε εθπνκπή φζν θαη ε ιήςε, βαζίδεηαη ζε ηερλνινγηθέο ζπζθεπέο. Ζ ηαμηλφκεζε ησλ κέζσλ κπνξεί λα επηηεπρζεί θαη βάζεη ησλ θαηαζηάζεσλ ηδηνθηεζίαο θαη ειέγρνπ. Ο Joseph R Dominick, ρξεζηκνπνηψληαο ην αλαιπηηθφ ζρέδην ηνπ θαζεγεηή Osmo Wiio ζρεηηθά κε ην ζέκα, ζπλδπάδεη απηά ηα δχν ραξαθηεξηζηηθά ησλ ΜΜΔ θαη θαηαιήγεη ζε ηέζζεξηο πηζαλέο ηάμεηο κέζσλ (Dominick, 1996): Γεκφζηα κε απνθεληξσκέλν έιεγρν (Δπξψπε) Γεκφζηα κε θεληξηθφ έιεγρν (θνκκνπληζηηθέο ρψξεο) Ηδησηηθά κε απνθεληξσκέλν έιεγρν (ΖΠΑ, Δπξψπε) Ηδησηηθά κε θεληξηθφ έιεγρν (αλαπηπζζφκελεο ρψξεο ηεο Αθξηθήο ή ηεο Λαηηληθήο Ακεξηθήο) ηηο πεξηζζφηεξεο ρψξεο, βεβαίσο, ζπλππάξρνπλ πεξηζζφηεξνη απφ έλαο, απφ ηνπο παξαπάλσ ζπλδπαζκφο. Γηα παξάδεηγκα ζηελ Διιάδα ζπλαληάκε κέζα ηφζν δεκφζηα κε απνθεληξσκέλν έιεγρν (ΝΔΣ, ΔΣ1, ΔΣ3) φζν θαη ηδησηηθά κε απνθεληξσκέλν έιεγρν (ΜΔGΑ, ΑΝΣ1). Ο Wilbur Schramm, ζην «Γηαδηθαζίεο θαη Δπηδξάζεηο ηεο Μαδηθήο Δπηθνηλσλίαο- Procedures and Effects of Mass Communication» (53 rd ΤΝSSΔ II, 1954; ζει. 133), δηαθξίλεη ηα ΜΜΔ -ζε ζρέζε κε ηηο πηζαλέο ιεηηνπξγίεο ηνπο- ζε «ηαρεία» κέζα, ηα νπνία είλαη θαιχηεξα εμνπιηζκέλα γηα λα πηνζεηνχλ ην ξφιν ηνπ επηηεξεηή, ηνπ θχιαθα (watchdog) κε απνηέιεζκα λα ρξεζηκνπνηνχληαη θαη' απηφλ ηνλ ηξφπν (πρ. ηειεφξαζε, εθεκεξίδεο) θαη ζε «βξαδεία» κέζα ηα νπνία ραξαθηεξίδνληαη απφ κεγαιχηεξε δηάξθεηα θαη είλαη εμνπιηζκέλα γηα εθπαηδεπηηθνχο ζθνπνχο (πρ. βηβιία). Μηα θαηεγνξηνπνίεζε ησλ Μέζσλ, αιιά θαη ησλ ηξφπσλ πνπ απηή ζα βνεζνχζε ζηε θαιχηεξε ρξήζε ηνπο απφ ηνπο εθπαηδεπηηθνχο, αλαθέξεηαη απφ ηελ Carol Graggs ζην βηβιίν ηεο «Δθπαίδεπζε γηα ηα media ζην Γεκνηηθφ ζρνιείν-media Education in the primary school»: Σα media κπνξνχλ λα ρσξηζηνχλ ζε δχν γεληθέο θαηεγνξίεο: ηα έληππα θαη ηα νπηηθναθνπζηηθά. Σν ζρνιείν έρεη απνδψζεη κεγαιχηεξε ζεκαζία ζηελ αλάγλσζε ησλ εληχπσλ αγλνψληαο ζρεδφλ ηα νπηηθναθνπζηηθά κέζα. Χζηφζν νη εηθφλεο, ζηαηηθέο θαη ειεθηξνληθέο, έρνπλ ηελ ηθαλφηεηα λα κεηαδίδνπλ παλίζρπξα θαη ζπρλά ππνζπλείδεηα κελχκαηα κέζα απφ πνιχπινθα ζπζηήκαηα ζεκάησλ θαη ζπκβφισλ. Ζ εξκελεία ηνπο δελ είλαη απιά ζέκα ηεο κεραληζηηθήο, κπηρεβηνξηζηηθήο ζεσξίαο εξέζηζκα-αληίδξαζε. Ο απνδέθηεο πξέπεη λα κάζεη λα δηαβάδεη ηα ζχκβνια. Έλα παηδί έρεη κάζεη θνηλσληθά, ηε ζεκαζία απηψλ ησλ ζεκάησλ θαη ζπκβφισλ θαη κέρξη λα πάεη ζην ζρνιείν έρεη ήδε ζην κπαιφ ηνπ έλα πινχζην ξεπεξηφξην. Δπνκέλσο, κάιινλ ζα ήηαλ απαξαίηεην ηα παηδηά λα κάζνπλ λα αληηκεησπίδνπλ θαη λα αλαιχνπλ απηφ ην πιηθφ ηνπ κπαινχ ηνπο, ην ζρεηηθφ κε ηα ζχκβνια ησλ εηθφλσλ. «Πνιινί έρνπλ νλνκάζεη απηή ηελ ηθαλφηεηα νπηηθό αιθαβεηηζκό ή νπηηθή εγγξακκαηνζύλε (visual literacy) θαη είλαη απηή ε ηθαλφηεηα πνπ επηηξέπεη ζην ζεαηή αλαγλψζηε λα θαηαιαβαίλεη πψο κέζα ζε κηα εηθφλα είλαη 15

16 γξακκέλα βαζχηεξα πνιηηηζκηθά, θνηλσληνινγηθά θαη ηδενινγηθά, ζηνηρεία»(graggs C., 2003). Σέινο, θξίλεηαη ζθφπηκν λα αλαθέξνπκε, ίζσο ηελ αγαπεκέλε, ηαμηλφκεζε ησλ αθαδεκατθψλ απφ ηνλ Marshall McLuhan. Γηα πξψηε θνξά ην 1964, παξνπζίαζε έλα «ζεξκφ-hot» κέζν σο «... απηφ πνπ παξέρεη ζε κηα αίζζεζε καο πςειή πηζηφηεηα...» πξάγκα πνπ ζεκαίλεη φηη ηα ζεξκά κέζα δηαζέηνπλ δπλαηή, θσηεηλή θαη γεληθφηεξα πςειή απφδνζε ζηελ δηάδνζε ηεο πιεξνθνξίαο, ζε κηα ή πεξηζζφηεξεο αηζζήζεηο (Levinson P., 1999). ηελ αληίπεξα φρζε εληνπίδεηαη ην «ςπρξφ» κέζν ην νπνίν επηηξέπεη «... ζπκκεηνρή θαη ζπκπιήξσζε απφ ην θνηλφ», δειαδή αθήλεη πνιιά ζηνηρεία λα πξνζηεζνχλ ή λα ζπκπιεξσζνχλ (McLuhan, 1964). Παξάδεηγκα ζεξκνχ κέζνπ απνηεινχλ νη θηλεκαηνγξαθηθέο ηαηλίεο πςειήο πηζηφηεηαο ζε αληίζεζε κε ηελ ηειεφξαζε πνπ ζεσξείηαη ςπρξφ κέζν. Ο ραξαθηεξηζκφο απηφο ηεο ηειεφξαζεο, ζπγθεθξηκέλα, πξνθάιεζε ζσξεία ακθηζβεηήζεσλ ζρεηηθά κε ηελ ηαμηλφκεζε ηνπ McLuhan. Χζηφζν κνλάρα κε ηελ ινγηθή φηη φζν πεξηζζφηεξν έλα κέζν αθήλεη πεξηζψξηα ζπκπιήξσζεο ηεο ιεπηνκέξεηαο θαη φζν πεξηζζφηεξν απαζρνινχληαη νη αηζζήζεηο (φρη ηηο πεξηζζφηεξεο), ηφζν ςπρξφηεξν είλαη ην κέζν απηφ (Levinson, 1999), κπνξεί λα γίλεη αληηιεπηφ γηαηί ν παλέμππλνο απηφο θηιφζνθνο επέιεμε λα θαηεγνξηνπνηήζεη θαηά απηφλ ηνλ ηξφπν ηα κέζα θαη ηελ ηειεφξαζε πην ζπγθεθξηκέλα. Πώο θαη πόζν επεξεϊδεηαη ην «καδηθό» θνηλό από ηα ΜαδηθΪ ΜΫζα; Οη επηδξάζεηο ησλ ΜΜΔ είλαη νξαηέο θαη θαηαλνεηέο κφλν ζην καθξν-επίπεδν, ζε ζπιινγηθά θαηλφκελα, θαη θπξίσο ζην επίπεδν ηεο θνηλσλίαο ζην ζχλνιν ηεο. Σν εξψηεκα ηεο επίδξαζεο ησλ ΜΜΔ καο παξαπέκπεη ζηε δηεξεχλεζε απηνχ πνπ ν Νηχξθρατκ νλφκαδε «ζπιινγηθή ζπλείδεζε» θαη ν Μαξμ «θπξίαξρε ηδενινγία», θαη φρη ζηε κέηξεζε ζπγθεθξηκέλσλ θαη κεκνλσκέλσλ αιιαγψλ ζε αηνκηθέο ζηάζεηο θαη ζπκπεξηθνξά.(εξαθεηηλίδνπ Μ., 1987) Δπηπιένλ, νη επηδξάζεηο ησλ ΜΜΔ είλαη δηάρπηεο θαη καθξνρξόληεο. Αγθαιηάδνπλ φιε ηελ πνξεία ηνπ αηφκνπ κέζα ζην ρψξν θαη ζην ρξφλν, θαη δελ πεξηνξίδνληαη ζε ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθέο ηνπ δξαζηεξηφηεηεο ή ρξνληθέο ζηηγκέο. Σέινο, ε επίδξαζε ησλ κέζσλ πξαγκαηψλεηαη κέζα απφ ην ζύλνιν ηεο ζπλερνύο ξνήο κελπκάησλ κε ηα νπνία καο θαηαθιχδνπλ νη ζχγρξνλεο καδηθέο επηθνηλσλίεο, θη φρη κέζα απφ κεκνλσκέλα κελχκαηα (πξνγξάκκαηα, έληππα, θιπ.). πσο παξαηεξεί θαη ν Ρήζκαλ: «ε καθξνρξόληα επίδξαζε ησλ κέζσλ ζηνλ ηξόπν αληίιεςεο, ζηελ θαηαλόεζε (ή πην ζπρλά ζηελ παξαλόεζε) ηεο δσήο, ζηελ αίζζεζε ηνπ ηη ζεκαίλεη λα είζαη... άληξαο, ή γπλαίθα, αγόξη ή θνξίηζη, ή ειηθησκέλνο, είλαη απείξσο πην ζεκαληηθή από ηε ζπρλά παξαηνληζκέλε δύλακε ησλ κέζσλ λα πξνσζνύλ έλα πεξηζσξηαθά δηαθνξεηηθό πξντόλ ή πνιηηηθό ππνςήθην έλαληη θάπνηνπ άιινπ» (Riesman D.,1961 ζην εξαθεηηλίδνπ Μ.,1987). 16

17 Ο McQuail αλαθέξεη φηη: «Οη επηδξάζεηο ησλ ΜΜΔ» απνηεινύλ απιά ηηο ζπλέπεηεο ησλ δξάζεσλ ησλ ΜΜΔ, είηε απηέο είλαη εζθεκκέλεο είηε όρη. Από ηελ άιιε πιεπξά, ε έθθξαζε δύλακε ησλ ΜΜΔ αλαθέξεηαη ζην γεληθό ελδερόκελν όηη ηα ΜΜΔ ζα αζθνύλ επηξξνή, ηδηαίηεξα πξνζρεδηαζκέλε. Η απνηειεζκαηηθόηεηα ησλ ΜΜΔ ζρεηίδεηαη κε ηελ ηθαλόηεηα επηηπρίαο ελόο ζπγθεθξηκέλνπ ζηόρνπ από ηα ΜΜΔ θαη πάληα ππνλνεί πξόζεζε ή θάπνην πξνδηαγεγξακκέλν επηθνηλσληαθό ζηόρν». (McQuail D., 1994). Ζ αιήζεηα είλαη φηη, νη επηδξάζεηο απφ ηα ΜΜΔ, εζειεκέλεο θαη κε, εκθαλείο ή αθαλείο, καθξνπξφζεζκεο ή βξαρππξφζεζκεο, κεγάιεο ή κηθξέο, είλαη αλαπφθεπθηεο. Απφ ην ζεκείν απηφ θαη κεηά, νη εξεπλεηέο επηθεληξψζεθαλ ζηελ πηζαλή εθκεηάιιεπζε ηεο ηθαλφηεηαο ησλ ΜΜΔ λα αζθνχλ επηξξνή ζην θνηλφ. Πνιινί ππνζηεξίδνπλ φηη δελ είλαη ηα κέζα (ηερληθέο ζπζθεπέο) πνπ νδεγνχλ ζε θάπνηα αιιαγή, αιιά ν ηξφπνο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη απφ ηνπο αλζξψπνπο γηα λα επηθνηλσλήζνπλ. Ο McLuhan (1964) έρεη δηαθνξεηηθή άπνςε: «ε επίδξαζε ηνπ κέζνπ εληζρύεηαη θαη εληείλεηαη αθξηβώο δηόηη ηνπ παξέρεηαη έλα άιιν κέζν σο πεξηερόκελν». ην ίδην θείκελν, «Τν κέζν είλαη ην κήλπκα- The medium is the message», πξνηείλεη φηη «... νη επηδξάζεηο ηεο ηερλνινγίαο δελ ιακβάλνπλ ρώξα ζε επίπεδν απόςεσλ ή ελλνηώλ αιιά κεηαβάιινπλ ζηαζεξά θαη ρσξίο αληίζηαζε ηνλ ηξόπν πνπ αληηιακβαλόκαζηε ηηο θαηαζηάζεηο ή πνπ ρξεζηκνπνηνύκε ηηο αηζζήζεηο καο...» θαζψο ην θχξην επηρείξεκα ηνπ είλαη φηη θάζε κέζν (γεληθά) απνηειεί επέθηαζε ησλ αλζξψπηλσλ αηζζήζεσλ. πλεπψο αθνχγνληαο ην ξαδηφθσλν επεθηείλεηαη ε αίζζεζε ηεο αθνήο ζε βάξνο ησλ ππνινίπσλ. Ο ξόινο ηεο ηειεόξαζεο Ζ ηειεφξαζε ζεσξείηαη φηη καο αληηκεησπίδεη σο εμαηνκηθεπκέλνπο ηειεζεαηέο, πνπ θαηαλαιψλνπλ ηππνπνηεκέλα, φιν θαη πεξηζζφηεξν νκνγελνπνηεκέλα, ζε πεξηερφκελν θαη ζε κνξθηθά ζηνηρεία, πξνγξάκκαηα. Σαπηφρξνλα δηαλνίγεη λένπο νξίδνληεο γηα έλαλ αηνκηθφ πξνβιεκαηηζκφ - κηα δηαηχπσζε πνπ απφ πνιιέο απφςεηο αληαλαθιά ηελ άπνςε ηνπ Raymond Williams γηα ηελ «θηλεηηθή αηνκηθφηεηα». (Παπαζαλαζφπνπινο., 2000). Ζ ηειεφξαζε απνκνλψλεη θαη ηππνπνηεί. Απφ ηε κηα κεξηά, «κεηαθηλεί» ηνπο αλζξψπνπο απφ παξαδνζηαθά δηακνξθσκέλα θαη πεξηνξηζηηθά πεξηβάιινληα νκηιίαο, εκπεηξίαο θαη δσήο. Σαπηφρξνλα φκσο θαζέλαο βξίζθεηαη ζε κηα παξφκνηα ζέζε: φινη θαηαλαιψλνπλ ηππνπνηεκέλα ηειενπηηθά πξνγξάκκαηα, πνπ παξάγνληαη απφ ηε Υνλνινπινχ έσο ηε Μφζρα θαη ηε ηγθαπνχξε. Ζ εμαηνκίθεπζε -αθξηβέζηεξα, ε κεηαθίλεζε απφ ην πιαίζην ηεο παξαδνζηαθήο δσήο- ζπλνδεχεηαη απφ κηα νκνηνκνξθία θαη ηππνπνίεζε ηνπ ηξφπνπ δσήο. Ο θαζέλαο βξίζθεηαη απνκνλσκέλνο αθφκα θαη κέζα ζηελ νηθνγέλεηα ηνπ θαη ραζκνπξηέηαη κπξνζηά ζηνλ ηειενπηηθφ δέθηε. Γηακέζνπ ησλ Μέζσλ βηψλνπκε έλα είδνο δηπιήο δσήο ζην ρψξν θαη ζην ρξφλν. Δίκαζηε ηαπηφρξνλα θαη εδψ θαη θάπνπ αιινχ... Απηέο νη αλαδπφκελεο 17

18 θαηαζηάζεηο δσήο, ιφγσ ηεο δηηηήο ηνπο θχζεο, θαίλεηαη λα πξνθαινχλ κηα αηνκηθή θαη ζεζκηθή ζρηδνθξέλεηα. (Beck U., 1992, ζην Παπαζαλαζφπνπινο.,2000). Αλαθέξεη γηα ην ξφιν ηεο ηειεφξαζεο ραξαθηεξηζηηθά ν Bourdie: «Η ηειεόξαζε είλαη έλα ειάρηζηα απηόλνκν εξγαιείν επηθνηλσλίαο, ζην νπνίν αζθνύλ πίεζε αιιεπάιιεινη θαηαλαγθαζκνί, πνπ απνξξένπλ από ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο κεηαμύ ησλ δεκνζηνγξάθσλ, ζρέζεηο αληαγσληζκνύ αραιίλσηνπ, ακείιηθηνπ, πνπ αγγίδνπλ ηα άξηα ηνπ παξαιόγνπ, πνπ είλαη επίζεο ζρέζεηο ζπλέξγεηαο, αληηθεηκεληθήο ζπλελνρήο, ζεκειησκέλεο ζηα θνηλά ζπκθέξνληα πνπ ζπλδένληαη κε ηε ζέζε ησλ δεκνζηνγξάθσλ ζην πεδίν ζπκβνιηθήο παξαγσγήο, θαζώο θαη κε ην γεγνλόο όηη νη δεκνζηνγξάθνη έρνπλ θνηλέο γλσζηηθέο δνκέο, θαηεγνξίεο αληίιεςεο θαη εθηίκεζεο πνπ είλαη άκεζα ζπλαξηεκέλεο κε ηελ θνηλσληθή ηνπο πξνέιεπζε θαη κε ηελ θαηάξηηζε ηνπο (ή κε ηε κε θαηάξηηζε ηνπο). Καηά ζπλέπεηα, απηό ην θαηλνκεληθά αραιίλσην εξγαιείν επηθνηλσλίαο, πνπ είλαη ε ηειεόξαζε, ραιηλαγσγείηαη. Όηαλ, ζηε δεθαεηία ηνπ '60, ε ηειεόξαζε εκθαλίζηεθε σο θαηλνύξην θαηλόκελν, αξθεηνί «θνηλσληνιόγνη» (εληόο πνιιώλ εηζαγσγηθώλ) έζπεπζαλ λα πνπλ όηη ε ηειεόξαζε, σο «κέζν καδηθήο επηθνηλσλίαο», ζα «καδηθνπνηνύζε». Η ηειεόξαζε ππνηίζεηαη όηη ζα ηζνπέδσλε, ζα νκνγελνπνηνύζε βαζκεδόλ όινπο ηνπο ηειεζεαηέο. Σηελ πξαγκαηηθόηεηα, απηό ζήκαηλε ππνηίκεζε ησλ ηθαλνηήησλ αληίζηαζεο. Η ηειεόξαζε ηεο δεθαεηίαο ηνπ '50 ήζειε λα είλαη πνιηηηζηηθή θαη ρξεζηκνπνηνύζε θαηά θάπνηνλ ηξόπν ην κνλνπώιην ηεο πξνθεηκέλνπ λα επηβάιεη ζε όινπο πξντόληα κε πνιηηηζηηθέο αμηώζεηο (ληνθηκαληέξ, δηαζθεπέο θιαζηθώλ έξγσλ, πνιηηηζηηθέο ζπδεηήζεηο θ.ά.) θαη λα δηακνξθώζεη ηηο πξνηηκήζεηο ηνπ κεγάινπ θνηλνύ. Η ηειεόξαζε ηεο δεθαεηίαο ηνπ '90 έρεη ζηόρν λα εθκεηαιιεπηεί θαη λα θνιαθέςεη ηηο πξνηηκήζεηο πξνθεηκέλνπ λα αγγίμεη ην κεγαιύηεξν δπλαηό αθξναηήξην, πξνζθέξνληαο ζηνπο ηειεζεαηέο αθαηέξγαζηα πξντόληα, παξάδεηγκα ησλ νπνίσλ είλαη ην talk-show, θέηεο δσήο, απξνθάιππηεο εθζέζεηο βησκέλσλ εκπεηξηώλ». (Bourdie P., 1998) Έλα κέξνο ηεο δξάζεο ηεο ηειεφξαζεο, γηα παξάδεηγκα ζην επίπεδν ηεο πιεξνθφξεζεο, ζπλίζηαηαη ζηελ απνξξφθεζε ηεο πξνζνρήο ζε εηδήζεηο νη νπνίεο απφ ηε θχζε ηνπο ελδηαθέξνπλ φιν ηνλ θφζκν, νη νπνίεο κπνξνχκε δειαδή λα πνχκε φηη είλαη omnibus γηα ηνπο πάληεο. Οη εηδήζεηο omnibus(γεληθνύ ελδηαθέξνληνο) είλαη εηδήζεηο νη νπνίεο δελ πξέπεη, φπσο ιέγεηαη, λα ζνθάξνπλ θαλέλαλ, κε ηηο νπνίεο δε δηαθπβεχεηαη θάηη, νη νπνίεο δε δηράδνπλ, νη νπνίεο επηηπγράλνπλ ηε ζπλαίλεζε, νη νπνίεο ελδηαθέξνπλ φιν ηνλ θφζκν αιιά κε ηξφπν ηέηνην ψζηε λα κε ζίγνπλ ηίπνηε ην ζεκαληηθφ. Ζ κηθξν-είδεζε είλαη εθείλν ην είδνο ζηνηρεηψδνπο, ππνηππψδνπο πξντφληνο ηεο πιεξνθφξεζεο, ην νπνίν είλαη πνιχ ζεκαληηθφ γηαηί ελδηαθέξεη φιν ηνλ θφζκν ρσξίο λα έρεη ζπλέπεηεο θαη γηαηί απνξξνθά ρξφλν πνπ ζα κπνξνχζε λα ρξεζηκνπνηεζεί γηα λα εηπσζεί θάηη άιιν. κσο ν ρξφλνο είλαη πξντφλ πνπ ζπαλίδεη εμαηξεηηθά ζηελ ηειεφξαζε. Καη αλ ρξεζηκνπνηνχληαη ηφζν πνιχηηκα ιεπηά γηα λα εηπσζνχλ πξάγκαηα ηφζν επηειή, είλαη επεηδή απηά ηα ηφζν επηειή πξάγκαηα είλαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα πνιχ ζεκαληηθά, εθφζνλ θαηνξζψλνπλ λα απνθξχςνπλ πνιχηηκα πξάγκαηα Τπάξρεη κηα πνιχ κεγάιε κεξίδα αλζξψπσλ πνπ δε δηαβάδνπλ θακία θαζεκεξηλή εθεκεξίδα, πνπ είλαη πξνζθνιιεκέλνη, ζηελ ηειεφξαζε σο κνλαδηθή πεγή πιεξνθνξηψλ. Ζ ηειεφξαζε, πξάγκαηη, έρεη έλα είδνο κνλνπσιίνπ ζηε δηακφξθσζε ησλ εγθεθάισλ ελφο ζεκαληηθφηαηνπ ηκήκαηνο ηνπ πιεζπζκνχ. Με 18

19 ηελ εζηίαζε φκσο ηεο πξνζνρήο ζηηο εηδήζεηο πνηθίιεο χιεο, κε ηελ πιήξσζε ηνπ πνιχηηκνπ ρξφλνπ κε θελφηεηεο, κε ηίπνηε ή κε ζρεδφλ ηίπνηε, παξαθάκπηνληαη πνιιέο νπζηαζηηθέο πιεξνθνξίεο ηηο νπνίεο ζα έπξεπε λα δηαζέηεη ν πνιίηεο πξνθεηκέλνπ λα αζθήζεη ηα δεκνθξαηηθά δηθαηψκαηα ηνπ. ηαλ νη καζεηέο καο ζα είλαη ελήιηθεο, ζα ζηεξίδνληαη πάξα πνιχ ζηα media γηα πιεξνθνξίεο θαη ν «έιεγρνο ηνπ κέζνπ πνπ ελεκεξψλεη ηνπο αλζξψπνπο είλαη ε βάζε ηεο πνιηηηθήο εμνπζίαο». (James C., 1985) Ζ έξεπλα δείρλεη φηη ήδε ηα media, θαη εηδηθά ε ηειεφξαζε, πηζηεχεηαη φηη είλαη ζεκαληηθνί παξάγνληεο πνπ θαζνξίδνπλ ην πψο νη πνιίηεο ζα αζθνχλ ηα δεκνθξαηηθά ηνπο δηθαηψκαηα (Wills D.J ) H πξφζβαζε ζηελ ηειεφξαζε έρεη σο αληηζηάζκηζκα κηα ηξνκαθηηθή ινγνθξηζία, κηα απψιεηα απηνλνκίαο, ε νπνία ζρεηίδεηαη, κεηαμχ άιισλ, κε ην γεγνλφο φηη ην ζέκα είλαη επηβεβιεκέλν, φηη νη ζπλζήθεο ηεο επηθνηλσλίαο είλαη επηβεβιεκέλεο θαη, θπξίσο, κε ην γεγνλφο φηη ν ρξνληθφο πεξηνξηζκφο ππνβάιιεη ην ιφγν ζε ηέηνηνπο θαηαλαγθαζκνχο, ψζηε νη πηζαλφηεηεο λα εηπσζεί θάηη είλαη κάιινλ ειάρηζηεο. Θα κπνξνχζε επίζεο λα ζθεθηεί θάπνηνο ηηο δηάθνξεο νηθνλνκηθέο ινγνθξηζίεο. Δίλαη αιήζεηα φηη, ζε ηειεπηαία αλάιπζε, κπνξεί λα πεη θαλείο πσο ηηο ζεκαληηθφηεξεο πηέζεηο ζηελ ηειεφξαζε αζθεί ν νηθνλνκηθφο θαηαλαγθαζκφο. Δίλαη ζεκαληηθφ λα γλσξίδνπκε φηη ην NBC είλαη ηδηνθηεζία ηεο GENERAL ELECTRIC, φηη ην CBS είλαη ηδηνθηεζία ηεο WESTINGHOUSE θαη ην ABC είλαη ηδηνθηεζία ηεο DISNEY. ήκεξα έλα ζεκαληηθφ κέξνο ηεο ιεηηνπξγίαο ηεο ηειεφξαζεο βαζίδεηαη ζηελ αθξνακαηηθφηεηα. Αλαθέξεη ν Bourdie : «Η αθξνακαηηθόηεηα είλαη ε επηθύξσζε ηεο αγνξάο, ηεο νηθνλνκίαο, δειαδή κηαο εμσηεξηθήο θαη ακηγώο εκπνξηθήο λνκηκόηεηαο, θαη ε ππνηαγή ζηηο απαηηήζεηο απηνύ ηνπ εξγαιείνπ κάξθεηηλγθ ζε ζέκαηα θνπιηνύξαο είλαη αθξηβώο όηη είλαη ζε ζέκαηα πνιηηηθήο ε δεκαγσγία πνπ θαηεπζύλεηαη από ηηο ζθπγκνκεηξήζεηο ηεο θνηλήο γλώκεο. Η ηειεόξαζε πνπ δηαθπβεξλάηαη από ηελ αθξνακαηηθόηεηα θαζππνηάζζεη ηνλ ππνηηζέκελν ειεύζεξν θαη πεθσηηζκέλν θαηαλαισηή ζηνπο θαηαλαγθαζκνύο ηεο αγνξάο, νη νπνίνη δελ έρνπλ ηίπνηε από ηε δεκνθξαηηθή έθθξαζε κηαο πεθσηηζκέλεο, νξζνινγηθήο ζπιινγηθήο γλώκεο, κηαο δεκόζηαο ινγηθήο, όπσο νη θπληθνί δεκαγσγνί ζέινπλ λα καο θάλνπλ λα πηζηέςνπκε». πλερίδεη ν Bourdie, αλαθέξνληαο έλα ραξαθηεξηζηηθφ ζηηγκηφηππν απφ ηε ζχγρξνλε ηζηνξία ηνπ ηφπνπ καο, γηα λα δείμεη ηε δηαζηξέβισζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο ζην βσκφ ηεο αθξνακαηηθφηεηαο: «Τελ θαιύηεξε, όκσο, εηθόλα ησλ θηλδύλσλ πνπ εγθπκνλεί ν ππέξκεηξνο αληαγσληζκόο ζην όλνκα ηεο αθξνακαηηθόηεηαο πξνζθέξεη αλακθίβνια έλα επεηζόδην πνπ ζπλέβε ηειεπηαία κεηαμύ Διιάδαο θαη Τνπξθίαο: έπεηηα από εθθιήζεηο γηα θηλεηνπνίεζε θαη πνιεκνραξείο δηαθεξύμεηο από κέξνπο ελόο ηδησηηθνύ ηειενπηηθνύ θαλαιηνύ όζνλ αθνξά κηα κηθξνζθνπηθή έξεκε λεζίδα, ηα Ίκηα, νη ειιεληθνί ηδησηηθνί ηειενπηηθνί θαη ξαδηνθσληθνί ζηαζκνί, ηνπο νπνίνπο αθνινύζεζαλ νη θαζεκεξηλέο εθεκεξίδεο, απνδύζεθαλ ζε κηα πιεηνδνζία εζληθηζηηθώλ παξαιεξεκάησλ ζπλεπαξκέλεο από ηελ ίδηα ινγηθή ηνπ αληαγσληζκνύ γηα ηελ αθξνακαηηθόηεηα, νη ηνπξθηθέο ηειενξάζεηο θαη εθεκεξίδεο κπήθαλ επίζεο ζηνλ αγώλα. Απνβίβαζε ειιεληθώλ ζηξαηεπκάησλ ζηε λεζίδα, κεηαθίλεζε ησλ ζηόισλ, θαη ν πόιεκνο απνθεύγεηαη κόιηο ζην παξά πέληε». 19

20 ΝΫεο κνξθϋο επηθνηλσλέαο-παγθνζκηνπνέεζε θαη Γηαδέθηπν «Απέλαληη ζηηο ηερλνινγίεο ππνθαηάζηαζεο ζηηο νπνίεο είκαζηε ζπλεζηζκέλνη ην απηνθίλεην εθηνπίδεη ηελ άκαμα, ην αεξνπιάλν ην ζηδεξόδξνκν, ην θαμ ην ηαρπδξνκείν ή ηνλ ηειέγξαθν. Ο ςεθηαθόο θόζκνο πξνθαιεί ηελ νινθιήξσζε όισλ ηνπο. Οη ιεσθόξνη ησλ πιεξνθνξηώλ απνηεινύλ έλαλ ζπλδπαζκό ησλ ηειεπηθνηλσληώλ µε ηελ πιεξνθνξηθή, ηα κέζα καδηθήο ελεκέξσζεο, ηελ ςπραγσγία θαη ηε δηαζθέδαζε. Σ' απηήλ ηελ εμέιημε είλαη απίζαλν λα ππνθαηαζηαζνύλ εληειώο ηα αλαινγηθά ζπζηήκαηα βξαρππξόζεζκα, θαη ζα επηβηώζνπλ, ζε πνιιέο πεξηπηώζεηο, σο ελαιιαθηηθή ιύζε. Πνξεπόκαζηε όκσο µε γηγαληηαία βήκαηα πξνο έλαλ θόζκν θαηά θύξην ιόγν ςεθηαθό. Τα εκπόδηα πνπ νξζώλνληαη κπξνζηά ηνπ δελ είλαη ηερλνινγηθήο θύζεο, αιιά νηθνλνκηθά, θνηλσληθά, πνιηηηθά θαη αλζξώπηλα» (Υνπάλ Λνπίο Θεµπξηάλ,2000) Πξηλ απφ ζαξάληα ρξφληα ν θαζεγεηήο Marshall McLuhan πξνέβιεςε φηη δελ ζα αξγήζεη ε ζηηγκή πνπ ν πιαλήηεο µαο ζα κεηαβιεζεί ζε έλα «δηαδηθηπσµέλν θαη ζπλερψο µεηαβαιιφµελν ρσξηφ», πνπ ζα αιιάδεη δηαξθψο κέζα απφ ηνλ ηξφπν πνπ ην παξαηεξνχκε. Ήδε απφ ην 2000 νη Financial Times ζεκείσλαλ φηη «ν McLuhan αλαδχζεθε απφ ηνλ «ζθνππηδνηελεθέ» ηεο ηζηνξίαο γηα λα γίλεη ιατθφ είδσιν ηεο δηαδηθηπαθήο επνρήο». Κάπνηνη ζεσξεηηθνί ηεο επηθνηλσλίαο πηζηεχνπλ φηη ζήκεξα ε ςεθηαθή επηθνηλσλία θαη ελεκέξσζε, δελ θάλνπλ ηίπνηα πεξηζζφηεξν απφ ην λα αλαθπθιψλνπλ ην ράνο ηεο ζθέςεο, πνπ νινέλα θαη πεξηζζφηεξν απνκαθξχλεηαη απφ ηελ επηθνηλσληαθή αλάιπζε θαη πξνζεγγίδεη ηηο εχθνιεο ιχζεηο ηεο «ζπλνκηιίαο» µε ηνλ ειεθηξνληθφ ππνινγηζηή (Μπιηάθνο Κ., 2002). Ζ δηακφξθσζε θαη ε πνξεία ησλ ζχγρξνλσλ θνηλσληψλ ζε κεγάιν βαζκφ εμαξηψληαη απφ ηα Μέζα θαη ηελ επηθνηλσλία, ηα νπνία απνθηνχλ, φιν θαη πεξηζζφηεξν κηα νηθνπκεληθή δηάζηαζε θαη εκβέιεηα θαη ιεηηνπξγνχλ αλάκεζα θαη θαηά κήθνο δηαθνξεηηθψλ θξαηψλ θαη πεξηνρψλ. ηνπο ηειεπηαίνπο δχν αηψλεο ζεκεηψζεθαλ ζαξσηηθέο κεηαβνιέο ζηελ πνξεία θαη ηελ εμέιημε ηεο επηθνηλσληαθήο ηερλνινγίαο. ηελ πεξίνδν απηή παξαηεξνχκε κηα κεηαηφπηζε απφ ηελ θπξηαξρία ησλ έληππσλ Μέζσλ, ζηα νπηηθναθνπζηηθά θαη πην πξφζθαηα ζ έλα λέν κεηαζρεκαηηζκφ ησλ Μέζσλ Μαδηθήο Δπηθνηλσλίαο, πξνο ηελ αλάπηπμε νινθιεξσκέλσλ θαη ςεθηαθψλ επηθνηλσληαθψλ ζπζηεκάησλ, ηα νπνία ζπλδένπλ ηνπο ειεθηξνληθνχο ππνινγηζηέο κε δηάθνξα Μέζα, δεκηνπξγψληαο έηζη έλα πνιχπινθν πεξηβάιινλ πνιπκέζσλ. Ζ βαζκηαία αιιά αδηάθνπε αιιαγή ζην ζχγρξνλν επηθνηλσληαθφ πεδίν, δειαδή ε κεηαηφπηζε απφ ηα έληππα ζηα ειεθηξνληθά Μέζα, δε βνεζά ηε δεκνζηνγξαθία θαη θαη επέθηαζε ηελ ελεκέξσζε ηνπ πνιίηε. Δμαηηίαο ηνπ γξαπηνχ ιφγνπ θαη ηνπ κεγαιχηεξνπ επίπεδνπ αθαίξεζεο θαη επηιεθηηθφηεηαο, ε δεκνζηνγξαθηθή ππεξαμία ζηα παιαηά έληππα Μέζα είλαη εμ νξηζκνχ κεγαιχηεξε απφ φηη ζηα νπηηθναθνπζηηθά. Ζ ηειεφξαζε πξνηηκά απιά πξνβιήκαηα θαη ζχληνκεο αλαθνξέο. (Παπαζαλαζφπνπινο.,2000). 20