Η ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΗ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΑ ΣΤΗ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "Η ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΗ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΑ ΣΤΗ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ"

Transcript

1 Ε ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΗΜΟΣΙΑΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΘ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: Η ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΗ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΑ ΣΤΗ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ Επιβλέπων: ΤΣΑΡ ΑΝΙ ΗΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ Σπουδάστρια: ΡΩΣΣΟΓΛΟΥ ΑΘΗΝΑ ΑΘΗΝΑ

2 Η ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΗ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΑ ΣΤΗ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ

3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρουσία και ο ρόλος που διαδραµατίζουν οι µειονότητες στην περιοχή των Βαλκανίων αποτελεί εξαιρετικά επίκαιρο ζήτηµα. Αντικείµενο της παρούσας εργασίας αποτελεί η ανάλυση της µουσουλµανικής µειονότητας στη Βουλγαρία και της αντιµετώπισής της από το βουλγαρικό καθεστώς καθόλη τη διάρκεια του 20 ου αιώνα. Η έρευνα εστιάστηκε σε βιβλιογραφική ανασκόπηση ελληνικών και ξένων πηγών, µε σκοπό την πληρέστερη και κατά το δυνατόν αντικειµενικότερη παρουσίαση και τεκµηρίωση του θέµατος. Στόχος της παρούσας εργασίας αποτελεί η µελέτη του ζητήµατος σε ιστορική βάση, κατά τη διάρκεια τριών διακριτών χρονικών περιόδων από την αυτονόµηση µέχρι τον κοµµουνισµό, κοµµουνιστική περίοδος και µετα-κοµµουνιστική εποχή προκειµένου να αναλυθούν σε βάθος τα αίτια που συντέλεσαν στη διαφορετική µεταχείριση που επιφύλαξε το βουλγαρικό καθεστώς στον µειονοτικό πληθυσµό την κάθε περίοδο, τις εσωτερικές και διεθνείς αντιδράσεις που αυτή προκάλεσε, αλλά και τον αντίκτυπο που είχε στις βουλγαροτουρκικές σχέσεις. Ιδιαίτερη έµφαση δίνεται στην ανάλυση της κοµµουνιστικής περιόδου, που συνιστά εποχή καταπίεσης και ιδιαίτερα σκληρών πολιτικών απέναντι στη µουσουλµανική µειονότητα. Έµφαση δίνεται, επίσης, και στην κατάσταση όπως διαµορφώθηκε στη σύγχρονη κοινωνικοπολιτική και οικονοµική πραγµατικότητα. Παρά το µελανό παρελθόν, η Βουλγαρία θεωρείται σήµερα µάλλον επιτυχηµένο παράδειγµα χειρισµού ενός µειονοτικού ζητήµατος. Συνεπώς, η ανάλυση της βουλγαρικής περίπτωσης οδηγεί στην άντληση χρήσιµων συµπερασµάτων για το πώς µπορεί να αποφευγχεί η κλιµάκωση της ενδο-εθνοτικής έντασης και η µετάλλαξή της σε ανοιχτή ενδο-εθνοτική σύγκρουση. Λέξεις-κλειδιά: µουσουλµανική µειονότητα, Τούρκοι, Ποµάκοι, Ρόµα, κοµµουνιστικό καθεστώς, Κίνηµα για τα ικαιώµατα και τις Ελευθερίες 3

4 ABSTRACT The presence and role of minorities in the Balkan region constitutes a highly important and currently dominant issue. The present essay aims to analyse the Μuslim minority in Bulgaria and its treatment by the Bulgarian regime throughout the 20 th century. Research was based on the bibliographical review of Greek and foreign scientific sources, in order to fully and objectively present and analyse the issue. The essay examines the minority issue on a historical basis, during three distinctive periods from autonomy to communism, the communist period and the post-communist era in order to analyse in-depth the reasons behind the different approaches of the Bulgarian regime towards the Muslim population, the internal and international reactions it triggered, as well as its impact on Bulgarian-Turkish relations. Special emphasis is laid on the analysis of the Communist period, which constitutes a time of oppression and extremely restrictive policies towards the Muslim minority, as well as on the current socio-political and economic reality in Bulgaria. Despite the dark past, Bulgaria is nowadays considered a rather successful example of dealing with a minority issue. Thus, the analysis of the Bulgarian case may be used to draw useful conclusions as to how escalation of inter-ethnic tensions into open interenthnic confrontation can be avoided. Key words: Muslim minority, Turks, Pomaks, Roma, communist regime, Movement for Rights and Freedoms 4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 6 ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ Ι Από την Αυτονόµηση µέχρι τον Κοµµουνισµό α. Ιστορικές εξελίξεις β. Βουλγαροτουρκικές σχέσεις και µουσουλµανική µειονότητα γ. Οι Ποµάκοι II Η περίοδος του Κοµµουνισµού α β γ δ III σήµερα Μετα-κοµµουνιστική Βουλγαρία α. Η περίοδος της µετάβασης β. Πολιτικές εξελίξεις: Εκλογές και πολιτικά κόµµατα γ. Ο ρόλος του Κινήµατος για τα ικαιώµατα και τις Ελευθερίες δ. Πολιτική εκπροσώπηση Ποµάκων και Ρόµα ε. Βουλγαροτουρκικές σχέσεις ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ

6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα εθνοτικά ζητήµατα διαδραµατίζουν κυρίαρχο ρόλο στην περιοχή των Βαλκανίων. Η διάλυση της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας συνοδεύτηκε από την ανάδειξη νέων κρατών και τη χάραξη συνόρων, ο γεωγραφικός προσδιορισµός των οποίων σπάνια συνέπιπτε µε την ύπαρξη εθνοτικά, γλωσσικά και θρησκευτικά οµοιογενών πληθυσµών εντός τους. Αποτέλεσµα είναι η ύπαρξη εθνοτικών οµάδων, των οποίων οι ταυτότητες είναι διακριτές από την ταυτότητα της πλειοψηφίας. Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι ηγέτες των βαλκανικών χωρών αντιλαµβάνονται την παρουσία διαφορετικών εθνοτικών οµάδων ως δυνητική πηγή έντασης και αποσταθεροποίησης, ως απειλή της εδαφικής τους ακεραιότητας, αλλά και της ίδιας της επιβίωσης των κρατών τους. Συνεπώς, αναζητούν τρόπους πολιτιστικής αφοµοίωσης των µειονοτικών αυτών πληθυσµών, µε στόχο την οµογενοποίηση του έθνους. Οι προσπάθειες πολιτιστικής οµογενοποίησης µπορούν να πάρουν ποικίλες µορφές: άρνηση ύπαρξης µειονοτήτων σε µια προσπάθεια διατήρησης της ψευδαίσθησης περί οµοιογένειας, προσπάθεια ενσωµάτωσης στην κοινωνία, στρατηγικές αφοµοίωσης ή αποµάκρυνσης των µειονοτικών πληθυσµών µέσω ανταλλαγών πληθυσµών, απελάσεων και, σε ακραίες περιπτώσεις, µέσω γενοκτονίας. Μία ή περισσότερες από τις τακτικές αυτές έχουν χρησιµοποιηθεί από όλα τα βαλκανικά κράτη στο πλαίσιο αντιµετώπισης των µειονοτήτων που υπάρχουν εντός των συνόρων τους. Αντικείµενο της παρούσας εργασίας αποτελεί η ανάλυση της µουσουλµανικής µειονότητας στη Βουλγαρία, αλλά και η αντιµετώπιση που της επιφύλαξε το βουλγαρικό καθεστώς καθόλη τη διάρκεια του 20 ου αιώνα. Εισαγωγικά, θα γίνει αναφορά στην Οθωµανική Αυτοκρατορία και στο πώς οι τέσσερις αιώνες της κυριαρχίας της αποτυπώθηκαν στη συνείδηση του νεοσύστατου βουλγαρικού έθνους. Ειδικότερα, θα επιδιωχθεί να αναλυθεί η αντιµετώπιση της µουσουλµανικής µειονότητας στη Βουλγαρία, µέσα από την πορεία της ιστορία της, από την ανεξαρτησία της το 1909 µέχρι σήµερα. Θα ακολουθήσει ιστορική ανάλυση, η οποία θα δοµηθεί σε τρεις διακριτές χρονικές περιόδους: α (από την αυτονόµηση µέχρι την εγκαθίδρυση του κοµµουνιστικού καθεστώτος), όπου θα µελετηθεί η θέση της µουσουλµανικής µειονότητας στο πλαίσιο των σχεδίων εθνικής αφύπνισης και οικοδοµησης του βουλγαρικού 6

7 κράτους, β (η περίοδος του κοµµουνισµού), µια περίοδος που χαρακτηρίζεται από τη σταδιακή κλιµάκωση των προσπαθειών των βουλγαρικών κυβερνήσεων για πλήρη αφοµοίωση του µειονοτικού πληθυσµού ώστε να αποτελέσει η Βουλγαρία ενιαίο, οµοιογενές και µονο-εθνοτικό κράτος, και γ σήµερα (µετα-κοµµουνιστική Βουλγαρία), όπου η ανάλυση θα επικεντρωθεί στις ριζικές αλλαγές που επιφύλασε για τη µειονότητα η πτώση του κοµµουνιστικού καθεστώτος και η µετάβαση της Βουλγαρίας προς τη δηµοκρατία. Ιδιαίτερη έµφαση θα δοθεί στην ανάλυση της κοµµουνιστικής περιόδου και ειδικότερα στο χρονικό διάστηµα , που σηµατοδοτεί το αποκορύφωµα των προσπαθειών του κοµµουνιστικού καθεστώτος για την πλήρη αφοµοίωση του µειονοτικού πληθυσµού. Θα γίνει εκτενής αναφορά στην εκστρατεία βίαιης αλλαγής των ονοµάτων των µουσουλµάνων το 1984, στις εσωτερικές και διεθνείς αντιδράσεις που αυτή προκάλεσε, στον αντίκτυπο που είχε για τις βουλγαροτουρκικές σχέσεις, αλλά και το πώς πυροδότησε µαζική έξοδο των Τούρκων από τη Βουλγαρία το 1989 και επιτάχυνε την πτώση του κοµµουνισµού στη χώρα. Τέλος, θα αναλυθούν εκτενώς τα νέα δεδοµένα που δηµιούργησε για τη µουσουλµανική µειονότητα η πτώση του κοµµουνισµού, η νέα πολιτική πραγµατικότητα που δηµιουργήθηκε στη χώρα, ο ρόλος του Κινήµατος για τα ικαιώµατα και τις Ελευθερίες κατεξοχήν πολιτικού εκπροσώπου της µειονότητας στο να αποτρέψει την κλιµάκωση των ενδοεθνοτικών εντάσεων, αλλά και το πώς διαµορφώνονται οι βουλγαροτουρκικές σχέσεις στη µετα-κοµµουνιστική εποχή. Στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας, ο όρος µειονότητα χρησιµοποιείται για να περιγράψει το τµήµα εκείνο του πληθυσµού µε διακριτή εθνοτική, γλωσσική και θρησκευτική ταυτότητα σε σχέση µε τον πληθυσµό που συνιστά πλειοψηφία στη χώρα. Στην περίπτωση της Βουλγαρίας, ο όρος µουσουλµανική µειονότητα περιλαµβάνει τρεις διαφορετικές εθνοτικές οµάδες: Τούρκους, Ποµάκους και Ρόµα. Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι το βουλγαρικό καθεστώς επιφύλαξε διαφορετική µεταχείριση σε καθεµία από τις τρεις εθνοτικές οµάδες: πολιτική µη ανεκτικότητας και προσπάθεια αφοµοίωσης των Τούρκων, παντελής άρνηση εθνοτικού αυτό-προσδιορισµού στους Ποµάκους και κοινωνικο-πολιτικός αποκλεισµός των Ρόµα, που ακόµη και σήµερα θεωρούνται εθνοτική οµάδα-παριάς. 7

8 ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ Η Οθωµανική Αυτοκρατορία αποτέλεσε ένα πολύ-εθνοτικό, πολύ-φυλετικό και πολυ-θρησκευτικό σύστηµα διοίκησης, οργανωµένο στη βάση των millet. Κεντρικό πυρήνα διαµόρφωσής τους αποτέλεσε η θρησκεία, µε την εθνική καταγωγή να διαδραµατίζει επουσιώδη µόνο ρόλο 1. ηµιουργήθηκαν τρία millet, τα οποία αντιπροσώπευαν τις τρεις σηµαντικότερες µη µουσουλµανικές θρησκείες: το millet των Ορθόδοξων Χριστιανών που αποτελούσαν την µεγαλύτερη και οικονοµικά σηµαντικότερη µη µουσουλµανική οµάδα, µε αρχηγό τον Πατριάρχη Κωνσταντινούπολης, το millet των Εβραίων, οι οποίοι διατηρούσαν σηµαντική εµπορική και πολιτιστική δύναµη και το millet των Αρµενίων, µε αρχηγό τον Αρµένιο Πατριάρχη Κωνσταντινούπολης. Κάθε millet διέθετε σηµαντική αυτονοµία όσον αφορά τη θρησκευτική λατρεία, τις δικαστικές υποθέσεις, τη συλλογή φόρων, την παιδεία και γενικότερα την τοπική αυτοδιοίκησή του 2. Το σύστηµα των millet αποτέλεσε ουσιαστικά έναν από τους πυλώνες διατήρησης της οθωµανικής αυτοκρατορίας για τέσσερις αιώνες επιτρέποντας στην αυτοκρατορία να διοικεί αποτελεσµατικά τον πολυεθνοτικό και πολύ-θρησκευτικό πληθυσµό της, στη βάση ενός αποκεντρωτικού και ανεκτικού συστήµατος διοίκησης. Εντούτοις, όταν η κεντρική εξουσία αποδυναµώθηκε, το σύστηµα των millet αποτέλεσε έναν από τους βασικούς λόγους που επιτάχυναν τη διάλυση της αυτοκρατορίας, καθώς η ανεκτικότητα των διαφορετικών θρησκευτικών ταυτοτήτων και γλωσσών αποτέλεσε τη φυσική βάση για την ανάπτυξη του εθνικισµού 3 και τελικά την απόσχιση των υποτελών µέχρι τότε λαών κατά τον 19 ο αιώνα 4. Στη µέγιστη ακµή της (16 ος -17 ος αιώνας), η Οθωµανική Αυτοκρατορία εκτεινόταν σε τρεις ηπείρους, ελέγχοντας µεγάλο µέρος της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, 1 Hugh Poulton, The Muslim Experience in the Balkan States, , Nationalities Papers, Vol. 28, no. 1, 2000, p Mustafa Aydin, Determinants of Turkish Foreign Policy: Historical Framework and Traditional Inputs, Middle Eastern Studies, Vol. 35, Issue 4, October 1999, p H άνοδος του εθνικισµού που σαρώνει την Ευρώπη κατά τη διάρκεια του 19 ου αιώνα υπό την επίδραση των αρχών της Γαλλικής Επανάστασης και του ιαφωτισµού επηρεάζει σηµαντικά και την Οθωµανική Αυτοκρατορία. Η εθνική συνείδηση σε συνδυασµό µε µια αυξανόµενη αντίληψη εθνοτικού εθνικισµού (ethnic nationalism) καθιστά την εθνικιστική σκέψη µια από τις σηµαντικότερες δυτικές ιδέες που εισάγονται και στην Οθωµανική Αυτοκρατορία, η οποία βρίσκεται αντιµέτωπη µε εθνικιστικές εξάρσεις αρχικά στο εξωτερικό της και στη συνέχεια στο εσωτερικό της. ( ) 4 M. Aydin, op. cit. 8

9 της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής. Ειδικότερα, εκτεινόταν από την Αλγερία στα δυτικά, µέχρι την Κασπία και τον Περσικό Κόλπο στα ανατολικά, τα σύνορα της Αυστρίας, της Σλοβακίας και τµηµάτων της Ουκρανίας στα βόρεια µέχρι το Σουδάν, την Ερυθραία, τη Σοµαλία και την Υεµένη στα νότια 5 (Χάρτης 1, Παράρτηµα Α). Ειδικότερα, όσον αφορά τα Βαλκάνια, η κατάκτησή τους από την Οθωµανική Αυτοκρατορία πραγµατοποιήθηκε σε δύο στάδια: το πρώτο, στο δεύτερο µισό του 14 ου αιώνα, µε την κατάκτηση της Θράκης, της Βουλγαρίας, της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας και το δεύτερο, κατά τη διάρκεια του 15 ου αιώνα, µε την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης, της Σερβίας, της Ηπείρου, της Αλβανίας, της Βοσνίας, της Ερζεγοβίνης και µεγάλου µέρους της Κροατίας 6. Η κατάκτηση των Βαλκανίων από τους Οθωµανούς συνοδεύτηκε από µεγάλες κινήσεις πληθυσµών που µετέβαλαν την εθνοτική και θρησκευτική σύνθεση των κατακτηµένων περιοχών. Αυτή η δηµογραφική ανακατανοµή επιτεύχθηκε µέσω του αποικισµού στρατηγικών περιοχών των Βαλκανίων από τουρκόφωνους πληθυσµούς της Μικράς Ασίας και της Ανατολίας 7. Ήδη από τον 19 ο αιώνα η Οθωµανική Αυτοκρατορία αρχίζει να εµφανίζει τα πρώτα σηµάδια παρακµής. Η αποτυχία της οικονοµικής της δοµής, η διοικητική αστάθεια, σε συνδυασµό µε την αδυναµία να υπερασπιστεί τα σύνορά της έναντι ξένων εισβολών και κατακτήσεων, σηµατοδοτούν την αρχή του τέλους. Παράλληλα, η ανάπτυξη του εθνικισµού, που παρατηρείται σε πολλές χώρες την ίδια περίοδο, εισάγεται και στην Οθωµανική Αυτοκρατορία 8, θέτοντας υπό αµφισβήτηση την ικανότητά της να αντιµετωπίζει αποτελεσµατικά τις εθνικές εξεγέρσεις. Η Ελλάδα κηρύσσει την επανάσταση το 1821, ενώ µετά τον Ali Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, London: Hurst & Company, 1997, p Η ιδέα περί κράτους-έθνους αποτελεί προϊόν του δυτικού µοντερνισµού που εξήχθη στον Ανατολική Ευρώπη από την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης. Εντούτοις, ενώ στη υτική Ευρώπη η διαδικασία κατασκευής της έννοιας του κράτους-έθνους ήταν σταδιακή, στην Ανατολική Ευρώπη ήταν ιδιαίτερα βίαιη αλλά και καθυστερηµένη, εφόσον οι βαλκανικοί λαοί αρχίζουν να δηµιουργούν κράτη-έθνη µόλις τον 19 ο ή και στις αρχές του 20ού αιώνα (Ivanka Nedeva Atanasova, Transborder ethnic minorities and their impact on the security of Southeastern Europe, Nationalities Papers, Vol. 32, Issue 2, June 2004, p

10 Ρωσοτουρκικό Πόλεµο του , η Σερβία, η Ρουµανία και το Μαυροβούνιο γίνονται ανεξάρτητα κράτη και η Βουλγαρία αυτονοµείται 9. Οι τέσσερις αιώνες της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας θα ασκήσουν σηµαντική επίδραση στη συνείδηση τόσο των νέων ανεξάρτητων κρατών όσο και στη διαµόρφωση του τουρκικού κράτους, ως διαδόχου της, καθόλη τη διάρκεια του 20 ου αιώνα. Χαρακτηριστική είναι η επίδρασή της στην αντιµετώπιση της µουσουλµανικής µειονότητας στη Βουλγαρία, πυροδοτώντας εντάσεις στο εσωτερικό της χώρας µεταξύ της ορθόδοξης πια πλειοψηφίας και της µουσουλµανικής µειοψηφίας, αλλά και δυναµιτίζοντας ανά περιόδους τις διµερείς σχέσεις µεταξύ Τουρκίας και Βουλγαρίας. 9 Michael B. Bishku, Turkish-Bulgarian Relations: From Conflict and Distrust to Cooperation, Mediterranean Quarterly, Vol. 14, No. 2, Spring 2003, p

11 ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ Ι Από την Αυτονόµηση µέχρι τον Κοµµουνισµό α. Ιστορικές εξελίξεις Η ανάπτυξη εθνικιστικών τάσεων που παρατηρείται σε όλη την Ευρώπη επηρεάζει και τη βουλγαρική διανόηση, η οποία αρχίζει να εξεγείρεται. Τον Απρίλιο του 1876, µια τέτοια εξέγερση καταπνίγεται βίαια προκαλώντας την έντονη αντίδραση τόσο της Μ. Βρετανίας όσο και της Ρωσίας που απειλεί να παρέµβει. Η Ρωσία πραγµατοποιεί την απειλή της το 1877 (Ρωσοτουρκικός Πόλεµος ), φτάνοντας µέχρι τα προάστια της Κωνσταντινούπολης και υποχρεώνοντας την Οθωµανική Αυτοκρατορία να υπογράψει τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου τον Μάρτιο του Η Συνθήκη προέβλεπε, µεταξύ άλλων, την αυτονόµηση της Βουλγαρίας, δηµιουργώντας ένα τεράστιο κράτος που περιελάµβανε τη σηµερινή Βουλγαρία, την ιστορική Μακεδονία 10 (µε το λιµένα της Καβάλας, πλην Θεσσαλονίκης και Χαλκιδικής) και σηµαντικά τµήµατα της υτικής Θράκης 11. Οι Μεγάλες υνάµεις (Γερµανία, Βρετανία, Αυστροουγγαρία), ανησυχώντας ότι µια µεγάλη σλαβική χώρα στα Βαλκάνια θα µπορούσε να εξυπηρετεί τα συµφέροντα της Ρωσίας, δεν αποδέχονται τη Συνθήκη, γεγονός που οδηγεί στην αναθεώρησή της µε τη Συνθήκη του Βερολίνου λίγους µήνες αργότερα. Η Συνθήκη προβλέπει µια µικρότερη αυτόνοµη Βουλγαρία µε το µεγαλύτερο µέρος της Θράκης να προσαρτάται στην αυτόνοµη περιοχή της Ανατολικής Ρωµυλίας και την υπόλοιπη Θράκη και Μακεδονία να επιστρέφουν στην κυριαρχία της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας 12 (Χάρτης 2, Παράρτηµα Α). Η πραγµατοποίηση της Μεγάλης Βουλγαρίας αποτελεί πλέον εθνικό ιδεώδες για το νεο-δηµιουργηθέν αυτόνοµο πριγκιπάτο 13. To 1885, µε την υποστήριξη της 10 Την περίοδο εκείνη Μακεδονία περιελάµβανε τον γεωγραφικό χώρο που καταλαµβάνει σήµερα η Μακεδονία (Κεντρική, υτική, Ανατολική), µέρος της ΠΓ Μ (τότε Μακεδονία του Βαρδάρη-βόρεια µέχρι την πόλη των Σκοπίων) και τµήµα της Βουλγαρίας (Μακεδονία του Πύριν περιοχή του Blagoevgrad). ( D%CE%AF%CE%B1) 11 Ömer E. Lütem, The Past and Present State of the Turkish-Bulgarian Relations, Dış Politika, Issue 1-4, 1999, p Ibid. 13 Ibid., p

12 Βρετανίας, η Βουλγαρία προσαρτά πραξικοπηµατικά την Αν. Ρωµυλία 14. Προς επίτευξη του ιδεώδους της Μεγάλης Βουλγαρίας, η Βουλγαρία ακολουθεί µια αναθεωρητική πολιτική και εκµεταλλευόµενη την αναταραχή που προκαλεί η επανάσταση των Νεοτούρκων, κηρύσσει την ανεξαρτησία της το Η εποχή χαρακτηρίζεται από την ανάπτυξη των εθνικισµών της Σερβίας, της Ελλάδας και της Βουλγαρίας για το ποιος θα διαδεχτεί την Οθωµανική Αυτοκρατορία. Αποτέλεσµα αυτής της διαµάχης ήταν, από το 1904 µέχρι το 1908, η διεξαγωγή ενός ιδιόµορφου αγώνα µεταξύ των Μακεδονοµάχων της Ελλάδας, των Κοµιτατζίδων της Βουλγαρίας και των Σέρβων στην περιοχή της Μακεδονίας. Στη συνέχεια, Βουλγαρία, Ελλάδα και Σερβία συµµαχούν εναντίον της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας και κερδίζουν τον πρώτο βαλκανικό πόλεµο ( ). Ο βουλγαρικός στρατός φτάνει µέχρι έξω από την Κωνσταντινούπολη και η ιδέα περί µεγάλης Βουλγαρίας φαίνεται να αναβιώνει 16. Κατόπιν επίθεσης που εξαπολύει η Βουλγαρία, Αθήνα, Βελιγράδι και Βουκουρέστι συµµαχούν και την κατατροπώνουν (δεύτερος βαλκανικός πόλεµος Συνθήκη του Βουκουρεστίου 1913). Το αποτέλεσµα ήταν η Βουλγαρία να χάσει περαιτέρω εδάφη στην περιοχή του Ν. οβρουτσάς (Ρουµανία) και τµήµατα της ιστορικής Μακεδονίας 17 (Χάρτης 3, Παράρτηµα Α). Παράλληλα, καθώς µετά το πέρας των βαλκανικών πολέµων τα σύνορα µεταξύ 14 Kemal H. Karpat, The Turks of Bulgaria: The Struggle for National-Religious Survival of a Muslim Minority, Nationalities Papers, Vol. 23, no. 4, December 1995, p Ö. Ε. Lütem, op. cit., p Ο Α' Βαλκανικός Πόλεµος τελείωσε επίσηµα µε τη Συνθήκη του Λονδίνου (1913). Ο σουλτάνος παραχώρησε όλα τα εδάφη δυτικά της γραµµής Αίνου-Μηδείας εκτός από την Αλβανία εξουσιοδοτώντας τις Μεγάλες υνάµεις να προχωρήσουν στον καθορισµό των συνόρων µεταξύ των βαλκανικών κρατών. Επίσης, παραιτούνταν από την κυριαρχία του στην Κρήτη και ανέθετε στις Μεγάλες υνάµεις την ευθύνη για την τύχη των νησιών του Αιγαίου και της χερσονήσου του Άθω. Το µεγαλύτερο µειονέκτηµα της Συνθήκης (αποτέλεσµα της έξυπνης τουρκικής εξωτερικής πολιτικής) ήταν ότι δεν καθόριζε τα νέα σύνορα των βαλκανικών κρατών, µε αποτέλεσµα να εµφανιστούν διενέξεις µεταξύ των νικητών. Η αξίωση των Βουλγάρων να καταλάβουν την Θεσσαλονίκη και το Μοναστήρι οδήγησε την Ελλάδα και τη Σερβία να συνάψουν αµυντική συµφωνία εναντίον της Βουλγαρίας και της Τουρκίας ( _Βαλκανικός_Πόλεµος) 17 M. B. Bishku, op. cit. p. 79. O Β' Βαλκανικός Πόλεµος έληξε µε τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου δηµιουργώντας µια νέα κατάσταση στα Βαλκάνια. Η Ελλάδα προσάρτησε τις νότιες περιοχές της ιστορικής Μακεδονίας µε τη Θεσσαλονίκη, την Καβάλα, µέχρι το Νέστο Ποταµό. Η Σερβία προσάρτησε τις βόρειες περιοχές της ιστορικής Μακεδονίας µε το Μοναστήρι, τα Σκόπια και τη Στρώµνιτσα. Η Βουλγαρία απέκτησε έξοδο στο Αιγαίο µεταξύ Αλεξανδρούπολης και Πόρτο Λάγος, ενώ η Οθωµανική Αυτοκρατορία, µε την επίθεση που έκανε στον δεύτερο βαλκανικό πόλεµο, µπόρεσε και κράτησε την Ανατολική Θράκη µέχρι και την Αδριανούπολη. Η Ρουµανία επίσης τακτοποίησε προς όφελος της τις συνοριακές της διαφορές µε την Βουλγαρία στην περιοχή της οβρουτσάς. ( B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%82_%CE%A0%CF%8C%CE%BB%CE%B5% CE%BC%CE%BF%CF%82) 12

13 Τουρκίας και Βουλγαρίας έχουν πια οριοθετηθεί, δεν εγείρονται πλέον εδαφικές αξιώσεις από καµία πλευρά και το µόνο σηµαντικό ζήτηµα που παραµένει µεταξύ τους αφορά την τουρκική/µουσουλµανική µειονότητα 18. Κατά τη διάρκεια του Α Παγκοσµίου Πολέµου, Βουλγαρία και Τουρκία συµµαχούν µε τις Κεντρικές υνάµεις, η µεν πρώτη στην προσπάθεια επίτευξης του ιδεώδους περί µεγάλης Βουλγαρίας, η δε δεύτερη επιδιώκοντας να θέσει τέλος στη συνεχή απώλεια εδαφών της 19. Η ήττα των δυνάµεων του άξονα έχει ως αποτέλεσµα η Βουλγαρία να χάσει τη. Θράκη και την Αν. Μακεδονία που περνούν στην κυριαρχία της Ελλάδας καθώς και την επανακτηµένη περιοχή της Ν. οβρουτσάς που περνά στην κυριαρχία της Ρουµανίας (Συνθήκη Ειρήνης του Νεϊγί-1919) 20. Όταν ξεσπά ο Β Παγκόσµιος Πόλεµος, η Βουλγαρία παραµένει αρχικά ουδέτερη. Τελικά όµως συµµαχεί µε τις δυνάµεις του Άξονα τον Μάρτιο του 1941 και ακολουθώντας τα γερµανικά στρατεύµατα, καταλαµβάνει τµήµατα της Ελλάδας και της Σερβίας. Το όραµα της Μεγάλης Βουλγαρίας φαίνεται να πραγµατοποιείται 21. Τον Σεπτέµβριο του 1944, τα σοβιετικά στρατεύµατα, διασχίζοντας τον ούναβη, κατατροπώνουν τα γερµανικά και εισβάλλουν σε όλη τη Βουλγαρία. Υπό την προστασία του σοβιετικού στρατού, εγκαθίσταται κοµµουνιστικό καθεστώς στη Βουλγαρία υπό τον Dimitrov και η Βουλγαρία γίνεται ένας από τους πιο πιστούς συµµάχους της Σοβιετικής Ένωσης 22. Με τη Συνθήκη Ειρήνης των Παρισίων του 1947, τα σύνορα του βουλγαρικού κράτους επανέρχονται στα εδάφη πριν το πόλεµο, ενώ η περιοχή της Νότιας οβρουτσάς προσαρτάται στη Βουλγαρία 23 (Χάρτης 4, Παράρτηµα Α). 18 Ö. Ε. Lütem, op. cit., p Ibid. 20 Ibid. 21 Ιbid, p Ibid. 23 Ibid. 13

14 β. Βουλγαροτουρκικές σχέσεις και µουσουλµανική µειονότητα Λόγω της εγγύτητας της Βουλγαρίας στην Κωνσταντινούπολη και της στρατηγικής της θέσης στο ευρωπαϊκό τµήµα της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, ο µουσουλµανικός πληθυσµός στη Βουλγαρία παρέµεινε ιδιαίτερα µεγάλος µέχρι τα τέλη του 19 ου αιώνα 24. Η µεγαλύτερη επίδραση του οθωµανικού αποικισµού παρατηρείται στα αστικά κέντρα. Πολλές πόλεις στη Βουλγαρία Νικόπολη, Σόφια, Βάρνα αποτέλεσαν βασικά κέντρα ελέγχου και διοίκησης της αυτοκρατορίας. Στις πόλεις αυτές ο µουσουλµανικός πληθυσµός αποτελούσε την πλειοψηφία, ενώ ο χριστιανικός πληθυσµός αναγκάζεται να αποσυρθεί σε αγροτικούς θύλακες στο εσωτερικό της χώρας 25 (Χάρτης 5, Παράρτηµα Α). Η δηµογραφική ισορροπία, ήδη από τον 16 ο αιώνα, µεταξύ του µουσουλµανικού και του χριστιανικού πληθυσµού στην Βουλγαρία αρχίζει να αντιστρέφεται µετά τον Ρωσοτουρκικό Πόλεµο του Τεράστιοι πληθυσµοί µουσουλµάνων αρχίζουν να µεταναστεύουν αρχικά σε περιοχές των νοτίων Βαλκανίων, που εξακολουθούσαν να αποτελούν µέρος της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, και αργότερα στη Μικρά Ασία και την Ανατολία. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο τουρκόφωνος πληθυσµός αποτελούσε το 20% του συνολικού πληθυσµού το 1887, ενώ µόλις το 12% το 1905 και κάτω του 10% το Στο πλαίσιο της εθνικής αφύπνισης και της οικοδόµησης του βουλγαρικού κράτους µετά την απελευθέρωση, η εξάπλωση µιας κοινής γλώσσας και µιας κοινής εθνικής καταγωγής ήταν κρίσιµης σηµασίας για την πνευµατική και πολιτική ελίτ 28 του νεοσύστατου κράτους που είχε ως στόχο την οικοδόµηση και 24 A. Eminov, Turkish and Other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit., p Ali Eminov, Turks and Tatars in Bulgaria and the Balkans, Nationalities Papers, Vol. 28, no 1, 2000, p A. Eminov, Turkish and Other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit., p Quoted in Antonina Zhelyazkova, Bulgaria in Transition: the Muslim Minorities, Islam and Christian-Muslim Relations, Vol. 12, no. 3, July 2001, p Για πλήρη δηµογραφικά στοιχεία, βλέπε παράρτηµα Β. 28 Ο Benedict Anderson θεωρεί ότι η εθνικότητα αποτελεί πολιτιστικό κατασκεύασµα ενώ ο εθνικισµός δεν αφορά την αφύπνιση των εθνών και την απόκτηση εθνικής συνείδησης αλλά ότι κατασκευάζει έθνη εκεί που αυτά δεν υπάρχουν (Βenedict Anderson, Imagined Communities, 1991, accessed at +Anderson&ots=e5-HeJX6l9&sig=zeTllyjfvWtmmfgFGtXhnKOmnpQ, p.4-6). Χρησιµοποιεί τον όρο επινοηµένη κοινότητα (imagined community) προκειµένου να περιγράψει το έθνος ως νοητική σύλληψη αυτών που ταυτίζονται µαζί του. Η διαδικασία επινόησης µιας κοινότητας µπορεί να πάρει δύο βασικές µορφές. Από τη µία, δηµιουργείται ή αναπτύσσεται από αυτούς 14

15 ενίσχυσης µιας κοινής εθνικής (βουλγαρικής) ταυτότητας 29. Κατά την απελευθέρωση (1878) και στα πρώτα χρόνια που ακολούθησαν, η πλειοψηφία αυτών που θα αποτελούσαν το βουλγαρικό κράτος µπορεί να θεωρούσαν τους εαυτούς τους Χριστιανούς, αλλά στην πλειονότητά τους δεν είχαν ανεπτυγµένη βουλγαρική συνείδηση. H κατασκευή του µουσουλµανικού πληθυσµού ως ξένου, ως εθνικού εχθρού που µπορεί δυνητικά να απειλήσει την εθνική κυριαρχία, χρησιµοποιήθηκε ως µέσο για την ενίσχυση της εθνικής συνείδησης, καθώς οι εθνοτικές οµάδες χρειάζονται όρια που να καθορίζουν ποιος ανήκει σε αυτές και ποιος όχι 30. Η µακρά παράδοση των αρνητικών εικόνων και στερεοτύπων για την Οθωµανική Αυτοκρατορία, ως περιόδου σκλαβιάς και καταπίεσης, διευκόλυναν το έργο της βουλγαρικής ελίτ και αποτέλεσαν τη βάση και εν µέρει την αιτιολογία πίσω από την ιδιαίτερα δυσχερή αντιµετώπιση της µουσουλµανικής µειονότητας σε διάφορες χρονικές περιόδους κατά τη διάρκεια του 20 ου αιώνα. Καθώς εθνική καταγωγή και θρησκεία αποτελούν βασικές παραµέτρους οικοδόµησης ανεξάρτητων, κυρίαρχων κρατών, δεν υπήρχαν οι προϋποθέσεις για τη συµµετοχή του τουρκικού πληθυσµού στην οικοδόµηση του βουλγαρικού κράτους, µε αποτέλεσµα τον αποκλεισµό του και τις µετέπειτα δυσκολίες ενσωµάτωσής του σε αυτό. Εντούτοις, θεωρητικά, τα δικαιώµατα της µουσουλµανικής µειονότητας διασφαλίζονταν από διµερείς και πολυµερείς συνθήκες. H Συνθήκη του που βρίσκονται στην εξουσία. Από την άλλη, µπορεί να προκύψει από κοινά ιστορικά παρελθόντα, αφηγήσεις, µνήµες, τα οποία µπορεί να µην αποτελούν αναγκαστικά προϊόν κάποιου πολιτικού προγράµµατος ή πολιτιστικής ηγεµονίας, αλλά να αντιπροσωπεύουν ένα κοινό και χαραγµένο στη µνήµη (επινοηµένο παρελθόν) ή ένα συλλογικά επινοηµένο µέλλον (Quoted in David Laven and Timothy Baycroft, Border regions and identity, European Review of History: Revenue Europeenne d Histoire, Vol. 15, Issue 3, June 2008, p. 258) Κατά τον Gellner η πνευµατική ελίτ αποτελεί τον βασικό υποκινητή, ο οποίος συχνά κατασκευάζει το παρελθόν ώστε αυτό να ταιριάζει µε τις απαιτήσεις της επινοηµένης κοινότητας (imagined community) (Quoted in H. Poulton, The Muslim Experience in the Balkan States, , op. cit. p Ulf Brunnbauer, The Perception of Muslims in Bulgaria and Greece: Between the Self and the Other, Journal of Muslim Minority Affairs, Vol. 21, no. 1, 2001, p. 40. Από την απελευθέρωση της Βουλγαρίας το 1978, η πολιτική δράση στη χώρα είχε ως βασικό στόχο τη δηµιουργία ενός εδαφικά, πολιτιστικά και γλωσσικά ενιαίου κράτους έθνους. Παρά το γεγονός ότι ο πολιτικός διάλογος περί εθνικισµού πέρασε από διάφορα στάδια, ο βασικός στόχος παρέµεινε ο ίδιος: έθνος=γλώσσα=έδαφος=κράτος. Κατά τον Lunt Καθώς το έδαφος είναι βουλγαρικό, αυτή που κατοικούν σε αυτό είναι Βούλγαροι. Επειδή είναι Βούλγαροι, οφείλουν να µιλούν τη βουλγαρική γλώσσα και θα πρέπει να αποτελούν τµήµα ενός ενιαίου κράτους έθνους. Κατά την Todorova, ο όρος «Βουλγαρία» χρησιµοποιήθηκε τόσο για να περιγράψει τον βουλγαρικό λαό όσο και το έδαφος του κράτους. Σύµφωνα µε το εθνικό ιδεώδες ένα έθνος µπορεί να αναπτυχθεί πλήρως και επαρκώς εντός ανεξάρτητων εθνικών συνόρων που θα περιλαµβάνουν όλα τα µέλη του έθνους (Quoted in A. Eminov, Turkish and Other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit., pp. 4-5).. 30 Ibid, pp

16 Βερολίνου του 1878 περιελάµβανε διατάξεις σχετικά µε την ελευθερία της θρησκευτικής λατρείας, ενώ το πρώτο βουλγαρικό Σύνταγµα ( ) αναγνωρίζει τα µέλη των µειονοτικών εθνοτικών και θρησκευτικών οµάδων ως Βούλγαρους πολίτες που απολαµβάνουν τα ίδια δικαιώµατα µε τον υπόλοιπο πληθυσµό 31. Αµέσως µετά την ανακήρυξη ανεξαρτησίας της Βουλγαρίας το 1909, η βουλγαρική κυβέρνηση επαναβεβαιώνει τα δικαιώµατα της µουσουλµανικής µειονότητας, ενώ µε το πέρας των Βαλκανικών Πολέµων, η Συνθήκη Ειρήνης του Νεϊγί 32 (1919) και ο Νόµος περί Ίδρυσης και ιαχείρισης της Μωαµεθανικής Θρησκευτικής Κοινότητας 33 την ίδια χρονιά παραχωρούν ακόµη περισσότερα δικαιώµατα κυρίως όσον αφορά θρησκευτικά ζητήµατα. Τον Οκτώβριο του 1925, Τουρκία και Βουλγαρία υπογράφουν Συνθήκη Φιλίας, ενώ µε τη Σύµβαση ιακανονισµού την ίδια ηµεροµηνία, οι δύο χώρες δεσµεύονται να διασφαλίσουν την ανεµπόδιστη οικειοθελή µετανάστευση Τούρκων στη Βουλγαρία και Βούλγαρων πολιτών στην Τουρκία 34. Το βουλγαρικό καθεστώς φαίνεται να παρέχει επίσηµες εγγυήσεις ισότητας, ελευθερίας και µη διακριτικής µεταχείρισης σε όλες τις οµάδες, αλλά ταυτόχρονα γίνεται εµφανές το χάσµα που παρατηρείται µεταξύ των επίσηµων υποσχέσεων και της πολιτικής πραγµατικότητας 35 καθώς η υλοποίηση των ανωτέρω συµφωνιών αποδεικνύεται προβληµατική, ιδιαίτερα σε επίπεδο τοπικών αρχών. Ειδικότερα, επικεφαλής της µουσουλµανικής µειονότητας σε πνευµατικά, δικαστικά και δικαστικά ζητήµατα ήταν ο µουφτής και τα πνευµατικά δικαστήρια 36. Το κράτος δαπανούσε χρήµατα για τη διατήρηση των τζαµιών ενώ οι πνευµατικοί ηγέτες αµείβονταν ως δηµόσιοι υπάλληλοι. Τα σχολεία ήταν ιδιωτικά-υπό την αιγίδα των τζαµιών-, µε ελάχιστη οικονοµική ενίσχυση από το 31 Milena Mahon, The Turkish minority under Communist Bulgaria politics of ethnicity and power, Journal of Southern Europe and the Balkans, Vol 1, no. 2, 1999, p Σύµφωνα µε το άρθρο 54 παράγραφος IV της Συνθήκης Οι Βούλγαροι πολίτες που ανήκουν σε φυλετικές, θρησκευτικές ή γλωσσικές µειονότητες θα απολαµβάνουν την ίδια µεταχείριση και νοµική προστασία µε τον υπόλοιπο βουλγαρικό πληθυσµό. Συγκεκριµένα, θα απολαµβάνουν το δικαίωµα ίδρυσης, διαχείρισης και ελέγχου µε δικά τους έξοδα των φιλανθρωπικών, θρησκευτικών και κοινωνικών ιδρυµάτων, των σχολείων και των εκπαιδευτικών ιδρυµάτων τους, µε δικαίωµα να χρησιµοποιούν την γλώσσα τους και να ασκούν ελεύθερα τα θρησκευτικά τους καθήκοντα (Quoted in Hugh Poulton, The Balkans Minorities and States in Conflict, op. cit., p. 49) 33 Ο εν λόγω νόµος προέβλεπε σηµαντικό βαθµό αυτονοµίας σε θρησκευτικά, εκπαιδευτικά και άλλα πολιτιστικά ζητήµατα (Quoted in Hugh Poulton, The Muslim Experience in the Balkan States, , op. cit., p. 50) 34 Ö. Ε. Lütem, op. cit., p James W. Warhola and Orlina Boteva, The Turkish Minority in Contemporary Bulgaria. Nationalities Papers, Vol. 31, no. 3, September 2003, p A. Zhelyazkova, op. cit., p

17 κράτος 37. Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι παρόλο που ο Νόµος περί ηµόσιας Εκπαίδευσης του 1921 προέβλεπε την παροχή των ιδιωτικών σχολείων µε υλικό και εκπαιδευτικό προσωπικό ισάξιο µε αυτό των δηµόσιων σχολείων 38, οι προβλέψεις αυτές δεν εφαρµόστηκαν ποτέ στην πράξη, µε αποτέλεσµα σοβαρά προβλήµατα χρηµατοδότησης των τουρκικών ιδιωτικών σχολείων. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι µέχρι το 1944, η συντριπτική πλειοψηφία των Τούρκων δεν γνώριζε βουλγαρικά, γεγονός που δυσχέραινε την ενσωµάτωση των µουσουλµάνων στο βουλγαρικό κράτος 39 και παρεµπόδιζε την ισότιµη συµµετοχή τους στην αγορά εργασίας. Τέλος, οι εκπρόσωποι της τουρκικής µειονότητας απολάµβαναν το δικαίωµα έκφρασης στη γλώσσα τους καθώς δεκάδες εφηµερίδες βραχείας ωστόσο διάρκειας εκδίδονταν στην τουρκική γλώσσα 40. Ιδιαίτερη µνεία θα πρέπει να γίνει στη δεκαετία του 1920 που σηµατοδοτεί µια περίοδο όχι µόνο καλής γειτονίας µεταξύ Τουρκίας και Βουλγαρίας αλλά και βελτίωσης των σχέσεων µε τη µουσουλµανική/τουρκική µειονότητα. Ήδη από το 1919, κατά τη διάρκεια της κυβέρνησης Stambolijski αρχηγού του αγροτικού κόµµατος που έχαιρε της εµπιστοσύνης της µειονότητας 41 εγκαταλείπεται η ιδέα περί Μεγάλης Βουλγαρίας και επαναβεβαιώνονται τα δικαιώµατα της µειονότητας. Οι διάδοχοί του, µετά την δολοφονία του το 1923, παρόλο που κρατούν τις αποστάσεις τους από τη µειονότητα, είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί στη διατήρηση σχέσεων καλής γειτονίας µε τη νεοσύστατη ηµοκρατία της Τουρκίας. Ταυτόχρονα, η αντιµετώπιση της µειονότητας από την Τουρκία καθορίζεται πρωταρχικά από την ηγετική προσωπικότητα του Kemal Attaturk, o οποίος µε σύνθηµα ειρήνη στο εσωτερικό, ειρήνη στο εξωτερικό 42, εστιάζει τις µεταρρυθµιστικές του προσπάθειες στην οικοδόµηση ενός σύγχρονου, οµογενοποιηµένου, κοσµικού και δυτικοστραφούς κράτους. Στο πλαίσιο αυτό, οι Τούρκοι εκτός των συνόρων δεν συγκαταλέγονται µεταξύ των πρώτων 37 Mila Mancheva, Image and Policy: the case of Turks and Pomaks in inter-war Bulgaria, (with special reference to education), Islam and Christian-Muslim Relations, Vol. 12, no. 3, July 2001, p Ibid, p Ibid, p Α. Ζhelyazkova, op. cit., p Hugh Poulton, The Balkans Minorities and States in Conflict, London, United Kingdom: Minority Rights Publications, 1993, p M. Aydin, op. cit., p

18 προτεραιοτήτων και η µεταναστευτική πολιτική χαράσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο των εθνικών συµφερόντων της Τουρκικής ηµοκρατίας 43. Η κατάσταση θα αλλάξει δραµατικά την δεκαετία του Η επιτυχία που γνωρίζουν τα φασιστικά καθεστώτα σε Ιταλία και Γερµανία επηρεάζει τις εξελίξεις στη Βουλγαρία. Το 1934, µε συγκατάθεση του Βασιλιά, λαµβάνει χώρα στρατιωτικό πραξικόπηµα και εγκαθίσταται ένα είδος φασιστικού καθεστώτος, το οποίο θα διαρκέσει καθόλη τη διάρκεια της επόµενης δεκαετίας, µε αποτέλεσµα τη δραµατική επιδείνωση της κατάστασης της µουσουλµανικής µειονότητας στη Βουλγαρία 44. Η πρώτη και εµφανέστερη ένδειξη της νέας κατάστασης ήταν η αλλαγή των δύο τρίτων περίπου των τουρκικών ονοµάτων χωριών και πόλεων, ακόµη και σε περιοχές που κατοικούσαν αποκλειστικά Τούρκοι µουσουλµάνοι 45. Το κλείσιµο µεγάλου αριθµού σχολείων, η παντελής απαγόρευση δηµοσίευσης εφηµερίδων στην τουρκική γλώσσα, η απαλλοτρίωση βακουφιών και η εξορία µεγάλου µέρους της τουρκικής πνευµατικής ελίτ θα χαρακτηρίσουν τη στάση που ακολουθούν οι διαδοχικές βουλγαρικές κυβερνήσεις µέχρι το To ποσοστό του τουρκικού πληθυσµού στη Βουλγαρία θα µειωθεί κάτω του 10% µέχρι τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο ως αποτέλεσµα της πολιτικής διακρίσεων, βίας και αφοµοίωσης που ακολουθείται M. Mahon, op. cit., p Talip Küçükcan, Re-claiming Identity: Ethinicity, Religion and Politics among Turkish-Muslims in Bulgaria and Greece, Journal of Muslim Minority Affairs, Vol. 19, no.1, 1999, p M. Mahon, op. cit. 46 T. Küçükcan, op. cit. 18

19 γ. Οι Ποµάκοι Η περίπτωση των Ποµάκων αποτελεί ίσως µια από τις χαρακτηριστικότερες περιπτώσεις όπου η µοίρα µιας εθνοτικής οµάδας αποτέλεσε αντικείµενο εθνικών αντιπαλοτήτων και εσωτερικών σχεδίων εθνικής αφύπνισης µεταξύ των βαλκανικών χωρών 47. Η σύνθετη ιστορική παράδοση των Βαλκανίων, σε συνδυασµό µε πολιτικές σκοπιµότητες καθόλη τη διάρκεια του 20 ου αιώνα, κατέστησε προβληµατική όχι µόνο την αντικειµενική πληροφόρηση για τους Ποµάκους αλλά και τον ίδιο τον αυτοπροσδιορισµό τους 48. Μετά την κατάρρευση της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, οι Ποµάκοι αποτέλεσαν αντικείµενο διεκδίκησης από όλα τα κράτη στα οποία βρίσκονταν διασκορπισµένοι οι πληθυσµοί τους 49. Η Βουλγαρία ισχυρίζεται ότι πρόκειται για εξισλαµισµένους Βούλγαρους ή Βούλγαρους Μωαµεθανούς 50. H Τουρκία υποστηρίζει ότι η καταγωγή των Ποµάκων ανιχνεύεται στους Τούρκους Kuman ή Kipcak που εγκαταστάθηκαν στη Βόρεια Βουλγαρία κατά µήκος του ούναβη και στη οβρουτσά τον 11 ο και 12 ο αιώνα και στη συνέχεια πληθυσµοί τους µετανάστευσαν νοτιότερα στα βουνά της Ροδόπης και της Ανατολικής Μακεδονίας 51. H Ελλάδα, από την πλευρά της, ισχυρίζεται ότι πρόκειται για απόγονους της αρχαίας θρακικής φυλής των Αχριανών 52, που στη συνέχεια εξισλαµίστηκαν και υιοθέτησαν τη σλαβική γλώσσα. Εντούτοις, η πλειονότητα των ακαδηµαϊκών τάσσεται σήµερα υπέρ της άποψης ότι οι Ποµάκοι αποτελούν µια εθνοτική µουσουλµανική οµάδα µε γλώσσα τα ποµακικά, µια σλαβική διάλεκτο πολύ κοντά στα βουλγάρικα, µε εξαίρεση τους Ποµάκους της Σερβίας που µιλούν σερβοκροατικά 53. Ειδικότερα, όσον αφορά τη Βουλγαρία, η πλειονότητα των Ποµάκων ζει σε κλειστές κοινότητες στην περιοχή της ορεινής Ροδόπης (Smolyan, Velingrad, 47 Mary Neuburger, Pomak Borderlands: Muslims on the Edge of Nations, Nationalities Papers, Vol. 28, no. 1, 2000, p Mario Apostolov, The Pomaks: A Religious Minority in the Balkans, Nationalities Papers, Vol. 24, no. 4, December 1996, p Πληθυσµοί Ποµάκων απαντώνται σε έξι βαλκανικά κράτη: Βουλγαρία, στα νότια σύνορα της οποίας ζει η πλειονότητά τους, Ελλάδα, ΠΓ Μ, περιοχή του Κοσόβου στη Σερβία, και µικροί πληθυσµοί σε Αλβανία και Τουρκία. 50 Ömer Turan, Pomaks, Their Past and Present, Journal of Muslim Minority Affairs, Vol. 19, no. 1, April 1999, p Ibid, p Paul Hidiroglou, The Greek Pomaks and their relation with Turkey, Athens: Proskinio Editions, 1991, p Ö. Turan, op. cit., p

20 Razlog και Gotse Delchev 54 ), ενώ µικρότερες οµάδες βρίσκονται διασκορπισµένες σε χωριά της περιοχής Stara Planina, µεταξύ των πόλεων Lovetch και Teteven 55 (Χάρτης 6, Παράρτηµα Α). Το ζήτηµα των Ποµάκων διαδραµάτισε κυρίαρχο ρόλο στα σχέδια οικοδόµησης του βουλγαρικού κράτους-έθνους ήδη από την ανεξαρτησία της Βουλγαρίας το H βουλγαρική αφήγηση της προέλευσης των Ποµάκων έπρεπε να αντιµετωπίσει δύο βασικά προβλήµατα: αφενός, την υφιστάµενη αντίθεση µεταξύ βουλγαρικής γλώσσας και µουσουλµανικής θρησκείας και, αφετέρου, τη δηµιουργία επιχειρηµάτων για τη βουλγαρική τους καταγωγή και εθνική ταυτότητα. Σε αντίθεση µε τους Τούρκους, που αντιµετωπίζονταν ως ξένοι, ως εχθροί που θα αποτελούσαν πάντοτε δυνητικό κίνδυνο, οι Ποµάκοι, αν και αντιµετωπίζονταν µε καχυποψία λόγω της διαφαινόµενης επιρροής που τους ασκούσε η ηγεσία της τουρκικής µειονότητας εξαιτίας της κοινής θρησκείας, θα έπρεπε να ενταχθούν και να αφοµοιωθούν ακόµη και µε τη βία εφόσον ήταν απαραίτητο στο νεοσύστατο βουλγαρικό κράτος. Τα στοιχεία της ποµακικής κουλτούρας που συνέπιπταν µε τα βουλγαρικά έθιµα χρησιµοποιήθηκαν ως ατράνταχτες αποδείξεις εθνοτικής συγγένειας, ενώ οποιεσδήποτε διαφορές αποδόθηκαν σε ξένες επιρροές που επιβλήθηκαν κατά τη διάρκεια της οθωµανικής σκλαβιάς 57. Κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέµων, πραγµατοποιήθηκαν βίαιοι προσηλυτισµοί των Ποµάκων της Ροδόπης στον χριστιανισµό 58. Από τον Οκτώβριο του 1912 έως τον Ιούλιο του 1914, περίπου Ποµάκοι εξαναγκάστηκαν να αλλάξουν τα ονόµατά τους σε αντίστοιχα σλαβοβουλγαρικά 59, ενώ στοιχεία της ενδυµασίας τους, όπως ο φερετζές, αντικαταστάθηκαν µε τα βουλγαρικά καπέλα και τις µαντίλες. Από το , τα ιδιωτικά σχολεία των Ποµάκων ενσωµατώθηκαν στο σύστηµα δηµόσιας εκπαίδευσης, όπου η εκπαίδευση γινόταν αποκλειστικά στα βουλγαρικά 61, κάτι 54 M. Apostolov, op. cit., p M. Mancheva, op. cit., p M. Neuburger, op. cit, p Ibid, p H. Poulton, The Muslim Experience in the Balkan States, , op. cit., pp Ö. Turan, op. cit., p Μέχρι το 1926, τα ιδιωτικά σχολεία των Ποµάκων αποτελούσαν τµήµα των τουρκικών ιδιωτικών σχολείων, µε Τούρκους δασκάλους και γλώσσα διδασκαλίας τα τουρκικά, γεγονός που ευνοούσε την τουρκοποίηση των Ποµάκων. 61 M. Macheva, op. cit., p

21 που όµως δεν συντέλεσε στη βελτίωση του µορφωτικού τους επιπέδου, µε την πλειονότητα των Ποµάκων να παραµένουν ανεκπαίδευτοι µια δεκαετία µετά. Από τον Μάιο του 1937 µέχρι τον Φεβρουάριο του 1944, η δραστηριοποίηση της πολιτιστικής οργάνωσης Ροντίνα σηµατοδοτεί το δεύτερο κύµα αποκατάστασης της βουλγαρικής καταγωγής των Ποµάκων 62. Mε ιδρυτή τον Petur Marinov, Βούλγαρο εθνογράφο της περιοχής του Smolyan, και µε χρηµατοδότηση της βουλγαρικής κυβέρνησης, στόχος του κινήµατος ήταν η διάχυση της βουλγαρικότητας (bulgarianness) στους παραπλανηµένους αδερφούς Ποµάκους 63, ενώ γίνονται προσπάθειες να αντικατασταθεί ο όρος Ποµάκος µε τον όρο Βούλγαρος Μωαµεθανός στο πλαίσιο µιας γλωσσικοκεντρικής, και όχι πια θρησκευτικο-κεντρικής, ποµακικής κοινότητας, ενώ λαµβάνονται πρωτοβουλίες για τη µετάφραση του Κορανίου στη βουλγαρική γλώσσα και τη δηµιουργία Μουφτείας στην περιοχή της Ροδόπης, ανεξάρτητης από την κεντρική τουρκική Μουφτεία 64. Στα πλαίσια αυτής της προσπάθειας, το 1942, µε απόφαση της βουλγαρικής Εθνοσυνέλευσης, λαµβάνει χώρα δεύτερη εκστρατεία αλλαγής ονοµάτων, που οδηγεί στη βίαιη αλλαγή των ονοµάτων άλλων Ποµάκων 65. Το 1943 ψηφίζεται νόµος περί ρουχισµού που απαγορεύει στους Ποµάκους να φορούν τουρκικά ενδύµατα, ενώ, µεταξύ 1942 και 1944, περίπου 2000 τουρκικά και ποµακικά χωριά αποκτούν βουλγαρικές ονοµασίες 66. Παρόµοιες τακτικές θα ακολουθήσουν απέναντι στους Ποµάκους και οι µετέπειτα κοµµουνιστικές κυβερνήσεις. Εντούτοις, θα πρέπει να σηµειωθεί ότι οι προσπάθειες που ακολούθησαν δεν φάνηκαν να στέφονται από ιδιαίτερη επιτυχία και µάλιστα ενίσχυσαν τους δεσµούς των Ποµάκων µε την τουρκική µειονότητα ως έκφραση αντίδρασης, καθώς οι βίαιοι προσηλυτισµοί και οι εκστρατείες αφοµοίωσης δεν συνοδεύτηκαν σε καµία περίπτωση, καθόλη τη διάρκεια του 20 ου αιώνα, από αντίστοιχα οικονοµικά και κοινωνικά κίνητρα που θα µπορούσαν ενδεχοµένως να αποδειχτούν περισσότερο αποτελεσµατικά στην προθυµία των ποµακικών πληθυσµών να ενσωµατωθούν στο βουλγαρικό κράτος. 62 M. Apostolov, op. cit., p M. Neuburger, op. cit., p H. Poulton, The Muslim Experience in the Balkan States, , op. cit., p M. Neuburger, op. cit., p Ö. Turan, op. cit. 21

22 II Η περίοδος του Κοµµουνισµού Κατά τη διάρκεια της κοµµουνιστικής περιόδου, η πολιτική της βουλγαρικής κυβέρνησης απέναντι στην τουρκική µειονότητα εναλλάσσεται µεταξύ περιόδων σχετικής ανεκτικότητας και σεβασµού των δικαιωµάτων της και δεκαετιών κατάφορων διακρίσεων και εκστρατειών βίαιης αφοµοίωσής της. Παράλληλα, οι βουλγαροτουρκικές σχέσεις επηρεάζονται σε µεγάλο βαθµό από την αντιµετώπιση της τουρκικής µειονότητας στη Βουλγαρία, µε εξαίρεση την περίοδο , όταν η βελτίωση των σχέσεων των δύο χωρών συµπίπτει µε τον σηµαντικό περιορισµό των δικαιωµάτων των Τούρκων της Βουλγαρίας 67. α Το νεοσύστατο κοµµουνιστικό καθεστώς, λειτουργώντας στα πλαίσια του σοβιετικού πολιτικού, οικονοµικού και κοινωνικού προτύπου, θεωρεί τη θρησκεία ως το όπιο των λαών και κατά συνέπεια την απαγορεύει σε όλη τη χώρα 68. Η νέα πολιτική της κοµµουνιστικής κυβέρνησης αναπόφευκτα επηρεάζει τις µειονότητες. Παρά το γεγονός ότι διατάξεις για την ελευθερία συνείδησης και θρησκευτικής λατρείας περιλαµβάνονται στο Σύνταγµα του Dimitrov του 1947 και κωδικοποιούνται στο Νόµο περί Θρησκευµάτων του , καµία από αυτές τις αρχές δεν φαίνεται να τηρείται στην πράξη 70 και οι βουλγαρικές αρχές οργανώνουν αντι-θρησκευτικές εκστρατείες κατά της τουρκικής µειονότητας 71. Όλα τα τουρκικά σχολεία κλείνουν µέχρι το 1949, τα τζαµιά µετατρέπονται σε µουσεία, βιβλιοθήκες, αποθήκες και εστιατόρια, και η διδασκαλία της θρησκείας θεωρείται σοβαρό έγκληµα. Με τον τρόπο αυτό, οι βουλγαρικές αρχές επιδιώκουν να περιορίσουν την επίδραση της θρησκείας ως 67 Lilia Petkova, The Ethnic Turks in Bulgaria: Social Integration and Impact on Bulgarian- Turkish Relations, , The Global Review of Ethnopolitics, Vol. 1, no. 4, June 2002, p Α. Zhelyazkova, op. cit., p Ibid, pp Είναι χαρακτηριστικό ότι τον εκέµβριο του 1947, ο Dimitrov προειδοποιεί τους Τούρκους να στραφούν προς τη Σόφια αντί της Κωνσταντινούπολης και της Άγκυρας και τους ζητά να µη λειτουργούν ως πράκτορες των εχθρών της Βουλγαρίας (Τουρκία, ΗΠΑ, Ηνωµένο Βασίλειο) (Quoted in Ö. Ε. Lütem, op. cit. p. 68) 71 T. Küçükcan, op. cit., p

23 στοιχείου εθνικής ταυτότητας, θεωρώντας ότι το Ισλάµ αποτελεί εµπόδιο στην ενσωµάτωση των µουσουλµάνων στο νέο βουλγαρικό σοσιαλιστικό κράτος 72. Ως αντίβαρο στην κατάργηση της θρησκείας, η κυβέρνηση κάνει χρήση ιδεολογικών κλισέ όπως ο διεθνισµός και επιτρέπει µεγαλύτερη ελευθερία πολιτιστικής έκφρασης στις διάφορες εθνοτικές οµάδες 73. Στα τέλη της δεκαετίας του 1940, όλα τα ιδιωτικά τουρκικά σχολεία εθνικοποιούνται και αποτελούν πλέον τµήµα του Υπουργείου ηµόσιας Εκπαίδευσης. Παρόλο που τα τουρκικά παραµένουν ως γλώσσα διδασκαλίας, επιβάλλεται ένα πανεθνικό οµοιόµορφο πρόγραµµα σπουδών ιδεολογικής και αθεϊστικής κατεύθυνσης και καθιερώνεται η υποχρεωτική παρακολούθηση της βουλγαρικής γλώσσας 74. Ταυτόχρονα, τρεις εφηµερίδες και ένα µηνιαίο περιοδικό εκδίδονται στην τουρκική γλώσσα, κρατικά θέατρα ανεβάζουν παραστάσεις στα τουρκικά, ενώ ραδιοφωνικά προγράµµατα εκπέµπονται στην τουρκική γλώσσα από το Εθνικό Ραδιόφωνο. Η µειονότητα φαίνεται να απολαµβάνει σχετικές ελευθερίες πολιτιστικής έκφρασης και δραστηριοποίησης. Εντούτοις, παιδεία και πολιτισµός χρησιµοποιούνται από την κοµµουνιστική ελίτ τόσο ως µορφή προπαγάνδας µε σκοπό την επανεκπαίδευση των µειονοτικών πληθυσµών στο πνεύµα της κοµµουνιστικής ιδεολογίας 75, όσο και ως προσπάθεια δηµιουργίας µιας κοσµικής τουρκόφωνης διανόησης που θα µπορούσε να διευκολύνει την υιοθέτηση µιας νέας σοσιαλιστικής ταυτότητας από την τουρκική µειονότητα 76. Όσον αφορά την οικονοµική κατάσταση της µειονότητας, η σοβιετικού τύπου εκστρατεία κολεκτιβοποίησης που αρχίζει να εφαρµόζεται, δηµιουργεί πανικό σε Τούρκους και Ποµάκους, η πλειονότητα των οποίων είναι αγρότες 77 και πυροδοτεί ένα από τα µεγαλύτερα µεταναστευτικά κύµατα προς την Τουρκία Α. Eminov, Turkish and Other Minorities in Bulgaria, op. cit., p A. Zhelyazkova, op. cit. 74 Α. Eminov, Turks and Tatars in Bulgaria and the Balkans, op. cit., pp A. Zhelyazkova, op. cit., p Α. Εminov, Turks and Tatars in Bulgaria and the Balkans, op. cit., p J. W. Warhola and O. Boteva, op. cit., p Τον Αύγουστο του 1950, η βουλγαρική κυβέρνηση ανακοινώνει ότι έχει δεχτεί αιτήσεις µετανάστευσης. Η τουρκική κυβέρνηση, αδυνατώντας να δεχτεί έναν τόσο µεγάλο αριθµό ανθρώπων σε τόσο σύντονο χρονικό διάστηµα, κλείνει τα σύνορά της µε τη Βουλγαρία λόγω παράνοµων διελεύσεων των συνόρων της. ύο µήνες αργότερα, οι δύο χώρες συµφωνούν ότι θα επιτραπεί η είσοδος στην Τουρκία µόνο σε όσους Τούρκους διαθέτουν τουρκική βίζα εισόδου. Παρά τη συµφωνία, η Βουλγαρία κατηγορείται ότι πλαστογραφεί βίζες προκειµένου να ξεφορτωθεί όσους περισσότερους Τούρκους µπορεί και τον Νοέµβριο του 1951 η Τουρκία ξανακλείνει τα σύνορά της (Hugh Poulton, The Balkan Minorities and States in 23

24 πάνω από Τούρκοι µεταναστεύουν στην Τουρκία την περίοδο Όσον αφορά τους Ποµάκους, σε αντίθεση µε τον τουρκικό πληθυσµό, δεν θεωρούνται µειονότητα από το νέο καθεστώς, που επίσηµα τους αντιµετωπίζει ως αναπόσπαστο τµήµα του βουλγαρικού κράτους 80, αναγνωρίζοντας εντούτοις τις ιδιαιτερότητές τους λόγω της οπισθοδροµικότητάς τους 81. Στο πλαίσιο της νέας αυτής πολιτικής, µε διάταγµα του 1945 αποκαθίστανται τα µουσουλµανικά τους ονόµατα 82, ενώ το 1947, το Κοµµουνιστικό Κόµµα Βουλγαρίας (ΚΚΒ) αναστέλλει τις εργασίες της Ροντίνα µε την κατηγορία ότι ακολούθησε φασιστικές τακτικές αλλαγής ονοµάτων 83 την περίοδο Εντούτοις, ο ποµακικός πληθυσµός εξακολουθεί να αντιµετωπίζεται µε καχυποψία από την κοµµουνιστική ελίτ λόγω των πολιτιστικών και θρησκευτικών οµοιοτήτων του µε τους Τούρκους µουσουλµάνους 84, γεγονός που θα πυροδοτήσει τα επόµενα χρόνια εκστρατείες αφοµοίωσής τους εξίσου σφοδρές µε αυτές που θα γνωρίσει και ο τουρκικός πληθυσµός. Conflict, op. cit. p. 119). Οι σχέσεις των δύο χωρών βρίσκονται στο χαµηλότερο επίπεδο για τα επόµενα δώδεκα χρόνια και απαγορεύεται αυστηρά στους Τούρκους της Βουλγαρίας να µεταναστεύσουν στην Τουρκία (Ö. Lütem, op. cit., p. 69) 79 A. Zhelyazkova, op. cit., p Για µια ακόµη φορά πραγµατοποιούνται εκτεταµένες εθνογραφικές και ιστορικές µελέτες µε στόχο να αποδείξουν ότι, ακόµη και µετά τον εξισλαµισµό τους, οι Ποµάκοι εξακολουθούν να διατηρούν την βουλγαρική γλώσσα, µαζί µε πολλές χριστιανικές και παγανιστικές παραδόσεις και έθιµα, γεγονός που αποδεικνύει ότι είναι καθαροί Βούλγαροι (U. Brunnbauer, op. cit., p. 46) 81 Μ. Neuburger, op. cit., p H. Poulton, The Muslim Experience in the Balkan States, , op. cit., p Είναι χαρακτηριστικό ότι επίσηµα η Ροντίνα επαναλειτουργεί µόλις το 1984, στα πλαίσια της ιαδικασίας Αναγέννησης, µε την αλλαγή των ονοµάτων των Τούρκων της Βουλγαρίας και την αντικατάστασή τους από βουλγαρικά ονόµατα (M. Neuburger, op. cit., p. 191) 84 Μ. Νeuburger, op. cit., p. 191 Θα πρέπει να σηµειωθεί, εντούτοις ότι ο βασικός λόγος που αποµάκρυνε τους Ποµάκους από την βουλγαρική κοινότητα και συντέλεσε στην γειτνίασή τους µε την τουρκική µειονότητα ήταν η εκστρατεία βίαιης αφοµοίωσής τους και οι τακτικές εκφοβισµού που ακολούθησε η Ροντίνα την περίοδο

25 β Από τα µέσα της δεκαετίας του 1950 αρχίζει να γίνεται αντιληπτό ότι η πολιτική του σοσιαλιστικού διεθνισµού δεν έχει τα αναµενόµενα αποτελέσµατα. Η υποστήριξη της πολιτιστικής έκφρασης της µειονότητας, αντί να αποδυναµώσει την παρωχηµένη εθνική/θρησκευτική της ταυτότητα και να την αντικαταστήσει µε µια συνολική σοσιαλιστική ταυτότητα, έχει ακριβώς τα αντίθετα αποτελέσµατα 85. Όχι µόνο ενισχύεται η τουρκική (θρησκευτική) ταυτότητα της µειονότητας, αλλά και οι έντονες προσπάθειες αφοµοίωσης των µη Τούρκων µουσουλµάνων Ποµάκων, Ρόµα, Τατάρων και άλλων συντελούν στο να αυτοπροσδιορίζονται όλο και περισσότερο ως Τούρκοι 86. Αυτή η διαδικασία τουρκοποίησης γίνεται αντιληπτή ως ιδιαίτερα επικίνδυνη για τη βιωσιµότητα και την ακεραιότητα του βουλγαρικού έθνους. Στο πλαίσιο αυτό, η κεντρική επιτροπή του Πολιτικού Γραφείου (Politburo) τάσσεται το 1958 υπέρ της λήψης διορθωτικών µέτρων, µια απόφαση που σηµατοδοτεί την υιοθέτηση περισσότερο περιοριστικών πολιτικών σε σχέση µε τα πολιτιστικά δικαιώµατα της µειονότητας 87. Η αλλαγή πολιτικής περιλαµβάνει περαιτέρω περιορισµό (των ήδη περιορισµένων) ελευθεριών, µια νέα αντίληψη της εθνικής δοµής και των ενδο-εθνοτικών σχέσεων στη Βουλγαρία 88, µε απώτερο σκοπό την πλήρη αφοµοίωση των µειονοτικών πληθυσµών 89. Tα πρώτα θύµατα της νέας πολιτικής είναι οι Ρόµα. Οι εφηµερίδες τους (δίγλωσσες µέχρι τότε) αρχίζουν να εκδίδονται µόνο στα βουλγαρικά, τα θέατρά τους κλείνουν και µαζικές εκστρατείες αλλαγής των ονοµάτων τους οργανώνονται σε όλη τη χώρα 90. Όσον αφορά τον τουρκικό πληθυσµό, µετά το , όλα τα τουρκόφωνα γυµνάσια, εκπαιδευτικά ιδρύµατα και οι παιδαγωγικές σχολές συγχωνεύονται µε 85 A. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit., p Ibid. 87 L. Petkova, op. cit., p J. W. Warhola and O. Boteva, op. cit., p Ο όρος αφοµοίωση δεν χρησιµοποιήθηκε ποτέ. Αντίθετα, εκφράσεις όπως εθνοτική ενοποίηση, ενσωµάτωση των Βούλγαρων Γύφτων, Τούρκων και άλλων στον σοσιαλιστικό τρόπο ζωής, ενίσχυση της πατριωτικής και διεθνούς συνείδησης του λαού, ισχυροποίηση ενός σοσιαλιστικού τρόπου ζωής και κουλτούρας κτλ αποτέλεσαν τα συνθήµατα που χρησιµοποιήθηκαν εκείνη την περίοδο (A. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit., pp ) 90 A. Zhelyazkova, op. cit. 25

26 τα βουλγαρικά σχολεία 91, ενώ το Τµήµα Τουρκικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήµιο της Σόφιας αντικαθίσταται από το Τµήµα Αραβικών Σπουδών 92. Σταδιακά, καθόλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 60 και του 70, ο αριθµός των εφηµερίδων αρχίζει να µειώνεται και κάποιες από αυτές αρχίζουν να εκδίδονται µόνο στα βουλγαρικά, τα τουρκικά θέατρα κλείνουν 93, οι τουρκικές ραδιοφωνικές εκποµπές σταµατούν, ενώ ενδεικτικό της νέας πολιτικής αποτελεί η δραµατική µείωση του αριθµού των ιµάµηδων από το 1956 σε 570 µέχρι το 1982 και σε 400 το Η δυσαρέσκεια των Τούρκων εκφράζεται όλο και πιο έντονα. Είναι χαρακτηριστικό ότι την περίοδο , οι τουρκικές διπλωµατικές αποστολές στη Βουλγαρία δέχονται πάνω από αιτήσεις µετανάστευσης στην Τουρκία Το µέτρο αυτό, που την περίοδο εκείνη πέρασε σχεδόν απαρατήρητο, αποτελεί το πρώτο βήµα της πολιτικής σταδιακής αφοµοίωσης των Τούρκων της Βουλγαρίας που ακολουθεί το κοµµουνιστικό καθεστώς (Ö. Ε. Lütem, op. cit., p. 69) 92 A. Eminov, Turks and Tatars in Bulgaria and the Balkans, op. cit., p A. Zhelyazkova, op. cit., p L. Petkova, op. cit. 95 Ö. Ε. Lütem, op. cit., p

27 γ H περίοδος χαρακτηρίζεται από το εξής παράδοξο: η σηµαντική βελτίωση που παρατηρείται στις σχέσεις µεταξύ Βουλγαρίας και Τουρκίας συµπίπτει χρονικά µε µια περίοδο όπου οι περιοριστικές πολιτικές έναντι της τουρκικής µειονότητας που εφαρµόζει το βουλγαρικό κοµµουνιστικό καθεστώς εντείνονται όλο και περισσότερο, µε αποκορύφωµα την εκστρατεία αφοµοίωσης την περίοδο Πολλοί είναι οι λόγοι βελτίωσης των διµερών σχέσεων Βουλγαρίας Τουρκίας. Πρώτον, µετά από µια δεκαπενταετία ( ), κατά τη διάρκεια της οποίας η τουρκική εξωτερική πολιτική χαρακτηριζόταν από την πλήρη εξάρτηση από τη ύση, και ειδικότερα από τις ΗΠΑ 96, η Τουρκία αρχίζει να επανεξετάζει τον αυστηρά δυτικό προσανατολισµό της, τόσο λόγω συστηµικών και εσωτερικών αλλαγών 97, όσο και λόγω της αµερικανικής πολιτικής στο ζήτηµα της Κύπρου 98, αλλά και της δυσαρέσκειας της Τουρκίας για την αποµάκρυνση αµερικανικών πυραύλων µεσαίου βεληνεκούς από τα εδάφη της αµέσως µετά την κρίση της Κούβας 99. εύτερον, η περίοδος ύφεσης που ξεκινά µετά την κρίση της Κούβας στο διπολικό σύστηµα ΗΠΑ-ΕΣΣ, και κυρίως η αρνητική στάση των ΗΠΑ στο ενδεχόµενο στρατιωτικής παρέµβασης στην Κύπρο το 1964, ευνοούν την βελτίωση των σχέσεων µεταξύ Τουρκίας και ΕΣΣ 100, η οποία εκφράζει την υποστήριξή της στην τουρκική θέση υπέρ µιας οµοσπονδιακής διευθέτησης στο 96 Mustafa Aydin, Determinants of Turkish Foreign Policy: Changing Patterns and Conjunctures during the Cold War, Middle Eastern Studies, Vol. 36, no. 1, January 2000, p Το φιλελεύθερο σύνταγµα του 1961, µετά την ανατροπή του στρατιωτικού πραξικοπήµατος το 1960, θέτει τέλος στην αυταρχική µονο-κοµµατική πολιτική του Atatürk και του Đnönü και επιτρέπει τον δηµόσιο διάλογο σε θέµατα εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής, στο πλαίσιο ενός εκλογικού συστήµατος αναλογικής αντιπροσώπευσης που εγκαινιάζει µια περίοδο πολιτικού πλουραλισµού. Ταυτόχρονα, η ανάδειξη για πρώτη φορά στην Τουρκία ενός αυθεντικού σοσιαλιστικού κινήµατος, που πρεσβεύει την αποκατάσταση των σχέσεων µε τις κοµµουνιστικές χώρες και την αποµάκρυνση από την επιρροή των ΗΠΑ αρχίζει να βρίσκει απήχηση, ειδικά µετά την κρίση στην Κύπρο το 1964 και την αρνητική στάση των ΗΠΑ απέναντι σε στρατιωτική εισβολή στο νησί. (M. Aydin, op. cit.) 98 Ibid, p Στις 28 Οκτωβρίου του 1962 επιτυγχάνεται συµφωνία µεταξύ ΗΠΑ και ΕΣ σύµφωνα µε την οποία οι ήδη εγκατεστηµένοι στην Κούβα σοβιετικοί πύραυλοι θα επέστρεφαν στην Σοβιετική Ένωση. Σε αντάλλαγµα, ο Κένεντυ δεσµεύεται ότι οι ΗΠΑ δεν θα εισβάλουν στην Κούβα, ενώ παράλληλα αποδέχεται µυστικά την αποµάκρυνση των αµερικανικών πυραύλων που βρισκόταν σε τουρκικό έδαφος. ( 9%CE%BD_%CF%80%CF%85%CF%81%CE%B1%CF%8D%CE%BB%CF%89%CE%BD_% CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%9A%CE%BF%CF%8D%CE%B2%CE%B1%CF%82 ) 100 Ibid. 27

28 νησί 101, και κατ επέκταση τις σχέσεις Τουρκίας-Βουλγαρίας, που ακολουθεί πιστά τον πολιτικό της µέντορα. Τρίτον, οι σχέσεις της Τουρκίας µε την ΕΣ και τα βαλκανικά κοµµουνιστικά καθεστώτα συνεχίζουν να αναπτύσσονται διµερώς καθόλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970, ιδιαίτερα µετά την επιβολή του τετραετούς αµερικανικού εµπάργκο όπλων ως αντίδραση στη στρατιωτική εισβολή στην Κύπρο το Ειδικότερα όσον αφορά τις σχέσεις Τουρκίας Βουλγαρίας, οι δύο χώρες καταλήγουν το 1968 σε συµφωνία, η οποία επιτρέπει τη µετανάστευση των στενών συγγενών όσων Τούρκων είχαν µεταναστεύσει στην Τουρκία µέχρι το Στα επόµενα δέκα χρόνια ( ) που διαρκεί η συµφωνία, περίπου άτοµα µεταναστεύουν στην Τουρκία 104. Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι καµία από τις δύο χώρες, για οικονοµικούς κυρίως λόγους, δεν επιθυµεί τη µετανάστευση, ενώ δεν φαίνεται να διαθέτουν και συγκεκριµένη πολιτική επί του θέµατος 105. Τα οικονοµικά προβλήµατα που αντιµετωπίζει η Τουρκία καθιστούν προβληµατική την υποδοχή και εγκατάσταση µεγάλου αριθµού Τούρκων µεταναστών και µόνο κατόπιν πιέσεων της τουρκικής κοινής γνώµης, που τασσόταν υπέρ της µετανάστευσης, η τουρκική διπλωµατία επιχειρεί να διαπραγµατευτεί συµφωνία επί του θέµατος 106. Από την πλευρά της, η Βουλγαρία έχει ανάγκη το φτηνό τουρκικό εργατικό δυναµικό για την γεωργία, καθώς οι Βούλγαροι µετακινούνταν προς τα αστικά κέντρα. Μόνο προκειµένου να ικανοποιήσει τις επιθυµίες της Σοβιετικής Ένωσης δεδοµένου ότι η Μόσχα την περίοδο εκείνη είχε αναπτύξει φιλικές σχέσεις µε την Άγκυρα η βουλγαρική κυβέρνηση δέχεται να καταλήξει σε συµφωνία µε την Τουρκία 107. Η υπογραφή της συµφωνίας εγκαινιάζει µια περίοδο σηµαντικής βελτίωσης των διµερών σχέσεων µεταξύ Τουρκίας και Βουλγαρίας. Οι δύο πλευρές υπογράφουν πολλές συµφωνίες που αφορούν τις µεταφορές, το εµπόριο, τον 101 M. B. Bishku, op. cit., p. 86. Πέραν της υποστήριξης της Σοβιετικής Ένωσης στο ζήτηµα της Κύπρου, και άλλοι παράγοντες, όπως η σοβιετική οικονοµική βοήθεια ενόψει της µειούµενης αµερικανικής οικονοµικής και στρατιωτικής βοήθειας και τα αυξηµένα αντι-αµερικανικά αισθήµατα σε όλη την Τουρκία, συντέλεσαν επίσης στην προσέγγιση των δύο χωρών. 102 Ibid, p Είναι χαρακτηριστικό ότι το 1968 ο Todor Ζhivkov επισκέπτεται την Άγκυρα, όπου κατόπιν µακρών διαπραγµατεύσεων, υπογράφεται συµφωνία επανένωσης των οικογενειών, ύστερα από 17 χρόνια παντελούς απαγόρευσης µετανάστευσης Τούρκων της Βουλγαρίας στην Τουρκία. (M. B. Bishku, op. cit.) 104 Ö. Ε. Lütem, op. cit., p M. Mahon, op. cit., p Ö. Ε. Lütem, op. cit. 107 Ibid. 28

29 τουρισµό κτλ. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι, µεταξύ 1972 και 1976, το βουλγαροτουρκικό εµπόριο αυξάνει κατά 400% 108, ενώ την περίοδο , πραγµατοποιούνται 22 επίσηµες επισκέψεις µεταξύ των δύο χωρών 109. Τον εκέµβριο του 1975, οι δύο χώρες υπογράφουν ήλωση Αρχών Καλής Γειτονίας και Συνεργασίας που περιλαµβάνει άρθρα περί σεβασµού του κοινού τους συνόρου και µη επιθετικής συµπεριφοράς 110 και οι σχέσεις των δύο χωρών διατηρούνται σε ιδιαίτερα καλό επίπεδο µέχρι το , όταν η εκστρατεία βίαιης αφοµοίωσης των Τούρκων της Βουλγαρίας από την κυβέρνηση του Todor Zhivkov σηµατοδοτεί τη ραγδαία επιδείνωσή τους. Παρά τις καλές διµερείς σχέσεις µεταξύ Τουρκίας και Βουλγαρίας, η τουρκική µειονότητα της Βουλγαρίας αντιµετωπίζει όλο και πιο περιοριστικές πολιτικές. Το Σύνταγµα του Zhivkov το 1971, σε αντίθεση µε το Σύνταγµα του 1947, δεν κάνει καµία αναφορά σε εθνικές µειονότητες ή στον ίδιο τον όρο µειονότητα 112 και η κυβερνητική πολιτική εστιάζεται πια στη δηµιουργία ενός έθνους-κράτους µε κοινή γλώσσα και οµοιογενή κουλτούρα 113. Από τα µέσα της δεκαετίας του 1970, ο όρος ενοποιηµένο βουλγαρικό σοσιαλιστικό κράτος αρχίζει να χρησιµοποιείται στις επίσηµες εκδόσεις και οµιλίες 114, ενώ το 1979 ο Zhivkov δηλώνει: το εθνικό ζήτηµα έχει λυθεί οριστικά και κατηγορηµατικά από τον ίδιο τον πληθυσµό η Βουλγαρία δεν έχει εσωτερικά προβλήµατα όσον αφορά το ζήτηµα της εθνικότητας 115. Τα πρώτα θύµατα της νέας, σκληροπυρηνικής πολιτικής είναι οι Ποµάκοι. Με ψήφισµά του το 1970, το βουλγαρικό κοµµουνιστικό κόµµα αποφασίζει τη µαζική αλλαγή των ονοµάτων των Ποµάκων, γεγονός που συνοδεύεται από απαγόρευση των παραδόσεων, των εθίµων και της παραδοσιακής τους ενδυµασίας, µε στόχο την εξάλειψη κάθε µορφής έκφρασης της διαφορετικής θρησκείας και κουλτούρας τους 116. Οι Ποµάκοι αντιστέκονται στην πολιτική 108 M. B. Bishku, op. cit., p Ö. Ε. Lütem, op. cit. 110 M. B. Bishku, op. cit., p Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, οι σχέσεις των δύο χωρών έχουν βελτιωθεί πολύ.βρίσκονται στο σηµείο τους µε την επίσκεψη του στρατηγού Evren στην Βουλγαρία το 1981 και την επίσκεψη του Προέδρου Zivkov στην Τουρκία το (L. Petkova, op. cit., p. 47) 112 A. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit., p Ibid. 114 H. Poulton, The Balkans Minorities and States in Conflict, op. cit., p Quoted in A. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit. p U. Brunnbauer, op. cit., p

30 αυτή. Ξεσπούν εξεγέρσεις κυρίως στo Madan και το Rudozem 117, οι οποίες καταπνίγονται από τις βουλγαρικές αρχές και πολλοί Ποµάκοι φυλακίζονται ή δολοφονούνται. H περίοδος αυτή ( ) παρόλο που δεν προκαλεί καµία αντίδραση από την Τουρκία αποτελεί πρόδροµο της διαδικασίας αναγέννησης που θα ξεκινήσει το 1984 κατά της τουρκικής, αυτή τη φορά, µειονότητας 119. Όσον αφορά την τουρκική µειονότητα, τα µαθήµατα τουρκικής γλώσσας, που µέχρι τότε ήταν υποχρεωτικά για τα τουρκόπουλα, γίνονται προαιρετικά, γεγονός που τα αποθαρρύνει από την εκµάθηση της µητρικής τους γλώσσας, σηµατοδοτώντας το δεύτερο βήµα της σταδιακής αφοµοίωσης της τουρκικής µειονότητας 120. Παράλληλα, ενισχύεται η αντιθρησκευτική προπαγάνδα που, καθόλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 70 και του 80, θα οδηγήσει σε απαγορεύσεις πολλών µουσουλµανικών πρακτικών και τελετών 121 και θα αποτελέσει προάγγελο της διαδικασίας αναγέννησης την περίοδο M. Neuburger, op. cit., p Ö. Ε. Lütem, op. cit. 119 M. Neuburger, op. cit. 120 Ö. Ε. Lütem, op. cit. 121 A. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit., p

31 δ Τον εκέµβριο του 1984, οι βουλγαρικές αρχές εκκινούν µια πανεθνική εκστρατεία αλλαγής ονοµάτων όλων των Τούρκων της Βουλγαρίας 122, η οποία σηµατοδοτεί το τρίτο και τελευταίο βήµα στην προσπάθεια αφοµοίωσης της τουρκικής µειονότητας 123. Η εκστρατεία πραγµατοποιείται σε δύο στάδια. Κατά τη διάρκεια του πρώτου σταδίου, που διαρκεί από τα τέλη του 1984 µέχρι τις 14 Ιανουαρίου του 1985, όλοι οι Τούρκοι που ζουν στην περιοχή της Ροδόπης υποχρεώνονται να αλλάξουν τα ονόµατά τους µε τη βία 124. To ίδιο συµβαίνει και µε τους Τούρκους που γεννήθηκαν στην περιοχή της Ροδόπης αλλά είχαν µετακινηθεί σε άλλα µέρη της Βουλγαρίας 125. Στο πρώτο αυτό στάδιο, η εκστρατεία πραγµατοποιείται κάτω από συνθήκες πλήρους µυστικότητας 126. Τον Φεβρουάριο του 1985, η εκστρατεία αλλαγής των ονοµάτων εξαπλώνεται σε όλη τη Βουλγαρία και αφού πλέον έχει ολοκληρωθεί, τότε µόνο ενηµερώνεται επίσηµα το σύνολο της Κεντρικής Επιτροπής σε κλειστή συνεδρίαση της ολοµέλειας 127 και η κυβέρνηση ανακοινώνει τον Μάρτιο του 1985 δεν υπάρχουν Τούρκοι στη Βουλγαρία! Η Βουλγαρία είναι ενιαίο εθνοτικά κράτος 128. Σε λιγότερο από τρεις µήνες, σχεδόν ένα εκατοµµύριο Τούρκοι 1/10 του συνολικού βουλγαρικού πληθυσµού υποχρεώνονται να αλλάξουν τα ονόµατά 122 Είναι δύσκολο να εξακριβωθεί το πώς και το πότε ακριβώς ελήφθη η απόφαση για τη βίαιη αφοµοίωση των Τούρκων. Σύµφωνα µε τον Βούλγαρο ιστορικό, διπλωµάτη και πολιτικό Nikolai Todorov, οι πρώτες συζητήσεις ξεκίνησαν στα τέλη της δεκαετίας του 60, όταν ο τότε υπουργός εξωτερικών Ivan Bašev πρότεινε την χάραξη στρατηγικής για την αντιµετώπιση του τουρκικού προβλήµατος στη Βουλγαρία. Στα µέσα της δεκαετίας του 70, συστάθηκε ειδική επιτροπή εντός της Κεντρικής Επιτροπής του Κοµµουνιστικού Κόµµατος για τη µελέτη του ζητήµατος και την υποβολή προτάσεων στο Πολιτικό Γραφείο. Οι προτάσεις αυτές, που περιλάµβαναν προγράµµατα για την άνοδο του πολιτιστικού επιπέδου του πληθυσµού, την διάδοση των σοσιαλιστικών αξιών και την άρση των θρησκευτικών εµποδίων στην ενσωµάτωση του τουρκικού πληθυσµού, δεν υλοποιήθηκαν ποτέ από το Πολιτικό Γραφείο, καθώς κάποια από τα µέλη του, συµπεριλαµβανοµένου του Zhivkov, τάσσονταν υπέρ πιο δραστικών µέτρων, συµπεριλαµβανοµένης της αντικατάστασης των τουρκικών ονοµάτων από βουλγαρικά (A. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit. p. 85) 123 Ö. Ε. Lütem, op. cit. 124 A. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit., p Την περίοδο αυτή, Τούρκοι αλλάζουν µε τη βία τα ονόµατά τους: στο Kurdjali, στο Haskovo, στο Plovdiv, στο Pazardjik, στο Silistra, στο Stara Zagora, στο Bourgas και στο Blagoevgrad (Quoted in A. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit.) 126 Η απόφαση ελήφθη από τον ίδιο τον Zhivkov και τους στενούς συνεργάτες του χωρίς οποιαδήποτε προηγούµενη απόφαση του Πολιτικού Γραφείου. Ουσιαστικά, το Πολιτικό Γραφείο ενηµερώνεται για την εκστρατεία αλλαγής ονοµάτων όταν αυτή αποτελεί πλέον fait accompli και η µόνη απόφαση που ουσιαστικά καλείται να πάρει είναι κατά πόσο η εκστρατεία θα πρέπει να επεκταθεί και στην υπόλοιπη χώρα. 127 Ibid, p A. Eminov, Turks and Tatars in Bulgaria and the Balkans, op. cit., p

32 τους σε µια από τις πιο εκτεταµένες και σύντοµες εκστρατείες αφοµοίωσης στην ευρωπαϊκή ιστορία 129. Παράλληλα, µια σειρά άλλων µέτρων αφοµοίωσης συνοδεύουν την αλλαγή των ονοµάτων. Οι ραδιοφωνικές εκποµπές στην τουρκική γλώσσα σταµατούν, οι εφηµερίδες και τα περιοδικά εκδίδονται µόνο στα βουλγάρικα, τα τούρκικα απαγορεύονται σε δηµόσιους χώρους, ενώ οι ίδιες απαγορεύσεις επιβάλλονται όσον αφορά την τουρκική µουσική, τα τουρκικά παραδοσιακά ρούχα καθώς και πολλά τουρκικά έθιµα και γιορτές 130, σε µια προσπάθεια εξάλειψης κάθε έκφρασης τουρκικότητας στη χώρα. Τα περισσότερα τζαµιά κλείνουν και επιτρέπεται η λειτουργία µόνο εκείνων στα οποία οι ιµάµηδες δέχονται να συνεργαστούν µε τις αρχές στην εκστρατεία αλλαγής των ονοµάτων, ενώ το ίδιο συµβαίνει και µε τους µουφτήδες 131. Όσοι Τούρκοι αρνούνται να αλλάξουν τα ονόµατά τους δεν µπορούν να εργαστούν σε δηµόσιες επιχειρήσεις, ενώ οποιαδήποτε συναλλαγή τους µε τη γραφειοκρατία είναι δυνατή µόνο µε τη χρήση των νέων, βουλγαρικών ονοµάτων τους 132. Όταν τα νέα διαδίδονται στον τουρκικό και διεθνή τύπο στις αρχές του 1985, οι βουλγαρικές αρχές εκκινούν την δική τους επικοινωνιακή εκστρατεία, που στηρίζεται στο ότι οι Τούρκοι της Βουλγαρίας δεν είναι Τούρκοι, αλλά Βούλγαροι που στο παρελθόν εξισλαµίστηκαν και τουρκοποιήθηκαν από τους Οθωµανούς, και άρα η διαδικασία αναγέννησής τους όπως ονόµαζαν την διαδικασία αλλαγής ονοµάτων αποτελεί οικειοθελή και αυθόρµητη πράξη όλων αυτών που ανακάλυψαν τη βουλγαρική τους συνείδηση 133. To αίτηµα που εκφράζεται από την τουρκική κυβέρνηση, στις 22 Φεβρουαρίου 1985, για µια υψηλού επιπέδου συνάντηση µε στόχο την υπογραφή συµφωνίας µετανάστευσης απορρίπτεται µε την αιτιολογία ότι δεν υπάρχουν Τούρκοι στη Βουλγαρία 134, ενώ το αίτηµα για επίσκεψη µιας τουρκικής αντιπροσωπείας στις πληγείσες 129 Vesselin Dimitrov, In Search of a Homogeneous Nation: The Assimilation of Bulgaria s Turkish Minority, , European Center for Minority Issues, December 2000, p Ö. Ε. Lütem, op. cit., p H. Poulton, The Balkans Minorities and States in Conflict, op. cit., pp Πολύ συχνά ανάλογα µέτρα χρησιµοποιούνται ως εναλλακτική λύση στη χρήση ωµής βίας προκειµένου να πείσουν τους Τούρκους να αλλάξουν ονόµατα (H. Poulton, The Balkans Minorities and States in Conflict, op. cit., p. 137) 133 Ö. Ε. Lütem, op. cit., pp Είναι χαρακτηριστικές οι δηλώσεις του Stanko Todorov, τότε Προέδρου της βουλγαρικής Εθνοσυνέλευσης, στις 28 Μαρτίου 1985, που τονίζει ότι η διαδικασία ολοκληρώθηκε γρήγορα, αυθόρµητα και ήρεµα και ότι η Βουλγαρία αποτελεί ένα κράτος-έθνος (Quoted in H. Poulton, The Balkans Minorities and States in Conflict, op. cit., p. 131) 134 A. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit., p

33 περιοχές επίσης απορρίπτεται µε την αιτιολογία ότι αυτό που συµβαίνει στη Βουλγαρία αποτελεί καθαρά εσωτερικό ζήτηµα 135. Στο σηµείο αυτό θα πρέπει να γίνει ιδιαίτερη αναφορά στις αιτίες, τόσο εσωτερικές όσο και διεθνείς, που οδήγησαν και επέτρεψαν τη διαδικασία αφοµοίωσης, αλλά και στις αντιδράσεις που αυτή προκάλεσε τόσο στο εσωτερικό της Βουλγαρίας όσο και σε διεθνές επίπεδο και πώς αυτές επηρέασαν τα µετέπειτα γεγονότα που έλαβαν χώρα το Όσον αφορά τους εσωτερικούς παράγοντες, από τη µια, ο τουρκικός πληθυσµός είναι ιδιαίτερα σηµαντικός για την επιβίωση της βουλγαρικής οικονοµίας καθώς απασχολείται στον αγροτικό τοµέα, τον οποίον οι Βούλγαροι είχαν αρχίσει να εγκαταλείπουν 136 από την άλλη, η αύξηση του τουρκικού πληθυσµού στη Βουλγαρία δηµιουργεί φόβους ότι µπορούν να εγερθούν απαιτήσεις για αυτονοµία αν δεν υπάρξει γρήγορη αφοµοίωσή τους 137. Η επιλογή της µετανάστευσης, αν και δεν εγκαταλείπεται τελείως, φαίνεται λιγότερο ελκυστική, λόγω της οικονοµικής σηµασίας της τουρκικής µειονότητας, και η κυβέρνηση Zhivkov στρέφεται προς την κατεύθυνση της βίαιης πολιτιστικής της αφοµοίωσης 138, καθώς οποιαδήποτε ηπιότερα µέτρα είχαν ληφθεί τις προηγούµενες δεκαετίες όχι µόνο αποδείχτηκαν ανεπαρκή στο να επιτύχουν την ενσωµάτωσή της στο βουλγαρικό σοσιαλιστικό µοντέλο, αλλά ενίσχυσαν την αποφασιστικότητά της να διατηρήσει διακριτή την εθνοτική και θρησκευτική της ταυτότητα 139. Εξάλλου, σε πολιτικό επίπεδο, ο Zhivkov, ύστερα από τριάντα χρόνια ως επικεφαλής του Κοµµουνιστικού Κόµµατος Βουλγαρίας και έχοντας εξαλείψει οποιαδήποτε µορφή αµφισβήτησης της εξουσίας του, είναι σε θέση να επιβάλλει τις αλλαγές που επιθυµεί, ακόµη και µε τη βία 140. Σε διεθνές επίπεδο, η Σοβιετική Ένωση, ο πιο πιστός σύµµαχος της Βουλγαρίας, εξακολουθεί να είναι αρκετά ισχυρή ώστε να την προστατεύσει έναντι τουρκικών και δυτικών αντιποίνων, αλλά όχι τόσο ισχυρή ώστε να 135 Ibid. 136 V. Dimitrov, op. cit., p A. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit., p. 92. Οι βουλγαρικές αρχές ενισχύουν αυτόν τον φόβο διαδίδοντας φήµες ότι µέχρι το 2000 Τούρκοι και Ρόµα θα αποτελούν την πλειοψηφία στη Βουλγαρία, µια τακτική διαστρέβλωσης των στατιστικών στοιχείων, στην οποία προσέφυγαν οι βουλγαρικές κυβερνήσεις καθόλη τη διάρκεια της κοµµουνιστικής περιόδου (A. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit., pp ) 138 V. Dimitrov, op. cit. 139 A. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit., p V. Dimitrov, op. cit., p. 9 33

34 επιβάλλει τις δικές της πιο ανεκτικές πολιτικές στη Βουλγαρία 141. Ταυτόχρονα, αυξάνουν οι φόβοι που σχετίζονται µε την επίδραση που ασκεί η τουρκική και/ή µουσουλµανική προπαγάνδα µεταξύ των Τούρκων της Βουλγαρίας 142. Η τουρκική κατοχή της Βόρειας Κύπρου το 1974 πείθει τη βουλγαρική ηγεσία για τις πραγµατικές προθέσεις της Τουρκίας 143, ενώ οι τροµοκρατικές επιθέσεις που πραγµατοποιούνται σε µια σειρά βουλγαρικών πόλεων το θεωρούνται ότι υποκινούνται από τη γείτονα χώρα 144. Την περίοδο αυτή δηµιουργείται µια πολύ καλή ευκαιρία αντιµετώπισης της δυνητικής τουρκικής απειλής. Το στρατιωτικό πραξικόπηµα του 1980 θέτει υπό αµφισβήτηση τα δηµοκρατικά διαπιστευτήρια της Τουρκίας. Παράλληλα, οι στρατιωτικές επιχειρήσεις κατά των Κούρδων στα νότια σύνορά της δεσµεύουν ένα µεγάλο µέρος του τουρκικού στρατού, καθιστώντας δυσχερή την ανάπτυξη στρατιωτικών επιχειρήσεων σε άλλες γεωγραφικές περιοχές. Εξάλλου, και οι παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωµάτων έναντι του κουρδικού πληθυσµού, τις οποίες η ίδια διαπράττει, εµποδίζουν τις προσπάθειές της να κερδίσει τη διεθνή υποστήριξη στις εκκλήσεις της για σεβασµό των δικαιωµάτων των Τούρκων της Βουλγαρίας 145. Εσωτερικοί και εξωτερικοί παράγοντες δηµιουργούν, την περίοδο , ένα ψεύτικο, όπως θα αποδειχθεί στη συνέχεια παράθυρο ευκαιρίας για τη βουλγαρική κοµµουνιστική ελίτ ώστε να εξαλείψει µια και καλή το πρόβληµα της εθνοτικής διαφοροποίησης στο εσωτερικό της χώρας. 141 Η άνοδος στην εξουσία της ΕΣΣ αδύναµων ηγετών στις αρχές της δεκαετίας του 80 καθιστά αδύνατη την άσκηση στενού ελέγχου στους δορυφόρους της. Υπό αυτές τις συνθήκες, ακόµη και ένας µικρός δορυφόρος, όπως η Βουλγαρία, έχει τα περιθώρια να παρεκκλίνει από τις σοβιετικές επιθυµίες όσον αφορά τις εσωτερικές της υποθέσεις χωρίς να αντιµετωπίζει κίνδυνο αντιποίνων. Εξάλλου, το γεγονός ότι η Βουλγαρία ακολουθεί πιστά τις σοβιετικές κατευθύνσεις εξωτερικής πολιτικής, της δίνει τα περιθώρια ελιγµών σε εσωτερικά ζητήµατα (V. Dimitrov, op. cit., p. 11) 142 A. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit., p V. Dimitrov, op. cit., p Ιδιαίτερα η έκρηξη στον σιδηροδροµικό σταθµό του Plovdiv, κατά την οποία σκοτώθηκε µια γυναίκα και τραυµατίστηκαν 40 άτοµα, καθώς και στο αεροδρόµιο της Βάρνας, ενισχύει την εντύπωση ότι οι εν λόγω επιθέσεις αποτελούν µέρος µιας συντονισµένης τουρκικής προσπάθειας για την αποσταθεροποίηση της Βουλγαρίας (Quoted in V. Dimitrov, op. cit.). Οι Βούλγαροι ισχυρίζονταν σε κατ ιδίαν συνοµιλίες τους ότι είχαν απτές αποδείξεις για τις προσπάθειες της Τουρκίας ν αφυπνίσει την τουρκική συνείδηση των Βούλγαρων µουσουλµάνων και να τους οργανώσει για δυναµική αντίδραση στο µέλλον (Γιώργος Χριστογιάννης, Το ηφαίστειο των Βαλκανίων (Προσωπική Μαρτυρία. Βουλγαρία ), Μακεδονικές Εκδόσεις, εύτερη Έκδοση, Αθήνα, 2005, σελ ) 145 Ibid. 34

35 Η διαδικασία αναγέννησης πυροδοτεί αντιδράσεις τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσο και σε διεθνές επίπεδο. Μετά από ένα αρχικό διάστηµα που η τουρκική κυβέρνηση πιάνεται εξ απροόπτου 146, και κατόπιν της άρνησης της βουλγαρικής κυβέρνησης να υπογράψει συµφωνία µετανάστευσης, η Τουρκία αντιδρά, αρχικά µε τον περιορισµό των διµερών σχέσεων και τη µείωση των εµπορικών τους συναλλαγών 147, ενώ στη συνέχεια ενηµερώνει και ζητά την παρέµβαση των φίλα προσκείµενων σε αυτήν κρατών και εγείρει το ζήτηµα σε διεθνή φόρα, όπως το ΝΑΤΟ, το Συµβούλιο της Ευρώπης, την Ουνέσκο, τα Ηνωµένα Έθνη και τη ΑΣΕ 148. Εντούτοις, η µεταχείριση των µειονοτήτων από την ίδια την Τουρκία, αλλά και οι παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωµάτων από την πλευρά της, βοηθούν τη βουλγαρική κυβέρνηση να αντιµετωπίσει την κριτική που δέχεται 149. ΗΠΑ και Ηνωµένο Βασίλειο τάσσονται υπέρ των θέσεων της Τουρκίας, ενώ Γαλλία, Γερµανία, Ιταλία και τα υπόλοιπα κράτη µέλη της ΕΕ τονίζουν ότι πρόκειται για ζήτηµα ανθρωπίνων δικαιωµάτων που θα πρέπει να επιλυθεί στο πλαίσιο της ΑΣΕ 150 και όχι διµερώς µε τη Βουλγαρία 151. Η Ελλάδα, από την πλευρά της, διαχωρίζει τη θέση της από τις δηλώσεις του Γενικού Γραµµατέα του ΝΑΤΟ A. Worner, µε την οποία καταδίκαζε την πολιτική της Βουλγαρίας εναντίον των µουσουλµάνων της χώρας 152, γεγονός που κάνει κάποιους στην Τουρκία να µιλούν για µη συµβατότητα της ελληνικής πλευράς µε τις 146 Οι σχέσεις των δύο χωρών είναι ιδιαίτερα βελτιωµένες στις αρχές του Είναι ενδεικτικό ότι ο Πρόεδρος Zhivkov επισκέφτηκε την Τουρκία το Οι εισαγωγές ηλεκτρισµού από τη Βουλγαρία σταµατούν ενώ παγώνουν οι διµερείς στον τοµέα του πολιτισµού και του αθλητισµού. 148 Ö. Ε. Lütem, op. cit., p H. Poulton, The Balkans Minorities and States in Conflict, op. cit., p Οι δηλώσεις του Τούρκου Πρωθυπουργού Turgut Ozal που απειλεί µε τη λήψη µέτρων παρόµοιων µε αυτών που υλοποιήθηκαν στην Κύπρο σίγουρα δεν βοηθούν την κατάσταση (Η. Poulton, The Balkans Minorities and States in Conflict, op. cit.) 150 Στη Συνδιάσκεψη της ΑΣΕ στο Παρίσι, διπλωµάτες επιχειρούν να πείσουν τη Βουλγαρία να δεχτεί ουδέτερη διαιτησία, είτε από την Αυστρία είτε από την Ελβετία, στο ζήτηµα της τουρκικής µειονότητας, κάτι που η βουλγαρική αντιπροσωπία αρνείται έντονα (Ibid) 151 Ö. Ε. Lütem, op. cit. 152 Γ. Χριστογιάννης, op. cit., σελ Είναι χαρακτηριστικά όσα γράφει ο κ. Χριστογιάννης, που την περίοδο εκείνη διατελούσε πρέσβης στη Σόφια προσπαθούσα τότε µε διακριτικότητα να αναφερθώ, σε συνοµιλίες µε συναδέλφους µου ξένους πρέσβεις που ήταν φυσικό να έχουν επηρεασθεί από όσα έβλεπαν και άκουγαν, στην ιστορία των µειονοτήτων στα Βαλκάνια και στην Τουρκία[ ] Περιοριζόµουν να υπενθυµίσω όχι µόνο την εγκληµατική τακτική της Τουρκίας σε βάρος των εθνικών οµάδων, που ζούσαν σ αυτήν, αλλά και να αποδοκιµάσω την σκληρή νοοτροπία των οργάνων του βουλγαρικού καθεστώτος. Οι σχέσεις Ελλάδας-Βουλγαρίας βελτιώνονται σε τέτοιο βαθµό που, τον Σεπτέµβριο του 1986, οι δύο χώρες υπογράφουν ήλωση Φιλίας, Καλής Γειτονίας και Συνεργασίας, µε την οποία συµφωνούν να διαβουλεύονται σε περίπτωση που υπάρξει απειλή για την ασφάλεια κάποιας εκ των δύο χωρών (Ö. Ε. Lütem, op. cit.) 35

36 υποχρεώσεις της ως µέλους της Συµµαχίας 153. Ταυτόχρονα, οι περισσότερες µουσουλµανικές χώρες υποστηρίζουν την Τουρκία και η Ισλαµική Συνδιάσκεψη υιοθετεί ψήφισµα, τον Ιανουάριο του 1986, µε το οποίο εκφράζει την αλληλεγγύη της στη µουσουλµανική µειονότητα στη Βουλγαρία 154. Από την πλευρά της, η Σοβιετική Ένωση δεν φάνηκε διατεθειµένη να σταθεί στο πλευρό του πιο πιστού της συµµάχου. Η δυσαρέσκεια της Μόσχας οφείλεται όχι µόνο στο θέµα της τουρκικής µειονότητας, αλλά και στο γεγονός ότι η κυβέρνηση Zhivkov ήταν απρόθυµη να υλοποιήσει την perestroika 155. Σε κατ ιδίαν συζητήσεις, οι σοβιετικοί ηγέτες δηλώνουν ότι το ζήτηµα της µειονότητας αποτελεί εσωτερικό ζήτηµα και συµβουλεύουν τους Τούρκους οµολόγους τους να διαπραγµατευτούν µε τη Βουλγαρία 156. Mε παρέµβαση των Σοβιετικών, οι δύο πλευρές αρχίζουν παρασκηνιακές διαπραγµατεύσεις, οι οποίες, παρόλο που δεν οδηγούν σε συνολική συµφωνία µετανάστευσης - εφόσον η Βουλγαρία δεν αναγνωρίζει την ύπαρξη τουρκικής µειονότητας στο εσωτερικό της -, καταλήγουν στο να επιτρέψουν οι βουλγαρικές αρχές µεµονωµένες µεταναστεύσεις στο πλαίσιο επανένωσης των οικογενειών για ανθρωπιστικούς λόγους 157. Χάρη στο ευνοϊκό κλίµα που δηµιουργείται, τον Φεβρουάριο του 1988, την παραµονή της Βαλκανικής ιάσκεψης στο Βελιγράδι, ο Τούρκος Υπουργός Εξωτερικών Mesut Yilmaz και ο Βούλγαρος οµόλογός του Petar Mladenov υπογράφουν πρωτόκολλο καλής γειτονίας, φιλίας και συνεργασίας, το οποίο προβλέπει τη δηµιουργία δύο κοινών επιτροπών: µία που θα ασχοληθεί µε ζητήµατα εµπορίου, τουρισµού, τεχνολογίας, µεταφορών, επικοινωνιών και πολιτισµού και µία που θα επικεντρωθεί σε ανθρωπιστικά ζητήµατα 158. Παρόλο που η πρώτη σηµειώνει αξιόλογη πρόοδο, το έργο της δεύτερης παρακωλύεται από την απροθυµία των βουλγαρικών αρχών να συζητήσουν το ζήτηµα της τουρκικής µειονότητας 159. Παράλληλα, µη κυβερνητικές οργανώσεις και οµάδες ανθρωπίνων δικαιωµάτων αρχίζουν να δραστηριοποιούνται στο ζήτηµα της τουρκικής µειονότητας, εγείροντας το ζήτηµα τόσο στις βουλγαρικές αρχές όσο και στη ιεθνή 153 Ö. Ε. Lütem, op. cit. 154 Ibid., p Ibid 156 Ibid 157 Ibid 158 M. B. Bishku, op. cit., p Ö. Ε. Lütem, op. cit. 36

37 Αµνηστία 160. H έκθεση της ιεθνούς Αµνηστίας µε τίτλο Φυλάκιση των Τούρκων της Βουλγαρίας παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωµάτων κατά τη διάρκεια της βίαιης αφοµοίωσης της τουρκικής µειονότητας, η οποία δηµοσιεύεται το 1986, λίγο πριν το 13 ο Συνέδριο του Κοµµουνιστικού Κόµµατος, και η οποία παραθέτει µε λεπτοµέρειες τις βίαιες τακτικές που ακολουθήθηκαν κατά την εκστρατεία αλλαγής ονοµάτων, αποτελεί ισχυρό χτύπηµα για τη βουλγαρική ηγεσία 161. Στα τέλη της ίδιας χρονιάς, o Naim Süleymanoglu (o οποίος µετονοµάστηκε σε Shalamanov), παγκόσµιος πρωταθλητής της άρσης βαρών, κατά τη διάρκεια αγώνων µε τη βουλγαρική οµάδα στη Μελβούρνη, δηλώνει στον τύπο ότι η αλλαγή ονοµάτων δεν ήταν οικειοθελής αλλά υποχρεωτική, γεγονός που προκαλεί µεγάλη αµηχανία στη βουλγαρική κυβέρνηση 162. Εντωµεταξύ, στο εσωτερικό της Βουλγαρίας τα σκληρά µέτρα αφοµοίωσης της τουρκικής µειονότητας ενισχύουν ακόµη περισσότερο την αποφασιστικότητα των Τούρκων της Βουλγαρίας να διατηρήσουν την εθνοτική και θρησκευτική τους ταυτότητα και οδηγούν στην γέννηση ενός τουρκικού κινήµατος αντίστασης ήδη από τις αρχές του ιαδηλώσεις κατά της εκστρατείας αλλαγής των ονοµάτων ξεσπούν κυρίως στις νότιες περιοχές της χώρας, όπου ζει η πλειονότητα της τουρκικής µειονότητας, οι οποίες οδηγούν σε συλλήψεις και φυλακίσεις, χωρίς εντούτοις να κάµψουν τη συνεχιζόµενη τουρκική αντίσταση. Αναφορές των µυστικών υπηρεσιών αποδεικνύουν ότι ενώ φαίνεται να υπάρχει, εξωτερικά τουλάχιστον, συµµόρφωση προς το νέο status quo, οι Τούρκοι φαίνεται να εµµένουν αποφασιστικά στη διατήρηση της ταυτότητάς τους 164. Ταυτόχρονα, αρχίζουν να σχηµατίζονται οργανωµένες οµάδες αντίστασης. Τον Ιανουάριο του 1988, έξι Βούλγαροι διαφωνούντες ιδρύουν την Ανεξάρτητη Οργάνωση για την Προάσπιση των Ανθρωπίνων ικαιωµάτων στη Βουλγαρία 160 H. Poulton, The Balkans Minorities and States in Conflict, op. cit. 161 Ö. Ε. Lütem, op. cit. 162 Ibid 163 Α. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit., p Παρόλο που οι επικεφαλής του κινήµατος συνελήφθησαν και φυλακίστηκαν τον Ιούνιο του 1986, κατάφεραν να σχεδιάζουν και να κατευθύνουν τις δραστηριότητες του κινήµατος από τη φυλακή και να οργανώσουν τις µαζικές διαδηλώσεις κατά των κυβερνητικών πολιτικών τον Μάιο του 1989, λίγο πριν την έναρξη των εργασιών της Συνδιάσκεψης των Παρισίων για τα ανθρώπινα δικαιώµατα (Quoted in A. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit., p. 137) 164 V. Dimitrov, op. cit., p. 15. Παρόλο που η τουρκική γραφή και οµιλία αποτελούσε αδίκηµα, τα τουρκικά αποτελούσαν τη µόνη γλώσσα της µειονότητας στο σπίτι, οι γονείς µάθαιναν οι ίδιοι στα παιδιά τους τουρκική γραφή και ανάγνωση, τα νεογέννητα λάµβαναν ανεπίσηµα τουρκικά ονόµατα, ενώ η περιτοµή εξακολουθούσε να εφαρµόζεται. 37

38 (IADHR), µε στόχο την ανάδειξη της καταπίεσης των Τούρκων της Βουλγαρίας, η οποία αρχίζει να προσελκύει πολλούς Τούρκους 165. Επίσης, στα τέλη του 1988, ιδρύεται η ηµοκρατική Λίγκα για την Προάσπιση των ικαιωµάτων του Ανθρώπου, µια καθαρά τουρκική οργάνωση, µε στόχο την αντίσταση στην εκστρατεία αφοµοίωσης και την καταπίεση του Ισλάµ, η οποία κερδίζει ευρεία αναγνώριση και συµµετοχή Τούρκων 166. Τον Ιανουάριο του 1989, ιδρύεται µια τρίτη οργάνωση, η Οργάνωση για την Υποστήριξη της Βιέννης 1989 (ASV89), µε στόχο να προσελκύσει το ενδιαφέρον της διεθνούς κοινής γνώµης για τα δεινά των Τούρκων της Βουλγαρίας ενόψει της Συνδιάσκεψης του Παρισιού για τα ανθρώπινα δικαιώµατα 167. Οι τρεις οργανώσεις διατηρούν ισχυρούς δεσµούς συνεργασίας µεταξύ τους και επιτυγχάνουν να εξαπλωθούν σε όλη τη χώρα, προετοιµάζοντας το έδαφος για τις µαζικές διαδηλώσεις που θα λάβουν χώρα τον Μάιο του Στις αρχές του 1989, λαµβάνουν χώρα µαζικές διαδηλώσεις και απεργίες πείνας σε όλη τη χώρα µε αίτηµα την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωµάτων όσον αφορά τα ονόµατα, τη γλώσσα και τη θρησκεία, οι οποίες κορυφώνονται τον Μάιο του Η αντίδραση των βουλγαρικών αρχών είναι άµεση και βίαιη. Στις περιοχές όπου παρατηρούνται οι µεγαλύτερες διαδηλώσεις, επιβάλλεται στρατιωτικός νόµος 168, ενώ σε συνδυασµό µε τις πολιτικές εκφοβισµού µέσω της χρήσης βίας, εφαρµόζεται πολιτική απέλασης των ακτιβιστών από τη χώρα 169. Αντιµέτωπος µε τις ανεξέλεγκτες διαστάσεις που λαµβάνει η ενδο-εθνοτική κρίση 170, ο Zhivkov, σε τηλεοπτική οµιλία του στις 29 Μαΐου 1989, ζητά µε προκλητικό τόνο από την Τουρκία να ανοίξει τα σύνορά της για όσους Βούλγαρους επιθυµούν να µεταναστεύσουν εκεί 171. Ο Τούρκος πρωθυπουργός 165 H. Poulton, The Balkans Minorities and States in Conflict, op. cit., p Ibid, p Ibid. 168 Ibid, p Ibid, p Σε αντίθεση µε πέντε χρόνια πριν, το 1989 το βουλγαρικό καθεστώς ήταν πολιτικά και οικονοµικά ασταθές και το άνοιγµα των συνόρων θεωρήθηκε ως δικλείδα ασφαλείας από τη βουλγαρική ηγεσία προκειµένου να αντιµετωπιστούν οι εσωτερικές εντάσεις (Quoted in Maria Bakalova, The Bulgarian Turkish Names Conflict and Democratic Transition, Innovation, Vol. 19, no. 3/4, 2006, p.235) 171 Ö. Ε. Lütem, op. cit., p. 73. Σε διακήρυξή του την 29 η Μαΐου 1989, ο Zhivkov αποκαλεί τους µουσουλµάνους της Βουλγαρίας συµπατριώτες και τους καλεί να ζήσουν αρµονικά µε τον υπόλοιπο βουλγαρικό πληθυσµό. Τους θέλουµε να ζήσουν στη Βουλγαρία και να είναι χρήσιµοι στον τόπο που γεννήθηκαν και έζησαν αυτοί και οι πρόγονοί τους. Όσοι όµως επιθυµούν να 38

39 Özal απαντά ότι τα τουρκικά σύνορα είναι ανοιχτά και καλεί τη βουλγαρική κυβέρνηση να διαπραγµατευτεί µια συνολική συµφωνία µετανάστευσης 172. Aπό τον Ιούνιο µέχρι τα µέσα Αυγούστου, οπότε η Τουρκία αποφασίζει να κλείσει τα σύνορά της για όσους µετανάστες δεν διέθεταν την απαιτούµενη βίζα, πάνω από Τούρκοι της Βουλγαρίας µεταναστεύουν στην Τουρκία 173 στη µαζικότερη έξοδο της ευρωπαϊκής ιστορίας από τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο. Είναι χαρακτηριστικό ότι η βουλγαρική ηγεσία αποκαλεί τη µαζική αυτή έξοδο ως τη µεγάλη εκδροµή (excursion) του , ενώ η διεθνής κοινότητα κάνει λόγο για πράξη εθνικής εκκαθάρισης, γεγονός που δυσχεραίνει ακόµη περισσότερο τη διπλωµατική θέση της Βουλγαρίας 175. Ενδιαφέρον θα ήταν στο σηµείο αυτό να αναλυθούν τα κίνητρα όσων επέλεξαν τον δρόµο της µετανάστευσης, γεγονός που µπορεί να εξηγήσει και τον τεράστιο τουρκικό πληθυσµό που µετακινήθηκε στην Τουρκία τη συγκεκριµένη χρονική περίοδο. Πέρα από κίνητρα που σχετίζονται µε τη βία και τους θρησκευτικούς, πολιτιστικούς και ηθικούς περιορισµούς που υπέστη η τουρκική µειονότητα, κάποιοι αναλυτές δίνουν ιδιαίτερη έµφαση στους οικονοµικούς εκείνους παράγοντες που παρακίνησαν τόσο µεγάλο αριθµό Τούρκων να στραφούν προς την Τουρκία. Ως χώρα που τη δεκαετία του 1980 έδινε έµφαση στην πρωτοβουλία της ελεύθερης αγοράς, η Τουρκία κατάφερε σε µικρό χρονικό διάστηµα να ξεπεράσει πολλές αναπτυσσόµενες χώρες σε εγχώρια κατανάλωση, προσελκύοντας έτσι τους Τούρκους της Βουλγαρίας µε τις δυνατότητες που προσέφερε για καλύτερη ποιότητα ζωής, µεγαλύτερες εγκαταλείψουν την πατρίδα τους, δεν θα τους εµποδίσουµε να φύγουν (Γ. Χριστογιάννης, op. cit., p. 184). Το αίτηµα του Zhivkov φαίνεται αντιφατικό καθώς ήταν η βουλγαρική κυβέρνηση εκείνη που είχε αρνηθεί την υπογραφή της συµφωνίας µετανάστευσης µε την Τουρκία. Φαίνεται πως ο Zhivkov θεωρούσε ότι δίνοντας στους Τούρκους της Βουλγαρίας αυτό που επιθυµούσαν, θα µπορούσε να θέσει τέλος στην εσωτερική κρίση, παραγνωρίζοντας εντούτοις τα οικονοµικά προβλήµατα που η απόφασή του αυτή θα προκαλούσε στη Βουλγαρία (Quoted in Ö. Ε. Lütem, op. cit.). Παρόλο που η µετανάστευση παρουσιάστηκε ως οικειοθελής πράξη, στόχος της βουλγαρικής πολιτικής ήταν η εκδίωξη όσων περισσότερων Τούρκων µπορούσαν, προκειµένου να επιλυθεί µια και καλή το πρόβληµα, ενόψει µάλιστα της αποτυχίας της εκστρατείας αφοµοίωσης (Quoted in M. Mahon, op. cit., p. 159) 172 Ibid. H δήλωση του Özal φαίνεται επίσης κατά κάποιο τρόπο παρατραβηγµένη καθώς η Τουρκία θα κλείσει τα σύνορά της τρεις µήνες αργότερα στην προσπάθεια να σταµατήσει το τεράστιο κύµα προσφύγων (Quoted in L. Petkova, op. cit., p. 47) 173 A. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit., p Ibid. 175 Μ. Bakalova, op. cit. 39

40 εργασιακές απολαβές και ενδεχοµένως την πιθανότητα εργασιακής µετανάστευσης στη υτική Ευρώπη 176. Ιδιαίτερη µνεία εξάλλου θα πρέπει να γίνει στο πώς αντιµετωπίστηκε η µαζική αυτή έξοδος από το διεθνές περιβάλλον, στην αντιµετώπιση της Τουρκίας απέναντι στους πρόσφυγες, γεγονός που θα εξηγήσει την επιστροφή µεγάλου αριθµού Τούρκων στη Βουλγαρία λίγους µήνες αργότερα, αλλά και στις ραγδαίες εσωτερικές εξελίξεις που έλαβαν χώρα στο εσωτερικό της Βουλγαρίας και πώς αυτές οδήγησαν στην πτώση του Zhivkov τον Νοέµβριο του 1989 και εγκαινίασαν τη µετάβαση της χώρας σε δηµοκρατικές δοµές. Η σοβιετική ηγεσία απέφυγε οποιοδήποτε άµεσο σχόλιο σχετικά µε την έξοδο. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Σοβιετικός Υπουργός Εξωτερικών Edward Shevarnadze ακύρωσε την επίσκεψή του στην Τουρκία τον Ιούνιο του 1989 προφανώς επειδή ήθελε να αποφύγει οποιαδήποτε εµπλοκή στο συγκεκριµένο ζήτηµα 177. Οι σοβιετικές προσπάθειες για επίλυση της κρίσης µέσω των µυστικών διπλωµατικών προσπαθειών του Σοβιετικού πρέσβη στην Άγκυρα, Chernishev, απέτυχαν, γεγονός που ενίσχυσε την πεποίθηση της σοβιετικής ηγεσίας ότι ο Zhivkov θα έπρεπε να αποµακρυνθεί από την ηγεσία 178. Το φθινόπωρο µάλιστα του 1989, η Μόσχα αρχίζει να παρέχει µυστική υποστήριξη σε οµάδα του Πολιτικού Γραφείου, µε επικεφαλής τον Υπουργό Εξωτερικών Mladenov o οποίος είχε και τη µεγαλύτερη επίγνωση των διεθνών επιπτώσεων της κρίσης η οποία αντιτασσόταν στην πολιτική του Zhivkov 179 και τελικά τον ανατρέπει από την εξουσία τον Νοέµβριο του 1989, µε το λεγόµενο ανακτορικό πραξικόπηµα. Στο σύνολό τους, οι υπόλοιπες χώρες του ανατολικού µπλοκ κρατούν τις αποστάσεις τους από τη Βουλγαρία, αλλά αποφεύγουν την ανοιχτή κριτική. 176 Darina Vasileva, Bulgarian Turkish Emigration and Return, International Migration Review, Vol. 26, No. 2, Special Issue: The New Europe and International Migration, Summer 1992, p M. Mahon, op. cit., p Γενικότερα, η σχέση Zhivkov Gorbachev ήταν πολύ λιγότερο φιλική σε σύγκριση µε τους προηγούµενους Σοβιετικούς ηγέτες (Krushchev και Breznev). O Gorbachev επισκέφτηκε τη Βουλγαρία µόνο µία φορά, το 1985, όπου µίλησε για έντονες διαφορές µεταξύ των δύο χωρών. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι ο Gorbachev θα τασσόταν υπέρ της κακοµεταχείρισης της µειονότητας σε µία περίοδο που µιλούσε ανοιχτά για ελευθερία της έκφρασης και ανθρώπινα δικαιώµατα. Εξάλλου, η ίδια η Σοβιετική Ένωση διερχόταν ριζική αναδιάρθρωση και ο Gorbachev παρουσιαζόταν ως φιλοδυτικός µεταρρυθµιστής, ενώ ο Zhivkov διατηρούσε την εικόνα του άκαµπτου κοµµουνιστή ηγέτη που απολάµβανε τη λαϊκή υποστήριξη. 178 V. Dimitrov, op. cit., p Ibid, p

41 Ουσιαστικά, καµία από τις κοµµουνιστικές χώρες δεν αµφισβητεί τη µαζική έξοδο. Ουγγαρία και Πολωνία παραµένουν σιωπηλές, η Ρουµανία του Ceausescu δεν επεµβαίνει, η Αλβανία του Hodza φαίνεται αδιάφορη, ενώ η Γιουγκοσλαβία, που την ίδια περίοδο αντιµετωπίζει σοβαρά προβλήµατα µε τους δικούς της µουσουλµάνους, τους Αλβανούς σε Κόσοβο και Σοσιαλιστική ηµοκρατία της Μακεδονίας 180, δεν κάνει οποιοδήποτε σχόλιο 181. Από την πλευρά τους, οι ισλαµικές χώρες δεν δραστηριοποιούνται διπλωµατικά και µόνο ένα µήνα µετά την έξοδο εκδίδουν κοινή δήλωση όπου καταδικάζουν τη Βουλγαρία για τη µεταχείριση της τουρκικής µειονότητας και καλούν τις ισλαµικές χώρες να ασκήσουν οικονοµικές, πολιτικές και ηθικές πιέσεις στη Βουλγαρία 182. Ουσιαστικά όλα τα βλέµµατα είναι στραµµένα στην Τουρκία και στο πώς αυτή θα αντιµετωπίσει τους χιλιάδες Τούρκους που κατευθύνονται στα σύνορά της. Στα µέσα Ιουνίου, η τουρκική κυβέρνηση αναγνωρίζει επίσηµα το τεράστιο πρόβληµα των προσφύγων και θέτει το ερώτηµα: εφόσον δεν υπάρχουν Τούρκοι στη Βουλγαρία, ποιοι είναι όλοι αυτοί που απελαύνονται από τη χώρα; 183. Ταυτόχρονα, η τουρκική ηγεσία επιδεικνύει στα εγχώρια και ξένα µέσα ενηµέρωσης την προθυµία της και την ετοιµότητά της να υποδεχτεί τους αδερφούς Τούρκους 184 παρέχοντας καταφύγιο και τροφή στα στρατόπεδα 180 Mετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο, δηµιουργείται η Γιουγκοσλαβία, που αποτελεί οµοσπονδιακό κράτος υπό την ηγεσία του Γιουγκοσλαβικού Κοµµουνιστικού Κόµµατος του Τίτο. Όταν δηµιουργείται η πρώην επαρχία του Βαρδάρη το 1944, το µεγαλύτερο µέρος των εδαφών της αποτελεί ξεχωριστή δηµοκρατία µε τα βορειότερα τµήµατα της επαρχίας να παραµένουν στη Σερβία. Το 1946, το νέο κράτος αποκτά οµοσπονδιακή µορφή ως αυτόνοµη Λαϊκή ηµοκρατία της Μακεδονίας εντός της νεοσύστατης Σοσιαλιστικής Οµοσπονδιακής ηµοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας. Στο γιουγκοσλαβικό Σύνταγµα του 1963, το όνοµα της τροποποιείται ελαφρά προκειµένου να προσοµοιάζει τα ονόµατα των άλλων δηµοκρατιών και γίνεται Σοσιαλιστική ηµοκρατία της Μακεδονίας. ( visited on September 30, 2008) 181 M. Mahon, op. cit. 182 Ibid., p Ιράν, Ιράκ, Αλγερία και Λιβύη ήταν οι πιο σηµαντικοί εταίροι της κοµµουνιστικής Βουλγαρίας. Εντούτοις, η απειλή δεν θεωρήθηκε ως σηµαντικός κίνδυνος από τις βουλγαρικές αρχές καθώς το εµπόριο όπλων µε το Ιράν και το Ιράκ είχε ήδη µειωθεί σηµαντικά κατόπιν της λήξης των εχθροπραξιών µεταξύ των δύο χωρών (Quoted in M. Mahon, Ibid) το Ibid., p Στις 7 Ιουνίου, η τουρκική κυβέρνηση, µε διάταγµά της, επιτρέπει στους πρόσφυγες να λαµβάνουν αµέσως την τουρκική υπηκοότητα χωρίς την απαιτούµενη µέχρι τότε διετία, ενώ στις 11 Ιουνίου ανακοινώνεται ότι το βουλγαρικό νόµισµα µπορεί να µετατραπεί στο αντίστοιχο τουρκικό σε όλες τις τουρκικές τράπεζες. Παράλληλα, η κυβέρνηση ανακοινώνει ότι θα εγείρει ζήτηµα σχετικά µε τα περιουσιακά στοιχεία που οι πρόσφυγες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν στη Βουλγαρία (Quoted in H. Poulton, Minorities and States in Conflict, op. cit., pp ). Κατά τους Korkud και Saray, η υποστήριξη αυτή προς τους Τούρκους αδερφούς αποτέλεσε για την Τουρκία µια πρώτης τάξεως ευκαιρία να επιδείξει τη νέα δηµοκρατική της εικόνα, 41

42 προσφύγων που στήνονται στην ανατολική Θράκη και στα προάστια της Κωνσταντινούπολης και της Προύσας 185. Εντούτοις, αδυνατώντας να αντιµετωπίσει τον τεράστιο αριθµό προσφύγων, η Τουρκία κλείνει τα σύνορά της στις 21 Αυγούστου, δηλώνοντας ότι εφεξής θα παρέχει µέχρι 1000 βίζες ηµερησίως 186. Εντωµεταξύ, οι πρόσφυγες βρίσκονται αντιµέτωποι µε εξαιρετικά δυσχερείς συνθήκες. Για µεγάλο χρονικό διάστηµα αντιµετωπίζονται ως ξένοι από τον τοπικό πληθυσµό και αποκαλούνται göcmen ή muhacir (µετανάστης πρόσφυγας) 187. Φαίνεται εξάλλου να υπάρχει µια προσπάθεια εκµετάλλευσης του φτηνού, ανειδίκευτου εργατικού δυναµικού που προσφέρουν οι µετανάστες, δυσχεραίνοντας ακόµη περισσότερη την οικονοµική κατάσταση των προσφύγων. Ταυτόχρονα, η κοινωνικοποίησή τους σε διαφορετικές πολιτικές συνθήκες, σε συνδυασµό µε τις γλωσσικές και πολιτιστικές διαφορές, δηµιουργούν επιπρόσθετα προβλήµατα προσαρµογής 188. Είναι ενδεικτικό ότι ένα χρόνο αργότερα, το 42% όσων είχαν µεταναστεύσει επιστρέφει στη Βουλγαρία, ενθαρρυµένο και από το νέο δηµοκρατικό καθεστώς που έχει εντωµεταξύ εγκαθιδρυθεί στη χώρα, ενώ µόνο το 58% των προσφύγων παραµένει στην Τουρκία 189. Την ίδια περίοδο, τεράστια είναι και τα οικονοµικά προβλήµατα στο εσωτερικό της Βουλγαρίας εξαιτίας της µαζικής αυτής εξόδου. Η βουλγαρική κυβέρνηση αναγνωρίζει επίσηµα τα οικονοµικά προβλήµατα που έχουν δηµιουργηθεί, δεδοµένου ότι οι περισσότεροι µετανάστες ήταν ειδικευµένοι αγρότες, οι οποίοι είναι δύσκολο να αντικατασταθούν, λαµβάνοντας υπόψη και την έλλειψη βουλγαρικού εργατικού δυναµικού. Παράλληλα, το γεγονός ότι οι µετανάστες απέσυραν τεράστια ποσά αποταµιεύσεων από τις βουλγαρικές τράπεζες δηµιουργεί επιπρόσθετα χρηµατοοικονοµικά προβλήµατα 190. Η βουλγαρική αντικρούοντας τους ισχυρισµούς της ύσης για την αντιµετώπισή της απέναντι στους Κούρδους. 185 D. Vasileva, op. cit., p Ο Turgut Özal επισκέπτεται προσωπικά τους πρόσφυγες που φτάνουν στην Τουρκία µέσω του Βελιγραδίου και στη συνέχεια τα στρατόπεδα προσφύγων κοντά στα σύνορα. Ταυτόχρονα, ο Τούρκος Πρόεδρος Kenan Evren δηλώνει ότι λαµβάνει χώρα µια τεράστια ανθρώπινη τραγωδία και καλεί όλες τις πολιτισµένες χώρες να καταδικάσουν την καταπίεση της τουρκικής µειονότητας (Quoted in M. Mahon, op. cit., p. 161). 186 Ö. Ε. Lütem, op. cit. 187 D. Vasileva, op. cit. 188 Ibid 189 Ibid, pp H. Poulton, The Balkans Minorities and States in Conflict, op. cit., p

43 κυβέρνηση εκδίδει ειδικό διάταγµα πολιτικής κινητοποίησης σε περιόδους ειρήνης εισάγοντας περισσότερες ώρες εργασίας και µετακινήσεις εργατών στις πληγείσες περιοχές 191, γεγονός που προκαλεί δυσαρέσκεια στον βουλγαρικό πληθυσµό και αποτελεί τη βάση για τη δηµιουργία οµάδων διαφωνούντων, που ασκούν πλέον ανοιχτή κριτική στην κυβέρνηση και αναπτύσσουν δεσµούς µε φυλακισµένους Τούρκους διανοούµενους 192. H αρχή του τέλους έχει ξεκινήσει για την πτώση του Zhivkov από την εξουσία. Στα µέσα Οκτώβρη, η σύνοδος της ΑΣΕ για την περιβαλλοντική προστασία, που πραγµατοποιείται στη Σόφια, δίνει την ευκαιρία σε αντιπολιτευτικές οµάδες, όπως η Eco-Glasnost και η Podkrepa, να οργανώσουν διαδηλώσεις ζητώντας περισσότερη δηµοκρατία, θεωρώντας ότι η παρουσία ξένων αντιπροσώπων και δηµοσιογράφων ευνοεί τα αιτήµατά τους 193. O Υπουργός Εξωτερικών Mladenov, ο οποίος κατηγορείται από τον Zhivkov για το ότι επέτρεψε την εν λόγω σύνοδο, φαίνεται ότι έχει πλέον την υποστήριξη της σοβιετικής ηγεσίας για την ανατροπή του 194. Στην επιστολή παραίτησής του που απευθύνει στον Zhivkov, το Πολιτικό Γραφείο και την Κεντρική Επιτροπή στις 24 Οκτωβρίου, ο Mladenov αποκηρύσσει επίσηµα τις πολιτικές του Zhivkov, δηλώνοντας ότι ο Zhivkov έχει οδηγήσει τη χώρα σε βαθιά, οικονοµική, δηµοσιονοµική και πολιτική κρίση και ότι έχει καταφέρει να αποµονώσει τη Βουλγαρία από τον υπόλοιπο κόσµο 195. Αδυνατώντας να συγκεντρώσει την πλειοψηφία στο Πολιτικό Γραφείο στις 11 Νοεµβρίου, ο Zhivkov παραιτείται την επόµενη ηµέρα 196. Η ανατροπή του Zhivkov εξακολουθεί να καλύπτεται από µυστικότητα. Υποστηρίζεται ότι πρόκειται για πραξικόπηµα που οργανώθηκε από κορυφαία στελέχη εντός του ίδιου του κόµµατος 197 και όχι ως αποτέλεσµα έντονων αντιπολιτευτικών τάσεων στο εσωτερικό της χώρας 198. εν είναι εξάλλου συµπτωµατικό το γεγονός ότι το πραξικόπηµα οργανώθηκε από στελέχη του 191 Ibid 192 V. Dimitrov, op. cit., p Ö. Ε. Lütem, op. cit., p Ibid. 195 Quoted in L. Petkova, op. cit, p Ö. Ε. Lütem, op. cit. 197 J. W. Warhola and O. Boteva, op. cit, p Είναι χαρακτηριστική η δήλωση του Deyan Kiuranov, ενός από τους επικεφαλής της αντιπολίτευσης: εν πίστεψα στην ανατροπή του Zhivkov µέχρι που συνέβη και µάλιστα για αρκετό καιρό ακόµη (J. W. Warhola and O. Boteva, Ibid). Ακόµη και το 1989, όπου το καθεστώς ήταν πια αδύναµο οικονοµικά και πολιτικά, η πολιτική των 35 ετών του Zhivkov απαγόρευε την ύπαρξη αποτελεσµατικής αντιπολίτευσης, ικανής να επιφέρει πολιτικές αλλαγές στο εσωτερικό της χώρας. 43

44 κοµµουνιστικού κόµµατος στο Υπουργείο Εξωτερικών, το οποίο µε τον τρόπο αυτό θα µπορούσε κατά κάποιον τρόπο να δικαιολογήσει την εκστρατεία αφοµοίωσης και τη µαζική έξοδο στον έξω κόσµο 199. H ανατροπή του καθεστώτος Zhivkov και η αντικατάστασή του από τον µέχρι τότε Υπουργό Εξωτερικών, Petar Mladenov, σηµατοδοτεί την αρχή της πολιτικής µετάβασης της Βουλγαρίας προς τη δηµοκρατία και ταυτόχρονα επιφέρει σηµαντικές αλλαγές στην αντιµετώπιση της µουσουλµανικής µειονότητας στη µετακοµµουνιστική Βουλγαρία. 199 H. Poulton, The Balkans Minorities and States in Conflict, op. cit., p

45 III σήµερα: Μετα-κοµµουνιστική Βουλγαρία α. Η περίοδος της µετάβασης Όταν αρχίζει η δηµοκρατική µετάβαση τον Νοέµβριο του 1989, η εθνοτική σύγκρουση µεταξύ της βουλγαρικής πλειοψηφίας και της τουρκικής µειονότητας, απόρροια του κοµµουνιστικού παρελθόντος, φαίνεται να απειλεί την πολιτική σταθερότητα αλλά και τη συνεκτικότητα του κράτους. Η αποµάκρυνση του Zhivkov δηµιουργεί µεγάλες προσδοκίες στη µουσουλµανική µειονότητα που αρχίζει να κινητοποιείται µε στόχο την αποκατάσταση των δικαιωµάτων της. Από τα µέσα εκεµβρίου αρχίζουν να οργανώνονται διαδηλώσεις για την αποκατάσταση των ονοµάτων σε περιοχές µε µεικτό πληθυσµό 200. Οι διαδηλώσεις κορυφώνονται στις 28 εκεµβρίου, όταν περίπου Τούρκοι συγκεντρώνονται έξω από το κτίριο της Εθνοσυνέλευσης απαιτώντας την αποκατάσταση των τουρκικών ονοµάτων τους 201. Tην επόµενη ηµέρα, η νέα ηγεσία του Κοµµουνιστικού Κόµµατος 202 αποκηρύσσει την πολιτική αφοµοίωσης της περιόδου Zhivkov 203 και υπόσχεται να εργαστεί για τη δηµιουργία µιας δηµοκρατικής κοινωνίας, στην οποία τα ατοµικά και θρησκευτικά δικαιώµατα των µειονοτικών πληθυσµών θα κατοχυρώνονται και θα προστατεύονται M. Bakalova, op. cit., p Ö. Ε. Lütem, op. cit., p Αµέσως µετά την πτώση του Zhivkov, το Κοµµουνιστικό Κόµµα προσπαθεί να προσαρµοστεί στις νέες συνθήκες. Τα άρθρα του Βουλγαρικού Συντάγµατος που ανέφεραν ότι το κοµµουνιστικό κόµµα αποτελεί τον ηγέτη της κοινωνίας και του κράτους καταργήθηκαν. Ο Lukanov, επιφανής µεταρρυθµιστής του Κόµµατος, γίνεται πρωθυπουργός. Ο Mladenov µεταβιβάζει τον τίτλο του Γενικού Γραµµατέα του κόµµατος στον βετεράνο Lilov και αναλαµβάνει την προεδρία της χώρας. Τέλος, το Κοµµουνιστικό Κόµµα µετονοµάζεται σε Σοσιαλιστικό Κόµµα Βουλγαρίας (Ö. Ε. Lütem, op. cit.). 203 H αποκήρυξη των προηγούµενων πολιτικών αποτέλεσε στρατηγική νοµιµοποίησης για τη νέα-παλιά ηγεσία του κοµµουνιστικού κόµµατος και συνέβαλε στο να εµφανίζεται αυτή διαφοροποιηµένη από το προ-1989 κοµµουνιστικό παρελθόν. Στόχος ήταν να στερήσει από την αντιπολίτευση την ευκαιρία να χρησιµοποιήσει το ζήτηµα των ονοµάτων και συνεπώς να κερδίσει πολιτική υποστήριξη. Εξάλλου, σε εξωτερικό επίπεδο, η νέα πολιτική ηγεσία αντιµετωπίζει την έντονη ανάγκη να βελτιώσει τη διεθνή εικόνα της χώρας, που είχε αµαυρωθεί ανεπανόρθωτα από την διαδικασία αναγέννησης και τη µεγάλη έξοδο (Μ. Bakalova, op. cit., p. 236) 204 A. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit., p

46 Οι εν λόγω δηλώσεις πυροδοτούν εθνικιστικές αντιδράσεις 205. Στην περιοχή του Kurdzali, όπου ζει µεγάλο µέρος του τουρκικού πληθυσµού, Βούλγαροι εθνικιστές συστήνουν Επιτροπή για την Υπεράσπιση των Εθνικών Συµφερόντων, σε ένδειξη διαµαρτυρίας για την απόφαση της κυβέρνησης να αποκαταστήσει τα δικαιώµατα των Τούρκων και των άλλων µουσουλµάνων 206. Eθνικιστικές διαδηλώσεις 207 εκδηλώνονται στη συνέχεια και σε άλλες εθνοτικά µεικτές περιοχές (Plovdiv, Haskovo, Pleven, Sumen, Sliven), αλλά και στην ίδια τη Σόφια. Οι διαδηλώσεις αυτές παύουν προσωρινά 208 όταν η κυβέρνηση οργανώνει εθνική συνδιάσκεψη (8-12 Ιανουαρίου) για να συζητηθεί το ζήτηµα. Αποτέλεσµα της συνδιάσκεψης είναι η έκδοση συµβιβαστικού εγγράφου 209 που αφενός επαναβεβαιώνει τα δικαιώµατα των µουσουλµάνων να επιλέγουν τα ονόµατά τους, να διατηρούν τις θρησκευτικές τους παραδόσεις και να µιλούν την τουρκική γλώσσα και αφετέρου τονίζει ότι η βουλγαρική αποτελεί την επίσηµη γλώσσα της χώρας, καταδικάζοντας οποιεσδήποτε προσπάθειες αυτονόµησης ή απόσχισης 210. Στη συνέχεια, η κυβέρνηση αναλαµβάνει συγκεκριµένες δράσεις για την αποκατάσταση των δικαιωµάτων της µουσουλµανικής µειονότητας. Στις Πολλοί είναι οι λόγοι που θα µπορούσαν να δικαιολογήσουν την εθνικιστική αυτή έξαρση. Πρώτον, κάποιοι Βούλγαροι είχαν συµµετάσχει, πρόθυµα ή µη, στην πραγµατοποίηση της εκστρατείας αλλαγής ονοµάτων και υπό τις νέες συνθήκες φοβόντουσαν την εκδίκηση των Τούρκων της Βουλγαρίας. εύτερον, πολλοί Βούλγαροι είχαν εκµεταλλευτεί τη µετανάστευση των Τούρκων για να αγοράσουν τις περιουσίες τους σε χαµηλό κόστος. Η επιστροφή µεγάλου αριθµού Τούρκων µετά το 1989 δηµιουργούσε σύγκρουση συµφερόντων. Εξάλλου, πολλοί τοπικοί αξιωµατούχοι και κατώτερα κοµµατικά στελέχη διαδραµάτισαν σηµαντικό ρόλο στην εθνικιστική αυτή έξαρση. Η αλλαγή ονοµάτων το 1984 είχε πραγµατοποιηθεί µε την ενεργή συµβολή τους. Οποιαδήποτε αλλαγή πολιτικής θα ήταν επιβλαβής για την εξουσία και τις θέσεις που είχαν εδραιώσει. (Μ. Bakalova, op. cit., pp ) 206 Ibid., p Οι εθνικιστές εγείρουν µια σειρά από επιχειρήµατα: ότι η αποκατάσταση των δικαιωµάτων θα οδηγούσε αναπόφευκτα σε αιτήµατα για πολιτιστική αυτονοµία που θα αποδυνάµωναν τον βουλγαρικό πληθυσµό, ότι η Τουρκία θα εισέβαλε στη Βουλγαρία και θα χώριζε το βουλγαρικό έδαφος δηµιουργώντας µια ακόµη Κύπρο, ότι τα υψηλά ποσοστά γεννήσεων των µουσουλµάνων θα οδηγούσαν στην τουρκοποίηση ή ισλαµοποίηση της Βουλγαρίας κτλ. 208 H νέα ηγεσία, φοβούµενη ότι θα χάσει τον έλεγχο, ζητά την υποστήριξη της Ένωσης ηµοκρατικών υνάµεων, του σηµαντικότερου νεοσχηµατισµένου αντιπολιτευτικού κόµµατος, το οποίο αρχικά αρνείται να τη βοηθήσει φοβούµενο την απώλεια πολιτικής υποστήριξης εκ µέρους του βουλγαρικού λαού. Εντούτοις, ως το ισχυρότερο αντιπολιτευτικό κόµµα που διεκδικεί θέση στην εξουσία, καταλαβαίνει ότι δεν µπορεί να παραµείνει σιωπηρός παρατηρητής της κατάστασης. Μαζί µε 26 άλλες οργανώσεις, υπογράφει δήλωση υπέρ της απόφασης της 29 ης εκεµβρίου και λαµβάνει µέρος στις συζητήσεις της εθνικής συνδιάσκεψης (Μ. Bakalova, op. cit., p. 237) 209 Πρόκειται ουσιαστικά για το πρώτο κρατικό (και όχι κοµµατικό) έγγραφο που αντιµετωπίζει το εθνικό ζήτηµα. Παρόλο που δεν είχε τη δεσµευτική ισχύ νόµου, σκιαγράφησε τις βασικές παραµέτρους στις οποίες κινήθηκαν οι νοµοθετικές πρωτοβουλίες που ακολούθησαν. 210 A. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit., pp

47 Μαρτίου του 1990, το κοινοβούλιο θεσπίζει νόµο που καταδικάζει την αλλαγή των ονοµάτων και τους περιορισµούς τους οποίους υπέστησαν οι µουσουλµάνοι ως κατάφορες παραβιάσεις της ισότητας των πολιτών απέναντι στον νόµο 211. Έναν χρόνο αργότερα, πάνω από µουσουλµάνοι έχουν προβεί στην αποκατάσταση των τουρκικών τους ονοµάτων. Τον Ιούνιο του 1991, θεσπίζεται νοµοσχέδιο που παρέχει αµνηστία σε όλους όσοι καταδικάστηκαν κατά τη διάρκεια της εκστρατείας αφοµοίωσης την περίοδο Ταυτόχρονα δύο υπουργικά διατάγµατα (29, 1990 και 170, 1991), σε συνδυασµό µε την Πράξη Dogan το 1992, προβλέπουν πακέτα αποζηµιώσεων όσον αφορά τη στέγαση, την περιουσία και την απασχόληση των Βούλγαρων πολιτών που µετανάστευσαν στην Τουρκία το 1989 και στη συνέχεια επέστρεψαν 213. Εντωµεταξύ, το νέο Σύνταγµα που ψηφίζεται στις 12 Ιουλίου του , προβλέπει µια σειρά διατάξεων για την προάσπιση των δικαιωµάτων της µουσουλµανικής µειονότητας. Ειδικότερα, το άρθρο 6, παράγραφος 2 προβλέπει ότι όλοι οι πολίτες είναι ίσοι απέναντι στον νόµο. Απαγορεύεται οποιοσδήποτε περιορισµός δικαιωµάτων ή προνοµίων µε βάση τη φυλή, την εθνικότητα, την εθνοτική καταγωγή, το φύλο, την προέλευση, τη θρησκεία, τις πεποιθήσεις, τις πολιτικές προτιµήσεις, την ατοµική και κοινωνική θέση ή περιουσία 215, ενώ το άρθρο 29, παράγραφος 1 ρητώς εγγυάται ότι κανένας δεν µπορεί να υποστεί υποχρεωτική αφοµοίωση (forced assimilation) A. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit. Εντούτοις, ο νόµος εισάγει και πολλές νοµικές τυπικότητες. Πολλοί αιτώντες θεωρούν τις πολύπλοκες διαδικασίες εξευτελιστικές. Εξάλλου, σύµφωνα µε το άρθρο 6 του Νόµου, οι καταλήξεις ov/a και ev/a θεωρούνται υποχρεωτικές για το δεύτερο όνοµα (όνοµα πατρός) (Quoted in M. Bakalova, op. cit., p. 237). Με παρέµβαση του Κινήµατος για τα ικαιώµατα και τις Ελευθερίες ένα χρόνο αργότερα, ο νόµος τροποποιείται, οπότε καταργούνται τόσο οι πολύπλοκες διαδικασίες όσο και το άρθρο Petya Nitzova, Bulgaria: Minorities, Democratization, and National Sentiments, Nationalities Papers, Vol. 25, no. 4, 1997, p Στο πλαίσιο της εν λόγω πολιτικής, σπίτια επιστράφηκαν στους προηγούµενους ιδιοκτήτες τους. Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι η εν λόγω πολιτική δεν έχαιρε στις περισσότερες περιπτώσεις της υποστήριξης της βουλγαρικής πλειοψηφίας. Εντούτοις, απέδωσε καρπούς σε διεθνές επίπεδο: το Συµβούλιο της Ευρώπης παρείχε πλήρη ένταξη στη Βουλγαρία τον Μάιο του 1992, αναγνωρίζοντας τη νέα προσέγγιση της χώρας στο ζήτηµα της µειονότητας (P. Nitzova, op. cit.) 214 Το Σύνταγµα του 1991 έχει τροποποιηθεί τρεις φορές µέχρι σήµερα, το 2003, το 2005 και το Εντούτοις, οι διατάξεις που αφορούν τη µειονότητα παραµένουν αυτούσιες. Για το πλήρες κείµενο του βουλγαρικού συντάγµατος, βλέπε: Το εν λόγω άρθρο κινείται στη λογική του άρθρο 5 της Σύµβασης Πλαίσιο για την Προστασία των Εθνικών Μειονοτήτων (Framework Convention for the Protection of National Minorities), την 47

48 Eντούτοις, θα πρέπει να σηµειωθεί ότι το νέο Σύνταγµα δεν αναγνωρίζει συλλογικά δικαιώµατα των µειονοτήτων τα ανθρώπινα δικαιώµατα αναγνωρίζονται ως ατοµικά δικαιώµατα 217. Παράλληλα, αποφεύγεται ο όρος εθνική µειονότητα 218 και γίνεται λόγος για πολίτες µη βουλγαρικής καταγωγής 219, γεγονός που αντανακλά το πολιτικό κλίµα στις αρχές της δεκαετίας του 90, όπου εξακολουθεί να υπάρχει διάχυτος φόβος ότι και µόνο η χρήση του όρου θα µπορούσε να αποτελέσει τη βάση για την έγερση αξιώσεων που κινούνται πέρα από τη σφαίρα των ανθρωπίνων δικαιωµάτων 220. Όσον αφορά τη θρησκεία, οι εγγυήσεις και ελευθερίες που προβλέπει το Σύνταγµα του οδηγούν στην αναβίωση του Ισλάµ στη Βουλγαρία. Όλοι οι περιορισµοί στα θρησκευτικά δικαιώµατα που είχαν επιβληθεί πριν το 1990 ήρθησαν, τα ισλαµικά σχολεία ξανάνοιξαν ενώ ιδρύθηκαν και νέες θρησκευτικές σχολές 222. Εκατοντάδες τζαµιά επιδιορθώθηκαν και ανακαινίστηκαν και νέα οποία επικύρωσε η βουλγαρική κυβέρνηση στις 7 Μαΐου Η Σύµβαση απαιτεί από τις χώρες να απέχουν από πολιτικές ή δραστηριότητες που στοχεύουν στην αφοµοίωση ατόµων που ανήκουν σε εθνικές µειονότητες ενάντια στη θέλησή τους και να προστατεύουν αυτά τα άτοµα από οποιαδήποτε δράση στοχεύει σε µια τέτοια αφοµοίωση. Για το πλήρες κείµενο της Σύµβασης βλέπε: &CL=ENG 217 P. Nitzova, op. cit., p Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι η Βουλγαρία αποτελεί τη µόνη χώρα της ανατολικής Ευρώπης, το µετα-κοµµουνιστικό Σύνταγµα της οποίας δεν αναγνωρίζει την ύπαρξη εθνικών µειονοτήτων ή συλλογικών µειονοτικών δικαιωµάτων. Φαίνεται να διατηρείται ο µύθος ότι η Βουλγαρία αποτελεί οµοιογενές, µονο-εθνοτικό κράτος (Α. Eminov, Turks and Tatars in Bulgaria and the Balkans, op. cit., p. 157). Εντούτοις, η επικύρωση της Ευρωπαϊκής Σύµβασης Πλαίσιο για την Προστασία των Εθνικών Μειονοτήτων αποτελεί έµµεση αναγνώριση της ύπαρξης εθνικών µειονοτήτων στην Βουλγαρία (Bernd Rechel, The Bulgarian ethnic model reality or ideology?, Europe-Asia Studies, Vol. 59, Issue 7, November 2007, p. 1207). Είναι χαρακτηριστικό µάλιστα ότι οµάδα βουλευτών κατέφυγε στο Συνταγµατικό ικαστήριο ζητώντας να διευκρινιστεί κατά πόσο η Σύµβαση ήταν σύµφωνη µε το βουλγαρικό Σύνταγµα, το οποίο δεν αναγνωρίζει την ύπαρξη εθνικών µειονοτήτων ούτε συλλογικά δικαιώµατα. Στις 18 Φεβρουαρίου 1998, το Συνταγµατικό ικαστήριο αποφάσισε οµόφωνα ότι η Σύµβαση ήταν σύµφωνη µε το Σύνταγµα και το Κοινοβούλιο προχώρησε στην επικύρωσή της το 1999 (Ibid., p. 1203). 219 A. Eminov, Turks and Tatars in Bulgaria and the Balkans, op. cit., p εν µπορεί παρά να παρατηρήσει κανείς την οµοιότητα στη φρασεολογία µεταξύ του Συντάγµατος του 1991 και του Συντάγµατος Zhivkov του 1971, που έκανε επίσης λόγο για πολίτες µη βουλγαρικής καταγωγής 220 P. Nitzova, op. cit., p Το άρθρο 13 του Συντάγµατος ορίζει: (1) Η άσκηση της θρησκείας είναι ελεύθερη, (2) Τα θρησκευτικά ιδρύµατα είναι ανεξάρτητα από το κράτος (4) Τα θρησκευτικά ιδρύµατα και οι θρησκευτικές κοινότητες δεν θα χρησιµοποιούνται για πολιτικούς σκοπούς. Επίσης το άρθρο 37εγγυάται το απαραβίαστο της ελευθερίας της έκφρασης, της ελευθερίας συνείδησης και της ελευθερίας επιλογής θρησκείας και τονίζει ότι το κράτος θα συµβάλλει στη διατήρηση της ανεκτικότητας και του σεβασµού µεταξύ οπαδών διαφορετικών θρησκευµάτων. Τέλος το άρθρο 44(2) απαγορεύει τον σχηµατισµό οργανώσεων που έχουν ως στόχο την υποκίνηση φυλετικής, εθνοτικής ή θρησκευτικής εχθρότητας ή παραβιάζουν τα δικαιώµατα και τις ελευθερίες των πολιτών. (Βλέπε, Bulgarian Constitution: Α. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit., p

49 τζαµιά άρχισαν να χτίζονται. Οι περιορισµοί για την εισαγωγή και διανοµή του Κορανίου και άλλων θρησκευτικών αναγνωσµάτων, που είχαν επιβληθεί κατά τη διάρκεια της κοµµουνιστικής περιόδου, ήρθησαν, ενώ οι µουσουλµάνοι µπορούσαν πλέον να γιορτάζουν τις θρησκευτικές τους γιορτές και να τηρούν τις θρησκευτικές τους παραδόσεις χωρίς οποιαδήποτε κρατική παρέµβαση 223. Όσον αφορά τη γλώσσα και την εκπαίδευση, πολλά ήταν τα προβλήµατα που παρατηρήθηκαν ως προς τα δικαιώµατα χρήσης και µελέτης της µητρικής γλώσσας των µουσουλµάνων ιδιαίτερα τα πρώτα χρόνια 224. Το Υπουργείο Παιδείας, παρά τις διαβεβαιώσεις του για την κατάρτιση σχεδίου µε στόχο την επανένταξη των µαθηµάτων τουρκικής γλώσσας, αποδείχθηκε ότι ούτε τέτοιο πλάνο διέθετε, ούτε επιδείκνυε ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο να το καταρτίσει 225. Παρά τις εγγυήσεις του Συντάγµατος του και του Νόµου περί ηµόσιας Εκπαίδευσης της 18 ης Οκτωβρίου , οι µεταρρυθµίσεις είτε 223 Ibid. Εντούτοις, δεν θα πρέπει να παραγνωρίζεται η ανάµειξη κυρίως του Σοσιαλιστικού Κόµµατος Βουλγαρίας (ΣΚΒ) στο ζήτηµα του ποιος θα ηγείτο της µουσουλµανικής κοινότητας της Βουλγαρίας. Οι κυβερνήσεις του ΣΚΒ από το 1990 ως το 1996 εξακολουθούσαν να υποστηρίζουν τον Nedim Gendzhev, o oποίος ήταν ο ανώτατος µουφτής και επικεφαλής του Ανώτατου Μουσουλµανικού Συµβουλίου, διορισµένος από το κοµµουνιστικό καθεστώς το Το 1992 ένα αντίπαλο µουσουλµανικό συµβούλιο επέλεξε τον Fikri Sali ως τον νέο ανώτατο µουφτή, αλλά η κυβέρνηση αρνήθηκε να αναγνωρίσει την εκλογή του. Η ύπαρξη δύο µουφτήδων και δύο µουσουλµανικών συµβουλίων διαίρεσε τη µουσουλµανική κοινότητα, κάτι που φαίνεται να αποτελούσε και την πρόθεση των σοσιαλιστικών κυβερνήσεων. Μόνο µετά την ήττα των σοσιαλιστών το 1997, οι δύο µουφτήδες υπέγραψαν δήλωση µε την οποία συµφωνούσαν να ενώσουν τα δύο συµβούλια και να εκλέξουν έναν νέο µουφτή. Πράγµατι, το 1997 εκλέγεται ενιαίο Ανώτατο Μουσουλµανικό Συµβούλιο µε επικεφαλής τον µουφτή Mustafa Alish Hodzha (A. Eminov, Turks and the Tatars in Bulgaria and the Balkans, op. cit., p. 145) 224 H γλώσσα αποτέλεσε αναπόσπαστο στοιχείο του βουλγαρικού εθνικισµού από την ίδρυση ακόµη του βουλγαρικού κράτους. Αυτό αντανακλάται στο ίδιο το Σύνταγµα που ορίζει την βουλγαρική ως την επίσηµη γλώσσα του κράτους, η εκµάθηση και χρήση της οποίας αποτελεί δικαίωµα και υποχρέωση. Το status της επίσηµης γλώσσας ως δείκτη ταυτότητας του κράτους, και η συνακόλουθη έλλειψη δηµόσιας υποστήριξης για τη λήψη µέτρων όσον αφορά τα γλωσσικά δικαιώµατα, εξηγεί γιατί η Βουλγαρία δεν υπέγραψε τον Χάρτη του Συµβουλίου της Ευρώπης για τις µειονοτικές γλώσσες, παρόλο που έγινε µέλος του Συµβουλίου την ίδια χρονιά µε τη σύνταξη του Χάρτη (Nevena Nancheva, What are Norms Good for? Ethnic Minorities on Bulgaria's Way to Europe, Journal of Communist Studies and Transition Politics, Vol. 23, Issue 3, September 2007, p. 380) 225 Ουσιαστικά το Κόµµα για τα ικαιώµατα και τις Ελευθερίες (Κ Ε) αναλαµβάνει να καταρτίσει προτάσεις, τις οποίες και υποβάλλει στο Υπουργείο Παιδείας προς υλοποίηση. Εντούτοις, το Υπουργείο τις αγνοεί, επιδιδόµενο σε µια τακτική καθυστερήσεων µε στόχο την αναβολή υλοποίησης οποιασδήποτε µορφής τουρκικής εκπαίδευσης (A. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit., p. 138). 226 Σύµφωνα µε το άρθρο 36, παράγραφος 3, Οι πολίτες µε µητρική γλώσσα άλλη από τη βουλγαρική, έχουν το δικαίωµα να µελετούν και να χρησιµοποιούν τη δική τους µητρική γλώσσα ταυτόχρονα µε την υποχρεωτική µελέτη της βουλγαρικής γλώσσας ( 227 To άρθρο 8 του Νόµου ορίζει ότι: (1) Η σχολική εκπαίδευση έχει ως στόχο την εκµάθηση της επίσηµης βουλγαρικής γλώσσας. (2) Οι µαθητές µε µητρική γλώσσα άλλη από τη βουλγαρική έχουν το δικαίωµα εκµάθησης της µητρικής τους γλώσσας εκτός των κρατικών σχολείων της ηµοκρατίας της Βουλγαρίας υπό την προστασία και τον έλεγχο του κράτους. 49

50 προχωρούσαν µε πολύ αργούς ρυθµούς είτε αποδεικνύονταν ανεπαρκείς. Το 1994 τροποποιήθηκε ο ανωτέρω νόµος προβλέποντας ότι για τους µαθητές µε µητρική γλώσσα άλλη από τη βουλγαρική, η εκµάθηση της µητρικής τους γλώσσας θα γίνεται ως µάθηµα επιλογής και ότι τα µαθήµατα αυτά θα διαρκούν 4 ώρες την εβδοµάδα 228. Το 1998, ο όρος εκτός των κρατικών σχολείων αντικαταστάθηκε µε τον όρο σε σχολεία του δήµου, γεγονός που αποτέλεσε σηµαντική εξέλιξη 229. Είναι χαρακτηριστικό ότι µόλις το 1999 ψηφίστηκε νόµος που προέβλεπε τα µαθήµατα µητρικής γλώσσας να διδάσκονται εντός του υποχρεωτικού προγράµµατος σπουδών και τη διδασκαλία της εντός των υποχρεωτικών σχολικών ωρών 230. Τέλος, όσον αφορά τα ΜΜΕ, από το 1990, η µέχρι τότε εκδοθείσα µόνο στα βουλγαρικά εφηµερίδα Nova Svetlina (Νέο Φως) γίνεται δίγλωσση 231. Ταυτόχρονα κάνουν την εµφάνισή τους και άλλες εκδόσεις για την τουρκική µειονότητα, όπως η Prava i svobodi ( ικαιώµατα και Ελευθερίες) 232, η µηνιαία εφηµερίδα Μusulmanlar (Μουσουλµάνοι) που εκδίδεται από το γραφείο του Ανώτατου Μουφτή, η εβδοµαδιαία εφηµερίδα Zaman (Χρόνος) που αποτελεί την βουλγαρική έκδοση της οµώνυµης εφηµερίδας της Κωνσταντινούπολης, το µηνιαίο περιοδικό Umit (Ελπίδα) που εκδίδεται από το Balkani Foundation κτλ 233. Όσον αφορά το ραδιόφωνο, δεν υπάρχουν ιδιωτικοί τουρκικοί ραδιοφωνικοί σταθµοί, κυρίως λόγω έλλειψης χρηµατοδότησης, ενώ εκποµπές 228 Peter-Emil Mitev, Ethnic Relations in Bulgaria: Legal Norms and Social Practice on p Ibid. 230 Ibid. Η νοµοθεσία σήµερα προβλέπει τη διδασκαλία της µητρικής γλώσσας τόσο στο πλαίσιο υποχρεωτικών µαθηµάτων όσο και στο πλαίσιο µαθηµάτων επιλογής. Θα πρέπει βεβαίως να σηµειωθεί ότι τα υποχρεωτικά µαθήµατα γίνονται στις ώρες άλλων γλωσσών, οπότε ο µουσουλµάνος µαθητής καλείται να επιλέξει µεταξύ αγγλικών (ή άλλης δυτικής γλώσσας) και τουρκικών. Σήµερα, στις τουρκόφωνες περιοχές, η παρακολούθηση µαθηµάτων τουρκικής γλώσσας βρίσκεται σε σταδιακή µείωση. Στις αρχές της δεκαετίας του 90, βασικό πρόβληµα αποτελούσε η έλλειψη καθηγητών. Σήµερα, µετά την εισαγωγή τµηµάτων τουρκικής φιλολογίας, πολλοί καθηγητές είναι άνεργοι λόγω της έλλειψης παιδιών που επιθυµούν να µάθουν την τουρκική γλώσσα. Η στροφή από την τουρκική στην αγγλική γλώσσα συνδέεται µε το ότι οι νεότερες γενιές Τούρκων δεν στρέφονται προς την κατεύθυνση της Τουρκίας αλλά προς τις χώρες της ΕΕ (P.E.Mitev, op. cit., p. 84) 231 Mila Maeva, Bulgarian Turks and the European Union in H. Rusu and B. Voicu (eds) EU Integration Process from EAST to EAST: Civil Society and Ethnic Minorities in a Changing World. Proceedings from a Round Table for young Social Scientists. Sibiu: Psihomedia Publ. House, 2005, p Πρόκειται για την εφηµερίδα του Κ Ε, η οποία άρχισε να εκδίδεται τον εκέµβριο του 1990 σε αντίτυπα, εκ των οποίων στα βουλγαρικά και τα υπόλοιπα στα τουρκικά (Η. Poulton, The Balkans Minorities and States in Conflict, op. cit., p. 169) 233 Center for Documentation and Information on Minorities in Europe Southeast Europe (CEDIME-SE), Minorities in Southeast Europe. Muslims of Bulgaria accessed at pp

51 στην τουρκική γλώσσα µεταδίδονται από το εθνικό ραδιόφωνο δύο φορές την ηµέρα για µισή ώρα 234. Για τον ίδιο λόγο, δεν υπάρχουν ιδιωτικοί τουρκικοί τηλεοπτικοί σταθµοί, ενώ µόλις το 2001 η Εθνική Βουλγαρική Τηλεόραση αρχίζει να µεταδίδει τις ειδήσεις στην τουρκική γλώσσα 235. Ολοκληρώνοντας την ανάλυση της µεταβατικής περιόδου στη Βουλγαρία, θα πρέπει να σηµειωθεί ότι η εθνικιστική κινητοποίηση που παρατηρήθηκε τα πρώτα χρόνια της µετάβασης δεν βρήκε πρόσφορο έδαφος για να αναπτυχθεί και άρχισε σιγά σιγά να φθίνει 236. Πολλοί είναι οι λόγοι που απέτρεψαν τη γενίκευση της ενδο-εθνοτικής σύγκρουσης. Πρώτον, τόσο για τους µεταρρυθµιστές εντός του κοµµουνιστικού κόµµατος όσο και για τη νεοσύστατη δηµοκρατική αντιπολίτευση, ο εκδηµοκρατισµός της χώρας θεωρήθηκε συνώνυµος της απόρριψης των εθνικιστικών πολιτικών του προηγούµενου καθεστώτος 237. Παρόλο που και οι δύο πλευρές για κάποιο διάστηµα εξέτασαν την ιδέα µιας εθνικιστικής ατζέντας προκειµένου να ενισχύσουν την πολιτική τους θέση, γρήγορα συνειδητοποίησαν ότι αυτή δεν θα εξυπηρετούσε σε τίποτα ενόψει τον ισχυρών πλεονεκτηµάτων που θα αποκόµιζε η Βουλγαρία από την ένταξή της στη διευρυµένη ΕΕ 238 και το ΝΑΤΟ 239. Η επιθυµία για µια οµαλή 234 Center for Documentation and Information on Minorities in Europe Southeast Europe (CEDIME-SE), Minorities in Southeast Europe. Turks of Bulgaria, accessed at pp M. Maeva, op. cit, p H ειρηνική µετάβαση της Βουλγαρίας µετά το 1989 συνδέεται συχνά µε την έννοια του βουλγαρικού εθνοτικού προτύπου ( Bulgarian ethnic model ), το οποίο περιλαµβάνει τρία βασικά συστατικά στοιχεία: α. την οµαλή µετάβαση της χώρας µετά το 1989, που τη διαφοροποιεί από τις εξελίξεις στην πρώην Γιουγκοσλαβία, β. την επιτυχή πολιτική συµµετοχή της τουρκικής µειονότητας, που διαδραµάτισε εξισορροπιστικό ρόλο στην µετα-κοµµουνιστική Βουλγαρία, και γ. την εθνοτική και θρησκευτική ανεκτικότητα. Η έννοια του βουλγαρικού εθνοτικού προτύπου µάλιστα αποτέλεσε συστατικό στοιχείο της ρητορικής όλων των πολιτικών κοµµάτων από το 1989 και µετά, ιδιαίτερα σε διεθνή φόρα και διεθνείς οργανισµούς (B. Rechel, The Bulgarian ethnic model reality or ideology?, op. cit., p ). Εντούτοις το µοντέλο αυτό αµφισβητείται από πολλούς αναλυτές, οι οποίοι θεωρούν ότι η πρόοδος όσον αφορά την τουρκική µειονότητα, δεν συνοδεύτηκε από αντίστοιχα µέτρα ως προς τον υπόλοιπο µειονοτικό πληθυσµό. Η πολιτική διακρίσεων και καταπίεσης έναντι της περιθωριοποιηµένης µειονότητας των Ρόµα (Rossen Vassilev, The Roma of Bulgaria: A Pariah Minority, The Global Review of Ethnopolitics, Vol. 3, no. 2, January 2004, pp. 40), η άρνηση του δικαιώµατος εθνοτικού αυτοπροσδιορισµού στους Ποµάκους που εξακολουθούν να θεωρούνται εθνοτικά Βούλγαροι (Β. Rechel, op. cit., p. 1207) και ευρεία απήχηση του εθνικιστικού κόµµατος Ataka στις εκλογές του 2005 (Ibid, p. 1209) αποτελούν ενδεικτικά µόνο παραδείγµατα που αµφισβητούν την έννοια του βουλγαρικού εθνοτικού προτύπου ως προς τις τρεις βασικές εννοιολογικές παραµέτρους του. 237 M. Bakalova, op. cit., p Βασική προτεραιότητα της βουλγαρικής εξωτερικής πολιτικής µετά το 1989 αποτέλεσε η ενσωµάτωση της χώρας στους ευρωπαϊκούς οργανισµούς ασφάλειας και οικονοµικής ενοποίησης. Ποικίλες είναι οι βασικές αιτίες της στροφής της εξωτερικής πολιτικής της Βουλγαρίας προς την ΕΕ και το ΝΑΤΟ. Πρώτον, η κατάρρευση του Συµφώνου της Βαρσοβίας 51

52 µετάβαση στη δηµοκρατία και την οικονοµία της αγοράς, µε στόχο την πρόσβαση στην ευρωπαϊκή διαδικασία ολοκλήρωσης, αποτέλεσε πρωταρχικό κίνητρο. Εξάλλου, τα ακραία εθνικιστικά κόµµατα που έκαναν την εµφάνισή τους στην αρχή της µετάβασης γρήγορα περιθωριοποιήθηκαν. Η είσοδός τους στο κοινοβούλιο επιτεύχθηκε κυρίως µέσω του συνασπισµού τους µε ένα από τα µεγαλύτερα κόµµατα, οπότε οι εθνικιστικές τους θέσεις σε µεγάλο βαθµό µετριάστηκαν 240. Επιπρόσθετα, η µετριοπαθής στάση που κράτησε το Κίνηµα για τα ικαιώµατα και τις Ελευθερίες (Κ Ε), o κατεξοχήν πολιτικός εκπρόσωπος της µειονότητας, η δράση του οποίου θα αναλυθεί στη συνέχεια, συντέλεσε αποφασιστικά στην αποφυγή ενδο-εθνοτικών συγκρούσεων κατά τη διάρκεια της µετάβασης 241. Θα πρέπει βεβαίως να τονιστεί ότι σε µια περίοδο αβεβαιότητας και ρευστότητας, όπως αυτή της µετάβασης, ήταν αδύνατη η δηµιουργεί κενό ασφάλειας, καθώς η Βουλγαρία δεν µπορεί πλέον να στηριχθεί σε µια συµµαχία για την ασφάλειά της. εύτερον, η Βουλγαρία βρίσκεται σε εξαιρετικά ευαίσθητη περιοχή από γεωστρατηγική περιοχή, καθώς τα υφιστάµενα επί δεκαετίες προβλήµατα στη Βαλκανική δεν έχουν εξουδετερωθεί. Η οικονοµική, κοινωνική και πολιτική αστάθεια, οι εθνικιστικές και εδαφικές διενέξεις, καθώς και οι απειλές ευρύτερου χαρακτήρα, π.χ. τροµοκρατικές ενέργειες, λαθρεµπόριο κτλ µπορούν να ασκήσουν αποσταθεροποιητική επιρροή στα Βαλκάνια και κατά συνέπεια στη Βουλγαρία. Τρίτον, η αναγκαιότητα που υπαγορεύουν οι οικονοµικές συνθήκες, δεδοµένου ότι η µετάβαση προς την οικονοµία της αγοράς συνοδευόταν από κατάρρευση της εσωτερικής αγοράς, διαρθρωτικά προβλήµατα παραγωγής, αυξανόµενο εσωτερικό και εξωτερικό χρέος, σοβαρές µακροοικονοµικές ανισορροπίες αλλά και διακοπή των παραδοσιακών εµπορικών σχέσεων µε τις χώρες της ΚΟΜΕΚΟΝ και κυρίως µε την ΕΣ (Χαράλαµπος Τσαρδανίδης, Η Ευρωπαϊκή Πολιτική της Βουλγαρίας στο Οι Ελληνο- Βουλγαρικές Σχέσεις. Σύγχρονες Οικονοµικές και Πολιτικές ιαστάσεις, Ινστιτούτο ιεθνών Οικονοµικών Σχέσεων, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 1995, σελ ). Το νέο δόγµα για την ασφάλεια της Βουλγαρίας έχει τέσσερις στόχους: πρώτον, συνεχής εµβάθυνση της συνεργασίας Βουλγαρίας-ΝΑΤΟ, δεύτερον, ενεργή συµµετοχή στη διαδικασία ευρωπαϊκής ενοποίησης, τρίτον, ανάπτυξη µιας ισορροπηµένης και ορθολογικής πολιτικής καλής γειτονίας προς τις άλλες βαλκανικές χώρες και τέταρτον, ένα στρατό ικανό να αντισταθεί αποτελεσµατικά σε οποιαδήποτε απειλή παρουσιαστεί (Ibid., σελ. 37) 239 Ένα επιχείρηµα που η Βουλγαρία συχνά διατύπωνε για µια πιο στενή σχέση µε το ΝΑΤΟ αναφερόταν στον εξισορροπητικό και κατευναστικό ρόλο που θα µπορούσε να διαδραµατίσει στην ελληνοτουρκική διένεξη. Η ισότιµη παρουσία της Βουλγαρίας στην νότια πτέρυγα του ΝΑΤΟ, ισχυρίζονταν πολλοί Βούλγαροι αναλυτές, θα οδηγούσε στον κατευνασµό των υφιστάµενων µεταξύ των δύο χωρών διαφορών. Από την άποψη αυτή, το αίτηµα ένταξης στο ΝΑΤΟ είναι συνδεδεµένο για τη Σόφια µε την ταυτόχρονη προώθηση των σχέσεων µε την Ελλάδα και την Τουρκία (Χ. Τσαρδανίδης, op. cit., σελ ). Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι µε πρωτοβουλία της Βουλγαρίας εγκαινιάστηκε η τριµερής συνεργασία Ελλάδας, Βουλγαρίας και Τουρκίας, µε τη συνάντηση των Υπουργών Εξωτερικών των τριών χωρών στο Plovdiv στις 5 Μαρτίου του 2000, όπου οι τρεις χώρες εξέφρασαν την επιθυµία τους να συνεργαστούν προς όφελος της περιφερειακής σταθερότητας και ασφάλειας. Στην συνάντηση εγκρίθηκε επίσης η πρόταση για τη σύσταση Κοινής Συµβουλευτικής Επιτροπής (Joint Consultative Committee) ως συντονιστικό όργανο για τη διασυνοριακή συνεργασία στους τοµείς της οικονοµίας και του εµπορίου, των υποδοµών, των µεταφορών και της περιβαλλοντικής προστασίας (Sonia Hinkova, Bulgaria and regional co-operation in south-east Europe, South-East Europe Review for Labour and Social Affairs, issue 02, 2002, accessed on p. 23) 240 Ibid 241 Ibid 52

53 ανάπτυξη µιας γενικής και ξεκάθαρης στρατηγικής για την αντιµετώπιση της ενδο-εθνοτικής σύγκρουσης. Αυτό που ουσιαστικά απέτρεψε την κλιµάκωση της σύγκρουσης ήταν µια σειρά µικρής κλίµακας, κατασταλτικών και όχι προληπτικών, ad hoc αποφάσεων, που είχαν ως στόχο την εκτόνωση της έντασης και την εξισορρόπηση µεταξύ των εθνικιστικών απαιτήσεων και των αιτηµάτων της µειονότητας 242. Μετά την αποκατάσταση των πολιτικών και θρησκευτικών δικαιωµάτων της µειονότητας, βασικό σηµείο τριβής και έντασης αποτέλεσε η οικτρή οικονοµική κατάσταση του µειονοτικού πληθυσµού καθόλη τη διάρκεια της µεταβατικής περιόδου. Η µετάβαση της Βουλγαρίας στην οικονοµία της αγοράς δεν ήταν οµαλή. Η πρώτη δεκαετία της µετάβασης χαρακτηρίστηκε από πολιτική αστάθεια, έλλειψη συναίνεσης για τις προτεραιότητες οικονοµικής πολιτικής σε µακρο- και µικρο-οικονοµικό επίπεδο, αργές διαρθρωτικές µεταρρυθµίσεις, µη ρεαλιστικές υποσχέσεις, κοντόφθαλµες πολιτικές και οικονοµικά σκάνδαλα, που είχαν ως αποτέλεσµα βαθιά οικονοµική κρίση, ραγδαία επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης, σηµαντική µείωση των µισθών και υψηλά επίπεδα ανεργίας 243. Μεταξύ των οµάδων του πληθυσµού που επλήγησαν περισσότερο από την οικονοµική κρίση ήταν ο µειονοτικός πληθυσµός, κυρίως στις νότιες περιοχές της χώρας, που χαρακτηρίζονται από υποανάπτυκτες υποδοµές, µονο-καλλιέργεια καπνού και µικρά αγροτεµάχια άνυδρης γης 244. Η σοβαρή κρίση που παρατηρήθηκε στην παραγωγή καπνού, µε την οποία απασχολούνταν το ήµισυ του µειονοτικού πληθυσµού στις ορεινές περιοχές, σε συνδυασµό µε τις µη ισότιµες συνθήκες του διεθνούς ανταγωνισµού στις αγορές καπνού, οδήγησαν µεγάλη µερίδα του πληθυσµού στην απόλυτη φτώχεια 245. Παράλληλα, ο νόµος περί αποκατάστασης της γης στο καθεστώς που ίσχυε πριν το 1946, ο οποίος ψηφίστηκε τον Φεβρουάριο του 1992 και ο 242 Ibid, p Επιπρόσθετο χαρακτηριστικό της διαδικασίας µετάβασης ήταν και η µυστικότητα που περιέβαλε σηµαντικά γεγονότα. Σε κρίσιµες περιόδους εθνικιστικής έξαρσης, η στρατηγική της σιωπής συνέβαλε στο να εκτρέψει τη δηµόσια προσοχή από τα συναισθηµατικά φορτισµένα ζητήµατα. 243 Emil Giatzidis, Bulgaria on the road to European Union, Southeast European and Black Sea Studies, Vol. 4, Issue 3, September 2004, pp Η κρίση µάλιστα κορυφώνεται την περίοδο αποτελώντας και έναν από τους παράγοντες αποµάκρυνσης του ΣΚΒ από την εξουσία. 244 I. N. Atanasova, op. cit., p Ibid. H κρατική εταιρία που αποτελούσε µονοπώλιο στην περιοχή Bulgartabak (βουλγαρικός καπνός) µείωσε τις αγοραστικές τιµές και καθυστερούσε για χρόνια τις πληρωµές. Οι αγορές βουλγαρικού καπνού καταστράφηκαν µε τον ελληνικό ευρωπαϊκά επιχορηγούµενο καπνό να αγοράζεται σε διπλάσιες τιµές σε σχέση µε τον βουλγαρικό. 53

54 τροποποιηµένος νόµος περί ιδιωτικοποίησης των αγροτικών καλλιεργειών τον Μάρτιο της ίδιας χρονιάς, δυσχεραίνουν ακόµη περισσότερο την οικονοµική κατάσταση των µουσουλµάνων 246. Τέλος, οι διαρθρωτικές µεταρρυθµίσεις αποδεικνύονται µε τη σειρά τους ιδιαίτερα επιζήµιες, καθώς οι περισσότερες επιχειρήσεις εξόρυξης και µεταποίησης στο νότο κλείνουν, ενώ οι ιδιωτικοποιήσεις των κρατικών επιχειρήσεων προχωρούν µε αργό ρυθµό και η ανάπτυξη ιδιωτικών θεωρείται αµελητέα 247. Αντιµέτωποι µε αυτές τις συνθήκες, οι Τούρκοι της Βουλγαρίας επιλέγουν για ακόµη µια φορά το δρόµο της οικονοµικής αυτή τη φορά µετανάστευσης. Υπολογίζεται ότι την περίοδο , περίπου Τούρκοι βρίσκουν οικονοµικό καταφύγιο στην Τουρκία 248. Εντούτοις, η Τουρκία εισάγει αυστηρό καθεστώς βίζας προκειµένου να αντιµετωπίσει το µεγάλο κύµα οικονοµικών µεταναστών, το οποίο είναι απρόθυµη να άρει λόγω του διαφορετικού επιπέδου διαβίωσης µεταξύ των δύο χωρών, µε αποτέλεσµα πολλοί Τούρκοι της Βουλγαρίας να παραµένουν στην Τουρκία ως τουρίστες για οικονοµικούς λόγους 249. ιαπιστώνει κανείς ότι οι µορφές και εκφράσεις της εθνοτικής σύγκρουσης στη Βουλγαρία αρχίζουν να αλλάζουν. Ενώ στις αρχές της δεκαετίας του 90 οι εντάσεις µεταξύ Βούλγαρων και Τούρκων αφορούσαν συνταγµατικά, νοµικά και πολιτιστικά ζητήµατα, στα τέλη της δεκαετίας, αυτά έχουν αντικατασταθεί από οικονοµικούς παράγοντες ύο ήταν οι βασικές διατάξεις των νόµων που είχαν ιδιαίτερα αρνητικές συνέπειες για τον µειονοτικό πληθυσµό. Πρώτον, οι νέοι κανονισµοί για την αποκατάσταση της γης στα όρια που ίσχυαν το 1946 όταν η τότε κοµµουνιστική κυβέρνηση προχώρησε σε κρατικοποιήσεις περιουσιών, γεγονός που περιορίζει την πιθανότητα αναδιανοµής της γης σε ανθρώπους που κατέχουν µικρή έκταση ή καθόλου γη (άρθρα 20 και 21). εύτερον, το άρθρο που απαιτεί την επιστροφή της γης που το κοµµουνιστικό καθεστώς τους είχε παραχωρήσει (Center for Documentation and Information on Minorities in Europe Southeast Europe (CEDIME-SE), Minorities in Southeast Europe. Turks of Bulgaria, op. cit., p.11) 247 Galina Lozanova, Bozhidar Alexiev, Georgeta Nazarska, Evgenia Troeva-Grigorova and Iva Kyurkchieva, Regions, minorities and European Policies: A state of the art report on Mislim Minorities (Turks and Pomaks) in Central South Planning Region (Bulgaria), International Center for Minority Studies and Intercultural Relations (IMIR) accessed at p Center for Documentation and Information on Minorities in Europe Southeast Europe (CEDIME-SE), Minorities in Southeast Europe. Muslims of Bulgaria, op. cit., p Ibid. 250 I. N. Atanasova, op. cit., p

55 β. Πολιτικές εξελίξεις: Εκλογές και πολιτικά κόµµατα 251 Η Βουλγαρία αποτελεί τη µόνη πρώην κοµµουνιστική χώρα της Ανατολικής Ευρώπης που απαγορεύει συνταγµατικά τη σύσταση πολιτικών κοµµάτων σε καθαρά εθνοτική ή θρησκευτική βάση 252. Η απαγόρευση αυτή αποτυπώνεται τόσο στον νόµο περί πολιτικών κοµµάτων του όσο και στο Σύνταγµα του Eιδικότερα, παρόλο που το άρθρο 11 παράγραφος 1 του Συντάγµατος του 1991 ορίζει ότι η πολιτική δραστηριότητα στη ηµοκρατία της Βουλγαρίας θα βασίζεται στην αρχή του πολιτικού πλουραλισµού, η παράγραφος 4 του ίδιου άρθρου απαγορεύει τη σύσταση κοµµάτων σε εθνοτική, φυλετική ή θρησκευτική βάση 254. Καθόλη τη διάρκεια της µετακοµµουνιστικής Βουλγαρίας, η συνταγµατική αυτή απαγόρευση χρησιµοποιήθηκε κατά κόρον από εθνικιστές εντός και εκτός του κυβερνητικού µηχανισµού προκειµένου να αποτρέψει µειονοτικές οµάδες από το να συστήσουν τα δικά τους πολιτικά κόµµατα 255. Εντούτοις, η άρση της απαγόρευσης για το Κίνηµα για τα ικαιώµατα και τις Ελευθερίες που θα συζητηθεί στη συνέχεια οδήγησε ορισµένους αναλυτές να υποστηρίξουν την άποψη ότι το εν λόγω άρθρο δεν θεσπίστηκε για την απαγόρευση των εθνοτικά βασισµένων κοµµάτων αλλά αποτέλεσε συγκεκαλυµµένη προσπάθεια να ελεγχθεί η δραστηριότητα τέτοιων κοµµάτων Τα αποτελέσµατα των κοινοβουλευτικών και προεδρικών εκλογών από το 1990 µέχρι σήµερα παρουσιάζονται αναλυτικά στο Παράρτηµα Γ. 252 Α. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit., p Ο εν λόγω νόµος απαγορεύει τη σύσταση κοµµάτων που υποσκάπτουν την κυριαρχία και την εδαφική ακεραιότητα της χώρας καθώς και την ενότητα του έθνους. Επίσης απαγορεύει τη χρήση θρησκευτικών συµβόλων και εικόνων ή σηµαιών άλλων χωρών και υποχρεώνει τα πολιτικά κόµµατα να διεξάγουν την πολιτική τους δραστηριότητα στη βουλγαρική γλώσσα (Bernd Rechel, State Control of Minorities in Bulgaria, Journal of Communist Studies and Transition Politics, Vol. 23, Issue 3, September 2007, p. 354). 254 Bulgarian Constitution accessed at Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι µετά από κριτική που εκφράστηκε από τα Ηνωµένα Έθνη για το άρθρο 11 παράγραφος 4, η Ευρωπαϊκή Ένωση και το Συµβούλιο της Ευρώπης ζήτησαν από την Βουλγαρία περαιτέρω διευκρινήσεις. Το Συνταγµατικό ικαστήριο κατέληξε το 2000 στο συµπέρασµα ότι τα κόµµατα έχουν εθνοτική βάση εφόσον περιορίζουν τη συµµετοχή σε συγκεκριµένη εθνοτική, θρησκευτική ή φυλετική οµάδα. Η ΕΕ φάνηκε να ικανοποιείται από την εν λόγω διευκρίνιση καθώς δεν ανέφερε το ζήτηµα ξανά στις τακτικές της εκθέσεις. Εντούτοις, η συµβουλευτική επιτροπή του Συµβουλίου της Ευρώπης για τη Σύµβαση Πλαίσιο περί Προστασίας των Εθνικών Μειονοτήτων σηµείωσε στα εξής στην γνωµοδότησή της για τη Βουλγαρία το 2004: Το άρθρο 11(4) είναι πιθανόν να δηµιουργήσει ανεπιθύµητους περιορισµούς στο δικαίωµα της ελευθερίας του συνεταιρίζεσθαι. Θα πρέπει επίσης να σηµειωθεί ότι το εν λόγω άρθρο διαδραµάτισε κεντρικό ρόλο στην προσπάθεια αµφισβήτησης της νοµιµότητας του Κ Ε στο πρώτο µισό της δεκαετίας του 90 (Bernd Rechel, State Control of Minorities in Bulgaria, op. cit., p. 357). 255 Α. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit. 256 Quoted in B. Rechel, State Control of Minorities in Bulgaria, op. cit. 55

56 Βασικό χαρακτηριστικό της βουλγαρικής πολιτικής ζωής, ιδιαίτερα τα πρώτα χρόνια της µετάβασης, αποτέλεσε το γεγονός ότι τα πολιτικά κόµµατα αποτελούσαν σχηµατισµούς από την κορυφή προς τη βάση ( top-down formations) 257. Κατά τον Αndreev, οργανώθηκαν γύρω από συγκεκριµένες ελίτ ή ηγέτες, επιζητώντας στη συνέχεια εκλογική υποστήριξη της πολιτικής τους δραστηριότητας, επικεντρώνοντας τις προσπάθειές τους αφενός στο να επιτύχουν συσπείρωση ψηφοφόρων γύρω από την ιδεολογία ή τους πρακτικούς στόχους τους και αφετέρου στην αναζήτηση οµάδων-στόχων που θα ήταν πιθανόν να ταυτιστούν µαζί τους 258. Κατά τον Karasimeonov, η πολιτική πελατειοποίηση (clientelism) αποτέλεσε βασική πηγή δραστηριότητας και προσανατολισµού για τα µεγαλύτερα πολιτικά κόµµατα της Βουλγαρίας 259. Συνεπώς, όπως υποστηρίζει ο Lawson, η πολιτική διαδικασία αποτελούσε µια κυνική διαδικασία κατάκτησης της εξουσίας από ανταγωνιστικές ελίτ 260. Ως προς τις οργανωτικές δοµές τους, τα πολιτικά κόµµατα µε εξαίρεση το πρώην κοµµουνιστικό κόµµα αποτέλεσαν αρχικά µαζικά κινήµατα και χαλαρά πολιτικά µπλοκ χωρίς ισχυρούς δεσµούς µε το εκλογικό σώµα 261. Το µεγαλύτερο µέρος του πληθυσµού αντιµετωπίζει την πολιτική και τους πολιτικούς µε δυσαρέσκεια και καχυποψία. Η πολιτική πρακτική των κοµµάτων, σε συνδυασµό µε τον ιδεολογικό τους κατακερµατισµό (fragmentation), καθιστούν αδύνατη την υλοποίηση των πολιτικών τους ακόµη και όταν βρίσκονται στην εξουσία 262. Οι µεγάλες προσδοκίες που δηµιούργησε ο πολιτικός πλουραλισµός, ο ανταγωνισµός µεταξύ πολιτικών προγραµµάτων και 257 Emil Giatzidis, An Introduction to Post-Communist Bulgaria: Political, Economic and Social Transformation, Manchester University Press, 2002, p Quoted in E. Giatzidis, op. cit. 259 Georgi Karasimeonov, The Crisis of the First Post-Communist Party System in Bulgaria, Paper presented at the ECPR 2004 Joint Sessions of Workshops, April Uppsala, Sweden, accessed at p. 2. Ως φαινόµενο, η πολιτική πελατειοποίηση αναφέρεται στην εγκαθίδρυση ενός συστήµατος πολιτικής ευνοιοκρατίας (favoritism) περιορισµένων συντεχνιακών συµφερόντων και η µετατροπή τους σε κυβερνητικές πολιτικές εις βάρος της πολιτικής εκπροσώπησης των συµφερόντων των πολιτών. 260 Quoted in G. Karasimeonov, op. cit., p. 3. H ηγεσία ασκεί την εξουσία της µονόπλευρα, κατανέµοντας πόρους και καθορίζοντας πολιτικές, και οι πολίτες συνήθως εξαναγκάζονται να υπακούσουν. Η εξουσία κινείται από την ηγεσία προς τους πολίτες, ενώ δεν παρατηρείται οποιαδήποτε άσκηση επιρροής από τους πολίτες προς την ηγεσία (Ibid). 261 Ibid., p. 2. Είναι χαρακτηριστικό ότι έπρεπε να περάσουν 8 χρόνια µέχρι ο µεγαλύτερος αντικοµµουνιστικός σχηµατισµός η Ε να µετατραπεί από συνασπισµός πολιτικών κοµµάτων και οµάδων σε οµοιογενές κόµµα, ενώ στη διαδικασία αυτή τα περισσότερα από τα ιδρυτικά του µέλη είχαν ήδη αποχωρήσει. 262 Ε. Giatzidis, op. cit., p

57 δράσεων δίνουν τη θέση τους στην απογοήτευση και την αδιαφορία των πολιτών, καθώς τα πολιτικά αδιέξοδα οδηγούν σε οικονοµικά αδιέξοδα, που µε τη σειρά τους ενισχύουν την πολιτική αντιπαράθεση, εµποδίζουν τις µεταρρυθµίσεις και οδηγούν σε οικονοµική κατάρρευση 263. Ταυτόχρονα, οδηγούν σε αυξηµένη απροθυµία εκ µέρους των πολιτών να εµπλακούν στις πολιτικές δραστηριότητες, οδηγώντας σε µη συµµετοχικές διαδικασίες και πολιτική απάθεια 264. To πρώτο µετα-κοµµουνιστικό πολιτικό σύστηµα της Βουλγαρίας 265 είναι απόλυτα διπολικό 266, µε το Σοσιαλιστικό Κόµµα Βουλγαρίας (ΣΚΒ) και την Ένωση ηµοκρατικών υνάµεων (Ε ) να εναλλάσσονται στην κυβέρνηση, ενώ το τρίτο σε δύναµη πολιτικό κόµµα το Κίνηµα για τα ικαιώµατα και τις Ελευθερίες (Κ Ε) αποτελεί εξισορροπητικό παράγοντα, σχηµατίζοντας συµµαχίες πότε µε το ένα και πότε µε το άλλο εκ των δύο κυρίαρχων κοµµάτων 267. To Σοσιαλιστικό Κόµµα Βουλγαρίας (Balgarska Socialisticeska Partija - BSP), διάδοχος του Κοµµουνιστικού Κόµµατος Βουλγαρίας, µε την αλλαγή του ονόµατός του τον Απρίλιο του 1990, αναζητά τη νοµιµότητα ως ένα νέο δηµοκρατικό κόµµα που έχει ως στόχο να εκπροσωπήσει και να εκφράσει τα συµφέροντα ενός ευρέως τµήµατος του πληθυσµού, συµπεριλαµβανοµένων των εργατών, της µεσαίας τάξης και του εθνικού κεφαλαίου 268. Ταυτόχρονα, αναζητά διεθνή νοµιµοποίηση και στρέφεται προς τη Σοσιαλιστική ιεθνή στην οποία γίνεται µέλος µόλις το αλλά και στην οικοδόµηση σχέσεων 263 Ibid, p Emil Giatzidis, Bulgaria on the road to European Union, Southeast European and Black Sea Studies, Vol. 4, Issue 3, September 2004, pp Είναι χαρακτηριστικό ότι στις κοινοβουλευτικές εκλογές του 1997, το 40% του εκλογικού σώµατος δεν προσέρχεται στις κάλπες, ενώ στις προεδρικές εκλογές του 2001 µόλις το 42% προσέρχεται στις κάλπες στον πρώτο γύρο και το 55% στον δεύτερο. 265 Το πρώτο πολιτικό σύστηµα στη Βουλγαρία εξελίχθηκε σε δύο φάσεις:α µε το Σοσιαλιστικό Κόµµα Βουλγαρίας (ΣΚΒ) να κυριαρχεί στην πολιτική σκηνή και β µε την Ένωση ηµοκρατικών υνάµεων (Ε ) να αναλαµβάνει την εξουσία (G. Karasimeonov, op. cit., pp. 3-4) 266 Παρά το γεγονός πάνω από 200 πολιτικά κόµµατα εγγράφηκαν συνολικά από το 1989, αυτά χαρακτηρίζονταν από οργανωτικές αδυναµίες και κατάφεραν να προσελκύσουν πολύ µικρή µερίδα ψηφοφόρων (Ε. Giatzidis, An Introduction to Post-Communist Bulgaria: Political, Economic and Social Transformation, op. cit., p. 53) 267 G. Karasimeonov, op. cit., p. 3. Το 2001, το διπολικό αυτό σύστηµα θα δώσει τη θέση του σε ένα πιο πλουραλιστικό, λιγότερο πολωµένο και πολυκοµµατικό σύστηµα. Από το 2001 και µετά, η πολιτική αρένα χαρακτηρίζεται από εσωτερικές διασπάσεις, ανάδειξη νέων κοµµάτων και οικοδόµηση νέων συµµαχιών. 268 E. Giatzidis, op. cit., p G. Karasimeonov, op. cit., p

58 µε άλλα ευρωπαϊκά σοσιαλιστικά κόµµατα 270. Το ΣΚΒ αποτελεί κυρίαρχη οικονοµική δύναµη καθόλη τη διάρκεια της µεταβατικής περιόδου ( ), εκµεταλλευόµενο τόσο τους τεράστιους υλικούς πόρους αλλά και το γεγονός ότι τα µέλη του διατηρούσαν διοικητικές θέσεις-κλειδιά από την κοµµουνιστική ακόµη περίοδο 271. Εντούτοις, στο εσωτερικό του παρουσιάζει έλλειψη ενότητας και µαστίζεται από συνεχείς κατακερµατισµούς και εσωτερικές ίντριγκες, καθώς περιλαµβάνει στις τάξεις του σκληροπυρηνικούς µπολτσεβικικούς, µετριοπαθείς σοσιαλδηµοκράτες και τεχνοκράτες, καθώς και ανταγωνισµούς µεταξύ των νεοσχηµατισµένων ελίτ (οικονοµικών και πολιτικών) που προέκυψαν από την προηγούµενη πολιτικο-διοικητική ελίτ 272. Σε επίπεδο πολιτικών εξαγγελιών, το ΣΚΒ τάσσεται υπέρ µιας δηµοκρατικής κοινωνίας και µιας ισχυρής κοινωνίας πολιτών, ενώ βασικός στόχος της οικονοµικής µεταρρύθµισης αποτελεί η δηµιουργία µιας κοινωνικής οικονοµίας της αγοράς, µιας µεικτής οικονοµίας όπου κρατικές και ιδιωτικές µορφές ιδιοκτησίας θα αντιµετωπίζονται ισότιµα και 270 Ibid. Το 1992 το ΣΚΒ κάνει επίσηµη αίτηση για ένταξη και η διαδικασία επιταχύνεται τα επόµενα δύο χρόνια µε την πραγµατοποίηση επίσηµων επισκέψεων κατόπιν πρόσκλησης σηµαντικών σοσιαλδηµοκρατικών κοµµάτων (Γερµανία, Βέλγιο, Γαλλία, Ελλάδα). Τον εκέµβριο του 1994, το ΣΚΒ λαµβάνει πάγια πρόσκληση ( standing invitation ) στην Σοσιαλιστική ιεθνή. Εντούτοις, µετά την κρίση του , οι σχέσεις παγώνουν ως αποτέλεσµα της απογοήτευσης της σοσιαλιστικής διεθνούς για την αποτυχία της κυβέρνησης του ΣΚΒ (Antony Todorov, The Role of Political Parties in the Bulgaria s Accession to the EU, Center for the Study of Democracy, 1999, accessed at p. 19) 271 E. Giatzidis, op. cit., pp Μετά την πτώση του κοµµουνισµού, τα περισσότερα πρόσωπα της παλιάς νοµενκλατούρας, εκµεταλλευόµενα τις επαφές και τις θέσεις τους, καθώς και την πρόσβαση που είχαν σε πληροφορίες και οικονοµικά κεφάλαια, κατάφεραν να αναδειχθούν ως µέλη µιας νέας ελίτ, κυρίως οικονοµικής. Η νέα οικονοµική ελίτ, διαχωρίζοντας τη θέση της από την παλιά κοµµουνιστική νοµενκλατούρα, συνδέθηκε µε το έγκληµα (µαφία), τη µαύρη αγορά και την οικειοποίηση κεφαλαίων. Η παλιά νοµενκλατούρα, αποδυναµωµένη οικονοµικά αλλά και χωρίς ιδεολογικές κατευθύνσεις από τη Μόσχα, διασπάται σε διάφορες οµάδες, καθεµία µε τα δικά της συµφέροντα και τους δικούς της πολιτικούς συνασπισµούς. 272 Ibid. To τρίδυµο Mladenov, Lilov, Lukanov διασπάται το όταν Mladenov και Lukanov παραιτούνται υπό την πίεση της αντιπολίτευσης αλλά και την έλλειψη υποστήριξης µέσα στο ίδιο τους το κόµµα. Το 1991, µετά την αποχώρηση του Lilov, την ηγεσία του κόµµατος αναλαµβάνει ο Zhan Videnov, ο οποίος κερδίζει και τις εκλογές του Εντούτοις, ο Videnov αντιµετωπίζει την εσωτερική κριτική του Συνασπισµού για την Σοσιαλδηµοκρατία (Association for Social Democracy), τµήµα του οποίου ήταν ο Lukanov. To 1996, το ΣΚΒ, αντιµέτωπο µε τη σοβαρή οικονοµική και πολιτική κρίση, διασπάται σε επίπεδο ηγεσίας. Οι επικριτές του Videnov αποχωρούν από το κόµµα, ενώ τον εκέµβριο του 1996 αναλαµβάνει την ηγεσία του κόµµατος ο Georgi Parvanov και κάνει προσπάθειες συµβιβασµού µε τον Συνασπισµό για τη Σοσιαλδηµοκρατία (Α. Todorov, op. cit., p. 30). Εντούτοις παρά την αλλαγή ηγεσίας, η εσωτερική σύγκρουση µεταξύ µεταρρυθµιστών και µαρξιστών εξακολουθεί να είναι ορατή (Ε. Giatzidis, op. cit., p. 56). H εκλογική ήττα στις εκλογές του 1997 οδηγεί σε ριζικές οργανωτικές και ιδεολογικές αλλαγές, µε στόχο τη µετατροπή του σε ένα καθαρά σοσιαλδηµοκρατικό κόµµα. Το 2001 την ηγεσία του κόµµατος αναλαµβάνει ο Serguey Stanishev (G. Karasimeonov, op. cit., p. 12) σηµερινός πρωθυπουργός της Βουλγαρίας. 58

59 θα συµµετέχουν εξίσου στη δηµιουργία εθνικού πλούτου 273. Τέλος, το ΣΚΒ τάσσεται ανοιχτά υπέρ της διασύνδεσης µε τις ευρύτερες ευρωπαϊκές οικονοµικές δοµές και υποστηρίζει σθεναρά την ένταξη της Βουλγαρίας στην ΕΕ 274. Η Ένωση ηµοκρατικών υνάµεων (Sajuz na Demokraticnite Sili - SDS), η οποία ιδρύθηκε τον εκέµβριο του 1989, αποτέλεσε έναν ιδιαίτερα ετερογενή κοµµατικό σχηµατισµό - περιλαµβάνοντας 16 κόµµατα και οργανισµούς µε συνδετικό στοιχείο την αντι-κοµµουνιστική τους ατζέντα - που κάλυπτε ένα ευρύ πολιτικό φάσµα από την αριστερά µέχρι την άκρα δεξιά 275. Από την εµφάνισή της, η Ε προσδιορίστηκε στη συνείδηση των πολιτών ως δυτικό κόµµα, αντλώντας νοµιµοποίηση από τον διακηρυγµένο πολιτικό στόχο της να καταστήσει τη Βουλγαρία µέρος του δυτικού κόσµου. Για τον λόγο αυτό, τάχθηκε ανεπιφύλακτα υπέρ της ένταξης της Βουλγαρίας τόσο στην ΕΕ όσο και στο ΝΑΤΟ, ενώ από την αρχή έλαβε σηµαντική πολιτική, ιδεολογική και υλική βοήθεια από διάφορα αµερικανικά ιδρύµατα και οργανισµούς (κυρίως µέσω των προγραµµάτων USAID, το Εθνικό ηµοκρατικό Ινστιτούτο, το Εθνικό Ρεπουµπλικανικό Ινστιτούτο ιεθνών Σχέσεων κτλ 276 ) αλλά και από ελληνικά κόµµατα, κυρίως τη Νέα ηµοκρατία. Εντούτοις, ο τρόπος λειτουργίας της, ως συνασπισµού διαφορετικών ιδεολογικών δυνάµεων, οδήγησε σε πολλές εσωτερικές συγκρούσεις 277 και µόλις το 1997, υπό την ηγεσία του Ivan Kostov, 273 Ibid. 274 Ibid. Εντούτοις, ως προς την ένταξη στο ΝΑΤΟ, καθόλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990 αντιτίθεται σε µια τέτοια προοπτική, έχοντας ως πρωταρχικό µέληµά του τη διατήρηση φιλικών σχέσεων µε τη Ρωσία. 275 Ibid, p. 57. Τρεις είναι οι βασικές οµάδες εντός της Ε. Η πρώτη περιλάµβανε διαφωνούντες ακαδηµαϊκούς και πρώην µέλη του κοµµουνιστικού κόµµατος που διαφωνούσαν µε την ιδεολογία του ΣΚΒ. Ιδιαίτερα σηµαντική, εντός της εν λόγω οµάδας, ήταν η επίδραση του Κλάµπ για το Glasnost και τη ηµοκρατία, του οποίου ο αρχηγός Zhelev αποτέλεσε και τον πρώτο πρόεδρο της Ε. Η δεύτερη οµάδα περιελάµβανε κόµµατα µε µακρά ιστορία στην πολιτική ζωή της Βουλγαρίας που σχετίζονταν µε ιστορικά βουλγαρικά κόµµατα που δραστηριοποιούνταν πριν το 1947: το Σοσιαλδηµοκρατικό Κόµµα, την Βουλγαρική Εθνική Ένωση Αγροτών του Nikola Petkov, το ηµοκρατικό Κόµµα και τη Ριζοσπαστική ηµοκρατική Ένωση. Τέλος, η τρίτη οµάδα περιελάµβανε οργανώσεις που είχαν δηµιουργηθεί λίγο πριν ή αµέσως µετά την πτώση του κοµµουνιστικού καθεστώτος, όπως το Κόµµα των Πρασίνων του οποίου ο αρχηγός, Philiv Dimitrov, διαδέχτηκε τον Zhelev, την Eco-glasnost και την Podreka. 276 A. Todorov, op. cit., p Ibid, p. 33. Μέχρι τον Μάιο του 1991, τα αριστερά κόµµατα αποµακρύνονται από την Ένωση αρχικά οι σοσιαλδηµοκράτες, η Ekoglasnost και αργότερα το Αγροτικό Κόµµα του Petkov και ακολουθούν ανεξάρτητη πολιτική πορεία. Την ίδια εποχή αποµακρύνονται και οι Πράσινοι, όπως και οι Φιλελεύθεροι. Την περίοδο , µετά την παραίτηση της πρώτης κυβέρνησης της Ε υπό τον Filip Dimitrov, οι σχέσεις µεταξύ Ένωσης και προέδρου Zhelev χειροτερεύουν. Μια ακόµη οµάδα Φιλελευθέρων που υποστήριζαν τον Zhelev αποµακρύνεται από την Ε, ενώ το 1994 το ίδιο συµβαίνει και µε τους ηµοκράτες. Μετά τα απογοητευτικά εκλογικά 59

60 η Ε αποκτά ενοποιηµένη µορφή και ξεκάθαρο ιδεολογικό προσανατολισµό 278. Από τη στιγµή που η Ε αποκτά πιο ξεκάθαρο προφίλ, καταρτίζει ένα συνεκτικότερο κυβερνητικό πρόγραµµα µε κεντρικό άξονα οικονοµικές µεταρρυθµίσεις που θα επέτρεπαν στη Βουλγαρία να ενσωµατωθεί στην παγκόσµια οικονοµία και να συµµετέχει σε διεθνείς εµπορικούς και οικονοµικούς οργανισµούς 279. H E θεωρεί την ιδιωτική ιδιοκτησία ως βάση της οικονοµικής δηµοκρατίας, υποστηρίζοντας την εξάλειψη του κρατικού µονοπωλίου, και τάσσεται υπέρ την άµεσης και πλήρους µετάβασης στην οικονοµία της αγοράς, χωρίς εντούτοις να λαµβάνει υπόψη το πώς θα µπορούσαν να προστατευθούν οι πιο ευπαθείς οµάδες του πληθυσµού 280. Kυρίαρχο στοιχείο καθόλη τη δεκαετία του '90 αποτελεί η πολιτική αστάθεια. Είναι χαρακτηριστικό ότι από τον Νοέµβριο του 1989 µέχρι τα τέλη του 1997 πραγµατοποιήθηκαν 4 κοινοβουλευτικές εκλογές και 8 αλλαγές κυβέρνησης µεταξύ ΣΚΒ και Ε 281. Ειδικότερα, οι πρώτες δηµοκρατικές εκλογές στη Βουλγαρία (10 και 17 Ιουνίου του 1990) οδήγησαν στην ανάδειξη σοσιαλιστή Προέδρου (Petar Mladenov), σοσιαλιστικής κυβέρνησης (υπό τον Andrei Lukanov) και µικρής σοσιαλιστικής πλειοψηφίας στην Εθνοσυνέλευση 282. Παρά την κοινοβουλευτική του πλειοψηφία, το ΣΚΒ βρίσκεται σε διαρκή πίεση εφόσον δεν διαθέτει τα 2/3 που απαιτούνται για πολλές νοµοθετικές αποφάσεις, ενώ γρήγορα χάνει τη νοµιµότητά του στα µάτια των ψηφοφόρων, τόσο λόγω της αδράνειάς του να αντιµετωπίσει την οικονοµική κρίση, όσο και λόγω του ότι οι µεταρρυθµιστικές του προτάσεις έρχονταν σε αντίθεση µε τις εκλογικές του αποτελέσµατα του εκεµβρίου του 1994, η Ε εκλέγει ως νέο αρχηγό της τον Ivan Kostov, ο οποίος αναλαµβάνει να µεταµορφώσει την Ε σε ενιαίο πολιτικό κόµµα. Πράγµατι, τον Φεβρουάριο του 1997, η Ε εγγράφεται ως ενιαίο πολιτικό κόµµα µε νέο καταστατικό χάρτη και συγκεντροποιηµένη ηγεσία. 278 Ε. Giatzidis, op. cit., pp To Ενιαίο Χριστιανοδηµοκρατικό Κέντρο αποκτά σταδιακά κεντρική θέση στην Ένωση και προσδίδει στο κόµµα χριστιανοδηµοκρατική ταυτότητα. Η αναδιάρθρωση αυτή καταφέρνει να αντιστρέψει τη µέχρι τότε εικόνα ενός αποµονωµένου και διοικητικά ανίκανου κόµµατος και συνοδεύεται από την προσάρτηση µεγάλου αριθµού, νέων κυρίως, ψηφοφόρων. 279 Ibid, p Ibid. 281 Ibid., p Ειδικότερα το ΣΚΒ λαµβάνει το 47,15% των ψήφων και 211 έδρες, η Ε 36,21% των ψήφων και 144 έδρες ενώ το Κ Ε αναδεικνύεται σε τρίτη πολιτική δύναµη, λαµβάνοντας ποσοστό 6.02% και 23 έδρες, µε τέταρτο κόµµα την Εθνική Αγροτική Ένωση Βουλγαρίας µε 14 έδρες (Bojan Gjuzeley, Electoral Attitudes and Electoral Behavior of Minority Groups in Bulgaria (January 1990-September 1992), Center for the Study of Democracy, Sofia, January 1993, accessed at p. 8). 60

61 δεσµεύσεις 283. Όταν µάλιστα ο Mladenov υποβάλλει την παραίτησή του, το Κ Ε τάσσεται υπέρ της ανάδειξης του Zheliu Zhelev στο αξίωµα του προέδρου 284, το οποίο και ο Zhelev καταλαµβάνει. Εντωµεταξύ, η πολιτική ένταση στη Βουλγαρία κορυφώνεται το Νοέµβριο του Μετά από µια σειρά µεγάλων απεργιών, η κυβέρνηση του ΣΚΒ αναγκάζεται να παραιτηθεί, ενώ η νέα µεταβατική κυβέρνηση συνασπισµού, υπό τον Dimitar Popov, περιλαµβάνει εκπροσώπους της Ε, του ΣΚΒ και της ΕΑΕΒ ενώ απολαµβάνει της υποστήριξης του Κ Ε 285. Σύµφωνα µε την πολιτική συµφωνία κατά τον σχηµατισµό της κυβέρνησης Popov, οι επόµενες κοινοβουλευτικές εκλογές είναι προγραµµατισµένες για τον Μάιο του Η ηµεροµηνία αλλάζει πολλές φορές µέχρι που ο πρόεδρος τελικά τις ορίζει για τις 13 Οκτωβρίου κόµµατα και συνασπισµοί λαµβάνουν µέρος στις εκλογές, αλλά µόνο τρία ΣΚΒ, Ε και Κ Ε καταφέρνουν να περάσουν το όριο του 4% και να µπουν στο Κοινοβούλιο 287. Τα αποτελέσµατα των κοινοβουλευτικών εκλογών αλλάζουν άρδην το πολιτικό σκηνικό καθώς, µε την υποστήριξη του Κ Ε, ο Filip Dimitrov, αρχηγός της Ε, ηγείται της πρώτης µη-κοµµουνιστικής κυβέρνησης 288. Μετά την ήττα του ΣΚΒ στις κοινοβουλευτικές εκλογές, ο τότε πρόεδρος Zhelev αναδεικνύεται το φαβορί για τις προεδρικές εκλογές. Πράγµατι, µε πρόταση της Ε και την υποστήριξη του Κ Ε, διατηρεί το αξίωµα του Προέδρου µετά τις προεδρικές εκλογές της 12 ης Ιανουαρίου Εντούτοις, η κυβέρνηση αντιµετωπίζει πολλά προβλήµατα. Τον Απρίλιο του 1992, το πρόγραµµά της για την απελευθέρωση των τιµών προκαλεί εκτεταµένες απεργίες 290, ενώ αρχίζουν και 283 Ibid, pp Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι παρόλο που Κ Ε και Ε έχουν κοινές θέσεις σε πολλά ζητήµατα, δεν υπάρχει σταθερή συνεργασία µεταξύ τους. Ένα βασικό εµπόδιο αποτέλεσε η συµπεριφορά ορισµένων ηγετών της Ε µε εθνικιστικές απόψεις, όπως ο Beron και ο Dertliev (Β. Gjuzelev, op. cit., p. 13) 285 B. Gjuzelev, op. cit., p. 15) 286 Ibid., p Ειδικότερα, η Ε λαµβάνει 34.36% και 110 έδρες, το ΣΚΒ 33.14% και 106 έδρες ενώ το Κ Ε 7.55% και 24 έδρες (Ibid, p. 24). Καθώς κανένα από τα δύο κόµµατα δεν επιτυγχάνει απόλυτη πλειοψηφία, οι 24 έδρες του Κ Ε αποδεικνύονται ιδιαίτερα σηµαντικές για την ανάδειξη κυβέρνησης. 288 Antoine Roger, Economic Development and Positioning of Ethnic Political Parties: Comparing Post-Communist Bulgaria and Romania, Southeast European Politics, Vol. III, no. 1, June 2002, p B. Gjuzelev, op. cit., pp A. Roger, op. cit. 61

62 οι προστριβές µεταξύ Ε και Κ Ε 291. Τελικά, τον εκέµβριο του 1992, το Κ Ε αποσύρει την υποστήριξή του και η κυβέρνηση της Ε καταρρέει. Εντούτοις αποφεύγονται νέες εκλογές κατόπιν συνασπισµού µεταξύ ΣΚΒ και Κ Ε υπό τον Lyuben Berov, ο οποίος αναλαµβάνει την πρωθυπουργία 292. H νέα τεχνοκρατική κυβέρνηση, µη διαθέτοντας λαϊκή εντολή, συγκεκριµένο πρόγραµµα µεταρρυθµίσεων και αδυνατώντας να επιτύχει ευρεία συναίνεση, αποτελεί ουσιαστικά έναν διοικητικό µηχανισµό που προσπαθεί να διατηρήσει όλους τους υποστηρικτές της ευχαριστηµένους 293. Υπό το βάρος εκτεταµένων διαδηλώσεων κατά των οικονοµικών της πολιτικών, η κυβέρνηση Berov υποβάλλει την παραίτησή της στις 2 Σεπτεµβρίου του Στις εκλογές που πραγµατοποιούνται στις 18 εκεµβρίου του 1994, το ΣΚΒ αποκτά απόλυτη πλειοψηφία στην Εθνοσυνέλευση µε 125 έδρες, ενώ η Ε κερδίζει µόλις 69 έδρες 295. Παρά την απόλυτη πλειοψηφία του, το ΣΚΒ δεν καταφέρνει να υλοποιήσει τις µεγάλες υποσχέσεις του αντί θα στραφεί προς την οικονοµική ανάκαµψη της χώρας, επιδίδεται στις ίδιες πρακτικές που ακολουθούσε από το 1989, συνδέοντας το όνοµά του µε εγκληµατικούς κύκλους και οικονοµικά σκάνδαλα, που αγγίζουν ακόµη και τον πρωθυπουργό Videnov 296. Μια πρώτη ένδειξη της αποδυνάµωσης του ΣΚΒ αποτελούν οι προεδρικές εκλογές του Οκτωβρίου 1996, όταν ο υποψήφιος που προτείνει η Ε, Petar Stoyanov, αναλαµβάνει την Προεδρία της Βουλγαρίας 297, ενώ υπό την πίεση καθηµερινών αντι-κυβερνητικών διαµαρτυριών, η κυβέρνηση του ΣΚΒ συµφωνεί στις αρχές Φεβρουαρίου να διεξαχθούν εκλογές τον Απρίλιο του Πρόκειται για την πρώτη µεγάλη κρίση του καθεστώτος κοµµατικών πελατειακών σχέσεων, αλλά και το τέλος της κυριαρχίας του ΣΚΒ στο πολιτικό 291 Βασικό σηµείο έντασης αποτελεί ο νόµος περί αποκατάστασης της γης που επηρεάζει ιδιαίτερα αρνητικά τα συµφέροντα της τουρκικής µειονότητας (E. Giatzidis, op. cit., p. 67) 292 E. Giatzidis, op. cit. 293 Ibid. 294 A. Roger, op. cit., p Ibid. Το ΣΚΒ είχε εντωµεταξύ προχωρήσει σε αναδιάρθρωση της ηγεσίας του, τοποθετώντας νέα σε ηλικία πρόσωπα και υιοθετώντας ένα επιχειρηµατικό προφίλ. Με τις υποσχέσεις του να βελτιώσει την οικονοµία, κατάφερε να αποσπάσει τις ψήφους των ηλικιωµένων και του αγροτικού πληθυσµού, που αντιδρούσαν στις δύσκολες συνθήκες διαβίωσης που είχε προκαλέσει η µετάβαση, νοσταλγώντας τις παλιότερες καλές µέρες (E. Giatzidis, op. cit., pp ) 296 E. Giatzidis, op. cit., p. 69. Ο Videnov κατηγορείται για ύποπτες συναλλαγές µε οικονοµικούς κύκλους. Μάλιστα, υπό το βάρος των κατηγοριών, παραιτείται, στις 21 εκεµβρίου του 1996, τόσο από την πρωθυπουργία όσο και από την αρχηγία του κόµµατος για να αντικατασταθεί από τον Nikolai Dobrev, τότε Υπουργό Εσωτερικών, ο οποίος τον διαδέχεται στην πρωθυπουργία (A. Roger, op. cit.) 297 Ibid. 62

63 σύστηµα της Βουλγαρίας µετά το Εντούτοις, πρόκειται ακόµη για κρίση ενός µόνο κόµµατος και όχι του κοµµατικού συστήµατος συνολικά 299. Οι καταστροφικές αποτυχίες των διαδοχικών κυβερνήσεων του ΣΚΒ οδήγησαν τελικά στην απόρριψή του από τους πολίτες. Ενώ η πτώση του κοµµουνιστικού καθεστώτος τον Νοέµβριο του 1989 ήταν αποτέλεσµα πραξικοπήµατος που οργανώθηκε σε ηγετικό επίπεδο, η κυβέρνηση του ΣΚΒ αναγκάστηκε να παραιτηθεί λόγω πραξικοπήµατος από τη λαϊκή βάση. Στις εκλογές της 19 ης Απριλίου 1997, η Ε, υπό τον συνασπισµό των Ενωµένων Αντιπολιτευτικών υνάµεων και την ηγεσία του Ivan Kostov, κερδίζει την απόλυτη πλειοψηφία µε 137 έδρες έναντι µόλις 58 του ΣΚΒ και σχηµατίζει κυβέρνηση που διοικεί τη χώρα για την επόµενη τετραετία 300. Οι εκλογές του 1997 σηµατοδοτούν την ανάδειξη µιας νέας πολιτικής ελίτ µε περισσότερο πραγµατιστικό και ρεαλιστικό προφίλ και κεντρικούς άξονες του προγράµµατός της γρήγορες οικονοµικές και διαρθρωτικές µεταρρυθµίσεις, ορθή λειτουργία της οικονοµίας της αγοράς, εκτεταµένες µεταρρυθµίσεις στον διοικητικό και δικαστικό µηχανισµό, ενίσχυση των δηµοκρατικών θεσµών, πάταξη του οργανωµένου εγκλήµατος και επιτάχυνση των διαδικασιών για ένταξη σε ΝΑΤΟ και ΕΕ 301. Παρά τα αναµφίβολα επιτεύγµατα κυρίως στην εξωτερική πολιτική και σηµαντικές οικονοµικές µεταρρυθµίσεις, η Ε γρήγορα αποσυνδέεται από τους πολίτες και µετατρέπεται σε έναν κλειστό κύκλο, αποµονωµένο όχι µόνο από τους πολίτες αλλά και από τους ίδιους τους υποστηρικτές της. Εάν η κοµµατική πελατειοποίηση του ΣΚΒ χαρακτηριζόταν από την αναδιανοµή του εθνικού εισοδήµατος και της κρατικής περιουσίας προς όφελος της παλιάς νοµενκλατούρας, η κοµµατική πελατειοποίηση της Ε χαρακτηρίζεται, µε τη σειρά της, από την πολιτικά ορµώµενη ιδιωτικοποίηση υπέρ των δικών της καπιταλιστών G. Karasimeonov, The Crisis of the First Post-communist Party System in Bulgaria, op. cit., pp Ibid, p A. Roger, op. cit. H επιτυχία της Ε ήταν αποτέλεσµα της επανεµφάνισης της κοινωνίας των πολιτών ως ενεργού παράγοντα υποστήριξης της αλλαγής. Η Ε έχει την ευκαιρία να αποκαταστήσει τις σχέσεις της µε τους πολίτες, να κινηθεί πέρα από την κοµµατική πελατειοποίηση και να εγκαθιδρύσει ένα νέο µοντέλο διαφανούς και υπεύθυνης διακυβέρνησης (G. Karasimeonov, op. cit.) 301 E. Giatzidis, op. cit., pp G. Karasimeonov, op. cit. 63

64 εν αποτελεί λοιπόν έκπληξη το γεγονός ότι οι εκλογές της 17 ης Ιουνίου του 2001 χαρακτηρίστηκαν από ένα µοναδικό φαινόµενο στη µετα-κοµµουνιστική Ευρώπη τη νίκη ενός κόµµατος της τελευταίας στιγµής υπό την ηγεσία του πρώην τσάρου Συµεών ΙΙ 303 και σηµατοδότησαν την αρχή του τέλους για τα δύο παλιά κόµµατα, ΣΚΒ και Ε 304. Η πλειοψηφία των ψηφοφόρων εκφράζουν τη βούλησή τους για αλλαγή του πολιτικού σκηνικού, δίνοντας ψήφο εµπιστοσύνης σε µια χαρισµατική προσωπικότητα που ενσάρκωνε το αντικοµµατικό εθνικό αίσθηµα 305. Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι η ψήφος των πολιτών δεν αφορούσε την αποκατάσταση της µοναρχίας, αλλά ήταν πάνω από όλα µια πράξη εκδίκησης 306 κατά των δύο κοµµάτων, τα οποία υποβαθµίζονται πια σε µεσαία κόµµατα µε περίπου 18% των ψήφων το έκαστο 307. Εντούτοις, γρήγορα αποδείχθηκε ότι ακόµη και ένας χαρισµατικός ηγέτης, όπως ο Συµεών, δεν µπορούσε να αντεπεξέρθει στα τεράστια προβλήµατα της χώρας και η εµπιστοσύνη στην κυβέρνησή του µειώνεται σηµαντικά από το 65% τον Ιούλιο του 2001 στο ιστορικό 9% τον Μάρτιο του , κυρίως λόγω της λήψης 303 Ο Συµεών ΙΙ διετέλεσε Τσάρος του Βασιλείου της Βουλγαρίας από το 1943 ως το 1946, όταν η οικογένειά του εξορίστηκε από το κοµµουνιστικό καθεστώς. Σχηµατισµένο δύο µόνο µήνες πριν από τις εκλογές από τον 64χρονο πρώην µονάρχη, που είχε εντωµεταξύ επιστρέψει στη Βουλγαρία, το Εθνικό Κίνηµα του Συµεών ΙΙ (ΕΚΣΙΙ) (Nacionalno dviženie Simeon Tvori NDS II) κερδίζει τις εκλογές µε ποσοστό 43.04% και σχηµατίζει κυβέρνηση σχηµατισµού µε το Κ Ε που λαµβάνει το 6.73% των ψήφων (M.A.G. Harper, The 2001 parliamentary and presidential elections in Bulgaria, Electoral Studies, Vol. 22, Issue 2, June 2003, p.343) 304 G. Karasimeonov, op. cit., p Ibid. Αντιµέτωποι µε την οικτρή κατάσταση της οικονοµίας και έχοντας βαρεθεί την κυβερνητική διαφθορά, το έγκληµα και τη φτώχεια, οι πολίτες της Βουλγαρίας αντιµετωπίζουν τον Συµεών ως σωτήρα που θα σώσει τη χώρα τους από ανίκανους και διεφθαρµένους πολιτικούς (Rossen Vassilev, Economic Performance and Regime Legitimacy in Post- Communist Bulgaria, Politics, Volume 24, Issue 2, May 2004, p. 114) 306 Η δεύτερη πράξη εκδίκησης λαµβάνει χώρα κατά τη διάρκεια των προεδρικών εκλογών στις 11 και 18 Νοεµβρίου του 2001, όταν ο Georgi Parvanov, ο οποίος θεωρούνταν αουτσάιντερ και υποστηριζόταν από τους σοσιαλιστές, κερδίζει τις εκλογές έναντι του Προέδρου Stoyanov που υποστηριζόταν από τα υπόλοιπα κόµµατα, συµπεριλαµβανοµένου του ΕΚΣ ΙΙ και της Ε. Στην πράξη, η ψήφος υπέρ του Parvanov δεν αποτελούσε ψήφο υπέρ των σοσιαλιστών αλλά ψήφο κατά του πολιτικού κατεστηµένου, καθώς ο Stoyanov θεωρούνταν τµήµα της κυβέρνησης της Ε και συµβόλιζε την πολιτική πελατειοποίηση της περιόδου (G. Karasimeonov, op. cit.) 307 Ibid. Τα χαµηλά ποσοστά της Ε στις εκλογές του 2001 δηµιούργησαν σοβαρά προβλήµατα στο εσωτερικό του κόµµατος. Ο Ivan Kostov παραιτείται και τη θέση του αναλαµβάνει η Ekaterina Mihailova. Λίγους µήνες αργότερα, κατά τη διάρκεια των προεδρικών εκλογών, ο πιο δηµοφιλής πολιτικός του κόµµατος, ο δήµαρχος Σόφιας Stefan Sofianski, ανακοινώνει την απόφασή του να εγκαταλείψει την Ε και να ιδρύσει δικό του κόµµα (M.A.G. Harper, op. cit., p. 339). H ίδρυση του νέου Χρηστιανοδηµοκρατικού Κόµµατος από τον Sofianski θέτει πλέον υπό αµφισβήτηση την κυρίαρχη θέση της Ε ως κυρίαρχου κόµµατος της δεξιάς (Ibid., p. 343) 308 R. Vassilev, Economic Performance and Regime Legitimacy in Post-Communist Bulgaria, op. cit. 64

65 σκληρών οικονοµικών µέτρων αλλά και της έλλειψης συντονισµού εντός του Υπουργικού Συµβουλίου 309. Εάν το 2001 κάποιοι δεν θα µπορούσαν να φανταστούν πιο αποσταθεροποιητικό γεγονός από την ανάληψη της διακυβέρνησης της χώρας από τον Συµεών, οι κοινοβουλευτικές εκλογές της 25 ης Ιουνίου του 2005 έρχονται να τους διαψεύσουν. Με την αποχή των ψηφοφόρων να αγγίζει το 44.3%, την ανάδειξη επτά κοµµάτων στο κοινοβούλιο και τα υψηλά ποσοστά του εθνικιστικού κόµµατος Ataka, η Βουλγαρία αντιµετωπίζει την πιο ασταθή πολιτική κατάσταση από την εγκαθίδρυση της δηµοκρατίας 310. Το ΣΚΒ αναδεικνύεται σε πρώτο κόµµα και σχηµατίζει κυβέρνηση συνασπισµού µε το ΕΚΣΙΙ και το ΕΚ, µετά από δύο µήνες διαπραγµατεύσεων. Μεγάλος νικητής τον εκλογών αναδεικνύεται το υπερ-εθνικιστικό κόµµα Ataka 311, η αποδοχή του οποίου έρχεται να αµφισβητήσει το βουλγαρικό εθνοτικό πρότυπο 312 και να προωθήσει το εθνοτικό ζήτηµα για µια ακόµη φορά στην κορυφή της πολιτικής ατζέντας 313. Για περίπου δεκαέξι χρόνια, η Βουλγαρία περηφανευόταν για την ειρηνική επίλυση του εθνοτικού της ζητήµατος. Εντούτοις, το ζήτηµα επανέρχεται για µια ακόµη φορά στο προσκήνιο, καθώς µεγάλο µέρος της 309 M. G. Harper, op. cit., p Maria Spirova, The parliamentary elections in Bulgaria, June 2005, Electoral Studies, Vol. 25, Issue 3, September 2006, p Η νέα πολιτική πραγµατικότητα χαρακτηρίζεται από την παρουσία των ακόλουθων επτά κοµµάτων: ΣΚΒ και ο συνασπισµός του (Συνασπισµός για τη Βουλγαρία, KzB) µε 34% των εδρών, το Εθνικό Κίνηµα του Συµεών ΙΙ µε 21.8%, το Κ Ε µε 14,1%, το νεο-σύστατο εθνικιστικό κόµµα Ατάκα (Ataka) που έρχεται τέταρτο µε 8.9%, η Ε µε τον συνασπισµό της (Ενωµένες ηµοκρατικές υνάµεις ODS) µε 8.4%, το DPS του Ivan Kostov που είχε αποσχιστεί από την Ε µε 7.1% και το ΒNS (Βουλγαρική Εθνική Ένωση) που περιελάµβανε το BZNS (Εθνική Αγροτική Ένωση Βουλγαρίας), το VMRO (Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση) και το SSD (Ένωση Ελευθέρων ηµοκρατών) µε ποσοστό 5.7% (p ) 311 Το Αtaka αποτελείται από µια οµάδα ατόµων µε ποικίλη πολιτική εµπειρία: κάποια από τα µέλη του είναι νέα στην πολιτική, ενώ κάποια άλλα συµµετείχαν είτε στο ΣΚΒ είτε στην Ε, από τα οποία είχαν περιθωριοποιηθεί λόγω των εθνικιστικών τους απόψεων. Το πρόγραµµα του Ataka επικεντρώθηκε σε θέµατα όπως η εθνική υπερηφάνεια, η διατήρηση του βουλγαρικού χαρακτήρα του κράτους, ο κεντρικός ρόλος της ορθοδοξίας και η ανάγκη επανεκτίµησης των αναγκών ιδιωτικοποίησης ορισµένων εθνικά σηµαντικών επιχειρήσεων, ενώ χρησιµοποιεί ιδιαίτερα προσβλητική γλώσσα κατά των εθνοτικών µειονοτήτων, κυρίως των Τούρκων (M. Spirova, op. cit., p. 618). Eίναι χαρακτηριστικά τα λόγια του Volen Siderov, αρχηγού του κόµµατος: το Ataka εκπροσωπεί την αρχή του βουλγαρικού εθνικού συµφέροντος και µόνος µας στόχος είναι να επιστρέψουµε τη Βουλγαρία στους Βούλγαρους (Quoted in Emilian Kavalski, Do Not Play with Fire : The End of the Bulgarian Ethnic Model or the Persistence of Inter-Ethnic Tensions in Bulgaria?, Journal of Muslim Minority Affairs, Vol. 27, no. 1, April 2007, p. 28) [ ] Η Βουλγαρία βρίσκεται ακόµη υπό τουρκικό ζυγό! Ο αγώνας για την απελευθέρωση θα πρέπει να συνεχιστεί! [ ] Θεωρούµε την εντολή που έδωσε η κυβέρνηση στο Κ Ε εθνική προδοσία το να αποκαλούµε µια τέτοια κυβέρνηση βουλγαρική, θα ήταν εξόφθαλµο ψέµα (Ibid., p. 29) 312 E. Kavalski, op. cit., p M. Spirova, op. cit., p

66 βουλγαρικής πλειοψηφίας φαίνεται να βρίσκει έκφραση µέσα από τα λαϊκιστικά, εθνικιστικά µηνύµατα του Ataka 314, και η µειονότητα αποτελεί για µια ακόµη φορά αποδιοποµπαίο τράγο για τα σοβαρά κοινωνικο-οικονοµικά προβλήµατα που αντιµετωπίζει ο βουλγαρικός λαός. Ολοκληρώνοντας την ανάλυση, µικρή αναφορά θα πρέπει να γίνει και στις πρώτες ευρωπαϊκές εκλογές στη Βουλγαρία τον Οκτώβριο του 2007, που σε κάποιο βαθµό είναι ενδεικτικές για το πώς διαµορφώνεται το πολιτικό σκηνικό στο εσωτερικό της χώρας στα µέσα περίπου της τετραετίας. Η ανάδειξη του GERB (Πολίτες για την Ευρωπαϊκή Ανάπτυξη της Βουλγαρίας) που εκπροσωπεί την αντιπολίτευση και η µείωση της εκλογικής δύναµης του ΣΚΒ και του ΕΚΣΙΙ, µέσω της Πλατφόρµας Ευρωπαίων Σοσιαλιστών, είναι ενδεικτική µιας αναδιάταξης της εκλογικής δύναµης των κοµµάτων. Από την πλευρά του, το Κ Ε εµφανίζεται ενισχυµένο µε ποσοστό 20,3% (σε σχέση µε το 12.8% στις εκλογές του 2005), ενώ το Ataka διατηρεί τη θέση του ως τέταρτη πολιτική δύναµη µε σηµαντική αύξηση της εκλογικής του δύναµης από 8.1% στο 14.2% Ibid, p Boyka Stefanova, The 2007 European elections in Bulgaria and Romania, Electoral Studies, Vol. 27, Issue 3, September 2008, pp

67 γ. Ο ρόλος του Κινήµατος για τα ικαιώµατα και τις Ελευθερίες Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση του Κινήµατος για τα ικαιώµατα και τις Ελευθερίες (Dvizhenie za Prava I Svobodi DPS). To Κ Ε ιδρύθηκε επίσηµα 316 στις 4 Ιανουαρίου του 1990 υπό την ηγεσία του Ahmed Dogan 317 µε στόχο να εκπροσωπήσει τα συµφέροντα των µουσουλµάνων και των άλλων µειονοτήτων στις µελλοντικές πολυ-κοµµατικές εκλογές 318. Παρόλο που το Κίνηµα διακηρύττει ότι στόχος του είναι η προστασία όλων των εθνικών µειονοτήτων 319, εντούτοις πρωταρχικός του στόχος είναι η υπεράσπιση και η προστασία των δικαιωµάτων της τουρκικής µειονότητας 320. Από την αρχή, το Κ Ε δίνει έµφαση στην προώθηση των δικαιωµάτων των µειονοτήτων µε ειρηνικά µέσα, διακηρύσσοντας τον πλήρη σεβασµό του στην εθνική ανεξαρτησία και την εδαφική ακεραιότητα της Βουλγαρίας και αποφεύγοντας οποιαδήποτε εξτρεµιστική, αποσχιστική ή φιλο-τουρκική κίνηση 321, τασσόµενο ανοικτά εναντίον του εθνικισµού και του φονταµενταλισµού. Αυτή η πραγµατιστική προσέγγιση παρακινείται αφενός από τη συνειδητοποίηση ότι οποιαδήποτε νύξη για πολιτική και πολιτιστική αυτονοµία θα προκαλούσε τη σφοδρή αντίδραση των Βούλγαρων εθνικιστών, που ήδη κατηγορούν το Κ Ε ως πέµπτο πυλώνα της Τουρκίας, και αφετέρου 316 Παρόλο που το Κ Ε ιδρύθηκε επίσηµα το 1990, δραστηριοποιούνταν παράνοµα ήδη από την περίοδο της εκστρατείας αφοµοίωσης. Η κεντρική οργάνωση που συντόνιζε την αντίσταση των Τούρκων κατά τη διάρκεια της εν λόγω περιόδου ονοµαζόταν Τουρκικό Εθνικοαπελευθερωτικό Κίνηµα και δραστηριοποιούνταν κυρίως στην περιοχή της N. οβρουτσάς και στη Βάρνα. Τον Σεπτέµβριο του 1985 αναλαµβάνει την ηγεσία του Κινήµατος ο Ahmed Dogan ο οποίος το Σεπτέβριο του 1986 ζητά ανοιχτή συζήτηση για την εκστρατεία αλλαγής ονοµάτων. Το Κοµµουνιστικό Κόµµα τον συλλαµβάνει και τον καταδικάζει σε δεκαετή φυλάκιση. Μάλιστα, η κοµµουνιστική κυβέρνηση επιχείρησε να του επιβάλλει θανατική ποινή κατηγορώντας τον για την απόπειρα δολοφονίας του εγγονού του Zhivkov. Παρόλο που η θανατική ποινή δεν επιβλήθηκε, η σοβαρότητα των κατηγοριών τον κρατά στη φυλακή µέχρι τον Μάιο του 1989 (Bozhidar Zahariev, The Treatment of Ethnic Turks by the Bulgarian Communist Party and their Status Quo, accessed at p Ο κ. Χριστογιάννης, πρέσβης ε.τ., ο οποίος διετέλεσε πρέσβης της Ελλάδας στη Βουλγαρία την περίοδο , εκφράζει την προσωπική του άποψη για τον Ahmet Dogan χαρακτηρίζοντάς τον ως προβατόσχηµο λύκο, που εµφανιζόταν ως µετριοπαθής βούλγαρος µουσουλµάνος, ο οποίος κρατούσε δήθεν αποστάσεις από την Άγκυρα, όµως στην πραγµατικότητα έπαιζε το ευρωπαϊκό παιχνίδι της. Επισηµαίνει δε τη φράση που ξέφυγε από τον Dogan: O δρόµος της Βουλγαρίας προς την Ευρώπη περνάει από την Τουρκία (Γ. Χριστογιάννης, op. cit., p. 195) 318 Α. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit., p Μ. Bakalova, op. cit., p E. Giatzidis, op. cit. 321 Rossen V. Vassilev, Bulgaria s Ethnic Problems, East European Quarterly, Vol. 36, no. 1, Spring 2002, p

68 από τον φόβο µήπως το Κ Ε αποκλειστεί από την πολιτική ζωή στο πλαίσιο του Συντάγµατος του Ακολουθώντας ρεαλιστικές και ευέλικτες πολιτικές, καταφέρνει να προασπίσει τα συµφέροντα της τουρκικής µειονότητας (νοµική προστασία σύµφωνα µε το διεθνές δίκαιο, πολιτικά δικαιώµατα και συµµετοχή σε όλα τα επίπεδα τοπικής και κυβερνητικής εκπροσώπησης, εγγυήσεις για την πολιτιστική και γλωσσική ταυτότητα της µειονότητας) και συντελεί αποφασιστικά στην αποφυγή ενδοεθνοτικών συγκρούσεων καθόλη τη διάρκεια της µεταβατικής περιόδου 322. Θα πρέπει βεβαίως να σηµειωθεί ότι, µετά το άνοιγµα µυστικών φακέλων το 1997, διαπιστώθηκε ότι ένας αριθµών ηγετικών προσωπικοτήτων του Κ Ε, συµπεριλαµβανοµένου του Dogan, ήταν πράκτορες της πρώην κοµµουνιστικής µυστικής υπηρεσίας. εν επρόκειτο λοιπόν για αυθεντικούς εθνοτικούς ηγέτες, αλλά για πολιτικούς παίκτες µε συγκεκριµένους ρόλους στο ευρύτερο πλαίσιο της πολιτικής µετάβασης της Βουλγαρίας 323. Το Κ Ε κατηγορήθηκε πολλές φορές από επίσηµους κύκλους ότι αποτελεί τουρκικό κόµµα λόγω της κατεξοχήν τουρκικής ηγεσίας του και των κατεξοχήν Τούρκων υποστηρικτών του 324, ενώ αντιµετωπίστηκε µε καχυποψία από τον βουλγαρικό πληθυσµό λόγω των υποτιθέµενων σχέσεών του µε την τουρκική κυβέρνηση, αλλά και εκθέσεων που είδαν το φως της δηµοσιότητας και αποκάλυπταν τις πιέσεις που άσκησε το Κ Ε στους Ποµάκους προκειµένου να αυτο-προσδιοριστούν ως Τούρκοι 325. Παράλληλα, η νοµιµότητα και η συµµετοχή του στην πολιτική ζωή της Βουλγαρίας αµφισβητήθηκαν σε πολλές περιπτώσεις 326, λόγω εκλογικών σκοπιµοτήτων κυρίως από την πλευρά του 322 G. Lozanova, B. Alexiev, G. Nazarska, E. Troeva-Grigorova and I. Kyurkchieva, op. cit., p. 20. Είναι χαρακτηριστική η δήλωση του πρωθυπουργού Parvanov κατά την οµιλία του στην 6 η Εθνική Συνδιάσκεψη του Κ Ε τον Απρίλιο του 2006: ο ρόλος που διαδραµάτισε το Κίνηµα για τα ικαιώµατα και τις Ελευθερίες στη διατήρηση της εθνοτικής ειρήνης και την ανάπτυξη του βουλγαρικού εθνοτικού προτύπου είναι αναµφισβήτητη όχι µόνο για εµένα αλλά για την πλειονότητα του βουλγαρικού λαού (Quoted in B. Rechel, The Bulgarian ethnic model reality or ideology?, op. cit., p.1203). Εξάλλου, τον Μάρτιο του 2004, ο Ahmed Dogan λαµβάνει την ανώτατη τιµητική διάκριση Stara Planina για τη συµβολή του στην οικοδόµηση και διατήρηση της δηµοκρατίας, της εθνοτικής ειρήνης και της ανεκτικότητας (Ibid). 323 I. N. Atanasova, op. cit., p T. Küçükcan, op. cit., p R. Vassilev, Bulgaria s Ethnic Problems, op. cit. 326 Όταν το Κίνηµα επιχείρησε να εγγραφεί ως πολιτικό κόµµα πριν τις εκλογές του 1990, Βούλγαροι εθνικιστές προσφεύγουν στο δικαστήριο αιτούµενοι την κήρυξη του Κ Ε ως παράνοµου µε βάση τον Νόµο περί Πολιτικών Κοµµάτων και το άρθρο 11(4) του Συντάγµατος. Τόσο το ικαστήριο της Σόφιας όσο και στη συνέχεια το Συνταγµατικό ικαστήριο αρνούνται την εγγραφή του ως πολιτικό κόµµα (A. Eminov, Turkish and Other Muslim Minorities in Bulgaria, op. cit., p. 168). To Κ Ε εγγράφεται τελικά ως κίνηµα και συµµετέχει στις εκλογές, εφόσον ο 68

69 ΣΚΒ 327, δεδοµένου ότι το Κ Ε, ως τρίτη πολιτική δύναµη 328, διαδραµάτιζε ρόλο εξισορροπιστή µεταξύ ΣΚΒ και Ε, επηρεάζοντας σηµαντικά τους σχηµατισµούς κυβερνήσεων. Είναι χαρακτηριστικό ότι, µετά τις εκλογές του 1991, η Ε καταφέρνει να σχηµατίσει κυβέρνηση µόνο µε τη συµµετοχή του Κ Ε ρίχνοντας το ΣΚΒ από την εξουσία 329, ενώ όταν το 1992 το Κ Ε αποσύρει την εµπιστοσύνη του από την κυβέρνηση της Ε, αυτή αναγκάζεται να παραιτηθεί 330. Στη συνέχεια ο γάµος συµφέροντος µεταξύ Κ Ε και ΣΚΒ επιτρέπει στην κυβέρνηση Berov να παραµείνει στην εξουσία για τα επόµενα δύο χρόνια 331. εκλογικός νόµος του 1990 επέτρεπε τη συµµετοχή στις εκλογές οργανώσεων και κινηµάτων που δεν αποτελούσαν πολιτικά κόµµατα (Ε. Giatzidis, op. cit.). Τον Ιανουάριο του 1991, αρκετοί εκπρόσωποι του ΣΚΒ υποβάλλουν αγωγή στο Συνταγµατικό ικαστήριο αµφισβητώντας τη νοµιµότητα του Κ Ε βάση του άρθρου 11(4) του Συντάγµατος. Στις 22 Απριλίου του 1992, το ικαστήριο, µε οριακή πλειοψηφία, απορρίπτει το αίτηµα και επιτρέπει τη λειτουργία και πολιτική συµµετοχή του Κ Ε (A. Eminov, op. cit., pp ), µετά από πιέσεις τόσο Ευρωπαίων πρέσβεων προς τις βουλγαρικές αρχές (B. Rechel, State Control of Minorities in Bulgaria, op. cit, p. 359) αλλά και πιέσεις εκ µέρους της Τουρκίας προς την ίδια κατεύθυνση (M. Bakalova, op. cit., p. 240). Στις 19 εκεµβρίου του 1996, τέλος, το Συνταγµατικό ικαστήριο απορρίπτει το αίτηµα 94 βουλευτών, κυρίως από το ΣΚΒ, που ζητούν να κηρυχθεί το Κ Ε αντισυνταγµατικό, τονίζοντας ότι το ζήτηµα επιλύθηκε οριστικά το 1992 (B. Rechel, op. cit, p. 360) 327 Έχοντας αποτύχει να απαγορεύσει τη λειτουργία του Κ Ε µε νοµικά µέσα, το ΣΚΒ καταφεύγει σε µια νέα τακτική το 1994: προωθεί τον σχηµατισµό δύο ξεχωριστών κοµµάτων που εκπροσωπούσαν τους Τούρκους και τους άλλους µουσουλµάνους, σε µια προσπάθεια να αποδυναµώσει το Κ Ε πολιτικά και να το διώξει από το κοινοβούλιο. Το ένα κόµµα ηµοκρατικό Κόµµα ικαιοσύνης (Demokraticheska Partiya na Spravedlivost) έχοντας τα ίδια αρχικά µε το Κ Ε, σχηµατίζεται από τον πρώην ανώτατο µουφτή, Nedim Gendzhev, ενώ το δεύτερο Κόµµα ηµοκρατικών Αλλαγών (Partiya na Demokraticheski Izmeneniya) ιδρύεται από τον Mehmet Hoca, πρώην βουλευτή του Κ Ε. Τα δύο κόµµατα δεν ξεπερνούν το 4% που ορίζει ο εκλογικός νόµος για την είσοδό τους στο κοινοβούλιο, αλλά αποσπούν πολλές από τις ψήφους του Κ Ε. Μάλιστα, η κυβέρνηση του ΣΚΒ ανταµείβει τον Gedzhev για τις προσπάθειές του επαναφέροντάς τον στη θέση του ανώτατου µουφτή (Ali Eminov, The Turks in Bulgaria: Post-1989 Developments, Nationalities Papers, Vol. 27, no. 1, 1999, p. 38) 328 Ήδη από τις πρώτες δηµοκρατικές εκλογές στη Βουλγαρία, τον Ιούνιο του 1990, το Κ Ε καταλαµβάνει 6,02% και 23 έδρες και αναδεικνύεται σε τρίτη πολιτική δύναµη. To µεγάλο ποσοστό του Κ Ε δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη. Ο φόβος των µουσουλµάνων για πιθανή επανάληψη της εκστρατείας αφοµοίωσης οδήγησε σε υψηλή συσπείρωσή τους γύρω από το Κ Ε. Η υποκίνηση εθνικιστικών συναισθηµάτων από τους σοσιαλιστές και η εµφάνιση µικρότερων εθνικιστικών κοµµάτων οδήγησε σε περαιτέρω συσπείρωση. Το Κ Ε κατάφερε να λάβει 6% των ψήφων χωρίς οποιοδήποτε ξεκάθαρο ιδεολογικό ή οικονοµικό πρόγραµµα, βασισµένο εξολοκλήρου στα εθνοτικά και θρησκευτικά αισθήµατα του µειονοτικού πληθυσµού (B. Gjuzelev, op. cit., p. 11) 329 A. Eminov, op. cit, p Είναι η περίοδος που το ΣΚΒ, στην αντιπολίτευση πια, προσφεύγει στο δικαστήριο της Σόφιας ζητώντας να κηρυχθεί αντισυνταγµατική η λειτουργία του Κ Ε, το οποίο κατηγορεί ότι παραβιάζει το άρθρο 11(4) του Συντάγµατος. Από την πλευρά της, η Ε, ως ανταπόδοση της πολιτικής υποστήριξης του Κ Ε, εισάγει 4 ώρες τουρκικής γλώσσας την εβδοµάδα στα βουλγαρικά σχολεία (B. Gjuzelev, op. cit., p. 30) 330 P. Nitzova, op. cit., p R. Vassilev, op. cit., p Το Κ Ε εκπροσωπείται στη νέα κυβέρνηση από τον Evgeni Matinchev, ο οποίος αναλαµβάνει το αξίωµα του πρώτου Αντιπροέδρου της Κυβέρνησης. Ο Matinchev είναι σε θέση να υλοποιήσει νέους νόµους και πράξεις. Εντούτοις ο εξωστρεφής προσανατολισµός του τον αποτρέπει από το να εκµεταλλευτεί τη θέση του και να µετατρέψει της 69

70 Θα πρέπει βεβαίως να σηµειωθεί ότι, από τις εκλογές του και µετά η πολιτική σηµασία του Κ Ε αρχίζει να µειώνεται 333, ενώ δεν αποφεύγονται και εντάσεις στο εσωτερικό του. Η αποδυνάµωσή του αυτή οφείλεται σε µια σειρά από αιτίες. Πρώτον, παραµέλησε τα άµεσα οικονοµικά συµφέροντα των ψηφοφόρων του, κυρίως των Τούρκων εκείνων που ζούσαν στις οικονοµικά υποβαθµισµένες περιοχές 334. εύτερον, λόγω της συνεχιζόµενης οικονοµικής µετανάστευσης προς την Τουρκία, αποδυναµώθηκε η εκλογική του δύναµη που στηριζόταν καθαρά στον τουρκικό µειονοτικό πληθυσµό 335. Τρίτον, οι διαπροσωπικές συγκρούσεις εντός της ηγεσίας του κόµµατος αποδυνάµωσαν την εµπιστοσύνη των µελών και των ψηφοφόρων τους 336, σε µια περίοδο µάλιστα που η σηµασία των εθνοτικών ταυτοτήτων στην πολιτική ζωή έχει αµβλυνθεί σηµαντικά 337. Εντούτοις, οι κοινοβουλευτικές και προεδρικές εκλογές του 2001 αυξάνουν για µια ακόµη φορά τη διαπραγµατευτική ισχύ του Κ Ε. Η υποστήριξη του Κ Ε είναι ζωτικής σηµασίας για την επιβίωση της κυβέρνησης του Συµεών. Ταυτόχρονα, η απόφαση του Dogan να υποστηρίξει τον Parvanov στον δεύτερο γύρο των προεδρικών εκλογών αναζωογονεί τον διάλογο µεταξύ Κ Ε και ΣΚΒ 338. Στις κοινοβουλευτικές εκλογές της 25 ης Ιουνίου του 2005, το Κ Ε, µαζί µε το ΕΚΣΙΙ, συµµετέχει για µια ακόµη φορά στην κυβέρνηση συνασπισµού του ΣΚΒ και µάλιστα εµφανίζεται ιδιαίτερα ενισχυµένο (ποσοστό 14,1%), κυρίως λόγω της υψηλής προσέλευσης Τούρκων ψηφοφόρων στις εκλογές 339. Τέλος, και στις πρώτες ευρωεκλογές στη Βουλγαρία, το Κ Ε εµφανίζεται ενισχυµένο µε φιλελεύθερες αρχές σε οικονοµικά προγράµµατα που θα µπορούσαν να βελτιώσουν την οικονοµική κατάσταση των µειονοτήτων (A. Roger, op. cit., pp ) 332 Tο Κ Ε αλλάζει για µια ακόµη φορά στρατόπεδο και αποφασίζει να σχηµατίσει συνασπισµό µε την Ε, µε το όνοµα Ενωµένες Αντιπολιτευτικές υνάµεις (UtdDF) 333 Ε. Giatzidis, op. cit., p. 59. Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ στις εκλογές του 1990 καταλαµβάνει 23 έδρες και 24 στις εκλογές του 1991, στις εκλογές του 1994 λαµβάνει µόλις 14 έδρες και γίνεται το 4 ο µεγαλύτερο κόµµα. 334 P. Nitzova, op. cit., p E. Giatzidis, op. cit. 336 P. Nitzova, op. cit. 337 E. Giatzidis, op. cit. 338 (M.A.G. Harper, op. cit.) Στο πλαίσιο µάλιστα της νέας κυβέρνησης, το Κ Ε δικαιούται 5 θέσεις υφυπουργών: περιφερειακής ανάπτυξης, οικονοµίας, άµυνας, οικονοµικών και περιβάλλοντος (Α. Roger, op. cit., p. 31). 339 Στην κυβέρνηση συνασπισµού, το ΣΚΒ διατηρεί 8 υπουργικές θέσεις, το ΕΚΣΙΙ 5 ενώ το Κ Ε 3 (M. Spirova, op. cit, p. 620) 70

71 ποσοστό 20,3%, παρά τους περιορισµούς που εισάγει ο νόµος περί ευρωεκλογών στη Βουλγαρία 340. Η σταδιακή αποδοχή του Κ Ε, αρχικά ως πολιτικού παίκτη και στη συνέχεια ως κόµµατος που συµµετέχει σε κυβερνητικούς µηχανισµούς, θεωρήθηκε ως απόδειξη ότι η εθνοτική σύγκρουση είχε σε µεγάλο βαθµό επιλυθεί. Παράλληλα, η µετριοπαθής και πραγµατιστική στάση που επέδειξε το Κ Ε διευκόλυνε την είσοδό του στην πολιτική σκηνή, του επέτρεψε να διαδραµατίσει κυρίαρχο ρόλο στη διαµόρφωση της πολιτικής πραγµατικότητας, ενώ συντέλεσε αποφασιστικά στην αποφυγή ενδο-εθνοτικών συγκρούσεων κυρίως κατά τη διάρκεια της µετάβασης. Εντούτοις, η µεγάλη απήχηση του υπερ-εθνικιστικού κόµµατος Ataka στις κοινοβουλευτικές εκλογές του 2005 και η ενίσχυση της εκλογικής του δύναµης στις ευρωεκλογές του 2007 δηµιουργούν προβληµατισµούς για το κατά πόσο µπορεί να επέλθουν τριγµοί στην πάντα ευαίσθητη εθνοτική ισορροπία και στο εύθραυστο κατά πολλούς βουλγαρικό εθνοτικό πρότυπο. 340 Ο σχετικός νόµος για τις ευρωεκλογές στη Βουλγαρία εισάγει απαίτηση µόνιµης κατοικίας, σύµφωνα µε την οποία µόνο Βούλγαροι πολίτες που κατοικούν σε κράτη µέλη της ΕΕ και Ευρωπαίοι πολίτες που κατοικούν στη Βουλγαρία για περίοδο 3 έως 6 µηνών πριν τις εκλογές έχουν το δικαίωµα ψήφου. Η απαίτηση αυτή είχε ως αποτέλεσµα την άρνηση ψήφου σε εγγεγραµµένους ψηφοφόρους Βούλγαρους πολίτες που κατοικούσαν εκτός ΕΕ εκ των οποίων κατοικούσαν στην Τουρκία. Ο περιορισµός αυτός θα µπορούσε δυνητικά να επηρεάσει την εκλογική δύναµη του Κ Ε, καθώς ο τουρκικός πληθυσµός αποτελεί τον βασικό πυρήνα των ψηφοφόρων του (B. Stefanova, οp. cit. p. 570). 71

72 δ. Πολιτική εκπροσώπηση Ποµάκων και Ρόµα Στο σηµείο αυτό θα πρέπει να γίνει ιδιαίτερη µνεία στην πολιτική εκπροσώπηση των δύο άλλων µειονοτικών πληθυσµών: Ποµάκων και Ρόµα. Όσον αφορά τους Ποµάκους, βασικό χαρακτηριστικό της µεταβατικής περιόδου ήταν η έλλειψη πολιτικής κινητοποίησης της ποµακικής κοινότητας 341. εν υπάρχει πολιτικό κόµµα που να εκπροσωπεί τους Ποµάκους. Τµήµα του ποµακικού πληθυσµού, ιδιαίτερα στην περιοχή των βουνών της υτικής Ροδόπης, ψηφίζει το Κ Ε, ενώ στην Ανατολική Ροδόπη, η µεγάλη πλειοψηφία αρχικά τάχθηκε υπέρ του ΣΚΒ και αργότερα υπέρ της Ε 342. Η µόνη προσπάθεια για τη δηµιουργία ποµακικού κόµµατος ήταν το ηµοκρατικό Εργατικό Κόµµα του Kamen Burov που εγγράφηκε το 1993 χωρίς να γίνεται οποιαδήποτε ρητή αναφορά στους Ποµάκους το οποίο όµως απέτυχε να κερδίσει ουσιαστική εκλογική υποστήριξη 344. εδοµένων των διαδοχικών προσπαθειών αφοµοίωσης των Ποµάκων κατά το παρελθόν, η ποµακική κοινότητα δεν έχει αναπτύξει ξεχωριστή εθνοτική ταυτότητα, αντιµετωπίζει µε καχυποψία την πολιτική και ενδιαφέρεται κυρίως να ζει ειρηνικά, χωρίς οποιαδήποτε κρατική παρέµβαση 345. Όσον αφορά τους Ρόµα, παρά τον µεγάλο αριθµητικά πληθυσµό τους, παραµένουν πολιτικά αδύναµοι 346. Αυτό οφείλεται στον κοινωνικο-οικονοµικό αποκλεισµό τους, την περιορισµένη πρόσβαση στην εκπαίδευση, την ύπαρξη διαφορετικών υπο-οµάδων Ρόµα, αλλά και στην αρχική άρνηση των βουλγαρικών αρχών να επιτρέψουν την πολιτική εκπροσώπησή τους βάσει του άρθρου 11(4) του Συντάγµατος 347, σε συνδυασµό µε τους περιορισµένους 341 G. Lozanova, B. Alexiev, G. Nazarska, E. Troeva-Grigorova and I. Kyurkchieva, op. cit., p B. Rechel, op. cit., p Ο Burov προσπάθησε να ενώσει την κοινότητα γύρω από το όνοµα Ποµάκοι και αφού συµµετείχε σε ένα σεµινάριο στις ΗΠΑ, επέστρεψε µε την ιδέα µιας ποµακικής µειονότητας, αλλά δεν κατάφερε να συγκεντρώσει υποστηρικτές. Είναι χαρακτηριστικά τα λόγια του Πρωθυπουργού Ivan Kostov σχετικά µε τους Ποµάκους: εν υπάρχει οποιοδήποτε ποµακικό έθνος και οποιοδήποτε τέτοιο επιχείρηµα στο πεδίο της πολιτικής θα αντιµετωπίζεται µε ψυχρή ηρεµία (G. Lozanova, B. Alexiev, G. Nazarska, E. Troeva-Grigorova and I. Kyurkchieva, op. cit.). 344 Ibid. 345 B. Rechel, op. cit. 346 Οι Ρόµα υπο-εκπροσωπούνται σε όλα τα επίπεδα διακυβέρνησης. Σε όλα τα κοινοβούλια από το 1990 υπήρχε ένας µόνο εκπρόσωπος των Ρόµα, µε εξαίρεση την περίοδο όπου υπήρχαν δύο (B. Rechel, op. cit.) 347 Βεβαίως ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι παρόλο που το Συνταγµατικό ικαστήριο επέτρεψε την συµµετοχή του Κ Ε στις εκλογικές διαδικασίες, την ίδια περίοδο απέρριψε την αίτηση εγγραφής που υπέβαλε η ηµοκρατική Ένωση των Ρόµα. εν υπάρχει αµφιβολία ότι η 72

73 οικονοµικούς και οργανωτικούς τους πόρους 348. H πολιτική συµµετοχή των Ρόµα βελτιώνεται σε κάποιο βαθµό στα τέλη της δεκαετίας του 90. Τα βουλγαρικά δικαστήρια, αγνοώντας τον αµφιλεγόµενο συνταγµατικό περιορισµό, επιτρέπουν την εγγραφή τους και πολυάριθµες οργανώσεις των Ρόµα συµµετέχουν για πρώτη φορά στις τοπικές εκλογές του , ενώ στις εκλογές του 2001 σχηµατίζουν εκλογικούς συνασπισµούς µε τα µεγαλύτερα κόµµατα 350. Ένα από τα µεγαλύτερα επιτεύγµατα των οργανώσεων των Ρόµα στη µετα-κοµµουνιστική Βουλγαρία αποτελεί η υιοθέτηση, το 1999, του Προγράµµατος Πλαίσιο για την Ισότιµη Ενσωµάτωση των Ρόµα στην Βουλγαρική Κοινωνία (Framework Programme for Equal Integration of Roma into Bulgarian Society) 351. Εντούτοις, η έλλειψη πολιτικού βάρους δεν τους επέτρεψε να διασφαλίσουν την υλοποίησή του. απόφαση αυτή ήταν εν µέρει πολιτική, παρά το γεγονός ότι το βασικό επιχείρηµα του δικαστηρίου ήταν ότι η ΕΡ αποτελούσε καθαρά εθνοτικό κόµµα σε αντίθεση µε το Κ Ε, του οποίου το πρόγραµµα αφορούσε κατά κύριο λόγο τα ανθρώπινα δικαιώµατα. Η απόφαση είναι ενδεικτική του χαµηλού βαθµού πολιτικοποίησης της εθνότητας των Ρόµα την περίοδο εκείνη: δεν αποτελούσε πρόβληµα, και σίγουρα δεν θεωρούνταν απειλή. Εξάλλου, οι Ρόµα δεν είχαν την υποστήριξη ενός συγγενικού κράτους (kin-state), όπως η Τουρκία, που άσκησε πιέσεις για την αποδοχή του Κ Ε (N. Nacheva, op. cit., p.381). 348 B. Rechel, op. cit., p R. Vassilev, The Roma of Bulgaria: A Pariah Minority, op. cit., p. 44. Σε αυτές τις οργανώσεις συµπεριλαµβάνεται και το κόµµα Ελεύθερη Βουλγαρία που είχε εγγραφεί ήδη από το 1997 επιλέγοντας ένα ουδέτερο όνοµα του Tzar Kiro, τον αυτο-αποκαλούµενο µονάρχη όλων των Ρόµα της Βουλγαρίας. 350 Ν. Nacheva, op. cit. Μετά από αναθεώρηση του εκλογικού νόµου, ο αριθµός των κοµµάτων των Ρόµα µειώθηκε, πριν τις εκλογές του 2005, σε ένα, τους Ευρωρόµα, που έλαβαν το 1.25% των ψήφων (B. Rechel, op. cit.) 351 B. Rechel, op. cit., p

74 ε. Βουλγαροτουρκικές σχέσεις Η αποκατάσταση των δικαιωµάτων της µειονότητας µετά την πτώση του κοµµουνιστικού καθεστώτος οδηγεί σε σηµαντική βελτίωση των σχέσεων µεταξύ Βουλγαρίας και Τουρκίας. Εντούτοις, ο φόβος και η αβεβαιότητα που έχουν συσσωρευτεί κατά τη διάρκεια του κοµµουνιστικού καθεστώτος, εξακολουθούν να αποτελούν εµπόδιο στην οικοδόµηση σχέσεων αµοιβαίας εµπιστοσύνης µεταξύ των δύο χωρών, τουλάχιστον το πρώτο διάστηµα. Η νέα σοσιαλιστική (πρώην κοµµουνιστική) κυβέρνηση 352 αρχίζει το 1990 να εκφράζει την ανησυχία της για τη στρατιωτική δύναµη της Τουρκίας, ιδιαίτερα µετά τη διάλυση του Συµφώνου της Βαρσοβίας 353, και εµφανίζεται διστακτική, αν όχι απρόθυµη, να συνεργαστεί µε τη γείτονα χώρα 354. Τα πρώτα µέτρα οικοδόµησης εµπιστοσύνης µεταξύ των δύο χωρών λαµβάνονται κατά τη διάρκεια της θητείας της πρώτης µη κοµµουνιστικής κυβέρνησης του Filip Dimitrov την περίοδο Τον εκέµβριο του 1991, Άγκυρα και Σόφια υπογράφουν το Σύµφωνο της Σόφιας, µε το οποίο οι δύο χώρες συµφωνούν να ενηµερώνουν εκ των προτέρων για στρατιωτικές ασκήσεις που πραγµατοποιούνται εντός 60 χλµ από το κοινό τους σύνορο, να ανταλλάσσουν στρατιωτικούς παρατηρητές κτλ, ενώ, τον 1992, το Σύµφωνο της Ανδριανούπολης επεκτείνει τη συνεργασία σε θέµατα κοινής στρατιωτικής 352 Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι τα δύο βασικά πολιτικά κόµµατα στη Βουλγαρία εκείνη την περίοδο ΣΚΒ και Ε είχαν διαφορετικές προσεγγίσεις όσον αφορά τη στάση τους απέναντι στην Τουρκία. Το ΣΚΒ έδινε µεγαλύτερη έµφαση στην ανάπτυξη σχέσεων µε την Ελλάδα, ενώ κατηγορούσε την Τουρκία ότι χρησιµοποιεί την τουρκική µειονότητα ως τον πέµπτο πυλώνα της. Για το ΣΚΒ, η Βουλγαρία καλούνταν να παίξει το ρόλο τείχους αναχαίτισης του ισλαµικού φονταµενταλισµού, ενώ στόχος της πολιτικής του κόµµατος ήταν η παρεµπόδιση της ανάπτυξης προνοµιούχων σχέσεων µε την Τουρκία. Αντίθετα, για την Ε, η οικοδόµηση µιας σταθερά θετικής σχέσης µε την Τουρκία στην πολιτική, στρατιωτική, οικονοµική και ανθρωπιστική σφαίρα, καθώς και στον τοµέα της περιφερειακής ανάπτυξης, θα µπορούσε να αποτελέσει στέρεα βάση για την επίλυση του εθνοτικού ζητήµατος προς το συµφέρον της Βουλγαρίας. Είναι χαρακτηριστικό λοιπόν ότι η µεγαλύτερη πρόοδος στις σχέσεις µεταξύ των δύο χωρών καθώς και η υπογραφή σηµαντικών διµερών συµφωνιών πραγµατοποιήθηκε τις περιόδους που η Ε βρισκόταν στην εξουσία (I. N. Atanasova, op. cit., p. 405) 353 H διάλυση του Συµφώνου της Βαρσοβίας αφήνει τη Βουλγαρία µόνη της να αντιµετωπίσει Ελλάδα και Τουρκία, δύο χώρες που σε περίπτωση πολέµου, κατά τη διάρκεια της ψυχροπολεµικής περιόδου, θα καλούνταν να αντιµετωπίσει στρατιωτικά. Χωρίς εξωτερικές εγγυήσεις ασφαλείας, η Σόφια ήταν ιδιαίτερα ανήσυχη για τη στρατιωτική υπεροχή της Ελλάδας και της Τουρκίας, ιδιαίτερα µάλιστα εξαιτίας του γεγονότος ότι µεγάλος αριθµός οπλικών συστηµάτων από τα µέλη του ΝΑΤΟ της. Ευρώπης έρεε σε Ελλάδα και Τουρκία (Blagovest Tashev, In Search of Security: Bulgaria s Security Policy in Transition, Papeles del Este: Transiciones Poscomunistas, UCM, accessed at p Ö. Ε. Lütem, op. cit., p

75 εκπαίδευσης και επαφών 355. Παράλληλα, στις 6 Μαΐου του 1992, οι δύο χώρες υπογράφουν Συνθήκη Φιλίας, Σχέσεων Καλής Γειτονίας, Συνεργασίας και Ασφάλειας, µε την οποία επαναβεβαιώνουν της αρχές της εδαφικής ακεραιότητας, της κυριαρχίας, της µη παρέµβασης στις εσωτερικές υποθέσεις του άλλου κράτους, της µη επιθετικότητας, της ισότητας και του αµοιβαίου συµφέροντος 356. Την ίδια χρονιά µάλιστα, η τουρκική κυβέρνηση εκφράζει για πρώτη φορά την υποστήριξή της για την είσοδο της Βουλγαρίας στο ΝΑΤΟ 357. Τέλος, στον οικονοµικό τοµέα, η Βουλγαρία (µαζί µε την Ελλάδα, την Αλβανία, τη Ρουµανία, τη Ρωσία και πέντε πρώην Σοβιετικές ηµοκρατίες) συµµετέχουν, τον Ιούνιο του 1992, στον τουρκικής έµπνευσης οργανισµό για την Οικονοµική Συνεργασία στη Μαύρη Θάλασσα (Black Sea Economic Cooperation), που είχε ως στόχο την προώθηση των εµπορικών και επιχειρηµατικών δεσµών 358. Μια σειρά επίσηµων επισκέψεων ακολούθησαν τη σύναψη των ανωτέρω συνθηκών. Ο Πρόεδρος της Τουρκικής ηµοκρατίας, Turgut Ozal, επισκέπτεται τη Βουλγαρία το 1993, ο Βούλγαρος Πρόεδρος Zhelev επισκέπτεται την Τουρκία το 1994 και ο Πρόεδρος Demirel ανταποδίδει την επίσκεψη την επόµενη χρονιά 359. Οι εν λόγω επισκέψεις συνοδεύτηκαν από την υπογραφή πολλών διµερών συµφωνιών, γεγονός που συντέλεσε περαιτέρω στην 355 B. Tashev, op. cit. Τα εν λόγω σύµφωνα συµπληρώνονται από τη συµφωνία συνεργασίας στον τοµέα της στρατιωτικής τεχνολογίας τον Μάρτιο του 1993 ενώ το έγγραφο-οµπρέλα που παρέχει το γενικό πλαίσιο η συµφωνία για συνεργασία στη στρατιωτική σφαίρα υπεγράφη στις 7 Ιουλίου του 1997, και πάλι από την κυβέρνηση της Ε (I. N. Atanasova, op. cit, p. 407) 356 I. N. Atanasova, op. cit., p Επιπλέον, οι δύο χώρες συµφώνησαν να µην επιτρέπουν τη χρησιµοποίηση των εδαφών τους για επίθεση εναντίον της άλλης χώρας, καθώς και την αποτροπή οργανώσεων ή οµάδων µε ανατρεπτική ή αποσχιστική δράση στην άλλη χώρα. Ουσιαστικά, η Συνθήκη δηµιούργησε το πολιτικό πλαίσιο εντός του οποίου θα επιλύονταν τα υπόλοιπα εκκρεµή ζητήµατα µεταξύ των δύο χωρών. 357 M. B. Bishku, op. cit., p. 92. Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι Τούρκοι αξιωµατούχοι επαναλαµβάνουν τα επόµενα χρόνια την υποστήριξη της Τουρκίας για την είσοδο της Βουλγαρίας στο ΝΑΤΟ. Ο Τούρκος Πρόεδρος Demirel απέστειλε επιστολές ζητώντας από τις ΗΠΑ, τη Μεγάλη Βρετανία και τη Γερµανία να υιοθετήσουν µέτρα που θα επιτρέψουν την είσοδο Βουλγαρίας και Ρουµανίας στη Συµµαχία. Σε συνέντευξη τύπου κατά την επίσκεψή του στη Βουλγαρία τον Μάρτιο του 1999, ο Demirel δηλώνει Ένα ΝΑΤΟ χωρίς τη Βουλγαρία είναι αδιανόητο (I. N. Atanasova, op. cit., p. 407). Επίσης, σε επίσκεψη που πραγµατοποίησε ο Τούρκος ΥΠΕΞ Ismail Cem στη Σόφια µετά τις τροµοκρατικές επιθέσεις της 11 ης Σεπτεµβρίου, αποκάλεσε επείγουσα την είσοδο της Βουλγαρίας στο ΝΑΤΟ (M. B. Bishku, op. cit., p. 93) 358 Ibid. Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι η Βουλγαρία ανησυχούσε για την τουρκική ηγεµονία στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας και για το λόγο αυτό, αντιµετώπισε αρχικά αρκετά επιφυλακτικά την τουρκική πρωτοβουλία. Εντούτοις, στη συνέχεια, οι δύο χώρες διαδραµάτισαν ουσιαστικό ρόλο στην πρακτική υλοποίηση της ιδέας (I. N. Atanasova, op. cit., p. 407). Το 1998 µάλιστα, η ενδεκαµελής αυτή οµάδα ίδρυσε την Εµπορική και Αναπτυξιακή Τράπεζα της Μαύρης Θάλασσας (Black Sea Trade and Development Bank), µε έδρα τη Θεσσαλονίκη, στην οποία Τουρκία και Βουλγαρία κατέχουν το 16.5 και 13.5% αντίστοιχα (Μ. Β. Bishku, op. cit., pp ). 359 L. Petkova, op. cit., p

76 οικοδόµηση σχέσεων αµοιβαίας εµπιστοσύνης και προώθησε τη συνεργασία των δύο χωρών 360. Η άνοδος στην εξουσία του ΣΚΒ στις αρχές του 1995 οδήγησε σε στασιµότητα τις σχέσεις των δύο χωρών για την επόµενη διετία. H επίσκεψη του νεοεκλεγέντος προέδρου Stoyanov τον Ιούλιο του 1997 και η συγνώµη που ζήτησε, ενώπιον της τουρκικής Εθνοσυνέλευσης, για την αντιµετώπιση της τουρκικής µειονότητας κατά τη διάρκεια της κοµµουνιστικής περιόδου, αποτέλεσε σηµείο αναφοράς για τις σχέσεις των δύο χωρών 361. Τον εκέµβριο της ίδιας χρονιάς, η επίσκεψη του Τούρκου Πρωθυπουργού Yilmaz στη Βουλγαρία η πρώτη επίσηµη επίσκεψη Πρωθυπουργού µετά από 18 χρόνια ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στις διµερείς σχέσεις, συµπεριλαµβανοµένης της παροχής εκπαιδευτικού υλικού από την Τουρκία για την µειονότητα στην Βουλγαρία 362. Ιδιαίτερα σηµαντική θεωρείται και η επίσκεψη του Βούλγαρου πρωθυπουργού Kostov στην Τουρκία τον Νοέµβριο του Κατά τη διάρκεια της επίσκεψης, οι δύο χώρες υπέγραψαν συµφωνία για τις πληρωµές κοινωνικής πρόνοιας στους Βούλγαρους πολίτες που κατοικούσαν µόνιµα στην Τουρκία, µια συµφωνία που αφορούσε περίπου Τούρκους της Βουλγαρίας που µετανάστευσαν στην Τουρκία µετά τον Μάιο του Παράλληλα, η συµφωνία αποτέλεσε τη νοµική βάση για την εξαγωγή ηλεκτρισµού από τη Βουλγαρία στην Τουρκία για 10 χρόνια, ενώ προέβλεπε την κατασκευή του οδικού άξονα Maritza µεταξύ Plovdiv και βουλγαροτουρκικών 360 Ö. Ε. Lütem, op. cit. 361 Ibid. Στις 3 Οκτωβρίου του 1997 εγκαινιάζεται τριµερής συνεργασία µεταξύ Βουλγαρίας, Τουρκίας και Ρουµανίας µε τη συνάντηση των Προέδρων των τριών χωρών στη Βάρνα. Στη δεύτερη σύνοδο κορυφής, που πραγµατοποιήθηκε στην Αττάλεια στις Απριλίου 1998, οι τρεις Πρόεδροι υπέγραψαν Συµφωνία Συνεργασίας για την Καταπολέµηση του Οργανωµένου Εγκλήµατος, την Παράνοµη ιακίνηση Ναρκωτικών και Όπλών και την Τροµοκρατία, καθώς και δήλωση για την πρόθεσή τους να καθιερώσουν τριµερή ζώνη ελεύθερου εµπορίου. Στις 11 Ιουλίου του 1998, πραγµατοποιείται συνάντηση των Πρωθυπουργών των τριών χωρών όπου ανταλλάχθηκαν απόψεις όσον αφορά την περιφερειακή συνεργασία (S. Hinkova, op. cit., p. 22). Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι οι τριµερείς αυτές συναντήσεις αποσκοπούν ουσιαστικά στο να διευκολύνουν την κατανόηση µεταξύ των χωρών χωρίς να έχουν όµως τη φιλοδοξία να αποτελέσουν πυρήνες επιµέρους περιφερειακών συνεργασιών ούτε να επιλύσουν συνολικά τα προβλήµατα της περιοχής. Ο στόχος τους είναι πιο περιορισµένος και αποσκοπούν στο να δηµιουργήσουν µηχανισµούς διαβούλευσης για να δοθούν λύσεις σε επιµέρους και συγκεκριµένα προβλήµατα (Χαράλαµπος Τσαρδανίδης, Οι περιφερειακές συνεργασίες στην Νοτιοανατολική Ευρώπη στο Τα Βαλκάνια µετά τον Πόλεµο του Κοσσυφοπεδίου, Θάνος Π. Ντόκος και Φίλιππος Τ. Πιέρρος (επιµέλεια), Ελληνικό Ίδρυµα Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής, Ι. Σιδέρης, 2000, σελ. 294) 362 Janice Broun, Rehabilitation and Recovery: Bulgaria s Muslim Communities, Religion, State & Society, Vol. 35, no. 2, June 2007, p I. N. Atanasova, op. cit., p

77 συνόρων, καθώς και την κατασκευή τριών µονάδων ηλεκτρισµού ( Gorna Arda ) στην νότια Βουλγαρία, όπου ζει η πλειονότητα της τουρκικής µειονότητας 364. Είναι ενδιαφέρον να σηµειώσει κανείς το γεγονός ότι τα βασικά ζητήµατα στις τουρκο-βουλγαρικές σχέσεις στις αρχές της µετα-ψυχροπολεµικής περιόδου διαφέρουν σηµαντικά από τα ζητήµατα που απασχολούν τις δύο χώρες σχεδόν δύο δεκαετίες µετά. Ενώ, αρχικά, το βασικό εµπόδιο στην ανάπτυξη διµερών σχέσεων ήταν η αµοιβαία δυσπιστία και ο φόβος από πλευράς Βουλγαρίας σχετικά µε τη στρατιωτική δύναµη της Τουρκίας και την πιθανή παρέµβασή της στα εσωτερικά της χώρας, σήµερα η κατάσταση φαίνεται να έχει αντιστραφεί 365, µε τις δύο χώρες να συνεργάζονται στενά τόσο σε οικονοµικό, αναπτυξιακό 366 και επιχειρηµατικό επίπεδο, όσο και σε επίπεδο διασυνοριακών ελέγχων, συνεργασίας για την τουριστική, πολιτιστική και περιφερειακή ανάπτυξη των περιοχών στο κοινό τους σύνορο, καταπολέµησης του διασυνοριακού εµπορίου ναρκωτικών και ανθρώπων κτλ Ibid. Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι τα οικονοµικά προβλήµατα των Τούρκων που ζούσαν στις νότιες περιοχές της Βουλγαρίας αποτέλεσε σηµαντικό ζήτηµα στις σχέσεις των δύο χωρών. Οι δύο χώρες συζητούσαν για πολλά χρόνια πιθανά µέτρα προκειµένου να βελτιώσουν την οικονοµική κατάσταση του τουρκικού πληθυσµού στις περιοχές αυτές. Επρόκειτο µάλιστα για ένα ιδιαίτερα ευαίσθητο ζήτηµα, δεδοµένης της απροθυµίας της Τουρκίας να δεχτεί το κύµα των Τούρκων οικονοµικών προσφύγων που κατευθύνονταν προς τα σύνορά της λόγω των άσχηµων οικονοµικών συνθηκών που αντιµετώπιζαν στη Βουλγαρία. Στο πλαίσιο αυτό, η υπογραφή συµφωνίας σε θέµατα υποδοµών και ηλεκτρισµού, πέρα από τη σηµασία της για τις οικονοµικές σχέσεις των δύο χωρών, θεωρήθηκε εξαιρετικά σηµαντική για τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των Τούρκων της νότιας Βουλγαρίας. Ο αυτοκινητόδροµος και οι µονάδες ηλεκτρισµού αναµενόταν να παρέχουν θέσεις εργασίας, κυρίως στους Τούρκους της µειονότητας που είχαν απολυθεί από τη βιοµηχανία εξορύξεων της περιοχής (I. N. Atanasova, op. cit.) 365 L. Petkova, op. cit., p. 55. Η Τουρκία αποτελεί σήµερα έναν από τους βασικότερους εµπορικούς εταίρους της Βουλγαρίας. Σύµφωνα µε έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής του 2001, το 2000 οι βουλγαρικές εξαγωγές προς την Τουρκία ανέρχονταν στο 4% περίπου του ΑΕΠ της Βουλγαρίας (Quoted in L. Petkova, op. cit.) Είναι χαρακτηριστικό ότι την περίοδο , η Τουρκία αποτέλεσε τον τρίτο µεγαλύτερο εισαγωγέα βουλγαρικών αγαθών, ενώ τον Ιούλιο του 1998 οι δύο χώρες υπέγραψαν συµφωνία ελεύθερου εµπορίου, η οποία προέβλεπε ότι το 60% των βιοµηχανικών εξαγωγών προς την Τουρκία θα ήταν χωρίς δασµούς. Οι προβλέψεις ότι ο συνολικός τζίρος θα έφτανε στο 1 δις δολάρια τα επόµενα χρόνια επιβεβαιώθηκαν το 2002 και το Εξάλλου, επιχειρηµατικοί κύκλοι της Τουρκίας επέδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα έργα ιδιωτικοποίησης της Βουλγαρίας π.χ. µεγάλες ξενοδοχειακές µονάδες και βιοµηχανικές επιχειρήσεις. Σύµφωνα µε τουρκικές εκτιµήσεις, οι τουρκικές επενδύσεις στη Βουλγαρία την περίοδο ανήλθαν σε πάνω από 100 εκατοµµύρια δολάρια (Quoted in I. N. Atanasova, op. cit., pp ) 366 H τουρκική πολιτική ηγεσία, θεωρώντας ότι η Βουλγαρία θα µπορούσε να θεωρηθεί γέφυρα προς την ΕΕ, συµµετέχει πρόθυµα στη χρηµατοδότηση µεγάλων έργων υποδοµής, που πραγµατοποιούνται µε τη συµµετοχή της ΕΕ. Αυτά αφορούν όχι µόνο τις οδικές οδούς που συνδέουν την Τουρκία µε τις χώρες της ΕΕ, αλλά και το σιδηροδροµικό και οδικό δίκτυο της Εγνατίας Οδού που θα συνδέει το λιµάνι του υρραχίου µε τη Βάρνα και την Κωνσταντινούπολη (I. N. Atanasova, op. cit, p. 407) 367 Nurcan Ozgur Baklacioglu, Cross-Border Movements across Turkish-Bulgarian Border: Problems and Prospects accessed at p

78 Πολλοί είναι οι λόγοι που συντέλεσαν στο να µπορέσουν οι δύο χώρες να ξεπεράσουν την εχθρότητα και την καχυποψία που δηµιουργήθηκαν, κυρίως λόγω της αντιµετώπισης της τουρκικής µειονότητας στη Βουλγαρία κατά τη διάρκεια της κοµµουνιστικής περιόδου. Πρώτον, παρά την επιθυµία συγκεκριµένων εξτρεµιστικών δυνάµεων και στις δύο χώρες να ενισχύσουν την ένταση και να δηµιουργήσουν προσκόµµατα στο να ξεπεραστεί η κρίση του 1989, οι διαδοχικές κυβερνήσεις σε Άγκυρα και Σόφια επέδειξαν σύνεση, ευελιξία και σταθερότητα στις ανάπτυξη των διµερών σχέσεων των δύο χωρών 368. εύτερον, οι πρωτοβουλίες των κυβερνήσεων της Ε να εντάξουν τον µειονοτικό πληθυσµό στην τοπική και περιφερειακή διοίκηση και τα σώµατα ασφαλείας, καθώς και η επικύρωση, από το βουλγαρικό κοινοβούλιο, της Ευρωπαϊκής Σύµβασης Πλαίσιο για την Προστασία των Εθνικών Μειονοτήτων αποτέλεσαν σηµαντικά βήµατα προς τη σωστή κατεύθυνση 369. Τέλος, η µετριοπαθής και υπεύθυνη πολιτική συµπεριφορά του Κ Ε στην βουλγαρική πολιτική σκηνή, το οποίο δηµόσια αποκήρυσσε οποιαδήποτε µορφή εξτρεµισµού, αποσχιστικών τάσεων και βίας, ενώ αντίθετα διακήρυσσε την εδαφική ακεραιότητα και κυριαρχία του βουλγαρικού κράτους, συντέλεσε αποφασιστικά στη δηµιουργία ενός µοντέλου ειρηνικής επίλυσης των εθνοτικών διαφορών Ι. Ν. Atanasova, op. cit., p Ibid 370 Ibid 78

79 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Καθόλη τη διάρκεια του 20 ου αιώνα, η µουσουλµανική µειονότητα στη Βουλγαρία αποτέλεσε σηµείο τριβής, ενδοεθνοτικών αντιπαραθέσεων και έντασης αλλά και πρωταρχικός παράγοντας που διαµόρφωσε τις διµερείς σχέσεις Βουλγαρίας Τουρκίας. Οι διαδοχικές βουλγαρικές κυβερνήσεις, σε µικρότερο ή µεγαλύτερο βαθµό, επεδίωξαν άλλοτε τον αποκλεισµό του µειονοτικού πληθυσµού από την κοινωνικοπολιτική πραγµατικότητα και άλλοτε την πλήρη αφοµοίωσή του στο βουλγαρικό έθνος, µε στόχο την οικοδόµηση ενός ενιαίου, οµογενούς και µονο-εθνοτικού κράτους. Η κοµµουνιστική περίοδος, και κυρίως η περίοδος , αποτέλεσε αναµφίβολα το αποκορύφωµα των προσπαθειών πλήρους αφοµοίωσης της µειονότητας, στέρησης της διακριτής εθνοτικής της ταυτότητας µέσω της αναγκαστικής αλλαγής των ονοµάτων του µειονοτικού πληθυσµού και τελικά µαζικής εξόδου της από τη Βουλγαρία σε αυτό που η διεθνής κοινότητα χαρακτηρίζει ως µια από τις µεγαλύτερες πολιτιστικές γενοκτονίες στη σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστορία. Εντούτοις, η πτώση του κοµµουνιστικού καθεστώτος του Zhivkov επέφερε ριζικές αλλαγές στη µεταχείριση της µουσουλµανικής µειονότητας από το βουλγαρικό καθεστώς, καθώς συνοδεύτηκε από αποκατάσταση των βασικών συνταγµατικών, θρησκευτικών και, σε µικρότερο βαθµό, γλωσσικών και πολιτικών δικαιωµάτων της. Παρόλο που η µετάβαση της Βουλγαρίας προς τη δηµοκρατία δεν θα µπορούσε σε καµία περίπτωση να χαρακτηριστεί οµαλή, εντούτοις, αποφεύχθηκε η κλιµάκωση της ενδο-εθνοτικής έντασης και η µετάλλαξή της σε ανοιχτή ενδο-εθνοτική σύγκρουση. Σε αντίθεση µε ότι συνέβη σε άλλες βαλκανικές χώρες, οι βασικοί πολιτικοί παίκτες της Βουλγαρίας τόσο τα κυρίαρχα βουλγαρικά κόµµατα (ΣΚΒ και Ε ) όσο και το Κίνηµα για τα ικαιώµατα και τις Ελευθερίες επέδειξαν υπευθυνότητα και σύνεση, αποδεικνύοντας ότι µπορεί να επιτευχθεί συµφιλίωση µεταξύ των διαφορετικών εθνοτικών, γλωσσικών και θρησκευτικών κοινοτήτων, ότι η ιστορία µπορεί να αποµυθοποιηθεί και ότι η έννοια του κράτους-έθνους µπορεί να επαναπροσδιοριστεί αφήνοντας περιθώρια για µεγαλύτερη ποικιλοµορφία και ανεκτικότητα. 79

80 Σήµερα, τα βασικά ζητήµατα που αφορούν τη συνταγµατική, κοινωνική και πολιτική θέση κυρίως των Τούρκων της Βουλγαρίας έχουν επιλυθεί, ενώ οι διµερείς σχέσεις Βουλγαρίας-Τουρκίας συνεχίζουν να αναπτύσσονται σε όλους τους τοµείς. Εντούτοις, εξακολουθούν να εκφράζονται προβληµατισµοί που πλέον σχετίζονται µε την οικτρή οικονοµική κατάσταση του µειονοτικού πληθυσµού, την άρνηση του δικαιώµατος εθνοτικού αυτοπροσδιορισµού στους Ποµάκους και την αντιµετώπιση των Ρόµα ως παριών της βουλγαρικής κοινωνίας. Τέλος, η απήχηση του υπερ-εθνικιστικού κόµµατος Ataka στις εκλογές του 2005 και η αύξηση της εκλογικής του δύναµης στις ευρωεκλογές του 2007 εγείρουν ερωτήµατα για το κατά πόσο το βουλγαρικό εθνοτικό πρότυπο αποδεικνύεται επισφαλές και ευεπίφορο σε πολιτικές σκοπιµότητες και εθνικιστικές εξάρσεις. Η ύπαρξη µειονοτήτων, όταν µάλιστα ανέρχονται στο 10% του συνολικού πληθυσµού όπως στην περίπτωση της Βουλγαρίας, αποτελούν πάντοτε δυνητική πηγή έντασης, ιδιαίτερα µάλιστα όταν εξυπηρετούν πολιτικά συµφέροντα και γεωπολιτικές επιδιώξεις. Είναι χαρακτηριστικά τα λόγια του Βολταίρου: Αυτοί που µπορούν να σε κάνουν να πιστέψεις γελοιότητες, µπορούν εύκολα να σε κάνουν να διαπράξεις φρικαλεότητες. 80

81 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ahmet Içduygu and B. Ali Soner, Turkish Minority Rights Regime: Between Difference and Equality, Middle Eastern Studies, Vol. 42, no. 3, May 2006, pp Ali Eminov, The Turks in Bulgaria: Post-1989 Developments, Nationalities Papers, Vol. 27, no. 1, 1999, pp Ali Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, London: Hurst & Company, 1997 Ali Eminov, Turks and Tatars in Bulgaria and the Balkans, Nationalities Papers, Vol. 28, no. 1, 2000, pp Antoine Roger, Economic Development and Positioning of Ethnic Political Parties: Comparing Post-Communist Bulgaria and Romania, Southeast European Politics, Vol. III, no. 1, June 2002, pp Antonina Zhelyazkova, Bulgaria in Transition: the Muslim minorities, Islam and Christian-Muslim Relations, Vol. 12, No. 3, July 2001, pp Antony Todorov, The Role of Political Parties in the Bulgaria s Accession to the EU, Center for the Study of Democracy, 1999, pp. 1-40, accessed at df Benedict Anderson, Imagined Communities, 1991, accessed at +Anderson&ots=e5-HeJX6l9&sig=zeTllyjfvWtmmfgFGtXhnKOmnpQ Bernd Rechel, State Control of Minorities in Bulgaria, Journal of Communist Studies and Transition Politics, Vol. 23, Issue 3, September 2007, pp

82 Bernd Rechel, The Bulgarian ethnic model reality or ideology?, Europe-Asia Studies, Vol. 59, Issue 7, November 2007, pp Blagovest Tashev, In Search of Security: Bulgaria s Security Policy in Transition, Papeles del Este: Transiciones Poscomunistas, UCM, pp. 1-23, accessed at Bojan Gjuzeley, Electoral Attitudes and Electoral Behavior of Minority Groups in Bulgaria (January 1990-September 1992), Center for the Study of Democracy, Sofia, January 1993, accessed at Boyka Stefanova, The 2007 European elections in Bulgaria and Romania, Electoral Studies, Vol. 27, Issue 3, September 2008, pp Bozhidar Zahariev, The Treatment of Ethnic Turks by the Bulgarian Communist Party and their Status Quo, pp. 1-43, accessed at Bulgarian Constitution accessed at Center for Documentation and Information on Minorities in Europe Southeast Europe (CEDIME-SE), Minorities in Southeast Europe. Muslims of Bulgaria, pp. 1-56, accessed at Center for Documentation and Information on Minorities in Europe Southeast Europe (CEDIME-SE), Minorities in Southeast Europe. Turks of Bulgaria, pp. 1-60, accessed at Γιώργος Χριστογιάννης, Το ηφαίστειο των Βαλκανίων (Προσωπική Μαρτυρία. Βουλγαρία ), Μακεδονικές Εκδόσεις, εύτερη Έκδοση, Αθήνα,

83 Daniel Bates, The Ethnic Turks and the Bulgarian Elections of October 1991: Observations from Šumen, Turkish Review of Balkan Studies (Annual), 1993, pp Darina Vasileva, Bulgarian Turkish Emigration and Return, International Migration Review, Vol. 26, No. 2, Special Issue: The New Europe and International Migration, Summer 1992, pp David Laven, Timothy Baycroft, Border regions and identity, European Review of History: Revue Europeenne d Histoire, Vol. 15, Issue 3, June 2008, pp Emil Giatzidis, An Introduction to Post-Communist Bulgaria: Political, Economic and Social Transformation, Manchester University Press, 2002 Emil Giatzidis, Bulgaria on the road to European Union, Southeast European and Black Sea Studies, Vol. 4, Issue 3, September 2004, pp Emilian Kavalski, Do Not Play with Fire : The End of the Bulgarian Ethnic Model or the Persistence of Inter-Ethnic Tensions in Bulgaria?, Journal of Muslim Minority Affairs, Vol. 27, no. 1, April 2007, pp Florian Bieber, Minority Rights and the Freedom of Religion in Balkan Countries, Seminar Report, Herceg-Novi, September 1999 accessed at Framework Convention for the Protection of National Minorities, Council of Europe, accessed at &DF=9/22/2008&CL=ENG Galina Lozanova, Bozhidar Alexiev, Georgeta Nazarska, Evgenia Troeva- Grigorova and Iva Kyurkchieva, Regions, minorities and European Policies: A state of the art report on Mislim Minorities (Turks and Pomaks) in Central South 83

84 Planning Region (Bulgaria), International Center for Minority Studies and Intercultural Relations (IMIR), pp. 1-46, accessed at Georgi Karasimeonov, The Crisis of the First Post-Communist Party System in Bulgaria, Paper presented at the ECPR 2004 Joint Sessions of Workshops, April Uppsala, Sweden, pp. 1-16, accessed at asimeonov.pdf Georgi Karasimeonov, The political parties in Bulgaria and the political situation at the time of the 2001 presidential election, South-East Europe Review for Labour and Social Affairs (SEER), Issue 04/2001, pp , accessed at Hugh Poulton, The Balkans Minorities and States in Conflict, London, United Kingdom: Minority Rights Publications, 1993, pp Hugh Poulton, The Muslim Experience in the Balkan States, , Nationalities Papers, Vol. 28, no. 1, 2000, pp Ivanka Nedeva Atanasova, Transborder ethnic minorities and their impact on the security of Southeastern Europe, Nationalities Papers, Vol. 32, Issue 2, June 2004, pp James W. Warhola and Orlina Boteva, The Turkish Minority in Contemporary Bulgaria, Nationalities Papers, Vol. 31, No. 3, September 2003, pp Janice Broun, Rehabilitation and Recovery: Bulgaria s Muslim Communities, Religion, State & Society, Vol. 35, no. 2, June 2007, pp John Anderson, The Treatment of Religious Minorities in South-Eastern Europe: Greece and Bulgaria Compared, Religious, State & Society, Vol. 30, no. 1, 2002, pp

85 Kemal H. Karpat, The Turks of Bulgaria: The Struggle for National-Religious Survival of a Muslim Minority, Nationalities Papers, Vol. 23, no. 4, December 1995, pp Kemal Kirişci, Disaggregating Turkish Citizenship and Immigration Practices, Middle Eastern Studies, Vol. 36, no. 3, July 2000, pp Krasimir Kanev, Dynamics of Inter-Ethnic Tensions in Bulgaria and the Balkans, Balkan Forum, Vol. 4, no. 2, June 1996, pp Λεωνίδας Μαρούδας Χαράλαµπος Τσαρδανίδης (επιµέλεια), Οι Ελληνο- Βουλγαρικές Σχέσεις. Σύγχρονες Οικονοµικές και Πολιτικές ιαστάσεις, Ινστιτούτο ιεθνών Οικονοµικών Σχέσεων, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 1995 Lilia Petkova, The Ethnic Turks in Bulgaria: Social Integration and Impact on Bulgarian-Turkish Relations, , The Global Review of Ethnopolitics, Vol. 1, no. 4, June 2002, pp M.A.G. Harper, The 2001 parliamentary and presidential elections in Bulgaria, Electoral Studies, Vol. 22, Issue 2, June 2003, pp M. Hakan Yavuz, Turkish Identity and Foreign Policy in Flux: The Rise of Neo- Ottomanism, Critique: Critical Middle Eastern Studies, Vol. 7, Issue 12, Spring 1998, pp Maria Bakalova, The Bulgarian Turkish Names Conflict and Democratic Transition, Innovation, Vol. 19, no. 3/4, 2006, pp Maria Spirova, The parliamentary elections in Bulgaria, June 2005, Electoral Studies, Vol. 25, Issue 3, September 2006, pp

86 Marie Gaille, Reshaping National Memory- The Policy of Bulgarian Government toward the Ethnic Turks in Bulgaria from 1984 to 1989, Balkan Forum, Vol. 4, no. 2, June 1996, pp Mario Apostolov, The Pomaks: A Religious Minority in the Balkans, Nationalities Papers, Vol. 24, no. 4, December 1996, pp Mary Neuburger, Bulgaro-Turkish Encounters and the Re-Imagining of the Bulgarian Nation ( ), East European Quarterly, Vol. 31, March 1997, pp Mary Neuburger, Pomak Borderlands: Muslims on the Edge of Nations, Nationalities Papers, Vol. 28, no. 1, 2000, pp Michael B. Bishku, Turkish-Bulgarian Relations: From Conflict and Distrust to Cooperation, Mediterranean Quarterly, Vol. 14, No. 2, Spring 2003, pp Mila Maeva, Bulgarian Turks and the European Union in H. Rusu and B. Voicu (eds) EU Integration Process from EAST to EAST: Civil Society and Ethnic Minorities in a Changing World. Proceedings from a Round Table for young Social Scientists. Sibiu: Psihomedia Publ. House, 2005, pp Mila Mancheva, Image and Policy: the case of Turks and Pomaks in inter-war Bulgaria, (with special reference to education), Islam and Christian- Muslim Relations, Vol. 12, no. 3, July 2001, pp Milena Mahon, The Turkish Minority under Communist Bulgaria politics of ethnicity and power, Journal of Southern Europe and the Balkans, Vol.1, no.2, 1999, pp Muhittin Ataman, Özal Leadership and Restructuring of Turkish Ethnic Policy in the 1980s, Middle Eastern Studies, Vol. 38, no. 4, October 2002, pp

87 Mustafa Aydin, Determinants of Turkish Foreign Policy: Changing Patterns and Conjunctures during the Cold War, Middle Eastern Studies, Vol. 36, no. 1, January 2000, pp Mustafa Aydin, Determinants of Turkish Foreign Policy: Historical Framework and Traditional Inputs, Middle Eastern Studies, Vol. 35, Issue 4, October 1999, pp Nevena Nancheva, What are Norms Good for? Ethnic Minorities on Bulgaria's Way to Europe, Journal of Communist Studies and Transition Politics, Vol. 23, Issue 3, September 2007, pp Nurcan Ozgur Baklacioglu, Cross-Border Movements across Turkish-Bulgarian Border: Problems and Prospects, pp , accessed at Ömer E. Lütem, The Past and Present State of the Turkish-Bulgarian Relations, Dış Politika, Issue 1-4, 1999, pp accessed at Ömer Turan, Pomaks, Their Past and Present, Journal of Muslim Minority Affairs, Vol. 19, no. 1, April 1999, pp Paul Hidiroglou, The Greek Pomaks and their relation with Turkey, Athens: Proskinio Editions, 1991 Peter-Emil Mitev, Ethnic Relations in Bulgaria: Legal Norms and Social Practice accessed at Petya Nitzova, Bulgaria: Minorities, Democratization, and National Sentiments, Nationalities Papers, Vol. 25, no. 4, 1997, pp Resat Kasaba & Sibel Bozdogan, Turkey at a Crossroad, Journal of International Affairs, Vol. 54, no. 1, Fall 2000, pp

88 Rossen Vassilev, Economic Performance and Regime Legitimacy in Post- Communist Bulgaria, Politics, Volume 24, Issue 2, May 2004, pp Rossen Vassilev, The Roma of Bulgaria: A Pariah Minority, The Global Review of Ethnopolitics, Vol. 3, no. 2, January 2004, pp Rossen V. Vassilev, Bulgaria s Ethnic Problems, East European Quarterly, Vol. 36, no. 1, Spring 2002, pp Rossen V. Vassilev, Post-Communist Bulgaria s Ethnopolitics, The Global Review of Ethnopolitics, Vol. 1, no. 2, December 2001, pp Sabri Sayari, Turkish Foreign Policy in the Post-Cold War Era: The Challenges of Multi-Regionalism, Journal of International Affairs, Vol. 54, no. 1, Fall 2000, pp Sonia Hinkova, Bulgaria and regional co-operation in south-east Europe, South-East Europe Review for Labour and Social Affairs, issue 02, 2002, pp. 7-23, accessed on Talip Küçükcan, Re-claiming Identity: Ethnicity, Religion and Politics among Turkish-Muslims in Bulgaria and Greece, Journal of Muslim Minority Affairs, Vol. 19, no. 1, 1999, pp Ulf Brunnbauer, The Perception of Muslims in Bulgaria and Greece: Between the Self and the Other, Journal of Muslim Minority Affairs, Vol. 21, no. 1, 2001, pp Vesselin Dimitrov, In Search of a Homogeneous Nation: The Assimilation of Bulgaria s Turkish Minority, , European Center for Minority Issues, December 2000, accessed at Χαράλαµπος Τσαρδανίδης, Οι περιφερειακές συνεργασίες στην Νοτιοανατολική Ευρώπη στο Τα Βαλκάνια µετά τον Πόλεµο του 88

89 Κοσσυφοπεδίου, Θάνος Π. Ντόκος και Φίλιππος Τ. Πιέρρος (επιµέλεια), Ελληνικό Ίδρυµα Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής, Ι. Σιδέρης, 2000, σελ Yonca Köksal, Minority Policies in Bulgaria and Turkey: The Struggle to Define a Nation, Southeast European and Black Sea Studies, Vol. 6, Issue 4, December 2006, pp Συνεντεύξεις Συνέντευξη µε τον κ. Γιώργο Χριστογιάννη, πρέσβη ε.τ., ο οποίος διετέλεσε πρέσβης της Ελλάδας στη Βουλγαρία την περίοδο (24/10/2008 και 07/11/2008) 89

90 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α ΧΑΡΤΕΣ 90

91 Χάρτης 1. Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ Πηγή: 91

Κεφάλαιο 6. Η κρίση στα Βαλκάνια (σελ )

Κεφάλαιο 6. Η κρίση στα Βαλκάνια (σελ ) Ιστορία ΣΤ τάξης 4 η Ενότητα «Η Ελλάδα στον 19 ο αιώνα» 1 Κεφάλαιο 6 Η κρίση στα Βαλκάνια (σελ. 170 173) Στη διάρκεια του 19ου αιώνα η Οθωµανική Αυτοκρατορία αντιµετώπισε πολλά προβλήµατα και άρχισε σταδιακά

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο 3. Οι Βαλκανικοί Πόλεµοι (σελ )

Κεφάλαιο 3. Οι Βαλκανικοί Πόλεµοι (σελ ) Ιστορία ΣΤ τάξης 5 η ενότητα «Η Ελλάδα στον 20 ο αιώνα» 1 Κεφάλαιο 3 Οι Βαλκανικοί Πόλεµοι (σελ. 186 189) Οι προσδοκίες, που καλλιέργησε στους υπόδουλους χριστιανικούς λαούς το κίνηµα των Νεοτούρκων το

Διαβάστε περισσότερα

Ενότητα 29 Οι Βαλκανικοί πόλεμοι Ιστορία Γ Γυμνασίου. Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης (26 Οκτωβρίου 1912)

Ενότητα 29 Οι Βαλκανικοί πόλεμοι Ιστορία Γ Γυμνασίου. Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης (26 Οκτωβρίου 1912) Ενότητα 29 Οι Βαλκανικοί πόλεμοι 1912-1913 Ιστορία Γ Γυμνασίου Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης (26 Οκτωβρίου 1912) Χρονολόγιο 1897-1908 Μακεδόνικος Αγώνας 1912-1913 Βαλκανικοί πόλεμοι 1914-1918 Α' Παγκόσμιος

Διαβάστε περισσότερα

Ενότητα 22 - Τα Βαλκάνια των αλληλοσυγκρουόμενων εθνικών επιδιώξεων. Ιστορία Γ Γυμνασίου. Μακεδονομάχοι Το αντάρτικο σώμα του Μελά

Ενότητα 22 - Τα Βαλκάνια των αλληλοσυγκρουόμενων εθνικών επιδιώξεων. Ιστορία Γ Γυμνασίου. Μακεδονομάχοι Το αντάρτικο σώμα του Μελά Ενότητα 22 - Τα Βαλκάνια των αλληλοσυγκρουόμενων εθνικών επιδιώξεων Ιστορία Γ Γυμνασίου Μακεδονομάχοι Το αντάρτικο σώμα του Μελά Χρονολόγιο Τα Βαλκάνια υπό την κυριαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Εθνικές

Διαβάστε περισσότερα

ΣΧΕ ΙΑ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ

ΣΧΕ ΙΑ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ ΣΧΕ ΙΑ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ 1ο Σχέδιο Ι ΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ιάρκεια: Ολιγόλεπτο Θέµατα: 3 ΘΕΜΑ 1ο Ο Β Παγκόσµιος πόλεµος και οι µεταπολεµικές σχέσεις Ελλάδας-Αλβανίας ΠΗΓΗ Το πώς έβλεπε η αλβανική

Διαβάστε περισσότερα

Τα Βαλκάνια των αλληλοσυγκρουόμενων εθνικών επιδιώξεων

Τα Βαλκάνια των αλληλοσυγκρουόμενων εθνικών επιδιώξεων Τα Βαλκάνια των αλληλοσυγκρουόμενων εθνικών επιδιώξεων οι Σέρβοι κέρδισαν την αυτονομία τους (1812-1815) οι Έλληνες ίδρυσαν ανεξάρτητο εθνικό κράτος οι Βούλγαροι ίδρυσαν ανεξάρτητη βουλγαρική εκκλησία,

Διαβάστε περισσότερα

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ "ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΕΝΩΣΗ "

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΕΝΩΣΗ ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΩΝ "ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ Κ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ" ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ "ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΕΝΩΣΗ 1911-1913" Κεφάλαιο 5 Ο χάρτης των Βαλκανίων

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο 4. Η Ελλάδα στον Α' Παγκόσµιο Πόλεµο (σελ )

Κεφάλαιο 4. Η Ελλάδα στον Α' Παγκόσµιο Πόλεµο (σελ ) Ιστορία ΣΤ τάξης Ε Ενότητα «Η Ελλάδα στον 20 ο αιώνα» 1 Κεφάλαιο 4 Η Ελλάδα στον Α' Παγκόσµιο Πόλεµο (σελ. 190 193) Το 1914 ξέσπασε στην Ευρώπη ο Α' Παγκόσµιος Πόλεµος. Η Ελλάδα, αφού οδηγήθηκε σε διχασµό

Διαβάστε περισσότερα

Διεθνής Οργανισμός είναι ένα σύνολο κρατών, που δημιουργείται με διεθνή συνθήκη, διαθέτει μόνιμα όργανα νομική προσωπικότητα διαφορετική από τα κράτη

Διεθνής Οργανισμός είναι ένα σύνολο κρατών, που δημιουργείται με διεθνή συνθήκη, διαθέτει μόνιμα όργανα νομική προσωπικότητα διαφορετική από τα κράτη Διεθνείς Οργανισμοί Περιεχόμενα Σελ.3 Τι είναι διεθνής οργανισμός; Σελ.4 Κατηγορίες διεθνών οργανισμών Σελ.5-6 Σημαντικότεροι Διεθνείς Οργανισμοί Σελ.7 Τι είναι Μη Κυβερνητικός Οργανισμός Σελ.8-11 Μ.Κ.Ο

Διαβάστε περισσότερα

19 ος αιώνας Διάρκεια επανάστασης του 1821 : μετακινήσεις ελληνικών πληθυσμών προς την επαναστατημένη Ελλάδα

19 ος αιώνας Διάρκεια επανάστασης του 1821 : μετακινήσεις ελληνικών πληθυσμών προς την επαναστατημένη Ελλάδα ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ Μεταναστεύσεις 19 ος αιώνας Διάρκεια επανάστασης του 1821 : μετακινήσεις ελληνικών πληθυσμών προς την επαναστατημένη Ελλάδα των μεταναστευτικών ρευμάτων : Μικρά Ασία Ελλαδικός ηπειρωτικός

Διαβάστε περισσότερα

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΙΝΑΚΕΣ ΒΑΣΙΚΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΙΝΑΚΕΣ ΒΑΣΙΚΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΙΝΑΚΕΣ ΒΑΣΙΚΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ 1 ο Κεφάλαιο: Από την Αγροτική Οικονομία στην Αστικοποίηση 1821-1828 Επανάσταση 1864 Προσάρτηση Επτανήσων 1881 Προσάρτηση Άρτας και Θεσσαλίας 1896 Εξέγερση

Διαβάστε περισσότερα

Η Ελλάδα από το 1914 ως το 1924

Η Ελλάδα από το 1914 ως το 1924 Γ. ΕΡΓΑΣΙΕΣ - ΑΣΚΗΣΕΙΣ (ενδεικτικά παραδείγµατα) Η Ελλάδα από το 1914 ως το 1924 Με βάση τα στοιχεία που παρέχει το κεφάλαιο ΚΒ του σχολικού σας βιβλίου (σσ. 73-119) να συντάξετε έναν χρονολογικό πίνακα

Διαβάστε περισσότερα

1ο Σχέδιο. δεδοµένων της Β και Γ στήλης, που αντιστοιχούν στα δεδοµένα της Α στήλης. A. Βασικοί όροι των συνθηκών Β. Συνθήκες Γ.

1ο Σχέδιο. δεδοµένων της Β και Γ στήλης, που αντιστοιχούν στα δεδοµένα της Α στήλης. A. Βασικοί όροι των συνθηκών Β. Συνθήκες Γ. . ΣΧΕ ΙΑ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ 1ο Σχέδιο Ι ΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: Η Ελλάδα από το 1914 ως το 1924 (επαναληπτικό) ιάρκεια: 1 διδακτική ώρα Θέµατα: 3 ΘΕΜΑ 1ο Ι. Να συµπληρώσετε, στα κενά της Α στήλης,

Διαβάστε περισσότερα

Η Τουρκία στον 20 ο αιώνα

Η Τουρκία στον 20 ο αιώνα Η Τουρκία στον 20 ο αιώνα Ενότητα 8: Δημήτριος Σταματόπουλος Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών 1 Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για

Διαβάστε περισσότερα

Ιστορία του Αραβοϊσλαμικού Πολιτισμού

Ιστορία του Αραβοϊσλαμικού Πολιτισμού Ιστορία του Αραβοϊσλαμικού Πολιτισμού Ενότητα 7: Άκρα δεξιά στην Τουρκία: η περίπτωση του Alparşlan Turkeş Δημήτριος Σταματόπουλος Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative

Διαβάστε περισσότερα

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΠΑ.Λ. (ΟΜΑ Α Β ) 2012 ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΠΑ.Λ. (ΟΜΑ Α Β ) 2012 ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΠΑ.Λ. (ΟΜΑ Α Β ) 2012 ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ Α1 ΟΜΑ Α ΠΡΩΤΗ Να δώσετε το περιεχόµενο των παρακάτω διεθνών συµφωνιών: α. Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου (1878) β. Σύµφωνο Μολότοφ Ρίµπεντροπ (1939) γ. Συνθήκη

Διαβάστε περισσότερα

Ένοπλη αντιπαράθεση στις αρχές του 20ου αιώνα που διήρκεσε περίπου 4 χρόνια ( ) Ξεκίνησε από την περιοχή της Καστοριάς και περί το τέλος του

Ένοπλη αντιπαράθεση στις αρχές του 20ου αιώνα που διήρκεσε περίπου 4 χρόνια ( ) Ξεκίνησε από την περιοχή της Καστοριάς και περί το τέλος του Ένοπλη αντιπαράθεση στις αρχές του 20ου αιώνα που διήρκεσε περίπου 4 χρόνια (1904-1908) Ξεκίνησε από την περιοχή της Καστοριάς και περί το τέλος του είχε επεκταθεί σε όλη τη σημερινή Μακεδονία μέχρι και

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. 1. Εισαγωγή 21 Τι είναι η Ιστορία; 21 Τότε και τώρα, εκεί και εδώ 24 Το φυσικό περιβάλλον 28 Λίγη περιγραφική Γεωγραφία 29 Επίλογος 32

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. 1. Εισαγωγή 21 Τι είναι η Ιστορία; 21 Τότε και τώρα, εκεί και εδώ 24 Το φυσικό περιβάλλον 28 Λίγη περιγραφική Γεωγραφία 29 Επίλογος 32 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εικονογραφήσεις 13 Βιογραφικά 15 Πρόλογος στην 11 η έκδοση 17 1. Εισαγωγή 21 Τι είναι η Ιστορία; 21 Τότε και τώρα, εκεί και εδώ 24 Το φυσικό περιβάλλον 28 Λίγη περιγραφική Γεωγραφία 29 Επίλογος

Διαβάστε περισσότερα

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΟΜΑΔΑ ΠΡΩΤΗ

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΟΜΑΔΑ ΠΡΩΤΗ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΟΜΑΔΑ ΠΡΩΤΗ Α1. α. Ορεινοί: Οι επαναστάτες του 1862 προκήρυξαν εκλογές αντιπροσώπων για Εθνοσυνέλευση, η οποία θα ψήφιζε νέο σύνταγμα. Οι εκλογές έγιναν το Νοέμβριο του 1862. Η πλειονότητα

Διαβάστε περισσότερα

Στάσεις και αντιλήψεις της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στους μετανάστες

Στάσεις και αντιλήψεις της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στους μετανάστες Στάσεις και αντιλήψεις της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στους μετανάστες Θεωρητικό πλαίσιο και ανάλυση αποτελεσμάτων της πανελλαδικής ποσοτικής έρευνας VPRC Φεβρουάριος 2007 13106 / Διάγραμμα 1 Γενικοί

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Η Θεσσαλονίκη αποτελούσε και αποτελεί «σταυροδρόμι» πολιτισμών Ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού της αποτελούνταν από τους Εβραίους: ΕΤΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ: ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΕΒΡΑΙΚΟΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. Πρόλογος...9 Βραχυγραφίες...13 Εισαγωγή: Οι µουσουλµάνοι της Ελλάδας την περίοδο

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. Πρόλογος...9 Βραχυγραφίες...13 Εισαγωγή: Οι µουσουλµάνοι της Ελλάδας την περίοδο ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος...9 Βραχυγραφίες...13 Εισαγωγή: Οι µουσουλµάνοι της Ελλάδας την περίοδο 1821-1912.15 ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΡΩΤΗ: ΤΑ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΑ Ε ΟΜΕΝΑ Κεφάλαιο Πρώτο: Γεωγραφική κατανοµή και πληθυσµιακή δύναµη

Διαβάστε περισσότερα

1976/77 και µια σειρά από νόµους που ψηφίστηκαν, κατά κύριο λόγο την τριετία Αν κάποιος προσπαθούσε να σκιαγραφήσει σε αδρές γραµµές την

1976/77 και µια σειρά από νόµους που ψηφίστηκαν, κατά κύριο λόγο την τριετία Αν κάποιος προσπαθούσε να σκιαγραφήσει σε αδρές γραµµές την Σταµέλος Γιώργος Ελληνικό Εκπαιδευτικό Σύστηµα Το Ελληνικό Εκπαιδευτικό Σύστηµα (ΕΕΣ) αρχίζει να δηµιουργείται από το 1833, οπότε και έχουµε το πρώτο νοµοθέτηµα για την εκπαίδευση στο νεοσύστατο ελληνικό

Διαβάστε περισσότερα

Η ΣΗΜΑΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΕΘΝΟΣΗΜΟ

Η ΣΗΜΑΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΕΘΝΟΣΗΜΟ Η ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ Η ΣΗΜΑΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΕΘΝΟΣΗΜΟ Η σημαία της Βουλγαρίας αποτελείται από τρεις ισομεγέθεις οριζόντιες λωρίδες χρώματος λευκού(στην κορυφή), πράσινου και κόκκινου. Το λευκό αντιπροσωπεύει την ειρήνη,

Διαβάστε περισσότερα

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΣΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΣΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΣΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΗΣ Β ΤΑΞΗΣ ΤΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΑΣΤΕΛΛΑΝΩΝ Αβραμιώτη Κέλλυ Ανδριώτης Κωνσταντίνος Βασιλάκη Νίκη Βενιοπούλου Παναγιώτα Βλάση

Διαβάστε περισσότερα

Ανατολικο ζητημα κριμαϊκοσ πολεμοσ. Μάθημα 4ο

Ανατολικο ζητημα κριμαϊκοσ πολεμοσ. Μάθημα 4ο Ανατολικο ζητημα κριμαϊκοσ πολεμοσ Μάθημα 4ο Ανατολικο ζητημα = η πολύπλοκη πολιτική κατάσταση που δημιουργήθηκε στα Βαλκάνια και στην Εγγύς Ανατολή, κυρίως μετά τον 18ο αιώνα, ως αποτέλεσμα της παρακμής

Διαβάστε περισσότερα

Η Τουρκία στον 20 ο αιώνα

Η Τουρκία στον 20 ο αιώνα Η Τουρκία στον 20 ο αιώνα Ενότητα 4: Δημήτριος Σταματόπουλος Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών 1 Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για

Διαβάστε περισσότερα

Η Ευρώπη και το Ισλάμ: Οκτώ Μύθοι

Η Ευρώπη και το Ισλάμ: Οκτώ Μύθοι Η Ευρώπη και το Ισλάμ: Οκτώ Μύθοι Aστέρης Χουλιάρας Καθηγητής Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης & Διεθνών Σχέσεων Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Bernard Lewis: «Europe would turn Muslim by the end of this century,

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΓΡΑΠΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΩΣ ΜΕΣΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΜΗ ΒΙΑΣ ΤΩΝ ΑΛΛΟΔΑΠΩΝ ΚΑΙ ΓΗΓΕΝΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΓΡΑΠΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΩΣ ΜΕΣΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΜΗ ΒΙΑΣ ΤΩΝ ΑΛΛΟΔΑΠΩΝ ΚΑΙ ΓΗΓΕΝΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΓΡΑΠΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΩΣ ΜΕΣΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΜΗ ΒΙΑΣ ΤΩΝ ΑΛΛΟΔΑΠΩΝ ΚΑΙ ΓΗΓΕΝΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Νικόλαος Χ. Μπέκας Greek classroom of Masterστην "Κοινωνική Παιδαγωγική και μάχη ενάντια στη νεανική

Διαβάστε περισσότερα

Οι λαοί γύρω από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία

Οι λαοί γύρω από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία Οι λαοί γύρω από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία Π Ρ Ο Τ Υ Π Ο Γ Ε Ν Ι Κ Ο Λ Υ Κ Ε Ι Ο Α Ν Α Β Ρ Υ Τ Ω Ν Σ Χ Ο Λ Ι Κ Ο Ε Τ Ο Σ : 2 0 1 7-2 0 1 8 Υ Π Ε Υ Θ Υ Ν Η Κ Α Θ Η Γ Η Τ Ρ Ι Α : Β. Δ Η Μ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ Τ Α

Διαβάστε περισσότερα

Η Μουσουλμανική Μειονότητα στη Βουλγαρία **

Η Μουσουλμανική Μειονότητα στη Βουλγαρία ** Αγορά Χωρίς Σύνορα Τόμος 15 (1) 2009: 50-67 Αθηνά Ρώσσογλου* Η Μουσουλμανική Μειονότητα στη Βουλγαρία ** Περίληψη: Η παρουσία και ο ρόλος που οι μειονότητες διαδραματίζουν στην περιοχή των Βαλκανίων αποτελεί

Διαβάστε περισσότερα

Κοινή Γνώμη. Κολέγιο CDA ΔΗΣ 110 Κομμωτική Καρολίνα Κυπριανού 11/02/2015

Κοινή Γνώμη. Κολέγιο CDA ΔΗΣ 110 Κομμωτική Καρολίνα Κυπριανού 11/02/2015 Κοινή Γνώμη Κολέγιο CDA ΔΗΣ 110 Κομμωτική Καρολίνα Κυπριανού 11/02/2015 Έννοια, ορισμός και ανάλυση Κοινής Γνώμης Κοινή γνώμη είναι η γνώμη της πλειοψηφίας των πολιτών, πάνω σε ένα ζήτημα που αφορά την

Διαβάστε περισσότερα

Ποιός πάει πού; Πόσο μένει; Πόσα ξοδεύει; Ανάλυση εισερχόμενου τουρισμού στην Ελλάδα ανά Περιφέρεια και ανά αγορά, 2017.

Ποιός πάει πού; Πόσο μένει; Πόσα ξοδεύει; Ανάλυση εισερχόμενου τουρισμού στην Ελλάδα ανά Περιφέρεια και ανά αγορά, 2017. Ποιός πάει πού; Πόσο μένει; Πόσα ξοδεύει; Ανάλυση εισερχόμενου τουρισμού στην Ελλάδα ανά Περιφέρεια και ανά αγορά, 2017 Ιούλιος 2018 Ευαγγελία Λάμπρου Δρ. Άρης Ίκκος, ISHC Ερευνήτρια - Στατιστικολόγος

Διαβάστε περισσότερα

18 ος 19 ος αι. ΣΟ ΑΝΑΣΟΛΙΚΟ ΖΗΣΗΜΑ. «Σώστε με από τους φίλους μου!»

18 ος 19 ος αι. ΣΟ ΑΝΑΣΟΛΙΚΟ ΖΗΣΗΜΑ. «Σώστε με από τους φίλους μου!» 18 ος 19 ος αι. ΣΟ ΑΝΑΣΟΛΙΚΟ ΖΗΣΗΜΑ «Σώστε με από τους φίλους μου!» Σο Ανατολικό ζήτημα, ορισμός Είναι το ζήτημα της διανομής των εδαφών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η οποία από τις αρχές του 18ου αιώνα

Διαβάστε περισσότερα

Η Τουρκία στον 20 ο αιώνα

Η Τουρκία στον 20 ο αιώνα Η Τουρκία στον 20 ο αιώνα Ενότητα 9: Δημήτριος Σταματόπουλος Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών 1 Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για

Διαβάστε περισσότερα

Ιστορία του Αραβοϊσλαμικού Πολιτισμού

Ιστορία του Αραβοϊσλαμικού Πολιτισμού Ιστορία του Αραβοϊσλαμικού Πολιτισμού Ενότητα 5: Τουρκικός Εθνικισμός Δημήτριος Σταματόπουλος Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό,

Διαβάστε περισσότερα

Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία της Ευρωπαϊκής Κοινωνίας

Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία της Ευρωπαϊκής Κοινωνίας Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία της Ευρωπαϊκής Κοινωνίας 1ο μάθημα (3.10.2018) Ίκαρος Μαντούβαλος imantouv@psed.duth.gr τηλ. γραφείου: 25510-30115 Ώρες και μέρες επικοινωνίας: Τετάρτη, 17:00-18:30 Πέμπτη,

Διαβάστε περισσότερα

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ "ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΕΝΩΣΗ "

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΕΝΩΣΗ ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΩΝ "ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ Κ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ" ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ "ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΕΝΩΣΗ 1911-1913" Κεφάλαιο 3 Η δεύτερη φάση και το

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΛΙΚΗ ΠΡΑΞΗ. AF/CE/LB/el 1

ΤΕΛΙΚΗ ΠΡΑΞΗ. AF/CE/LB/el 1 ΤΕΛΙΚΗ ΠΡΑΞΗ AF/CE/LB/el 1 Οι πληρεξούσιοι: ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΟΥ ΒΕΛΓΙΟΥ, ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΗΣ ΑΝΙΑΣ, ΤΗΣ ΟΜΟΣΠΟΝ ΙΑΚΗΣ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΑΣ, ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ, ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΗΣ ΙΣΠΑΝΙΑΣ, ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΚΗΣ

Διαβάστε περισσότερα

Μετανάστευση. Ορισμός Είδη Ιστορική αναδρομή

Μετανάστευση. Ορισμός Είδη Ιστορική αναδρομή Μετανάστευση Ορισμός Είδη Ιστορική αναδρομή ΟΡΙΣΜΟΣ Μετανάστευση Μετακίνηση ανθρώπων μεμονωμένα ή κατά ομάδες Σε χώρους διαφορετικούς από την κατοικία τους Λόγοι οικονομικοί, κοινωνικοί, εκπαιδευτικοί

Διαβάστε περισσότερα

ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( )

ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) ΟΡΙΣΜΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930) 1. Κουτσοβλαχικό ζήτημα : Το 1906 Έλληνες κάτοικοι της Ρουμανίας απελάθηκαν, λόγω της έξαρσης που γνώριζε την ίδια εποχή το Κουτσοβλαχικό

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ. Γ. ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ο ΑΙΩΝΑ

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ. Γ. ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ο ΑΙΩΝΑ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Γ. ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ο ΑΙΩΝΑ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΛΕΙΣΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Α. Ερωτήσεις σύντομης απάντησης 1. Το αγροτικό ζήτημα

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Διάλεξη 9 η. Κυριάκος Κυριαζόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής Τμήμα Νομικής ΑΠΘ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Διάλεξη 9 η. Κυριάκος Κυριαζόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής Τμήμα Νομικής ΑΠΘ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Διάλεξη 9 η Κυριάκος Κυριαζόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής ΑΠΘ Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΤΟΥ ΕΚΚΕ ΜΕ ΤΙΤΛΟ: «TO ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. WORLD INTERNET PROJECT GREECE»

ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΤΟΥ ΕΚΚΕ ΜΕ ΤΙΤΛΟ: «TO ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. WORLD INTERNET PROJECT GREECE» ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΤΟΥ ΕΚΚΕ ΜΕ ΤΙΤΛΟ: «TO ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. WORLD INTERNET PROJECT GREECE» Οι επιπτώσεις της χρήσης των online τεχνολογιών, σε σχέση με τη συμπεριφορά, τις στάσεις και τις αντιλήψεις

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ (διαγώνισμα 1)

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ (διαγώνισμα 1) ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ (διαγώνισμα 1) ΟΜΑΔΑ Α ΘΕΜΑ Α1 Α.1.1.α Το Νοέμβριο του 1919 υπογράφηκε η συνθήκη του Νεϊγύ.πριν από την υπογραφή της συνθήκης) σελ 140 σχ.βιβλ. Β. Κατά

Διαβάστε περισσότερα

Η Τουρκία στον 20 ο αιώνα

Η Τουρκία στον 20 ο αιώνα Η Τουρκία στον 20 ο αιώνα Ενότητα 5: Δημήτριος Σταματόπουλος Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών 1 Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για

Διαβάστε περισσότερα

Η βασιλεία του Όθωνα - Ο Ιωάννης Κωλέττης. & βασιλείας του Όθωνα

Η βασιλεία του Όθωνα - Ο Ιωάννης Κωλέττης. & βασιλείας του Όθωνα ΕΝΟΤ. Δ Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΟΝ 19ο ΑΙΩΝΑ - ΚΕΦ. 1 Η βασιλεία του Όθωνα - Ο Ιωάννης Κωλέττης Μετά τη δολοφονία του Καποδιστρία, οι Μεγάλες υνάµεις (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία) 1832 Επιλέγουν ως βασιλιά της Ελλάδας τον

Διαβάστε περισσότερα

Ορισµένες διαστάσεις της εξωτερικής πολιτικής της Γαλλίας

Ορισµένες διαστάσεις της εξωτερικής πολιτικής της Γαλλίας Ορισµένες διαστάσεις της εξωτερικής πολιτικής της Γαλλίας Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της εξωτερικής πολιτικής της Γαλλίας είναι η συνέχεια στόχων και στρατηγικών επιλογών στη βάση των πολιτικών αντιλήψεων

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΓΕΝΙΚΑ ΟΡΙΣΜΟΣ ΑΙΤΙΑ

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΓΕΝΙΚΑ ΟΡΙΣΜΟΣ ΑΙΤΙΑ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΓΕΝΙΚΑ Η παγκοσμιοποίηση έχει διαταράξει την παραδοσιακή διεθνή κατάσταση. Σαρωτικές αλλαγές, οικονομικές και κοινωνικές συντελούνται ήδη, η ροή των γεγονότων έχει επιταχυνθεί και η πολυπλοκότητα

Διαβάστε περισσότερα

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ "ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΕΝΩΣΗ "

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΕΝΩΣΗ ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΩΝ "ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ Κ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ" ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ "ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΕΝΩΣΗ 1911-1913" Κεφάλαιο 4 Ο πόλεμος των τριάντα

Διαβάστε περισσότερα

Η ΚΙΝΑ ΣΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ

Η ΚΙΝΑ ΣΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ Η ΚΙΝΑ ΣΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΧΟΥΧΛΙΑ ΜΑΡΘΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΙΝΑΣ Προσπάθεια

Διαβάστε περισσότερα

Τίτλος: The nation, Europe and the world: Textbooks and Curricula in Transition

Τίτλος: The nation, Europe and the world: Textbooks and Curricula in Transition ACADEMIA ISSN, 2241-1402 http://hepnet.upatras.gr Volume 4, Number 1, 2014 BOOK REVIEW Τίτλος: The nation, Europe and the world: Textbooks and Curricula in Transition Συγγραφέας: Hanna Schlisser, Yasemin

Διαβάστε περισσότερα

Ενότητα 19 - Από την 3η Σεπτεμβρίου 1843 έως την έξωση του Όθωνα (1862) Ιστορία Γ Γυμνασίου

Ενότητα 19 - Από την 3η Σεπτεμβρίου 1843 έως την έξωση του Όθωνα (1862) Ιστορία Γ Γυμνασίου Ενότητα 19 - Από την 3η Σεπτεμβρίου 1843 έως την έξωση του Όθωνα (1862) Ιστορία Γ Γυμνασίου Ο Όθων συνδιαλέγεται με τον έφιππο συνταγματάρχη Δημήτριο Καλλέργη που του ζητά την παραχώρηση συντάγματος Καθιέρωση

Διαβάστε περισσότερα

Ποιος πάει πού; Πόσο μένει; Πόσα ξοδεύει; Ανάλυση εισερχόμενου τουρισμού ανά Περιφέρεια και ανά Αγορά

Ποιος πάει πού; Πόσο μένει; Πόσα ξοδεύει; Ανάλυση εισερχόμενου τουρισμού ανά Περιφέρεια και ανά Αγορά Ποιος πάει πού; Πόσο μένει; Πόσα ξοδεύει; Ανάλυση εισερχόμενου τουρισμού ανά Περιφέρεια και ανά Αγορά Ευαγγελία Λάμπρου Ερευνήτρια Στατιστικολόγος Άρης Ίκκος, ISHC Επιστημονικός Διευθυντής ΙΝΣΕΤΕ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ 1ης ΕΡΕΥΝΑΣ (1 ο Ερευνητικό Ερώτημα)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ 1ης ΕΡΕΥΝΑΣ (1 ο Ερευνητικό Ερώτημα) ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στα πλαίσια της ερευνητικής εργασίας της Β τάξης του Π.Π. ΓΕΛ Ιωνιδείου Σχολής Πειραιά, με θέμα Ρατσισμός-Ξενοφοβία, τέθηκαν τα παρακάτω ερευνητικά ερωτήματα: 1. Ποιές οι αντιλήψεις των μαθητών

Διαβάστε περισσότερα

ΒΟΡΕΙΟ ΙΡΑΚ. Ιούλιος 2009. www.geostrategy.gr. Γιαννακόπουλος Βασίλειος

ΒΟΡΕΙΟ ΙΡΑΚ. Ιούλιος 2009. www.geostrategy.gr. Γιαννακόπουλος Βασίλειος 1 ΒΟΡΕΙΟ ΙΡΑΚ Ιούλιος 2009 www.geostrategy.gr Γιαννακόπουλος Βασίλειος 2 Εισαγωγή Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το Ιράκ είναι ένα «τεχνητό κοσμικό κράτος». Η ενότητά του ουσιαστικά δεν υφίσταται ούτε εθνικά

Διαβάστε περισσότερα

Ειδικότερα: Ο Εδαφικός Διακανονισμός της Συνθήκης της Λωζάννης και η Νομολογία Διεθνών Δικαιοδοτικών Οργάνων. Κωνσταντίνος Αντωνόπουλος

Ειδικότερα: Ο Εδαφικός Διακανονισμός της Συνθήκης της Λωζάννης και η Νομολογία Διεθνών Δικαιοδοτικών Οργάνων. Κωνσταντίνος Αντωνόπουλος 1 Ο Εδαφικός Διακανονισμός της Συνθήκης της Λωζάννης και η Νομολογία Διεθνών Δικαιοδοτικών Οργάνων Κωνσταντίνος Αντωνόπουλος Αναπληρωτής Καθηγητής Νομικής Σχολής ΔΠΘ Η Συνθήκη Ειρήνης της Λωζάννης της

Διαβάστε περισσότερα

ιαπολιτισµικός διάλογος Βοηθήµατα διδασκαλίας και µάθησης

ιαπολιτισµικός διάλογος Βοηθήµατα διδασκαλίας και µάθησης cocgrtls202 Θέµα 2: ιαπολιτισµικός διάλογος Βοηθήµατα διδασκαλίας και µάθησης Βουλγαρία Τρία πρόσωπα της ενσωµάτωσης: Τούρκοι, Roma και µουσουλµάνοι βουλγαρικής προέλευσης Από: Dimitar Denkov 1 Αρχικές

Διαβάστε περισσότερα

Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ - I ΡΥΣΗ ΚΑΙ ΕΞEΛΙΞΗ ΤΗΣ ΣΟΒΙΕΤΙΚHΣ EΝΩΣΗΣ

Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ - I ΡΥΣΗ ΚΑΙ ΕΞEΛΙΞΗ ΤΗΣ ΣΟΒΙΕΤΙΚHΣ EΝΩΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΓ Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ - I ΡΥΣΗ ΚΑΙ ΕΞEΛΙΞΗ ΤΗΣ ΣΟΒΙΕΤΙΚHΣ EΝΩΣΗΣ ΩΣ ΤΟ 1941 100 Α. ΚΛΕΙΣΤΕΣ Ή ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ (ενδεικτικά παραδείγµατα) Ερωτήσεις διαζευκτικής απάντησης ή του τύπου

Διαβάστε περισσότερα

ΙΣΤΟΡΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΟΜΑΔΑ ΠΡΩΤΗ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΟΜΑΔΑ ΠΡΩΤΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΟΜΑΔΑ ΠΡΩΤΗ Α1 α. σχολικό βιβλίο, σελ. 46. Φεντερασιόν: ήταν μεγάλη πολυεθνική εργατική οργάνωση της Θεσσαλονίκης, με πρωτεργάτες σοσιαλιστές από την ανοικτή σε νέες ιδέες

Διαβάστε περισσότερα

O Μεταπολεμικός Κόσμος

O Μεταπολεμικός Κόσμος O Μεταπολεμικός Κόσμος Πολυμέρης Βόγλης Τμήμα: Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας 4) H ΔΙΑΙΡΕΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Γεγονότα που οδηγούν στη ρήξη ΗΠΑ ΕΣΣΔ, αρχές 1948 Φεβρουάριος

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΣΤΗΝΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ

ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΣΤΗΝΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΣΤΗΝΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ εμφανίζεται ΣΤΗ ΒΟΡΕΙΑ ΙΤΑΛΙΑ Επηρεάζεται από το ελληνικό και ρωμαϊκό πολιτισμό ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΘΕΑΤΡΟ ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ Αξία στον ΝΤΑ ΒΙΝΤΣΙ ΣΑΙΞΠΗΡ ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ Άνθρωπο ΜΙΧΑΗΛ

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο 1. Από τον Ελληνοτουρκικό Πόλεµο του 1897 στον Μακεδονικό Αγώνα (σελ )

Κεφάλαιο 1. Από τον Ελληνοτουρκικό Πόλεµο του 1897 στον Μακεδονικό Αγώνα (σελ ) Ιστορία ΣΤ τάξης 5 η Ενότητα «Η Ελλάδα στον 20 ο αιώνα» 1 Κεφάλαιο 1 Από τον Ελληνοτουρκικό Πόλεµο του 1897 στον Μακεδονικό Αγώνα (σελ. 178 181) Μετά την ήττα στον πόλεµο µε την Τουρκία, το 1897, το ελληνικό

Διαβάστε περισσότερα

Περιεχόµενα. Κεφάλαιο Πρώτο Από τον Ριχάρδο τον Λεοντόκαρδο έως την παραχώρηση της Κύπρου στους Βρετανούς Πρώτο τµήµα: Η κυριαρχία των υτικών

Περιεχόµενα. Κεφάλαιο Πρώτο Από τον Ριχάρδο τον Λεοντόκαρδο έως την παραχώρηση της Κύπρου στους Βρετανούς Πρώτο τµήµα: Η κυριαρχία των υτικών Περιεχόµενα Εισαγωγή...15 Κεφάλαιο Πρώτο Από τον Ριχάρδο τον Λεοντόκαρδο έως την παραχώρηση της Κύπρου στους Βρετανούς Πρώτο τµήµα: Η κυριαρχία των υτικών 1. Η κατάκτηση της Κύπρου από τον Ριχάρδο τον

Διαβάστε περισσότερα

Η ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ

Η ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ Η ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ Οι βυζαντινοί ήταν καλά πληροφορημένοι για τις γειτονικές χώρες από δικούς τους ανθρώπους. Όταν έφταναν επισκέπτες, έμποροι, μισθοφόροι ή στρατιωτικοί φυγάδες, ή ακόμα κρατικές

Διαβάστε περισσότερα

EL Eνωμένη στην πολυμορφία EL A8-0026/2. Τροπολογία. Igor Šoltes εξ ονόματος της Ομάδας Verts/ALE

EL Eνωμένη στην πολυμορφία EL A8-0026/2. Τροπολογία. Igor Šoltes εξ ονόματος της Ομάδας Verts/ALE 8.2.2017 A8-0026/2 2 του 2016 για τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη Παράγραφος 4 4. ζητεί να διατηρηθεί η μεταρρυθμιστική ορμή, προκειμένου να μετασχηματιστεί η Βοσνία-Ερζεγοβίνη σε ένα πλήρως αποτελεσματικό, χωρίς

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΣΤ Ο ΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΣΤ Ο ΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΣΤ Ο ΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 152 Α. ΚΛΕΙΣΤΕΣ Ή ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ (ενδεικτικά παραδείγµατα) Ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής Να βάλετε σε κύκλο το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή

Διαβάστε περισσότερα

για τα 30 χρόνια από την ίδρυση της Ένωσης των Ευρωπαίων ικαστών για τη ηµοκρατία και Ελευθερίες [MEDEL].

για τα 30 χρόνια από την ίδρυση της Ένωσης των Ευρωπαίων ικαστών για τη ηµοκρατία και Ελευθερίες [MEDEL]. ΨΗΦΙΣΜΑ για τα 30 χρόνια από την ίδρυση της Ένωσης των Ευρωπαίων ικαστών για τη ηµοκρατία και Ελευθερίες [MEDEL]. ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ- ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ- ΙΚΑΙΟΣΥΝΗ Τον Ιούνιο 1985, µια οµάδα ευρωπαίων δικαστικών λειτουργών

Διαβάστε περισσότερα

Μιλτιάδη Βαρβιτσιώτη «Η Ένταξη των Δυτικών Βαλκανίων στην ΕΕ Εμπειρίες από την εισδοχή άλλων Βαλκανικών κρατών»

Μιλτιάδη Βαρβιτσιώτη «Η Ένταξη των Δυτικών Βαλκανίων στην ΕΕ Εμπειρίες από την εισδοχή άλλων Βαλκανικών κρατών» ΟΜΙΛΙΑ Βουλευτή β Αθηνών, πρώην Υφυπουργού Εξωτερικών κ. Μιλτιάδη Βαρβιτσιώτη Στο συνέδριο του ΚΕΠΠ με θέμα: «Η Ένταξη των Δυτικών Βαλκανίων στην ΕΕ Εμπειρίες από την εισδοχή άλλων Βαλκανικών κρατών» Κυρίες

Διαβάστε περισσότερα

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΙΩΑΝΝΑ ΚΑΛΑΙΤΖΙΔΟΥ. Σελίδα 1

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΙΩΑΝΝΑ ΚΑΛΑΙΤΖΙΔΟΥ. Σελίδα 1 ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΙΩΑΝΝΑ ΚΑΛΑΙΤΖΙΔΟΥ Σελίδα 1 1 Ο Κεφάλαιο Από την αγροτική οικονομία στην αστικοποίηση ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΕΣ ΓΕΓΟΝΟΤΑ 1821-1828 Επαναστατικός Αγώνας 1864 Προσάρτηση Επτανήσων 1881 Προσάρτηση Άρτας και

Διαβάστε περισσότερα

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ "ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΕΝΩΣΗ "

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΕΝΩΣΗ ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΩΝ "ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ Κ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ" ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ "ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΕΝΩΣΗ 1911-1913" Κεφάλαιο 2 Η πρώτη φάση του Α Βαλκανικού

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΠ 40. Εθνοπολιτισμικές ταυτότητες και χορευτικά ρεπερτόρια του Βορειοελλαδικού χώρου.

ΕΛΠ 40. Εθνοπολιτισμικές ταυτότητες και χορευτικά ρεπερτόρια του Βορειοελλαδικού χώρου. ΕΛΠ 40 Εθνοπολιτισμικές ταυτότητες και χορευτικά ρεπερτόρια του Βορειοελλαδικού χώρου. Διαμόρφωση κεφαλαίων εργασίας: 1. Μουσική και χορός: απαραίτητα στοιχέια κουλτούρας 2. Βορειοελλαδικός χώρος και πληθυσιακές

Διαβάστε περισσότερα

Ενδεικτικές απαντήσεις στα θέματα της Ιστορίας. κατεύθυνσης των Πανελλαδικών εξετάσεων 2014

Ενδεικτικές απαντήσεις στα θέματα της Ιστορίας. κατεύθυνσης των Πανελλαδικών εξετάσεων 2014 Θέμα Α1 Ενδεικτικές απαντήσεις στα θέματα της Ιστορίας κατεύθυνσης των Πανελλαδικών εξετάσεων 2014 ΟΜΑΔΑ ΠΡΩΤΗ Α) Με τη βιομηχανική επανάσταση καθώς η κατοχή γης έπαυε προοδευτικά να είναι πηγή εξουσίας

Διαβάστε περισσότερα

186 Γλώσσας Φιλολογίας και Πολιτισμού Παρευξείνειων Χωρών Θράκης (Κομοτηνή)

186 Γλώσσας Φιλολογίας και Πολιτισμού Παρευξείνειων Χωρών Θράκης (Κομοτηνή) 186 Γλώσσας Φιλολογίας και Πολιτισμού Παρευξείνειων Χωρών Θράκης (Κομοτηνή) Σκοπός Το Τμήμα σύμφωνα με το ιδρυτικό του διάταγμα, έχει ως κύρια αποστολή «την καλλιέργεια, προαγωγή και διάδοση, με τη διδασκαλία

Διαβάστε περισσότερα

ΚΥΠΡΟΣ. ακόμα υπό κατοχή ακόμα διαιρεμένη

ΚΥΠΡΟΣ. ακόμα υπό κατοχή ακόμα διαιρεμένη ΚΥΠΡΟΣ ακόμα υπό κατοχή ακόμα διαιρεμένη 1974-2016 1974-2016 ΚΥΠΡΟΣ ΑΚΟΜΑ ΥΠΟ ΚΑΤΟΧΗ, ΑΚΟΜΑ ΔΙΑΙΡΕΜΕΝΗ Τον Ιούλιο του 1974 η Τουρκία εισέβαλε στην Κυπριακή Δημοκρατία, παραβιάζοντας τον Καταστατικό Χάρτη

Διαβάστε περισσότερα

Απασχόληση και πολιτισµός, πυλώνες κοινωνικής συνοχής και ένταξης των µεταναστών για µια βιώσιµη Ευρώπη

Απασχόληση και πολιτισµός, πυλώνες κοινωνικής συνοχής και ένταξης των µεταναστών για µια βιώσιµη Ευρώπη ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ ΗΜΟΣΙΑΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΕΝΤΡΩΣΗΣ ΝΟΜΑΡΧΙΑΚΗ ΑΥΤΟ ΙΟΙΚΗΣΗ ΚΥΚΛΑ ΩΝ Επιτροπή των Περιφερειών ιάσκεψη µε θέµα Απασχόληση και πολιτισµός, πυλώνες κοινωνικής

Διαβάστε περισσότερα

Η σταδιακή επέκταση του κράτους των Βουλγάρων

Η σταδιακή επέκταση του κράτους των Βουλγάρων 1 ΙΣΤΟΡΙΑ Ε ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΕΝΟΤΗΤΑ : ΟΙ ΑΝΤΙΠΑΛΟΙ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ Οι Βούλγαροι Οι Ονογούροι Βούλγαροι. Οι πρώτες Βουλγαρικές φυλές πρέπει να έφθασαν στην περιοχή ανάμεσα στον Καύκασο και την Αζοφική Θάλασσα στα

Διαβάστε περισσότερα

Διαφωτισμός και διαμόρφωση των πολιτικών ιδεολογιών στην Ελλάδα

Διαφωτισμός και διαμόρφωση των πολιτικών ιδεολογιών στην Ελλάδα ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Διαφωτισμός και διαμόρφωση των πολιτικών ιδεολογιών στην Ελλάδα Ενότητα 6: Η συγκρότηση του ελληνικού έθνους Σπύρος Μαρκέτος Άδειες Χρήσης

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΒ Η ΕΛΛΑ Α ΑΠΟ ΤΟ 1914 ΩΣ ΤΟ 1924: η κρίση των πολιτικών θεσµών και η διάλυση του οράµατος της Μεγάλης Ιδέας

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΒ Η ΕΛΛΑ Α ΑΠΟ ΤΟ 1914 ΩΣ ΤΟ 1924: η κρίση των πολιτικών θεσµών και η διάλυση του οράµατος της Μεγάλης Ιδέας ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΒ Η ΕΛΛΑ Α ΑΠΟ ΤΟ 1914 ΩΣ ΤΟ 1924: η κρίση των πολιτικών θεσµών και η διάλυση του οράµατος της Μεγάλης Ιδέας 66 Α. ΚΛΕΙΣΤΕΣ Ή ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ (ενδεικτικά παραδείγµατα) Ερωτήσεις

Διαβάστε περισσότερα

Ναζισµός. Περιλαµβάνει έντονα στοιχεία: Ρατσισµού Αντισηµιτισµού (=κατά των Εβραίων) Δικτατορίας

Ναζισµός. Περιλαµβάνει έντονα στοιχεία: Ρατσισµού Αντισηµιτισµού (=κατά των Εβραίων) Δικτατορίας Ναζισµός Ο Β' Παγκόσµιος Πόλεµος είχε ως αποτέλεσµα την εµφάνιση µιας πολιτικής ιδεολογίας που εφαρµόστηκε στην Γερµανία, αλλά και σε κάποιες άλλες χώρες και ονοµάστηκε Ναζισµός ή Γερµανικός εθνικοσοσιαλισµός

Διαβάστε περισσότερα

THE ROUTE OF THE WESTERN BALKANS TOWARDS EUROPEAN UNION

THE ROUTE OF THE WESTERN BALKANS TOWARDS EUROPEAN UNION THE ROUTE OF THE WESTERN BALKANS TOWARDS EUROPEAN UNION Professor Angelos Kotios Albania, November 2013 1 Αντικείμενο παρουσίασης Χαρακτηριστικά της περιοχής Λόγοι για την καθυστέρηση στην ενσωμάτωση τω

Διαβάστε περισσότερα

ΕΝΟΤΗΤΑ 10η: Ελληνική επανάσταση και Ευρώπη. Ελληνική επανάσταση και ευρωπαϊκή διπλωματία ( )

ΕΝΟΤΗΤΑ 10η: Ελληνική επανάσταση και Ευρώπη. Ελληνική επανάσταση και ευρωπαϊκή διπλωματία ( ) Πέμπτη, 11 Δεκέμβριος 2014 17:36 ΕΝΟΤΗΤΑ 10η: Ελληνική επανάσταση και Ευρώπη Ελληνική επανάσταση και ευρωπαϊκή διπλωματία (18211830) 1823: στροφή στην ευρωπαϊκή διπλωματία από τον Άγγλο υπουργό Εξωτερικών

Διαβάστε περισσότερα

EL Eνωµένη στην πολυµορφία EL B8-0214/1. Τροπολογία. Ulrike Lunacek εξ ονόµατος της Οµάδας Verts/ALE

EL Eνωµένη στην πολυµορφία EL B8-0214/1. Τροπολογία. Ulrike Lunacek εξ ονόµατος της Οµάδας Verts/ALE 9.3.2015 B8-0214/1 1 Παράγραφος 19 α (νέα) 19 α. εκφράζει τη λύπη του για το γεγονός ότι ο Πρόεδρος της Επιτροπής, Jean- Claude Juncker, έχει προωθήσει την ιδέα να µην διευρυνθεί περαιτέρω η ΕΕ κατά τα

Διαβάστε περισσότερα

ανάπτυξη του εργατικού κινήματος) εργατικής ιδεολογίας στη χώρα.» προσφύγων στη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη».

ανάπτυξη του εργατικού κινήματος) εργατικής ιδεολογίας στη χώρα.» προσφύγων στη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη». Α1. α. Σχολικό βιβλίο σελίδα 77: «Οι επαναστάτες προκήρυξαν όπως ονομάστηκαν.» και «Οι Ορεινοί απαρτίστηκαν και των πλοιοκτητών.» β. Σχολικό βιβλίο σελίδα 46: «Η κατάσταση αυτή (=η αργή ανάπτυξη του εργατικού

Διαβάστε περισσότερα

EASTERN MEDITERRANEAN & BALKAN MONITOR

EASTERN MEDITERRANEAN & BALKAN MONITOR ΜΑΙΟΣ EASTERN MEDITERRANEAN & BALKAN MONITOR 3 3 Διαχρονική έρευνα στάσεων και αντιλήψεων σε των Βαλκανίων και της Νοτιοανατολικής Μεσογείου E A S T E R N M E D I T E R R A N E A N & B A L K A N M O N

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Διάλεξη 3 η. Κυριάκος Κυριαζόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής Τμήμα Νομικής ΑΠΘ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Διάλεξη 3 η. Κυριάκος Κυριαζόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής Τμήμα Νομικής ΑΠΘ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Διάλεξη 3 η Κυριάκος Κυριαζόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής ΑΠΘ Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative

Διαβάστε περισσότερα

Ποιος πάει πού; Πόσο μένει; Πόσα ξοδεύει;

Ποιος πάει πού; Πόσο μένει; Πόσα ξοδεύει; Ποιος πάει πού; Πόσο μένει; Πόσα ξοδεύει; Ανάλυση στοιχείων εισερχόμενου τουρισμού ανά Αγορά και ανά Περιφέρεια 2018 Ευαγγελία Λάμπρου Ερευνήτρια Στατιστικολόγος Δρ. Άρης Ίκκος, ISHC Επιστημονικός Διευθυντής

Διαβάστε περισσότερα

Ο ειδικός αντιπρόσωπος της ΕΕ για τα ανθρώπινα δικαιώµατα

Ο ειδικός αντιπρόσωπος της ΕΕ για τα ανθρώπινα δικαιώµατα P7_TA(2012)0250 Ο ειδικός αντιπρόσωπος της ΕΕ για τα ανθρώπινα δικαιώµατα Σύσταση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στο Συµβούλιο της 13ης Ιουνίου 2012 σχετικά µε τον ειδικό εντεταλµένο της ΕΕ για τα ανθρώπινα

Διαβάστε περισσότερα

Φλώρινα, Δεκέμβριος 2012 Η εξωτερική μετανάστευση από και προς τη Δυτική Μακεδονία στην περίοδο 1990-2009 και οι επιπτώσεις στην αγορά εργασίας

Φλώρινα, Δεκέμβριος 2012 Η εξωτερική μετανάστευση από και προς τη Δυτική Μακεδονία στην περίοδο 1990-2009 και οι επιπτώσεις στην αγορά εργασίας Φλώρινα, Δεκέμβριος 2012 Η εξωτερική μετανάστευση από και προς τη Δυτική Μακεδονία στην περίοδο 1990-2009 και οι επιπτώσεις στην αγορά εργασίας Χρήστος Νίκας Εισαγωγή Η εισροή μεταναστών στην Ελλάδα και

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ Η ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΚΑΙ ΛΑΪΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ Η ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΚΑΙ ΛΑΪΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ Η ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΚΑΙ ΛΑΪΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΗ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟ 1900 ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ PROJECT 3 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΟΜΑΔΑΣ 1 v ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΧΗ ΑΣΗΜΙΝΑ ΣΑΝΤ ΒΙΚΥ ΣΚΙΑΔΑΣ ΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΣΙΓΚΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ Α 4 Α ΛΥΚΕΙΟ. Υπεύθυνη καθηγήτρια : κα Βαγιανού

ΠΑΧΗ ΑΣΗΜΙΝΑ ΣΑΝΤ ΒΙΚΥ ΣΚΙΑΔΑΣ ΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΣΙΓΚΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ Α 4 Α ΛΥΚΕΙΟ. Υπεύθυνη καθηγήτρια : κα Βαγιανού ΠΑΧΗ ΑΣΗΜΙΝΑ ΣΑΝΤ ΒΙΚΥ ΣΚΙΑΔΑΣ ΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΣΙΓΚΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ Α 4 Α ΛΥΚΕΙΟ Υπεύθυνη καθηγήτρια : κα Βαγιανού Η αρμονική συμβίωση δύο ή περισσότερων πολιτισμών, οι οποίοι συνήθως δεν

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 ο Η ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ. 8.1 Εισαγωγή

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 ο Η ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ. 8.1 Εισαγωγή ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 ο Η ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ 8.1 Εισαγωγή Στο κεφάλαιο αυτό της έρευνάς µας θα ασχοληθούµε µε το συνεχώς αυξανόµενο πρόβληµα της µετανάστευσης. Η παράνοµη µετανάστευση αποτελεί µία ακόµη

Διαβάστε περισσότερα

Ρατσισμός είναι να θεωρούμε κάποια άλλη ομάδα ανθρώπων ως κατώτερη ή ακόμη και άξια περιφρόνησης, λόγω της φυλετικής ή εθνικής τους καταγωγής.

Ρατσισμός είναι να θεωρούμε κάποια άλλη ομάδα ανθρώπων ως κατώτερη ή ακόμη και άξια περιφρόνησης, λόγω της φυλετικής ή εθνικής τους καταγωγής. ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ Φυλετικός Ρατσισμός Ρατσισμός είναι να θεωρούμε κάποια άλλη ομάδα ανθρώπων ως κατώτερη ή ακόμη και άξια περιφρόνησης, λόγω της φυλετικής ή εθνικής τους καταγωγής.αιτία του ρατσισμού είναι συνήθως

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Διάλεξη 11 η. Κυριάκος Κυριαζόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής Τμήμα Νομικής ΑΠΘ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Διάλεξη 11 η. Κυριάκος Κυριαζόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής Τμήμα Νομικής ΑΠΘ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Διάλεξη 11 η Κυριάκος Κυριαζόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής ΑΠΘ Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative

Διαβάστε περισσότερα

_ _scope7 1 Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΕΝΟΣ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΜΕΝΗ ΕΛΛΑΔΑ

_ _scope7 1 Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΕΝΟΣ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΜΕΝΗ ΕΛΛΑΔΑ 001-192_978-960-482-044-3_scope7 1 1 1821 Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΕΝΟΣ ΕΘΝΟΥΣ ΚΡΑΤΟΥΣ Β ΤΟΜΟΣ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΜΕΝΗ ΕΛΛΑΔΑ ΘΑΝΟΣ ΒΕΡΕΜΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΛΙΟΠΟΥΛΟΣ 001-192_978-960-482-044-3_scope7 5 5 Περιεχόµενα

Διαβάστε περισσότερα

Ιστορία. Α Λυκείου. Κωδικός Απαντήσεις των θεμάτων ΟΜΑΔΑ Α. 1o ΘΕΜΑ

Ιστορία. Α Λυκείου. Κωδικός Απαντήσεις των θεμάτων ΟΜΑΔΑ Α. 1o ΘΕΜΑ Ιστορία Α Λυκείου Κωδικός 6400 Απαντήσεις των θεμάτων ΟΜΑΔΑ Α 1o ΘΕΜΑ 1.α. Να επιλέξετε και να γράψετε τη σωστή απάντηση για κάθε ομάδα από τις ακόλουθες ερωτήσεις: 1. Η ομηρική εποχή ονομάζεται επίσης:

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΔΕΥΤΕΡΑ 12 ΙΟΥΝΙΟΥ 2017 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ

ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΔΕΥΤΕΡΑ 12 ΙΟΥΝΙΟΥ 2017 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΔΕΥΤΕΡΑ 12 ΙΟΥΝΙΟΥ 2017 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ Ενδεικτικές Προτεινόμενες Απαντήσεις Ιστορίας Γ Λυκείου Προσανατολισμού ΟΜΑΔΑ

Διαβάστε περισσότερα

φιλολογικές σελίδες, ιστορία κατεύθυνσης γ λυκείου

φιλολογικές σελίδες, ιστορία κατεύθυνσης γ λυκείου Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα Δ. Η αποζημίωση των Ανταλλάξιμων και η ελληνοτουρκική προσέγγιση (σελ. 160-162) 1. Η αποζημίωση των Ανταλλάξιμων Σύμβαση Ανταλλαγής προβλέπει την αποζημίωση των προσφύγων

Διαβάστε περισσότερα

ΤΟ EΡΓΟ MMWD ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

ΤΟ EΡΓΟ MMWD ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΑΞΙΟΠΟΙΩΝΤΑΣ ΤΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ - MMWD Εργαλεία Πολιτικής για το στρατηγικό σχεδιασμό των περιφερειών και των πόλεων της Νοτιοανατολικής Ευρώπης ΤΟ EΡΓΟ MMWD ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Γεράσιμος

Διαβάστε περισσότερα

Το τέλος της Επανάστασης και η ελληνική ανεξαρτησία (σελ )

Το τέλος της Επανάστασης και η ελληνική ανεξαρτησία (σελ ) Ιστορία ΣΤ τάξης Γ Ενότητα «Η Μεγάλη Επανάσταση (1821-1830)» 1 Κεφάλαιο 18 Το τέλος της Επανάστασης και η ελληνική ανεξαρτησία (σελ. 142 145) Μετά τη Ναυµαχία του Ναυαρίνου, οι διπλωµατικές ενέργειες για

Διαβάστε περισσότερα