Μια ασφαλής χειρουργική επέμβαση: Καισαρική τομή της Κων/νας Γιαννιώτη, Συντονίστριας της Ομάδας Υποστήριξης Μητρικού Θηλασμού & Μητρότητας Ζακύνθου

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "Μια ασφαλής χειρουργική επέμβαση: Καισαρική τομή της Κων/νας Γιαννιώτη, Συντονίστριας της Ομάδας Υποστήριξης Μητρικού Θηλασμού & Μητρότητας Ζακύνθου"

Transcript

1 Μια ασφαλής χειρουργική επέμβαση: Καισαρική τομή της Κων/νας Γιαννιώτη, Συντονίστριας της Ομάδας Υποστήριξης Μητρικού Θηλασμού & Μητρότητας Ζακύνθου Τις τελευταίες δεκαετίες το ποσοστό των καισαρικών τομών στις περισσότερες χώρες του κόσμου έχει αυξηθεί δραματικά. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναφέρει ότι το αποδεκτό ποσοστό καισαρικών σε κάθε χώρα δε θα πρέπει να υπερβαίνει το 10-15% των συνολικών γεννήσεων. Στην Ελλάδα, όμως, σύμφωνα με αρκετές μελέτες το ποσοστό αυτό φτάνει (και σε πολλές μαιευτικές κλινικές ξεπερνά) το 50%. Δηλαδή μια στις δύο Ελληνίδες θα φέρουν στον κόσμο τα παιδιά τους με καισαρική τομή. Πού έγκειται η τρομερή αυτή αύξηση του ποσοστού τον καισαρικών; Μήπως δεν είναι ικανά τα σώματα των Ελληνίδων γυναικών να γεννήσουν τα παιδιά τους; Μήπως έχουν τόσα προβλήματα υγείας που η πλειοψηφία των κυήσεων χαρακτηρίζονται ως κυήσεις υψηλού κινδύνου και οδηγούνται στην καισαρική τομή; Μήπως φταίνε τα παιδιά, που δεν έχουν τη δυνατότητα να γεννηθούν φυσιολογικά; Μήπως φοβόμαστε τόσο πολύ το φυσιολογικό τοκετό, ώστε έχουμε χάσει κάθε εμπιστοσύνη στη φύση; Οι απαντήσεις έχουν δοθεί σε μελέτες ανά τον κόσμο, αλλά και σε ελληνικές μελέτες (Mossialos E. et al. 2005). Τα παραπάνω αιτιολογούν να γίνεται ένα ποσοστό 10-15% των γεννήσεων με καισαρική τομή. Οι υπόλοιπες γίνονται για άλλες αιτίες. Συχνά ακούγεται η άποψη ότι πλέον η καισαρική τομή είναι μια ασφαλής διαδικασία τοκετού και γι' αυτό αποτελεί μέθοδο επιλογής για αρκετούς μαιευτήρες και πολλές μητέρες. Είναι, όμως, όντως έτσι; Εάν κάποιος ιατρός εξέταζε το παιδί σας και έβγαζε το πόρισμα ότι το παιδί χρειάζεται χειρουργείο -συγκεκριμένα μια μείζονα κοιλιακή επέμβαση- το οποίο θα έπρεπε να κανονιστεί μέχρι μια συγκεκριμένη ημερομηνία, λέγοντάς σας ότι η επέμβαση αυτή είναι απαραίτητη για την υγεία του παιδιού, αλλά απόλυτα ασφαλής, εσείς τι θα κάνατε; Θα συναινούσατε χωρίς δεύτερη κουβέντα στο να χειρουργηθεί το παιδί σας; Μάλλον όχι. Θα αναζητούσατε περαιτέρω πληροφορίες για την κατάσταση της υγείας του παιδιού, αλλά και για την ασφάλεια της επέμβασης; Θα επικοινωνούσατε και με άλλους επαγγελματίες υγείας για να διερευνήσετε το θέμα; Πιθανότατα ναι. Γιατί; Μα φυσικά διότι πρόκειται για μια ολόκληρη επέμβαση και όπως όλοι γνωρίζουμε μια τέτοια χειρουργική επέμβαση περιλαμβάνει φάρμακα, διάνοιξη της κοιλιακής χώρας και πολλά άλλα, τα οποία μπορεί να οδηγήσουν σε επιπλοκές και κινδύνους για την υγεία του παιδιού σας. Αν κατά την έρευνά σας συνειδητοποιούσατε ότι το χειρουργείο αυτό δεν είναι απολύτως απαραίτητο ή ότι θα μπορούσε να αποφευχθεί, με μια ασφαλέστερη και μη επεμβατική μέθοδο, τι θα επιλέγατε; Πώς είναι, λοιπόν, δυνατόν πολλοί να ακούν καισαρική τομή και να σκέφτονται ασφαλής χειρουργική επέμβαση ; Σίγουρα η καισαρική τομή στις μέρες μας είναι ασφαλέστερη σε σχέση με τον περασμένο αιώνα. Τις τελευταίες τρεις δεκαετίες η συγκεκριμένη χειρουργική επέμβαση έγινε ακόμη πιο ασφαλής με τη χρήση της επισκληριδίου αναισθησίας, αντί της ολικής νάρκωσης, αφού έτσι ελαττώθηκαν οι επιπλοκές και οι κίνδυνοι από τα φάρμακα της νάρκωσης στη μητέρα και στο παιδί. Το ότι ελαττώθηκαν, όμως, οι κίνδυνοι, δε σημαίνει ότι εξαλείφθηκαν. Το ότι είναι ασφαλέστερη η καισαρική τομή στις μέρες μας δεν την κάνει σε καμία περίπτωση απολύτως ασφαλή χειρουργική επέμβαση, καθώς είναι ακριβώς αυτό: Χειρουργική επέμβαση. Και καμία χειρουργική επέμβαση δεν είναι ασφαλής. Μάλιστα στην προκειμένη περίπτωση δεν πρόκειται για μια απλή χειρουργική επέμβαση, αλλά μια διαδικασία που ενέχει κινδύνους και επιπλοκές για τις ζωές δυο ανθρώπων: Της μητέρας και του αγέννητου παιδιού της. 1

2 Όπως κάθε χειρουργική επέμβαση πρέπει να έχει σαφέστατη ιατρική αιτιολογία, το ίδιο ακριβώς ισχύει και για την καισαρική τομή. Όπως σε κάθε χειρουργική επέμβαση, έτσι και στην καισαρική τομή, το άτομο που θα χειρουργηθεί θα πρέπει να είναι πλήρως ενημερωμένο για την κατάστασή του, αλλά και για τη διαδικασία και τις επιπλοκές του συγκεκριμένου χειρουργείου. Και φυσικά θα πρέπει να συναινεί έχοντας πλήρη επίγνωση. Όπως σε κάθε επεμβατική μέθοδο, θα πρέπει να έχουν πρώτα δοκιμαστεί ή να αντενδείκνυνται οι μη-επεμβατικές μέθοδοι. Και φυσικά θα πρέπει να αποφεύγονται διαδικασίες ρουτίνας ή αναίτιες παρεμβάσεις, που αυξάνουν τις πιθανότητες να καταλήξει ένας τοκετός σε καισαρική τομή, η οποία θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί με τους κατάλληλους χειρισμούς. Εάν το μωρό δεν κινδυνεύει περισσότερο μέσα στη μήτρα, από ότι αν βγει στον κόσμο με καισαρική τομή, τότε ίσως θα πρέπει να μείνει εκεί για όσο η φύση ορίζει. Αν η καισαρική τομή, παρά τους κινδύνους της, είναι απαραίτητη και σωτήρια για τη ζωή και την υγεία της δυάδας μητέρας-εμβρύου, τότε όντως υπάρχει ιατρική ένδειξη για να γίνει. Πόσο ασφαλής είναι, λοιπόν, η χειρουργική επέμβαση της καισαρικής τομής; Η μητρική νοσηρότητα μετά από καισαρική τομή, όπως και η θνησιμότητα, υποαναφέρονται, δηλαδή οι αναφορές προς τους επίσημους φορείς είναι πολύ λιγότερες από τα πραγματικά περιστατικά. Ελάχιστες είναι οι μελέτες που περιλαμβάνουν στοιχεία σχετικά με την κατάσταση των γυναικών, μετά την έξοδό τους από την κλινική/το μαιευτήριο. Πολλές γυναίκες δε μαθαίνουν ποτέ ότι συμπτώματα ή καταστάσεις που εμφανίζονται σε αυτές ή το μωρό τους μετά τον τοκετό, μπορεί να είναι παρενέργειες των φαρμάκων ή επιπλοκές της χειρουργικής επέμβασης στην οποία υποβλήθηκαν, συνεπώς οι περιπτώσεις τους δεν αναφέρονται πουθενά. 1) Λοιμώξεις Αρκετές γυναίκες μετά από καισαρική τομή μπορεί να εμφανίσουν αυξημένη ή μη-φυσιολογική αιμορραγία, δύσοσμες εκκρίσεις ή/και πυρετό. Αυτές οι ενδείξεις είναι πιθανό να αποτελούν συμπτώματα φλεγμονής (French and Smaill 2004). Τα συχνότερα είδη φλεγμονής μετά από καισαρική τομή είναι: Η ενδομητρίτιδα, δηλαδή φλεγμονή της μήτρας. Ο κίνδυνος ενδομητρίτιδας αυξάνει αν έγινε τεχνητή ρήξη των υμένων κατά τον τοκετό ή αν έλαβαν χώρα πολλές κολπικές εξετάσεις, όπως είναι για παράδειγμα ο έλεγχος για την εξέλιξη της διαστολής του τραχήλου. Οι λοιμώξεις του ουροποιητικού συστήματος, λόγω της χρήσης ουροκαθετήρα. Συμπτώματα: Δυσκολία, τσούξιμο, ενόχληση, πόνος ή/και κάψιμο κατά την ούρηση. Η φλεγμονή του τραύματος-τομής, η οποία περιλαμβάνει συνήθως ερυθρότητα και εκκρίσεις, έντονο και επιδεινούμενο πόνο στην περιοχή της τομής ή/και άνοιγμα της τομής (NCCWCH 2011). Η συχνότητα εμφάνισης φλεγμονής της τομής είναι 10%, ακόμη και μετά από χορήγηση αντιβιοτικής θεραπείας στο χειρουργείο. Η πιθανότητα εμφάνισης φλεγμονής της τομής αυξάνεται σε γυναίκες με σακχαρώδη διαβήτη, αλλά και σε υπέρβαρες ή παχύσαρκες γυναίκες (Wloch C et al 2012). 2

3 2) Θρόμβωση Οποιαδήποτε χειρουργική επέμβαση αυξάνει τις πιθανότητες εμφάνισης θρόμβωσης στον οργανισμό. Η θρόμβωση είναι μια σοβαρή επιπλοκή, ανάλογα με το που εντοπίζεται ο θρόμβος. Εάν ο θρόμβος εντοπιστεί στους πνεύμονες (πνευμονική εμβολή), τότε μπορεί να απειλήσει τη ζωή της μητέρας. Στα συμπτώματα συμπεριλαμβάνονται βήχας, δύσπνοια ή πόνος και οίδημα των κάτω άκρων (NCCWCH 2011). Στην περίπτωση που κάποια γυναίκα εμφανίσει κάποιο από τα προαναφερθέντα συμπτώματα, θα πρέπει να ειδοποιείται άμεσα ο θεράπων ιατρός. Η αντιμετώπιση περιλαμβάνει χρήση θρομβολυτικών φαρμάκων και αντιθρομβωτικών ελαστικών περικνημίδων (ελαστικές κάλτσες συμπίεσης), ο συνδυασμός των οποίων θα βελτιώσει την αιματική κυκλοφορία στα κάτω άκρα. Το συντομότερο δυνατόν μετά την καισαρική τομή θα πρέπει να ενθαρρύνεται η κίνηση, ώστε να βελτιωθεί η κυκλοφορία του αίματος και να μειωθούν οι πιθανότητες σχηματισμού θρόμβου (NCCWCH 2011). 3) Συμφύσεις Μια καισαρική τομή ενέχει τον κίνδυνο δημιουργίας συμφύσεων κατά τη διάρκεια της ανάρρωσης. Οι συμφύσεις είναι δέσμες ουλώδους ιστού, οι οποίες μπορούν να κάνουν τα όργανα εντός της κοιλιακής χώρας να κολλήσουν μεταξύ τους ή με το εσωτερικό τοίχωμα της κοιλίας. Περίπου οι μισές γυναίκες που υποβλήθηκαν σε καισαρική τομή έχουν συμφύσεις. (Morales et al 2007, Shi et al 2011). Πιθανότατα παίζουν ρόλο οι μέθοδοι που χρησιμοποιούν οι χειρούργοι, για παράδειγμα ποιες στοιβάδες ράβονται και με ποιον τρόπο (Cheong et al 2009, Shi et al 2011). Επίσης, σημαντικότατο ρόλο παίζει ο αριθμός των προηγηθεισών καισαρικών, καθώς η συχνότητα εμφάνισης συμφύσεων αυξάνεται σε 75% μετά από δυο καισαρικές τομές και σε 83% μετά από τρεις (Morales et al 2007). Οι συμφύσεις μπορεί να είναι επώδυνες, καθώς εμποδίζουν την κινητικότητα των εσωτερικών οργάνων. Σε ορισμένες περιπτώσεις δημιουργούν προβλήματα λόγω απόφραξης του εντέρου (Andolf et al 2010) και προβλήματα γονιμότητας (El-Shawarby et al 2011) εάν πιέζουν ή εμποδίζουν τα παραπλήσια όργανα. Σύμφωνα με το International Adhesions Society ( μια σύμφυση είναι ένα είδος ουλής, ένας ινώδης ιστός που αποτελεί μη φυσιολογική σχέση μεταξύ δύο τμημάτων του σώματος. Οι συμφύσεις μπορούν να προκαλέσουν σοβαρά κλινικά προβλήματα. Για παράδειγμα, συμφύσεις με τη συμμετοχή των γυναικείων αναπαραγωγικών οργάνων (ωοθήκες, σάλπιγγες) προκαλούν στειρότητα, δυσπαρεύνια (επώδυνη συνουσία) και εξουθενωτικό πόνο της πυέλου. Συμφύσεις που αφορούν το έντερο μπορεί να προκαλέσουν απόφραξη του εντέρου). 4) Επιδράσεις των αναισθητικών φαρμάκων Οι περισσότερες καισαρικές τομές διενεργούνται υπό την επίδραση επισκληριδίου ή ραχιαίας αναισθησίας, ώστε να αναισθητοποιηθεί η κοιλιακή χώρα (NCCWCH 2011), καθώς οι μέθοδοι αυτές είναι ασφαλέστερες από τη μέθοδο της ολικής νάρκωσης, δηλαδή της γενικής αναισθησίας (NCCWCH 2011). Η λήψη, όμως, οποιουδήποτε αναισθητικού φαρμάκου ενέχει κίνδυνο. Μετά από μια επισκληρίδιο μπορεί να εμφανιστεί: Ισχυρός πονοκέφαλος. Η παρενέργεια αυτή εμφανίζεται περίπου στο 1% των γυναικών (RCOA 2012) και είναι πιο πιθανή εάν έγινε χρήση περισσοτέρων του ενός τύπων τοπικής αναισθησίας για τον τοκετό (NCCWCH 2011). 3

4 Βλάβη νεύρων, αν και η παρενέργεια αυτή είναι σπάνια και συνήθως διαρκεί για μερικές ημέρες ή εβδομάδες (RCOA 2009). Η μόνιμη, μη αναστρέψιμη νευρική βλάβη είναι πολύ σπάνια. Σχετικά με τη ραχιαία αναισθησία στο βιβλίο Silent Knife αναφέρονται επιπλέον: - Υπόταση της μητέρας και συνεπώς μείωση της αιματικής ροής και της παροχής οξυγόνου στο έμβρυο. Η υπόταση αναφέρεται ότι έχει συχνότητα εμφάνισης μέχρι και 80%, και συμβάλλει στη μητρική νοσηρότητα. Η μειωμένη παροχή οξυγόνου στο έμβρυο μπορεί να έχει σοβαρότατες συνέπειες, οι οποίες είναι εμφανείς είτε άμεσα, μόλις γεννηθεί το μωρό, είτε εμφανίζονται μετά από καιρό. - Ολικός αποκλεισμός νωτιαίων νεύρων, που μπορεί να οδηγήσει σε αναπνευστική παράλυση της μητέρας - Άγχος - Πόνος, ενοχλήσεις - Δυσλειτουργία ουροδόχου κύστης Άλλο ένα μειονέκτημα της επισκληριδίου αναισθησίας είναι και η ανομοιομορφία της αναλγησίας, που εμφανίζεται σε αρκετές περιπτώσεις. Υπάρχουν ορισμένες περιοχές, τα ονομαζόμενα παράθυρα, οι οποίες μένουν ανεπηρέαστες από την επισκληρίδιο και το αποτέλεσμα είναι η γυναίκα να μπορεί να αισθανθεί όλα όσα συμβαίνουν στο συγκεκριμένο σημείο (κόψιμο, τράβηγμα, ράψιμο, κ.ά.). Στις παρενέργειες της επισκληριδίου, όπως και στη ραχιαία αναισθησία, προστίθεται η υπόταση, οι σπασμοί ή/και η καρδιακή ανακοπή της μητέρας, λόγω της διέγερσης του κεντρικού νευρικού συστήματος. Περισσότερες πληροφορίες και βιβλιογραφία σχετικά με τις επιδράσεις της επισκληριδίου αναισθησίας στη μητέρα και το μωρό, υπάρχουν στο σχετικό άρθρο της δρ. Sarah Buckley Συνοπτικά, οι επιδράσεις της ολικής νάρκωσης (από το βιβλίο Silent Knife): - Κίνδυνος εισρόφησης γαστρικού περιεχομένου και πνευμονία από εισρόφηση στη μητέρα - Νεογνό σε καταστολή για αρκετές ημέρες -λόγω των χορηγηθέντων στη μητέρα φαρμάκων, που διαπερνούν τον πλακούντα- νωθρό, με μειωμένα αντανακλαστικά και δυσκολία στο θηλασμό ή τη σίτιση, τα οποία αυξάνουν την πιθανότητα εμφάνισης υπογλυκαιμίας, ικτέρου, την απώλεια βάρους κ.ά. - Αναπνευστικές ή/και καρδιολογικές επιδράσεις στο νεογνό - Μητέρα ζαλισμένη, νωθρή και υπό καταστολή για μέρες (συχνά αναφέρεται η ναυτία και ο έμετος στις παρενέργειες της ολικής νάρκωσης) - Η απώλεια του πιο σημαντικού γεγονότος της γέννησης του παιδιού τους, καθώς και η απώλεια της σημαντικότατης περιόδου των πρώτων ωρών για τη δημιουργία ισχυρού δεσμού μητέρας-νεογνού κάνουν τη μητέρα να νιώθει αποξενωμένη από το μωρό της και απογοητευμένη από την εμπειρία της γέννας της. 5) Περαιτέρω κίνδυνοι της καισαρικής για το Μωρό: - Πρόωρη γέννηση: Εάν δεν έχει γίνει σωστά ο υπολογισμός ή η εκτίμηση της ηλικίας του εμβρύου, ένα μωρό που γεννιέται με καισαρική τομή μπορεί να είναι πρόωρο και να έχει πολύ χαμηλό βάρος γέννησης (ACOG 2000). 4

5 - Αναπνευστικά προβλήματα: Τα μωρά που γεννιούνται με καισαρική είναι πιο πιθανό να εμφανίσουν αναπνευστικά προβλήματα. Υπάρχουν μελέτες που δείχνουν τη μεγαλύτερη ανάγκη αναπνευστικής υποστήριξης σε νεογνά μετά από καισαρική, παρά μετά από φυσιολογικό τοκετό (Annibale DJ et al.1995) - Χαμηλός δείκτης Apgar: Το σύστημα αξιολόγησης ή βαθμολόγηση Apgar είναι η μέθοδος αξιολόγησης της γενικής υγείας του μωρού το πρώτο και το πέμπτο λεπτό μετά την γέννηση του. Όσο υψηλότερη είναι η βαθμολόγηση, τόσο καλύτερη είναι η κατάσταση υγείας του παιδιού (χρησιμοποιείται η κλίμακα από το 1 έως το 10). Οι τομείς αξιολόγησης είναι: Η συχνότητα καρδιακών παλμών του εμβρύου Η προσπάθεια αναπνοής του εμβρύου Ο μυϊκός τόνος του εμβρύου Τα αντανακλαστικά του εμβρύου Το χρώμα του εμβρύου Ο χαμηλός δείκτης Apgar μπορεί να είναι αποτέλεσμα των φαρμάκων, της αναισθησίας, της εμβρυϊκής δυσχέρειας προ του τοκετού ή της απουσίας ερεθίσματος κατά τη διάρκεια του τοκετού (ο κολπικός τοκετός παρέχει φυσιολογική διέγερση του μωρού καθώς αυτό διανύει το γεννητικό κανάλι). Τα μωρά που γεννιούνται με καισαρική τομή έχουν 50% περισσότερες πιθανότητες να έχουν χαμηλό δείκτη Apgar σε σχέση με όσα γεννιούνται κολπικά. - Τραυματισμός εμβρύου: Πολύ σπάνια το μωρό μπορεί να τραυματιστεί ή να κοπεί κατά τη διενέργεια της τομής. Kατά μέσο όρο 1-2 μωρά στα 100 θα κοπούν κατά τη διάρκεια του χειρουργείου (Van Ham MA et al. 1997). Η προγραμματισμένη καισαρική τομή σε αρκετές μελέτες συσχετίζεται με αυξημένες πιθανότητες ανάγκης φιλοξενίας του νεογνού σε Μονάδα Εντατικής Νοσηλείας Νεογνών, γεγονός που συχνά καταδεικνύει ότι το έμβρυο είτε εμφάνισε σοβαρές ανεπιθύμητες ενέργειες από τα χορηγούμενα φάρμακα και τις διαδικασίες που χρησιμοποιήθηκαν κατά τον τοκετό, είτε απλά δεν ήταν αρκετά ώριμο για να γεννηθεί. 6) Και ας μην ξεχνάμε την ψυχολογία Για τις επιδράσεις στην ψυχολογία του εμβρύου ίσως να μη μπορέσουμε να συλλέξουμε στοιχεία στο εγγύς μέλλον. Αυτό, όμως, που σίγουρα γνωρίζουμε, είναι ότι η καισαρική τομή έχει σημαντικές επιδράσεις στην ψυχολογία της μητέρας. Η μητέρα που έφερε στον κόσμο το παιδί της με καισαρική, έχει μια σημαντική διαφορά, έναντι των άλλων: Είναι μεν μητέρα, αλλά δεν έχει γεννήσει. Ήταν έγκυος, αλλά ο κύκλος δεν έκλεισε με την ενεργή συμμετοχή της στη γέννηση του παιδιού της. Έχοντας χάσει τον έλεγχο της εμπειρίας της γέννας, είναι πολύ πιθανό να έχει μετέπειτα αρνητικά συναισθήματα, όπως απογοήτευση, θυμός, σύγχυση, ενοχές, τύψεις, μελαγχολία, θλίψη και σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να καταλήξει και σε κατάθλιψη. Μπορεί να αισθάνεται εξαπατημένη, αβοήθητη και να μετανιώνει για τις επιλογές και τις πράξεις της. Κάποιες μητέρες ακόμη αισθάνονται απέχθεια για την τομή (ίσως και το ίδιο τους το σώμα, που δε λειτούργησε σωστά ) και ορισμένες φθονούν τις γυναίκες που γέννησαν φυσιολογικά. Τα συναισθήματα αυτά δεν είναι υγιή και σίγουρα δεν είναι ότι καλύτερο για την έναρξη της ζωής με το μωρό. Αν δεν αντιμετωπιστούν εγκαίρως και αποτελεσματικά, τα συναισθήματα αυτά μπορούν να επηρεάσουν σημαντικά τη ζωή της μητέρας, του νεογνού και όλης της οικογένειας. Η μητέρα που έκανε καισαρική, εκτός από τις αυξημένες πιθανότητες εμφάνισης επιπλοκών, έχει 100% πιθανότητα να πονάει περισσότερο, να είναι πιο αδύναμη, να παρουσιάζει προβλήματα στη μετακίνηση ή/και την αυτοεξυπηρέτησή της και φυσικά στην περιποίηση του νεογνού. 5

6 Χαρακτηριστικά στο βιβλίο Silent Knife, αναφέρεται ότι δεν έχει κανείς την απαίτηση από έναν μετεγχειρητικό ασθενή, ο οποίος αναρρώνει από ένα χειρουργείο κοιλιακής χώρας (για παράδειγμα αφαίρεση σκωληκοειδούς απόφυσης) να σηκωθεί άμεσα και να φροντίσει τον εαυτό του. Αντιθέτως, μια γυναίκα που αναρρώνει από καισαρική, έχει την άμεση ευθύνη και φροντίδα του εαυτού της και του μωρού που έφερε στον κόσμο. Η ανάρρωση από ένα χειρουργείο είναι μια διαδικασία που χρειάζεται χρόνο και ξεκούραση, κάτι που αναζητά το σώμα κάθε γυναίκας που υποβλήθηκε σε καισαρική. Ο τίτλος, όμως, της μητέρας που κέρδισε η γυναίκα με την καισαρική τομή της είναι βαρύτερος από αυτόν του μετεγχειρητικού ασθενούς, και όλοι περιμένουν από την εγχειρισμένη λεχώνα να ξεπεράσει τον εαυτό της και να επανέλθει άμεσα, αγνοώντας κάθε πόνο ή δυσκολία. Όμως ο υπαρκτός και συχνά ανυπόφορος πόνος και η δυσκολία να ανταπεξέλθει συχνά την οδηγούν σε απόγνωση. Για την αντιμετώπιση του πόνου, όπως στους περισσότερους μετεγχειρητικούς ασθενείς, έτσι και στις λεχωΐδες, χορηγούνται αναλγητικά (παυσίπονα) φάρμακα. Η φαρμακευτική αγωγή εντούτοις ενέχει ένα σημαντικό δίλημμα: Είτε η μητέρα λαμβάνει τα φάρμακα και εμφανίζει τις πιθανές παρενέργειές τους (όπως νωθρότητα, καταστολή, υπνηλία αν πρόκειται για ισχυρά αναλγητικά) και -αν θηλάζει- αποδέχεται και ρισκάρει την εμφάνιση παρενεργειών στο μωρό, είτε λαμβάνει πιο ελαφρά αναλγητικά (ή στη χειρότερη δεν παίρνει κανένα φάρμακο), οπότε ο πόνος συχνά είναι ανυπόφορος και η μητέρα δεν είναι σε θέση να φροντίσει τον εαυτό της και το νεογέννητο μωρό της. Ο πόνος της τομής στην κοιλιακή χώρα αποθαρρύνει αρκετές μητέρες από το να θηλάσουν το νεογέννητό τους και σε ορισμένες περιπτώσεις οι χειρουργημένες μητέρες αδυνατούν να ανταποκριθούν πλήρως στις ανάγκες του νεογνού τους για αρκετές ημέρες. 7) Άλλες επιπλοκές της καισαρικής τομής Σοβαρές επιπλοκές, σπάνιες μεν, αλλά περιλαμβάνουν: Νοσηλεία σε Μονάδα Εντατικής Θεραπείας, σε ποσοστό 9 στις 1000 γυναίκες. Επείγουσα επέμβαση αφαίρεσης μήτρας (υστερεκτομή), σε ποσοστό 8 στις 1000 γυναίκες. Ανάγκη επιπλέον μετέπειτα χειρουργικής επέμβασης, σε ποσοστό 5 στις 1000 γυναίκες. Τραυματισμός της ουροδόχου κύστεως, των ουρητήρων (που συνδέουν τους νεφρούς με την κύστη) ή του εντέρου. Αν και σπάνιος, ο τραυματισμός αυτός συμβαίνει σε 1 στις 1000 γυναίκες (RCOG 2009). Εάν εμφανιστεί κάποια σοβαρή επιπλοκή κατά τη διάρκεια της καισαρικής τομής, ίσως χρειαστεί μετάγγιση αίματος. Όσον αφορά την αιμορραγία, στην περίπτωση καισαρικής τομής, η απώλεια αίματος (ασχέτως επιπλοκών) είναι κατά μέσο όρο περίπου 1000cc, σχεδόν διπλάσια από τη συνήθη απώλεια αίματος μετά από φυσιολογικό τοκετό. Τέλος, παρακάτω υπάρχουν ορισμένοι κίνδυνοι της καισαρικής τομής που σπάνια αναφέρονται, από το βιβλίο του Michel Odent: "Η Καισαρική Τομή και ο Φυσικός Τοκετός", 2005 Εκδόσεις ΡΕΩ. 1. Καισαρική τομή και αυτισμός Η κατανόηση των συντελεστών κινδύνου για τον αυτισμό μπήκε σε νέα φάση μετά τη δημοσίευση μιας σπουδαίας αυστραλιανής μελέτης που διαχώριζε τις προγραμματισμένες καισαρικές από τις επείγουσες, και επίσης συμπεριλάμβανε την πρόκληση τοκετού. Η μελέτη αυτή ερευνούσε 481 άτομα που γεννήθηκαν στη Δυτική 6

7 Αυστραλία μεταξύ 1980 και 1995 και θεωρούνταν αυτιστικά (ανήκαν στο πλαίσιο της διαταραχής αυτιστικού φάσματος ). Τα άτομα αυτά συγκρίθηκαν με άτομαελέγχους και επίσης με τα 481 μη αυτιστικά τους αδέλφια. Από τη σύγκριση με τα άτομα-ελέγχους φάνηκε ότι, γι' αυτά που γεννήθηκαν με προγραμματισμένη καισαρική, ο κίνδυνος αυτισμού πολλαπλασιαζόταν επί 2,05 (αυτό ήταν στατιστικά σημαντικό) και για εκείνα που είχαν γεννηθεί με επείγουσα καισαρική πολλαπλασιαζόταν επί 1,57 (στατιστικά σημαντικό). Άλλοι παράγοντες κινδύνου ήταν η επισκληρίδιος αναισθησία, καθυστέρηση στην πρώτη αναπνοή και βαθμός Apgar κάτω του 7. Σε σύγκριση με τα αδέλφια τους, η πρόκληση τοκετού, η καθυστερημένη πρώτη αναπνοή και ο βαθμός Apgar κάτω του 7 ήταν επίσης σημαντικοί συντελεστές.... Άξιο παρατήρησης είναι πως η διάρκεια της εμβρυϊκής ζωής (και η συχνότητα πρόωρων μωρών), το βάρος του μωρού σε σχέση με το χρόνο κύησης, η συχνότητα προεκλαμψίας, η περίμετρος του κεφαλιού και το μήκος κατά τη γέννηση, ήταν όλα ίδια και στις δυο ομάδες. Το γεγονός ότι δεν υπάρχει διαφορά στην επίδραση των περιβαλλοντικών συντελεστών πριν τη γέννηση, μας κάνει να δίνουμε μεγαλύτερη σημασία σε ό,τι συμβαίνει κατά την περιγεννητική περίοδο. [...] Πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι η περιγεννητική περίοδος είναι περίοδος αναδιοργάνωσης και ανάπτυξης του εγκεφάλου. Πρέπει επίσης να αποδώσουμε σπουδαιότητα στα αποτελέσματα μελετών που προτείνουν ότι παιδιά με αυτιστικές διαταραχές παρουσιάζουν αλλαγές στο σύστημα λειτουργίας της ωκυτοκίνης τους... στον τρόπο που απελευθερώνουν τις ορμόνες της αγάπης τους. Από αυτή τη σκοπιά, η περιγεννητική περίοδος μπορεί επίσης να θεωρηθεί μια φάση αναδιοργάνωσης. 2. Καισαρική τομή και ανοσοποιητικό σύστημα Με τη γέννησή μας, μπαίνουμε στον κόσμο των μικροβίων. Τη στιγμή ακριβώς που το νεογνό γεννιέται από το σώμα της μητέρας, ο πεπτικός του σωλήνας και όλοι του οι βλεννογόνοι είναι καθαροί από μικρόβια. Μερικές ώρες αργότερα, θα υπάρχουν δισεκατομμύρια μικροβίων στη μύτη του, στο στόμα του και στο έντερό του. Το βασικό ερώτημα είναι ποια μικρόβια θα αποικίσουν πρώτα το σώμα του νεογνού; Το ερώτημα αυτό είναι σημαντικό, διότι για το νεογέννητο ορισμένα μικρόβια είναι ήδη οικεία και φιλικά, ενώ άλλα είναι άγνωστα και δυνητικά επικίνδυνα. Ο λόγος είναι πως ο ανθρώπινος πλακούντας είναι πολύ δραστήριος στη μεταφορά μητρικών αντισωμάτων, που συνήθως λέγονται IgG. Εφόσον τα αντισώματα αυτά ευρίσκονται στο νεογέννητο στο ίδιο επίπεδο με αυτό της μητέρας του, αυτό συνεπάγεται πως τα μικρόβια που είναι οικεία στη μητέρα είναι επίσης οικεία και στο δίχως μικρόβια νεογέννητο. Στους ανθρώπους η μεταφορά αυτή αντισωμάτων είναι ιδιαίτερα έντονη από την 38η εβδομάδα της κύησης και μετά. Αξίζει να επισημάνουμε ότι τα υψηλά επίπεδα αντισωμάτων κατά τη γέννηση (συχνά υψηλότερα από το επίπεδο της μητέρας) είναι ένα συγκεκριμένο ανθρώπινο γνώρισμα. [...] Υπάρχει μια πολύ γνωστή έννοια που χρησιμοποιείται από τους μικροβιολόγους και που αποτελεί έναν ακόμα λόγο να δώσουμε μεγάλη σημασία στη φύση των πρώτων μικροβίων που θα αποικίσουν το σώμα του μωρού. Η κούρσα για την επιφάνεια σημαίνει ότι οι νικητές της κούρσας ποιος θα φτάσει γρηγορότερα στη δίχως μικρόβια περιοχή θα είναι πιθανότατα οι κυρίαρχοι αυτής της περιοχής. Η έννοια αυτή μπορεί να έχει πρακτικές συνέπειες. Κατά τη διάρκεια επιδημιών σε πτέρυγες νεογνών βρέθηκε πως η αποίκιση νεογνών από λοιμογόνους σταφυλόκοκκους μπορούσε να εμποδιστεί μα πρώιμη σκόπιμη μόλυνση (ρινική ή ομφαλική) με μια ποικιλία σταφυλόκοκκου που επιλέχθηκε λόγω της πολύ χαμηλής μολυσματικότητας και της μεγάλης ευαισθησίας στην πενικιλλίνη. 7

8 Είναι επομένως σαφές ότι, από μικροβιολογική άποψη, ένα νεογέννητο χρειάζεται επειγόντως να είναι σε επαφή με μόνο έναν άνθρωπο τη μητέρα του. Είναι επίσης σαφές ότι, από μικροβιολογική άποψη, υπάρχει μια ενδογενής και θεμελιώδης διαφορά μεταξύ της γέννησης κολπικά και αυτής με καισαρική τομή. Το θηλαστικό που λέγεται άνθρωπος έχει προγραμματιστεί να εισέρχεται στον κόσμο από μια κοιλότητα που εντοπίζεται πολύ κοντά στην έδρα της μητέρας. Αυτό σχεδόν εξασφαλίζει ότι το νεογέννητο -ιδιαίτερα ο πεπτικός του σωλήνας- θα μολυνθεί αμέσως από μια μεγάλη ποικιλία φιλικών μικροβίων που μεταφέρει η μητέρα. Το παιδί που γεννιέται με καισαρική εισέρχεται στον κόσμο των μικροβίων με ριζικά διαφορετικό τρόπο. Γεννιέται στο αποστειρωμένο περιβάλλον ενός χειρουργείου. Έχει μεγαλύτερη πιθανότητα να έρθει σε επαφή με τα μικρόβια που βρίσκονται στον αέρα ενός υπερσύγχρονου νοσοκομείου ή με εκείνα που μεταφέρει το νοσηλευτικό προσωπικό. Είναι πολύ πιο απίθανο να βρει το στήθος της μητέρας και να καταναλώσει πρωτόγαλα, που περιέχει συγκεκριμένα αντισώματα IgA και άλλες αντιμολυσματικές ουσίες. Γι' αυτούς τους λόγους, η χλωρίδα του εντέρου ενός παιδιού που γεννιέται με καισαρική διαφέρει από εκείνη του παιδιού που γεννήθηκε σε φυσιολογικές συνθήκες. Αναφέραμε την καθυστερημένη ή ανώμαλη αποίκιση του εντέρου ως εξήγηση για τον αυξημένο κίνδυνο τροφικών αλλεργιών, που διατρέχουν τα παιδιά που γεννήθηκαν με καισαρική και των οποίων οι μητέρες ήταν αλλεργικές.... Η επίδραση του τρόπου γέννησης των νεογνών στην ανταπόκριση του ανοσοποιητικού ανιχνεύεται ακόμα και στην ηλικία των έξι μηνών. Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι εδραιώνουν τη χλωρίδα τους κατά τις πρώτες ώρες μετά τη γέννηση, είναι σοβαρό ζήτημα. Κατ' αρχάς μια υγιής εντερική χλωρίδα είναι ένα πανίσχυρο όπλο εναντίον μεγάλης ποικιλίας παθογόνων βακτηρίων. Έχει ζωτική σημασία για την παρασκευή βιταμινών και τη διάσπαση τοξινών. Επιπλέον παίζει σπουδαίο ρόλο στην ανάπτυξη και ωρίμανση του ανοσοποιητικού συστήματος.... Υπάρχουν πολλά είδη λεμφοκυττάρων, τα οποία είναι ομάδα κυττάρων με ανοσοποιητική δράση. Η καλή υγεία συνεπάγεται μια ορισμένη ισορροπία μεταξύ αυτών που ονομάζονται ΤΗ1 και εκείνων που ονομάζονται ΤΗ2. Κατά τη γέννηση, η αντίδραση ΤΗ2 υπερισχύει. Μια υγιής χλωρίδα του εντέρου τείνει να στρέψει ταχύτατα το ανοσοποιητικό σύστημα προς την άλλη κατεύθυνση. Αν αυτή η παρέκκλιση δεν συμβεί την κατάλληλη στιγμή, υπάρχει μια θεωρητική αύξηση του κινδύνου για μετέπειτα ανάπτυξη ορισμένων μορφών αλλεργίας. Η σημασία της περιόδου που περιβάλλει τη γέννηση για την ανάπτυξη της χλωρίδας του εντέρου δεν στηρίζεται μόνο σε θεωρητικές σκέψεις. Φινλανδοί ερευνητές διερεύνησαν τη χλωρίδα των κοπράνων 34 παιδιών που γεννήθηκαν δια της κολπικής οδού και 30 παιδιών που γεννήθηκαν με καισαρική και με αντιβιοτική προφύλαξη, σε ηλικία από 3 έως 5, 10, 30, 60 και 180 ημερών. Η αποίκιση των κοπράνων των μωρών που γεννήθηκαν με καισαρική παρουσίαζε καθυστέρηση. Η χλωρίδα των κοπράνων εξακολουθούσε να είναι διαταραγμένη σ' αυτά τα παιδιά, ακόμα και έξι μήνες μετά. Ακόμα δεν έχουμε συνειδητοποιήσει ότι η τεράστια χλωρίδα του εντέρου (το βάρος της μπορεί να φτάσει και τα 2 κιλά) αποτελεί μέρος της προσωπικότητας ενός ανθρώπου. [...] 3. Καισαρική τομή και θηλασμός Τα θηλαστικά γενικά και ιδιαίτερα οι γυναίκες ελέγχουν τον πόνο του τοκετού απελευθερώνοντας οπιοειδείς ουσίες που ονομάζονται ενδορφίνες. Έχει καταδειχθεί ότι αυτές οι ενδορφίνες διεγείρουν την έκκριση της προλακτίνης, της ορμόνης-κλειδί της γαλουχίας. Είναι επομένως δυνατόν σήμερα να ερμηνεύσουμε μια αλυσίδα γεγονότων που ξεκινά με τον φυσιολογικό πόνο του τοκετού και οδηγεί στην απελευθέρωση μιας ορμόνης που θεωρείται απαραίτητη για την έκκριση του γάλακτος. 8

9 Αυτή η ορμόνη -η ωκυτοκίνη- ευθύνεται για τις συστολές της μήτρας κατά τον τοκετό, καθώς και για τη σύσπαση του στήθους και την αντανακλαστική έκκριση του γάλακτος, κατά το θηλασμό. Δεν είναι σίγουρο αν οι γυναίκες που δεν βίωσαν τοκετό μπορούν να απελευθερώσουν ωκυτοκίνη το ίδιο αποτελεσματικά με εκείνες που γέννησαν σε φυσιολογικές συνθήκες. Μια σουηδική μελέτη απαντά σ' αυτό το ερώτημα, λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι, για να είναι αποτελεσματική η ωκυτοκίνη, πρέπει να απελευθερωθεί με ρυθμικές ώσεις. Με τη μελέτη διαπιστώθηκε ότι δυο ημέρες μετά τη γέννηση, όταν το νεογνό ήταν στο στήθος, οι γυναίκες που γέννησαν κολπικά απελευθέρωσαν ωκυτοκίνη με έντονες παλμικές ώσεις και επομένως αποτελεσματικό τρόπο, σε σύγκριση με γυναίκες που γέννησαν με επείγουσα καισαρική τομή. Επιπλέον, σύμφωνα με αυτή τη μελέτη, υπάρχει ένας συσχετισμός ανάμεσα στον τρόπο που απελευθερώνεται η ωκυτοκίνη, δυο ημέρες μετά τη γέννηση, και στη διάρκεια του αποκλειστικού θηλασμού. Με άλλα λόγια, η διάρκεια του θηλασμού φαίνεται να εξαρτάται από το πώς γεννιέται το νεογνό. Η ίδια ομάδα Σουηδών βρήκε ότι οι γυναίκες που γέννησαν με καισαρική δεν εμφάνισαν σημαντική αύξηση στα επίπεδα προλακτίνης στα λεπτά μετά την έναρξη του θηλασμού. [...] 4. Καισαρική και φυσιολογία νεογνού Υπάρχουν πολλά στοιχεία που επιβεβαιώνουν ότι, γενικά, ένα νεογνό που γεννιέται με καισαρική (ιδιαίτερα ένα νεογνό που γεννιέται μετά από προγραμματισμένη καισαρική) έχει διαφορετική φυσιολογία από ένα νεογνό που γεννιέται δια της κολπικής οδού. Οι πνεύμονες και η καρδιά του δεν δουλεύουν με τον ίδιο τρόπο. Τα επίπεδα γλυκόζης τείνουν να είναι χαμηλότερα. Νεογνά που γεννιούνται με προγραμματισμένη καισαρική τείνουν να έχουν χαμηλότερη θερμοκρασία σώματος, στα πρώτα 90 λεπτά μετά τη γέννηση, σε σύγκριση με τα νεογνά που γεννήθηκαν δια της κολπικής οδού ή με καισαρική κατά τον τοκετό. Οι ανοσολογικές αντιδράσεις είναι διαφορετικές. Τα συστήματα που ελέγχουν την πίεση του αίματος λειτουργούν διαφορετικά. Τα επίπεδα ερυθροποιητίνης και η μάζα των ερυθρών αιμοσφαιρίων τείνουν να είναι χαμηλότερα σε νεογνά που γεννήθηκαν με καισαρική. Τα επίπεδα προγεστερόνης είναι επίσης χαμηλότερα. Το επίπεδο των ορμονών που ρυθμίζει τη δραστηριότητα του θυρεοειδούς είναι και αυτό χαμηλότερο. Τα επίπεδα των ηπατικών ενζύμων είναι διαφορετικά. Ας προσθέσουμε ακόμη ότι και η νεογνική γαστρική οξύτητα διαφέρει. Πότε ενδείκνυται ο τοκετός με καισαρική τομή; Απόλυτες Ενδείξεις Καισαρικής Τομής, κατά το Michel Odent στο βιβλίο του: "Η Καισαρική Τομή και ο Φυσικός Τοκετός", είναι: α) Η πρόπτωση του ομφάλιου λώρου, εκτός αν ο τοκετός είναι τόσο προχωρημένος, που το έμβρυο γεννιέται αμέσως. Στην περίπτωση τελειόμηνων μωρών που βγαίνουν με το κεφάλι, η πρόπτωση του ομφάλιου λώρου είναι εξαιρετικά σπάνια, αν οι υμένες δεν έχουν διαρραγεί τεχνητά. β) Στην περίπτωση πραγματικού προδρομικού πλακούντα, το ύστερο καλύπτει τον τράχηλο, έτσι ώστε να εμποδίζεται η έξοδος του εμβρύου. Τα πιο τυπικά σημάδια είναι ανώδυνη αιμορραγία στα τέλη της εγκυμοσύνης με λαμπερό, κόκκινο αίμα, συνήθως τη νύχτα. Ένα υπερηχογράφημα επιβεβαιώνει τη θέση του πλακούντα. Ο πραγματικός προδρομικός πλακούντας είναι στην ουσία διάγνωση προχωρημένης εγκυμοσύνης. 9

10 Όταν ένα υπερηχογράφημα στο 2ο τρίμηνο της εγκυμοσύνης ανιχνεύσει χαμηλή πρόσφυση, είναι πάρα πολύ πιθανό ο πλακούντας να μετακινηθεί προς τα πάνω σε πιο φυσιολογική θέση, στις επόμενες εβδομάδες. γ) Η πρόωρη αποκόλληση του πλακούντα μπορεί να συμβεί πριν ή κατά η διάρκεια του τοκετού. Σημαίνει πως όλος ο πλακούντας ή ένα μεγάλο τμήμα του ξεκολλάει από το τοίχωμα της μήτρας πριν γεννηθεί το παιδί. Στην πιο τυπική και θεαματική περίπτωση, υπάρχει ένας ξαφνικός και τρομερός πόνος στην κοιλιά. Ο πόνος είναι συνεχής, χωρίς διαλείμματα. Μερικές φορές, αλλά όχι πάντα, συνοδεύεται από αιμορραγία. Στην έντονη μορφή, όταν η αιμορραγία είναι εσωτερική και όπου δεν υπάρχει διέξοδος του αίματος, η συνήθης επείγουσα αγωγή είναι μετάγγιση αίματος και πολύ ταχεία καισαρική, όσο το μωρό είναι ακόμα ζωντανό. Υπάρχουν, όμως, αρκετές ήπιες μορφές που έχουν να κάνουν με αποκόλληση στην περιφέρεια του πλακούντα, και συνοδεύονται από αιμορραγία χωρίς πόνους. Σήμερα αυτές οι ήπιες μορφές μπορούν να αναγνωριστούν στο υπερηχογράφημα. Γενικά, αν η αποκόλληση του πλακούντα είναι ο λόγος που ο γιατρός προτείνει καισαρική τομή, είναι καλύτερα να μην αμφισβητήσετε την ένδειξη. δ) Η μετωπική προβολή σημαίνει ότι το κεφάλι του μωρού είναι στη μέση της διαδρομής μεταξύ πλήρους κάμψης (η συνήθης ινιακή προβολή) και πλήρους έκτασης (προβολή του προσώπου). Τη διάγνωση της μετωπικής προβολής μπορεί να την κάνει ο γιατρός με κοιλιακή ψηλάφηση: Κατά μήκος της πλάτης του εμβρύου εμφανίζεται μια προεξοχή (το ινίο). Συνήθως η διάγνωση γίνεται στο στάδιο της προχωρημένης εγκυμοσύνης με κολπική εξέταση. Η επίμονη μετωπική προβολή σε προχωρημένο τοκετό είναι απόλυτη ένδειξη καισαρικής. ε) Το εγκάρσιο σχήμα είναι το ίδιο με την προβολή του ώμου. Σημαίνει ότι το έμβρυο βρίσκεται οριζοντίως, ούτε με το κεφάλι προς τα κάτω, ούτε με τα ισχία προς τα κάτω. Στην περίπτωση δεύτερης γέννας, το έμβρυο είναι πολύ πιθανό να μετακινηθεί σε κάθετο σχήμα προς το τέλος της εγκυμοσύνης ή στην αρχή του τοκετού. Αν όχι, τότε δεν υπάρχει καμία περίπτωση το έμβρυο που βρίσκεται σε τέτοια θέση να γεννηθεί κολπικά. Είναι άλλη μια απόλυτη ένδειξη για καισαρική. στ) Ανακοπή καρδιάς συμβαίνει περίπου μια φορά στις παρατάσεις εγκυμοσύνης. [...] Στις περισσότερες περιπτώσεις που τα παιδιά και οι μητέρες επιβιώνουν της επείγουσας καισαρικής, ο τοκετός γίνεται μέσα στα πέντε πρώτα λεπτά από την ανακοπή καρδιάς της μητέρας. Αμφισβητήσιμες Ενδείξεις Καισαρικής Τομής: 1) Η ύπαρξη μιας ουλής στη μήτρα (συνήθως μια προηγούμενη καισαρική) είναι ένα σημαντικό παράδειγμα σχετικής και αμφισβητήσιμης ένδειξης. Η "ανεπαρκής πρόοδος τοκετού". Οι περισσότερες περιπτώσεις ανεπαρκούς προόδου σχετίζονται με τρέχουσες, ευρέως διαδεδομένες παρανοήσεις της φυσιολογίας της γέννας. Θα χρειαστούν δεκαετίες για να ανακαλύψουμε ξανά ότι οι άνθρωποι είναι θηλαστικά και ότι η βασική ανάγκη των θηλαστικών, όταν γεννούν, είναι η ιδιωτικότητα. Θα χρειαστούν δεκαετίες για να συνειδητοποιήσουμε ότι η μαία ήταν αρχικά μια μητρική φιγούρα, δηλαδή το είδος του ανθρώπου με τον οποίον η γυναίκα νιώθει ασφάλεια, χωρίς να αισθάνεται ότι την παρακολουθεί και την κρίνει. 10

Κατανοώντας τα Ιδιοπαθή Φλεγμονώδη Νοσήματα του Εντέρου. Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία των Συλλόγων Ασθενών με Νόσο Crohn & Ελκώδη Κολίτιδα (EFCCA)

Κατανοώντας τα Ιδιοπαθή Φλεγμονώδη Νοσήματα του Εντέρου. Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία των Συλλόγων Ασθενών με Νόσο Crohn & Ελκώδη Κολίτιδα (EFCCA) Κατανοώντας τα Ιδιοπαθή Φλεγμονώδη Νοσήματα του Εντέρου Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία των Συλλόγων Ασθενών με Νόσο Crohn & Ελκώδη Κολίτιδα (EFCCA) Με την ευγενική χορηγία της Κατανοώντας τα Ιδιοπαθή Φλεγμονώδη

Διαβάστε περισσότερα

Κατανοώντας τα Ιδιοπαθή Φλεγμονώδη Νοσήματα του Εντέρου. Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία των Συλλόγων Ασθενών με Νόσο Crohn & Ελκώδη Κολίτιδα (EFCCA)

Κατανοώντας τα Ιδιοπαθή Φλεγμονώδη Νοσήματα του Εντέρου. Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία των Συλλόγων Ασθενών με Νόσο Crohn & Ελκώδη Κολίτιδα (EFCCA) Κατανοώντας τα Ιδιοπαθή Φλεγμονώδη Νοσήματα του Εντέρου Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία των Συλλόγων Ασθενών με Νόσο Crohn & Ελκώδη Κολίτιδα (EFCCA) Με την ευγενική χορηγία της Κατανοώντας τα Ιδιοπαθή Φλεγμονώδη

Διαβάστε περισσότερα

ΜΠΑΜΠΑΤΣΙΑΣ ΛΑΜΠΡΟΣ ΧΕΙΡΟΥΡΓΟΣ ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΟΣ-ΜΑΙΕΥΤΗΡΑΣ

ΜΠΑΜΠΑΤΣΙΑΣ ΛΑΜΠΡΟΣ ΧΕΙΡΟΥΡΓΟΣ ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΟΣ-ΜΑΙΕΥΤΗΡΑΣ ΚΑΘ` ΕΞΙΝ ΑΠΟΒΟΛΕΣ (πληροφορίες για το κοινό σύμφωνα με το Βρετανικό κολλέγιο μαιευτήρωνγυναικολόγων) για περισσότερες πληροφορίες η γυναίκα πρέπει να συμβουλεύεται το γυναικολόγο της. ΓΕΝΙΚΑ Αποβολή είναι

Διαβάστε περισσότερα

ΦΥΛΛΟ ΟΔΗΓΙΩΝ ΧΡΗΣΗΣ: ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΧΡΗΣΤΗ

ΦΥΛΛΟ ΟΔΗΓΙΩΝ ΧΡΗΣΗΣ: ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΧΡΗΣΤΗ ΦΥΛΛΟ ΟΔΗΓΙΩΝ ΧΡΗΣΗΣ: ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΧΡΗΣΤΗ Yasminelle επικαλυμμένα με λεπτό υμένιο δισκία 0,02 mg / 3 mg Ethinylestradiol / Drospirenone Διαβάστε προσεκτικά ολόκληρο το φύλλο οδηγιών χρήσης προτού

Διαβάστε περισσότερα

www.bolanis.gr Χειρουργός Ιωάννης Κ. Μπολάνης Νόσος Crohn Επιμέλεια Ιωάννης Κ. Μπολάνης Χειρουργός.

www.bolanis.gr Χειρουργός Ιωάννης Κ. Μπολάνης Νόσος Crohn Επιμέλεια Ιωάννης Κ. Μπολάνης Χειρουργός. Επιμέλεια. Μετάφραση από την Αγγλική έκδοση του NACC Ίλια Δαούση. Τηλ.: 210 72.10.000, Κιν.: 6945 588 540, Περιεχόμενα Περιεχόμενα... 2 Τι είναι η Νόσος του Crohn;... 3 Πως λειτουργεί το πεπτικό σύστημα;...

Διαβάστε περισσότερα

Διάγνωση και θεραπεία του συνδρόμου του ευερέθιστου εντέρου

Διάγνωση και θεραπεία του συνδρόμου του ευερέθιστου εντέρου Διάγνωση και θεραπεία του συνδρόμου του ευερέθιστου εντέρου Απόστολος Μαντίδης Πλοίαρχος (ΥΙ), Γαστρεντερολόγος, Διευθυντής Γαστρεντερολογικής Κλινικής Ναυτικού Νοσοκομείου Αθηνών, Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΣΕ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΠΟΥ ΘΑ ΕΝΤΑΧΘΟΥΝ ΣΕ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΣΕ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΠΟΥ ΘΑ ΕΝΤΑΧΘΟΥΝ ΣΕ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Σας προτείνουμε να διαβάσετε ολόκληρο το φυλλάδιο όσο πιο σύντομα μπορείτε, σημειώνοντας ερωτήσεις στα κενά, για κάθε σημείο για το οποίο έχετε απορίες. Καθώς πλησιάζετε χρονικά στο κάθε βήμα, σας προτείνουμε

Διαβάστε περισσότερα

Μελέτες κοορτών Μελέτες πρόγνωσης. Νίκος Τζανάκης Επίκουρος Καθηγητής

Μελέτες κοορτών Μελέτες πρόγνωσης. Νίκος Τζανάκης Επίκουρος Καθηγητής Εργαστήριο Επιδηµιολογίας Ιατρική Σχολή Πανεπιστήµιο Κρήτης Επίκουρος Καθηγητής Νίκος Τζανάκης Τηλ.: 2810-392224 ή 392433 Φαξ::2810-542650 Email: tzanakis@med.uoc.gr Μελέτες κοορτών Μελέτες πρόγνωσης Νίκος

Διαβάστε περισσότερα

ΡΕΥΜΑΤΙΚΑ ΝΟΣΗΜΑΤΑ. Γενικά Τι είναι η ρευµατολογία και τι ο ρευµατισµός

ΡΕΥΜΑΤΙΚΑ ΝΟΣΗΜΑΤΑ. Γενικά Τι είναι η ρευµατολογία και τι ο ρευµατισµός ΡΕΥΜΑΤΙΚΑ ΝΟΣΗΜΑΤΑ Γενικά Τι είναι η ρευµατολογία και τι ο ρευµατισµός Η ρευµατολογία είναι ο κλάδος (ειδικότητα) της ιατρικής επιστήµης που ασχολείται µε την παθολογία των νοσηµάτων (αρθρίτιδα και ρευµατισµός)

Διαβάστε περισσότερα

Τι είναι τα ηλεκτρομαγνητικά πεδία;

Τι είναι τα ηλεκτρομαγνητικά πεδία; ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Τι είναι τα ηλεκτρομαγνητικά πεδία; Ορισμοί και πηγές Τα ηλεκτρικά πεδία δημιουργούνται από διαφορές της τάσης: όσο μεγαλύτερη είναι η τάση, τόσο ισχυρότερο είναι το πεδίο που δημιουργείται.

Διαβάστε περισσότερα

Πως δουλεύουν τα γονίδια;

Πως δουλεύουν τα γονίδια; Τι είναι τα γονίδια; Τα γονίδια είναι οι ενεργές υποµονάδες του DNA. Το DNA είναι µια απέραντη βάση δεδοµένων χηµικών πληροφοριών που περιέχει όλες τις απαραίτητες οδηγίες για την δηµιουργία όλων των πρωτεϊνών

Διαβάστε περισσότερα

******* ΑΥΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΗ

******* ΑΥΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΔΙΑΙΤΟΛΟΓΙΑΣ ******* ΑΥΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΧΑΛΚΕΑ ΖΗΝΟΒΙΑ ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΔΙΑΔΑΣΚΟΝΤΩΝ: ΣΚΟΥΡΟΛΙΑΚΟΥ ΜΑΡΙΑ ΠΟΛΥΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΣΑΗΕΝΤΟΛΟΓΙΑ. ηµιουργώντας έναν καλύτερο κόσµο

ΣΑΗΕΝΤΟΛΟΓΙΑ. ηµιουργώντας έναν καλύτερο κόσµο ΣΑΗΕΝΤΟΛΟΓΙΑ ηµιουργώντας έναν καλύτερο κόσµο Η Σαηεντολογία, που ιδρύθηκε και αναπτύχθηκε από τον Λ. Ρον Χάµπαρντ, είναι µια εφαρµοσµένη θρησκευτική φιλοσοφία η οποία προσφέρει έναν ακριβή δρόµο µέσω

Διαβάστε περισσότερα

Το σκάνδαλο που υποσκάπτει τον μητρικό θηλασμό και αυξάνει την παιδική παχυσαρκία: 6 κλινικές περιπτώσεις για τις καμπύλες αύξησης παιδιών.

Το σκάνδαλο που υποσκάπτει τον μητρικό θηλασμό και αυξάνει την παιδική παχυσαρκία: 6 κλινικές περιπτώσεις για τις καμπύλες αύξησης παιδιών. Το σκάνδαλο που υποσκάπτει τον μητρικό θηλασμό και αυξάνει την παιδική παχυσαρκία: 6 κλινικές περιπτώσεις για τις καμπύλες αύξησης παιδιών. Τα μικρά παιδιά στην Ελλάδα μετρώνται με βλαπτικό τρόπο Η τακτική

Διαβάστε περισσότερα

«Οι μη λεκτικές επικοινωνιακές δεξιότητες των νοσηλευτών και η εφαρμογή τους στους ασθενείς»

«Οι μη λεκτικές επικοινωνιακές δεξιότητες των νοσηλευτών και η εφαρμογή τους στους ασθενείς» ΤΕΙ ΗΠΕΙΡΟΥ ΣΧΟΛΗ Ε.Υ.Π. ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ Πτυχιακή Εργασία: «Οι μη λεκτικές επικοινωνιακές δεξιότητες των νοσηλευτών και η εφαρμογή τους στους ασθενείς» Υπεύθυνη Εκπαιδευτικός: Ε. Παπαγιαννοπούλου Φοιτήτρια:

Διαβάστε περισσότερα

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ. κοινωνική μάθηση ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΚΥΠΡΟΥ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ. κοινωνική μάθηση ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΚΥΠΡΟΥ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ κοινωνική μάθηση ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΚΥΠΡΟΥ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ κοινωνική μάθηση ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ

Διαβάστε περισσότερα

Μαθαίνοντας να ζούμε με τη διπολική διαταραχή: Συνοδευτικός οδηγός

Μαθαίνοντας να ζούμε με τη διπολική διαταραχή: Συνοδευτικός οδηγός Μαθαίνοντας να ζούμε με τη διπολική διαταραχή: Συνοδευτικός οδηγός Περιεχόμενα Εισαγωγή 4 Κεφάλαιο 1 Η ζωή με διπολική διαταραχή 7 Κεφάλαιο 2 Έχω διπολική διαταραχή; 11 Κεφάλαιο 3 Αναζητώντας τη διάγνωση

Διαβάστε περισσότερα

Τζανάκης. Φαξ::2810-542650. Εισαγωγή. που. της νόσου) tests). κλινικούς. Ειδικά. σαν διαφορική. διαδικασία. γνωστή. περιπτώσεις. λίγες.

Τζανάκης. Φαξ::2810-542650. Εισαγωγή. που. της νόσου) tests). κλινικούς. Ειδικά. σαν διαφορική. διαδικασία. γνωστή. περιπτώσεις. λίγες. Εργαστήριο Επιδημιολογίας Ιατρική Σχολή Πανεπιστήμιο Κρήτης Επίκουρος Καθηγητής Νίκος Τζανάκης Τηλ.: 2810-392224 ή 392433 Φαξ::2810-542650 Email: tzanakis@med.uoc.gr Web Site: Epidemiology Δ ΙΙΑΓΝΩ ΩΣΗ

Διαβάστε περισσότερα

TENA Care Club Μια παρέα που ξέρει να σας φροντίζει, με τα καλύτερα προνόμια!

TENA Care Club Μια παρέα που ξέρει να σας φροντίζει, με τα καλύτερα προνόμια! www.tena.gr TENA Care Club Μια παρέα που ξέρει να σας φροντίζει, με τα καλύτερα προνόμια! SCA HYGIENE PRODUCTS A.E. 17ο χλμ. Ε.Ο. Αθηνών-Λαμίας & Καλαμάτας 2, 145 64, Νέα Κηφισιά, Tηλ. 210 27 05 700 800

Διαβάστε περισσότερα

Μετάφραση / Επιμέλεια. Συχνές Ερωτήσεις. για τις Μαθησιακές Δυσκολίες. Μετάφραση από www.ld.org

Μετάφραση / Επιμέλεια. Συχνές Ερωτήσεις. για τις Μαθησιακές Δυσκολίες. Μετάφραση από www.ld.org Μετάφραση / Επιμέλεια Συχνές Ερωτήσεις για τις Μαθησιακές Δυσκολίες Μετάφραση από www.ld.org Συχνές Ερωτήσεις για τις Μαθησιακές Δυσκολίες Από την Αλίκη Κασσωτάκη Λογοπεδικός /Επιστημονική Συντονίστρια

Διαβάστε περισσότερα

Πώς λειτουργεί το μάτι

Πώς λειτουργεί το μάτι TM ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ Πώς λειτουργεί το μάτι Κατανόηση της λειτουργίας του ματιού Όταν μαθαίνουμε για την εκφύλιση της ωχράς κηλίδας, έχει σημασία να καταλάβουμε πώς λειτουργεί το υγιές μάτι. Το οπτικό

Διαβάστε περισσότερα

Οδηγός Μείωσης της Βλάβης για τη Διακοπή των Ψυχιατρικών Φαρµάκων

Οδηγός Μείωσης της Βλάβης για τη Διακοπή των Ψυχιατρικών Φαρµάκων Οδηγός Μείωσης της Βλάβης για τη Διακοπή των Ψυχιατρικών Φαρµάκων Μια Έκδοση του The Icarus Project και του Freedom Center * Φράση σχεδίου σελίδας: ΔΕΝ ΕΙΣΑΙ ΜΟΝΟΣ 1 The Icarus Project www.theicarusproject.net

Διαβάστε περισσότερα

Το Υπερηχογράφημα 11 13 +6 εβδομάδων

Το Υπερηχογράφημα 11 13 +6 εβδομάδων Το Υπερηχογράφημα 11 13 +6 εβδομάδων Κύπρος Η. Νικολαϊδης Aθηνά Π. Σούκα, Χαρά Σκέντου Το Υπερηχογράφημα 11 13 +6 εβδομάδων Fetal Medicine Foundation, London 2004 Αφιερωμένο στον Ηρόδοτο και στη Δέσποινα

Διαβάστε περισσότερα

H εξάλειψη της σωματικής τιμωρίας στα παιδιά

H εξάλειψη της σωματικής τιμωρίας στα παιδιά H εξάλειψη της σωματικής τιμωρίας στα παιδιά Ερωτήσεις και απαντήσεις ΧΤΙΖΟΝΤΑΣ ΜΙΑ ΕΥΡΩΠΗ ΓΙΑ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΜΑΖΙ ΜΕ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ H εξάλειψη της σωματικής τιμωρίας στα παιδιά Ερωτήσεις και απαντήσεις Χτίζοντας

Διαβάστε περισσότερα

Επίμονος πόνος στα παιδιά

Επίμονος πόνος στα παιδιά ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΙΑΤΡΟΥΣ ΚΑΙ ΝΟΣΗΛΕΥΤΕΣ ΚΑΙ oλουσ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΠΟΥ NoΣΗΛΕΥΟΥΝ Ή ΦΡΟΝΤΙΖΟΥΝ ΠΑΙΔΙΑ ΜΕ ΠΟΝΟ Επίμονος πόνος στα παιδιά Κύρια σημεία για ιατρούς και νοσηλευτές από τις

Διαβάστε περισσότερα