ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ

Transcript

1 ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Θ.Ε. ΤΕΧΝΕΣ ΙΙ:ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΚΑΙ ΧΟΡΟΥ 1 η Γραπτή Εργασία Ακαδημ. Έτους ΘΕΜΑ: «Ο ρόλος και η σημασία της μουσικής στην αρχαία Ελλάδα όπως αντλούνται από τις σχετικές πηγές». ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ 1. Επαναδιατύπωση θέματος Στην εργασία αυτή εξετάζεται ποιος ήταν ο ρόλος (π.χ. εκπαιδευτικός - ηθικοπλαστικός, ψυχαγωγικός, κοινωνικός, κλπ) και ποια η σημασία της μουσικής στην αρχαία Ελλάδα (το νόημα, η αξία της), σύμφωνα με τις πληροφορίες που παρέχουν κάποιες πηγές (κείμενα, αρχαιολογικά ευρήματα, κλπ) 2. Λέξεις κλειδιά: Μουσική: η λέξη χρησιμοποιείται για πρώτη φορά από τον Πίνδαρο (5 ος αι.) για να αποδώσει την ενότητα του μέλους, του λόγου και της κίνησης. Τριφυές δρώμενο: η ενότητα μουσικής χορού λόγου ήταν ιδιαίτερα έντονη στην αρχαιοελληνική περίοδο 1. Μουσικός ἀνήρ: ήταν ο πραγματικά μορφωμένος άνθρωπος, αυτός που γνώριζε τις τέχνες των Μουσών 2, ήταν ικανός να σκέπτεται, να αισθάνεται και να πράττει. Περίοδοι της ελληνικής αρχαιότητας: Η ελληνική αρχαιότητα διακρίνεται σε 6 περιόδους: 1) την προϊστορική, 2) τη γεωμετρική, 3) την αρχαϊκή, 4) την κλασική, 5) την ελληνιστική, και 6) τη ρωμαϊκή 3. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 3. Η δομή της εργασίας Μπορούμε να δομήσουμε την εργασία κατά δύο τρόπους: α) ιστορικά: απαντάμε στα ζητούμενα του θέματος χωρίζοντας την εργασία σε υποενότητες που αντιστοιχούν στις ιστορικές περιόδους της ελληνικής αρχαιότητας, δηλ. προϊστορικοί, γεωμετρικοί, αρχαϊκοί, κλασικοί, ελληνιστικοί και ρωμαϊκοί χρόνοι. Β) θεματικά: διαμορφώσουμε μικρές υποενότητες που θα καλύπτουν σε διαχρονική προοπτική (πάντα μέσα στα πλαίσια της ελληνικής αρχαιότητας) θέματα σχετικά με το ρόλο και τη σημασία της μουσικής στην ελληνική αρχαιότητα, π.χ. ανά είδος μουσικής ποια ή σημασία και η λειτουργία του. 1 Βιρβιδάκης, Στ., Γράψας, Ν., Γρηγορίου, Μ., Ζωγράφου, Μ., Λέκκας, Δ. & Παπαοικονόμου Κηπουργού, Κ., «Διαλεκτικοί Συσχετισμοί Θεωρία της Ελληνικής Μουσικής», Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, ΕΑΠ, Πάτρα 2003, σσ Αγγελόπουλος, Λ, Δραγούμης, Μ., Λέκκας, Δ., Μαλιάρας, Ν., Μάμμαλης, Ν., Μωραΐτης, Θ., Παπαοικονόμου Κηπουργού, Κ. & Ρωμανού, Κ., Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τ. Β, Ελληνική Μουσική Πράξη: Αρχαίοι και Μέσοι Χρόνοι, ΕΑΠ, Πάτρα, 2003, σ Αγγελόπουλος, Δραγούμης, Λέκκας, κ.α., ο.π., σσ

2 Α) Εισαγωγή: Η μουσική, σε όλη την περίοδο που καλύπτει την ελληνική αρχαιότητα, ήταν συνυφασμένη με κάθε πτυχή του δημόσιου και ιδιωτικού βίου, επιτελώντας πολλαπλές λειτουργίες. Έτσι, δινόταν μεγάλη βάση στην μουσική παιδεία των ατόμων, καθώς ήταν μεγάλη και η σημασία που είχε η μουσική στη ζωή τους και πολλοί οι ρόλοι που αυτή επιτελούσε. Στην παρούσα, συνεπώς, εργασία, θα εξετάσουμε σε χρονική προοπτική ποια ήταν η σημασία που είχε η μουσική στην ελληνική αρχαιότητα και ποιοι οι ρόλοι της στην κοινωνία. Β) Κύριο Μέρος: Ο ρόλος και η σημασία της μουσικής στην Ελλάδα των προϊστορικών χρόνων Η περίοδος αυτή καλύπτει την ελληνική ιστορία από βάθος χρόνου έως και το 1100π.Χ. 4 Από τα πρώτα αρχαιολογικά ευρήματα, τους αυλούς σε Αξό (6350 π.χ.) και σε Δισπηλιό (5300 π.χ.) 5, δε μπορούμε να συνάγουμε άλλο συμπέρασμα, πλην ότι εκείνη την εποχή υπήρχαν μουσικά όργανα και άρα μουσικός πολιτισμός. Τα δύο ειδώλια του κυκλαδικού πολιτισμού, ο αυλητής 6 και ο αρπιστής / τριγωνοεκτελεστής 7 δείχνουν ότι, παράλληλα με τα πνευστά εκείνη την εποχή (2440π.Χ.) ήταν σε χρήση τα έγχορδα, ενώ το γεγονός ότι απεικονίζονται οι οργανοπαίκτες ενδεχομένως δείχνει ότι ήταν άτομα που είχαν ξεχωριστή θέση στην κοινωνία. Λίγο αργότερα φαίνεται ότι βρίσκονται σε χρήση και τα κρουστά (ομοίωμα σείστρου, Αρχάνες, 2000π.Χ. 8 ). Από τη μεταγενέστερη φάση της περιόδου, αυτή του μινωικού πολιτισμού, η σαρκοφάγος της Αγίας Τριάδας (1400π.Χ) δείχνει ότι, πέρα από τον ψυχαγωγικό, η μουσική πλέον επιτελούσε και έναν πρόσθετο ρόλο, κοινωνικό θρησκευτικό, καθώς συνόδευε τις θυσίες προς τιμήν νεκρών 9. Η γενική πεποίθηση ότι στα αρχαία χρόνια η μουσική συνόδευε κάθε περίσταση του ιδιωτικού ή δημόσιου βίου (οι οποίοι ήταν σε μεγάλο βαθμό ενοποιημένοι 10 ) μας επιτρέπει να ανάγουμε ήδη σε αυτή την εποχή ορισμένα αχρονολόγητα είδη. Πρόκειται για τραγούδια και χορούς που ανήκαν στο λαϊκό πολιτισμό και ως εκ τούτου η ύπαρξή τους μαρτυρείται από τυχαίες αναφορές: είναι τραγούδια συνυφασμένα με τις χειρονακτικές δραστηριότητες του αγροτικού τρόπου ζωής (λιτυερσικά μέλη, πτισσικά, επιμύλια, επιλήνια, κ.ο.κ) ή επαγγελματικές δραστηριότητες (ειρεσίες, αποστολικά, κορωνίσματα, κ.α) Αγγελόπουλος, Δραγούμης, Λέκκας, κ.α., όπ.π., σ όπ.π., σ όπ.π., σ όπ.π., σ όπ.π., σ όπ.π., σ Βιρβιδάκης, Γράψας, Γρηγορίου, κ.α, όπ.π.. σ όπ.π., σ. 152 και Neubecker, An J., Η μουσική στην αρχαία Ελλάδα, μτφρ.σιμωτα Φιδετζή, Μ., εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα, 1986 σ. 69 2

3 Ο ρόλος και η σημασία της μουσικής στην Ελλάδα των γεωμετρικών χρόνων Η περίοδος αυτή εκτείνεται από το 1100 ως το 750 π.χ., εποχή κατά την οποία αναπτύσσεται το έπος ηρωικό και διδακτικό, το οποίο απαγγελλόταν με ρυθμική αγωγή και με οργανική συνοδεία (πιθανότερο με φόρμιγγα) 12. Οι πληροφορίες που υπάρχουν γι αυτή την περίοδο όσον αφορά τη μουσική προέρχονται κυρίως από τα ομηρικά έπη. Από εκεί πληροφορούμαστε ότι η μουσική είχε σταθερή θέση στη ζωή των ανθρώπων και για κάθε εκδήλωσή τους, χαρμόσυνη (υμέναιος για το γάμο 13, συμπόσια, κλπ) ή όχι (θρήνοι 14 στις νεκρικές τελετές) 15. Ο τραγουδιστής βρίσκεται σε περίοπτη κοινωνική θέση και η ικανότητα σύνθεσης και εκτέλεσης ενός τραγουδιού θεωρούταν αξιόλογη 16. Από την εποχή αυτή έχουμε κάποια ελάχιστα αρχαιολογικά ευρήματα, όπως ειδώλια και παραστάσεις σε αγγεία, από τα οποία δεν αντλούμε σημαντικές πληροφορίες 17. Ο ρόλος και η σημασία της μουσικής στην Ελλάδα των αρχαϊκών χρόνων Η περίοδος αυτή εκτείνεται από το 750 ως το 480 π.χ. και έχει ως βασικό χαρακτηριστικό της την εμφάνιση ενός μεγάλων προσωπικοτήτων και νέων ειδών στο χώρο της μουσικής. Η λυρική ποίηση, που αναπτύχθηκε εκείνη την εποχή χρησιμοποιούσε ποικίλα μέτρα για την εκφορά του λόγου και μουσικά όργανα για συνοδεία (κιθάρα, φόρμιγγα και αυλό) 18. Τα νέα μεγάλα ονόματα που εμφανίζονται, όπως ο Αλκμάν (7 ος αι., Σπάρτη), Αρχίλοχος (Πάρος), ο Τέρπανδρος (Λέσβος) 19, η Σαπφώ (7 ος / 6 ος, Λέσβος), ο Αλκαίος, ο Σιμωνίδης (6 ος / 5 ος, Κέα), κ.α., δείχνουν ότι η μουσική γνωρίζει μια πρωτόγνωρη γεωγραφική ανάπτυξη. Η μουσική δεν είναι μόνο μέσο ψυχαγωγίας (π.χ. τα παροίνια 20 ), αλλά επιτελεί πλέον μια πληθώρα λειτουργιών: έχει κοινωνικό / κοινωνικοποιητικό χαρακτήρα / λειτουργία, π.χ. βλέπουμε τη Σαπφώ να διευθύνει «οἶκον θεραπαινιδῶν τῶν Μουσῶν», όπου τα κορίτσια διδάσκονταν μουσική, ποίηση και γραφή 21, ενώ τραγούδια της πλαισίωναν τα διαβατήρια έθιμα των γαμήλιων τελετών (υμέναιοι γαμήλια εμβατήρια επιθαλάμια κατακοιμητικά) 22. έχει πολεμικό χαρακτήρα, όπου κυρίως αποσκοπεί στην εμψύχωση εκείνων που συμμετέχουν σε μάχες με εμβατήρια 23, ενόπλια μέλη ή επινίκια άσματα 24 έχει θρησκευτικό χαρακτήρα, αφού οι λυρικοί ποιητές έγραφαν τραγούδια που εκτελούσαν (φωνητικά και με χορευτικά δρώμενα) προς τιμήν κάποιου θεού, όπως προσόδια, παρθένια 25, κ.α. Ενδεικτική είναι η δημιουργία νέων ειδών, όπως του νόμου (προς τιμήν διαφόρων θεών) 26 και του διθυράμβου (προς τιμήν του Διονύσου) 27. Επίσης 12 Αγγελόπουλος, Δραγούμης, Λέκκας, κ.α., όπ.π., σσ Neubecker, όπ.π., σ όπ.π., σ όπ.π., σ όπ.π., σ Αγγελόπουλος, Δραγούμης, Λέκκας, κ.α., όπ.π., σ όπ.π., σ Neubecker, όπ.π., σ Αγγελόπουλος, Δραγούμης, Λέκκας, κ.α., όπ.π., σ όπ.π., σ όπ.π., σσ Neubecker, όπ.π., σ Αγγελόπουλος, Δραγούμης, Λέκκας, κ.α., όπ.π., σ Neubecker, όπ.π., σσ Αγγελόπουλος, Δραγούμης, Λέκκας, κ.α., όπ.π., σσ.58, 73 και Neubecker, σσ όπ.π., σ. 59 και Neubecker, σσ

4 εκείνη την εποχή διαμορφώνεται η ιδιαίτερη φυσιογνωμία των αγώνων που κάθε πόλη οργάνωνε προς τιμήν των θεών, οι οποίοι περιλάμβαναν και μουσικούς αγώνες (Δελφοί, Νεμέα, Ολυμπία, κ,α) 28. Ακόμη, είναι σταθερή η θέση της μουσικής στις θυσίες 29. έχει παιδαγωγικό χαρακτήρα, αφού μητέρες και τροφοί τραγουδούσαν στα μικρά παιδιά τα βαυκαλίσματα που περιλάμβαναν ιστορίες ηθικού περιεχομένου 30 έχει ηθικοπλαστικό χαρακτήρα, αφού από τον Πυθαγόρα και έπειτα θεωρείται ότι καθετί αρμονικό πρέπει να συνιστά πρότυπο μίμησης για την ψυχή 31.Υποστήριζε μάλιστα όχι μόνο ότι η μουσική ασκεί θετική επίδραση στη διαμόρφωση του ηθικού χαρακτήρα, αλλά και ότι έχει θεραπευτικές ιδιότητες για την ψυχή 32. έχει φιλοσοφικό χαρακτήρα, καθώς από τον Πυθαγόρα και τους μαθητές του συνδέεται με τον τρόπο κατανόησης και ερμηνείας του κόσμου σύμφωνα με την «Αρμονία των Σφαιρών» 33 ότι η μουσική κυβερνάει το σύμπαν 34 Ο ρόλος και η σημασία της μουσικής στην Ελλάδα των κλασικών χρόνων Στους κλασικούς χρόνους ( π.Χ) πολιτιστικό κέντρο αναδεικνύεται η Αθήνα, ενώ το ενδιαφέρον για τη μουσική συνεχίζει να απασχολεί πολλές και μεγάλες ελληνικές πόλεις (Θήβα, Σπάρτη, Λέσβος, Συρακούσες, Αρκαδία, κ.α) διοργανώνοντας μουσικούς αγώνες, συγκεντρώνοντας διακεκριμένους μουσικούς, κατασκευάζοντας ωδεία, κ.α 35. Αυτή η δραστηριοποίηση δείχνει ότι το ενδιαφέρον για τη μουσική ήταν γενικό και άρα η μουσική ήταν μέρος της ζωής όλων των ανθρώπων, ανεξαρτήτως του τρόπου οργάνωσης της πόλης και των συνθηκών ζωής που επικρατούσαν σε καθεμία 36. Τα είδη που γράφονται συνεχίζουν να είναι θρησκευτικά (ύμνοι, διθύραμβοι, παιάνες) και κοσμικά, δηλαδή συνδεδεμένα με περιστάσεις της καθημερινής ζωής (θρήνοι 37 ), αλλά δίπλα σε αυτά βλέπουμε πλέον να γράφονται επινίκια άσματα 38, πράγμα που σημαίνει ότι η μουσική θεωρείται ένας τρόπος διάκρισης του ατόμου. Από τη θρησκευτική λειτουργία της μουσικής (διθύραμβος) προέκυψε η δραματική ποίηση, που συνδύαζε το λογώδες μέρος (επεισόδια) με το αδόμενο (χορικά στάσιμα, μονωδίες, διωδίες, κομμοί) 39. Όσον αφορά το φιλοσοφικό παιδαγωγικό χαρακτήρα της ο Πλάτων προωθεί τις πυθαγόρειες θέσεις περί μουσικής, υποστηρίζοντας ότι η επίδραση της μουσικής είναι εξαιρετικά σημαντική στη διαμόρφωση του ηθικού χαρακτήρα των ατόμων και ειδικά των νέων 40. Αν και η μουσική, κατά την άποψή του, είναι θεϊκή τέχνη, έχει την δυνατότητα να επηρεάσει και θετικά και αρνητικά και για το λόγο αυτό είναι σημαντική η καθιέρωση της διδασκαλίας ορισμένων ειδών και στοιχείων της μουσικής (π.χ. 28 Αγγελόπουλος, Δραγούμης, Λέκκας, κ.α., όπ.π., σσ όπ.π., σ όπ.π., σ όπ.π.. σ. 258 και Neubecker, όπ.π., σ Βιρβιδάκης, Γράψας, Γρηγορίου, κ.α, όπ.π.. σ Βιρβιδάκης, Γράψας, Γρηγορίουκ.α., όπ.π., σσ όπ.π.. σσ Αγγελόπουλος, Δραγούμης, Λέκκας, κ.α., όπ.π., σσ. 59, όπ.π., σ όπ.π., σ Neubecker, όπ.π., σ Αγγελόπουλος, Δραγούμης, Λέκκας, κ.α., όπ.π., σ Neubecker, όπ.π., σσ

5 διατήρηση του παραδοσιακού, του απλού, αποφυγή καινοτομιών ή πειραματισμών) 41. Ο Αριστοτέλης υποστήριζε επίσης, όπως και ο Πλάτωνας τη χρήση της μουσικής για ηθική διαμόρφωση του χαρακτήρα, αλλά επίσης την αντίληψη των απλών ανθρώπων για διασκέδαση και ανάπαυση, την οποία συμπλήρωνε με την άποψή του για διανοητική και αισθητική απόλαυση καθώς και για απαλλαγή από τα πάθη 42.Ο παραμερισμός της πυθαγόρειας θεωρίας επισημοποιείται από τον Αριστόξενο τον Ταραντίνο 43, που, αν και συμφωνεί με το δάσκαλό του στη θετική επίδραση της μουσικής στην ηθική του ατόμου είτε ως μέσο διαπαιδαγώγησης, είτε ως μέσο θεραπείας, ρίχνει το βάρος στην εμπειρική ενασχόληση με τη μουσική 44. Έκτοτε οι μουσικοί χωρίστηκαν στους θεωρητικούς, τους «μαθηματικούς», και στους πρακτικούς, τους «ακουσματικούς». Πάντως, η αντίληψη για ηθικοπλαστική λειτουργία της μουσικής, παράλληλα με την καθημερινή χρήση της σε όλους τους τομείς του βίου, καθιέρωσε ένα βασικό εκπαιδευτικό σχήμα, που περιλάμβανε την εκμάθηση γραφής και ανάγνωσης, μουσικής και γυμναστικής. Και αν σε Σπάρτη και Κρήτη η εκπαίδευση ήταν δημόσια, στην Αθήνα ήταν ιδιωτική, ιδιαίτερα δαπανηρή, αλλά εξαιρετικά σοβαρή ευθύνη των γονέων, αν ήθελαν να μεγαλώσουν έναν μορφωμένο άνθρωπο, έναν μουσικόν άνδρα 45. Ο ρόλος και η σημασία της μουσικής στην Ελλάδα των ελληνιστικών χρόνων Στους ελληνιστικούς χρόνους (323 30π.Χ.) πολιτιστικό κέντρο αναδεικνύεται η Αλεξάνδρεια, που φιλοξενεί πολλούς θεωρητικούς της μουσικής 46, ενώ η μουσική γνωρίζει επίσης ιδιαίτερη ανάπτυξη στην Αντιόχεια και στην Πέργαμο. Το χαρακτηριστικό αυτής της εποχής είναι η έμφαση στην εκτελεστική και ψυχαγωγική λειτουργία της μουσικής, δηλαδή αυτό που ενδιαφέρει είναι η μουσική πράξη, η σύνθεση και η δεξιοτεχνία στην οργανοχρησία 47. Στο χώρο της θεωρίας υπάρχουν ορισμένοι, οι οποίοι αναπτύσσουν συγγραφικό έργο, ακολουθώντας τους αρχαίους θεωρητικούς και στερούμενοι μαθηματικών γνώσεων και πρωτοτυπίας, όπως ο Ερατοσθένης ο Κυρηναίος, ο Δίδυμος ο Αλεξανδρεύς και ο Κλαύδιος Πτολεμαίος 48, που μέσα από τα Αρμονικά του και την αναφορά του στον τρόπο εκτέλεσης του διατονικού γένους εκφράζει την απόσταση μεταξύ μουσικής θεωρίας και πράξης 49. Στο χώρο της μουσικής παιδείας συγκροτούνται τα κοινά τῶν τεχνιτῶν Διονύσου 50, σωματεία ατόμων που ασχολούταν με τη μουσική (κιθαριστών, κιθαρωδών, αυλητών, αυλωδών, τραγουδιστών, συνθετών, ηθοποιών και ποιητών) 51. Τέτοια σωματεία λειτουργούσαν σε πολλές πόλεις της Ελλάδας και των ελληνικών κοινοτήτων, πιστοποιώντας την αξία που διατηρούσε ακόμη η μουσική παιδεία Βιρβιδάκης, Γράψας, Γρηγορίου, κ.α, όπ.π.. σ όπ.π.. σ. 293 και Neubecker, σσ όπ.π., σσ Αγγελόπουλος, Δραγούμης, Λέκκας, κ.α., όπ.π., σ όπ.π., σσ όπ.π., σ όπ.π., σ όπ.π., σσ όπ.π., σ όπ.π., σ όπ.π., σ όπ.π., σ

6 Ο ρόλος και η σημασία της μουσικής στην Ελλάδα των ρωμαϊκών χρόνων Στην περίοδο αυτή (30π.Χ. 337 μ.χ) δεν υπάρχουν μεγάλες μορφές στο χώρο της μουσικής, όχι μόνο στη θεωρία, αλλά ούτε στην πράξη (δηλαδή ονομαστοί συνθέτες ή οργανοπαίκτες), ενώ ο ρόλος της μουσικής είναι πλέον κατεξοχήν ψυχαγωγικός. Η αρχαία ελληνική μουσική συνεχίζει να υπάρχει και μετά το τέλος της περιόδου, προσφέροντας το υπόβαθρο για την ανάπτυξη της βυζαντινής 53 Γ) Συμπεράσματα: Επομένως, από τις πληροφορίες που αντλούμε από τις σχετικές πηγές, αρχαιολογικά ευρήματα και κειμενικά τεκμήρια, βλέπουμε ότι η μουσική στην αρχαία Ελλάδα είχε ιδιαίτερα σημαντική θέση σε όλες τις εκφάνσεις του βίου. Ο ρόλος που επιτελούσε στα πλαίσια της κοινωνίας ήταν πολλαπλός: κοινωνικός, καθώς πλαισίωνε διάφορες κοινωνικές περιστάσεις (χαρμόσυνες ή θλιβερές,), κοινωνικοποιητικός, ψυχαγωγικός, αλλά και θρησκευτικός, πολεμικός, παιδαγωγικός ηθικοπλαστικός, κ.ο.κ. Ώστε, δεν προκαλεί απορία το γεγονός ότι διαχρονικά και σε κάθε ελληνική πόλη και περιοχή δινόταν μεγάλη σημασία και βαρύτητα στη μουσική παιδεία των ατόμων. Βιβλιογραφία: Βιρβιδάκης, Στ., Γράψας, Ν., Γρηγορίου, Μ., Ζωγράφου, Μ., Λέκκας, Δ. & Παπαοικονόμου Κηπουργού, Κ., «Διαλεκτικοί Συσχετισμοί Θεωρία της Ελληνικής Μουσικής», Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, ΕΑΠ, Πάτρα 2003, Αγγελόπουλος, Λ, Δραγούμης, Μ., Λέκκας, Δ., Μαλιάρας, Ν., Μάμμαλης, Ν., Μωραΐτης, Θ., Παπαοικονόμου Κηπουργού, Κ. & Ρωμανού, Κ., Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τ. Β, Ελληνική Μουσική Πράξη: Αρχαίοι και Μέσοι Χρόνοι, ΕΑΠ, Πάτρα, 2003, Neubecker, An J., Η μουσική στην αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Σιμωτα Φιδετζή, Μ., εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα, Αγγελόπουλος, Δραγούμης, Λέκκας, κ.α., όπ.π., σσ