ΠΕΡΙΛΗΨΗ ABSTRACT 1. ΤΑ ΑΥΘΑΙΡΕΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 1.1 ΒΑΣΙΚΟΙ ΟΡΙΣΜΟΙ 1.2 ΚΑΤΑΠΑΤΗΤΕΣ ΓΗΣ Ή ΑΥΘΑΙΡΕΤΟΙ ΟΙΚΙΣΤΕΣ 1.3 ΑΥΘΑΙΡΕΤΑ

Transcript

1 ΠΕΡΙΛΗΨΗ ABSTRACT 1. ΤΑ ΑΥΘΑΙΡΕΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 1.1 ΒΑΣΙΚΟΙ ΟΡΙΣΜΟΙ 1.2 ΚΑΤΑΠΑΤΗΤΕΣ ΓΗΣ Ή ΑΥΘΑΙΡΕΤΟΙ ΟΙΚΙΣΤΕΣ 1.3 ΑΥΘΑΙΡΕΤΑ 2. ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΟΙ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΟΥ Π.Σ. ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ 2.1 ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΡΥΘΜΙΣΤΗΚΑ ΣΧΕΔΙΑ 2.2 ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ 2.3 ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΠΟΛΗΣ ΤΟΥ ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΠΟΛΗΣ ΤΟΥ ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΑ ΣΧΕΔΙΑ ΠΡΟΜΕΛΕΤΗ ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΤΗΣ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑΣ ΜΕΛΕΤΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΟΙΚΙΣΤΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ Γ. Π. Σ Γ. Π. Σ Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΑΥΘΑΙΡΕΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΕΝΤΑΞΗΣ ΤΟΥΣ ΣΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΠΟΛΗΣ. 3.1 ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ ΑΥΘΑΙΡΕΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟ 3.2 ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΑΥΘΑΙΡΕΤΩΝ ΕΩΣ ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΠΤΑΕΤΙΑΣ ( ) ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΧΟΥΝΤΑ ( ) Ο ΝΟΜΟΣ 1337 ΚΑΙ ΤΟ Γ.Π.Σ. ΤΟΥ 1988 ( ) 3.4 ΜΕΛΕΤΗ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ Γ.Π.Σ. 4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2009/010

2 Αυθαίρετοι Οικισμοί και Σχέδιο Πόλης: Η περίπτωση του Ηρακλείου Κρήτης. Ίρις Περουλιού Σεργάκη Αρχιτέκτων μηχανικός ΔΠΘ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια του μαθήματος Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα. Το θέμα της εργασίας σχετίζεται με την αυθαίρετη δόμηση. Ως μελέτη περίπτωσης επιλέχτηκε το Ηράκλειο Κρήτης που αποτελεί μια από τις πιο γνωστές περιπτώσεις πόλεων με κυρίαρχη την αυθαίρετη δόμηση στην Ελλάδα λόγω του φαινομένου της μετανάστευσης (κυρίως εσωτερικής μετά το 50). Στόχος της εργασίας είναι να ερευνηθεί η εξέλιξη των αυθαίρετων οικισμών και οι μηχανισμοί ένταξής τους στο σχέδιο πόλης. Το Ηράκλειο είναι η κατάλληλη πόλη και το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα που αποδεικνύει για μια ακόμα φορά ότι ο σχεδιασμός έπεται της εξέλιξης της πόλης. Ιστορικές συγκυρίες και πολιτική αστάθεια ήταν δύο από τους λόγους προώθησης του φαινομένου. Η εργασία αυτή λόγω της μικρής έκτασής της, θέτει ένα θεωρητικό υπόβαθρο με βάση την άποψη πολεοδόμων, αλλά δεν αναλώνεται σε θεωρητικά πλαίσια που απασχόλησαν θεωρητικούς από διαφορετικές επιστήμες (κοινωνιολόγους, οικονομολόγους, φιλοσόφους κλπ). Επικεντρώνεται στο παράδειγμα του Ηρακλείου αναλύοντας την πολεοδομική εξέλιξη του και καταλήγει σε κάποια συμπεράσματα που προκύπτουν από την σταδιακή ανάλυση του θέματος. ABSTRACT This paper was produced as part of the course "Approaches of planning in Greece". The subject of this paper is related to the arbitrary structures. As a case study selected to be Heraklion Crete, is one of the most famous cases of cities dominated by arbitrary structures in Greece, the basic reason was the phenomenon of migration (especially the internal migration at '50s). The aim of the paper is to investigate the development of settlements and integration processes in the city plan. Heraklion is the appropriate city and the most typical example showing that the urban design follows the evolution of the city. Historical circumstances and political instability were two of the reasons promoting the phenomenon. The small range of this paper is based in a theoretical background of urban planners, but it focuses on the example of Heraklion analyzing of the urban development and leads to some conclusions resulting from the gradual breakdown of the subject. 1. ΤΑ ΑΥΘΑΙΡΕΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 1.1 ΒΑΣΙΚΟΙ ΟΡΙΣΜΟΙ Καταρχάς πρέπει να δοθεί ο ορισμός της αυθαίρετης δόμησης στην Ελλάδα. Πρέπει επίσης εδώ αναφερθεί ότι για το θέμα των αυθαιρέτων, έχουν επιχειρηθεί πολλές επιστημονικές προσεγγίσεις οικονομικές, κοινωνικές, φιλοσοφικές κλπ. Λόγω της μικρής έκτασης όμως αυτής της εργασίας αναφέρονται οι απόψεις των πολεοδόμων.

3 Αυθαίρετη δόμηση, σύμφωνα με τις Μαρία Μαντουβάλου και Μαρία Μαυρίδου (2005), Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Έκδοση ΕΜΠ.) στο άρθρο Αυθαίρετη Δόμηση: Μονόδρομος σε Αδιέξοδο;, χαρακτηρίζεται γενικά η δόμηση που πραγματοποιείται κατά παράβαση διατάξεων της κείμενης πολεοδομικής και οικοδομικής νομοθεσίας, όπως η δόμηση εκτός Σχεδίου Πόλεως και κατά παράβαση των κανονισμών που ισχύουν γι αυτήν, ή η δόμηση καθ' υπέρβαση των συντελεστών εκμετάλλευσης και κάλυψης του εδάφους, η δόμηση κατά παράβαση των διατάξεων του Γ.Ο.Κ. ή διαταγμάτων χρήσεων γης κοκ. Ο όρος, δηλαδή, αναφέρεται σε πολλές κατηγορίες «αυθαιρεσίας», που μπορούν να διακριθούν, ανάλογα με τα κριτήρια που κάθε φορά ενδιαφέρουν, όπως π.χ. το είδος των νομικών διατάξεων που παραβαίνονται, οι μηχανισμοί που την συγκροτούν, η κοινωνική θέση των βασικών ενδιαφερομένων. Αυθαίρετα, σύμφωνα με τον Δημήτρη Φιλιππίδη (1990), εκδόσεις Θεμέλιο, σελ. 192), στο βιβλίο Για την ελληνική πόλη, μεταπολεμική παρία, μελλοντικές προοπτικές, είναι μια έννοια σχετική, μιας και ορίζεται συμβατικά και έχει καθαρά νομικό περιεχόμενο. Τα αυθαίρετα «εκτός σχεδίου» είναι μια ενδημική κατάσταση της ελληνικής πολεοδομίας. Επειδή το κράτος προτιμά να βλέπει τα αυθαίρετα ως παράνομη δόμηση, τα ταυτίζει με τις αυθαίρετες κατασκευές «εντός σχεδίου», δηλαδή κτίσματα όπου διαπιστώνονται υπερβάσεις κάποιων επιτρεπόμενων ορίων. Τα αυθαίρετα εμφανίζονται με ένα χαρακτήρα ημινόμιμο, δηλαδή προέκταση ή νόμιμες διαδικασίες, στα πλαίσια της φύσης της παραπολεοδομίας. Αυτή υποχρεωτικά συνδυάζει μεθοδευμένα νομότυπες με παράνομες ενέργειες, ώστε πάντα να υπάρχουν νομικά ερείσματα, χρήσιμα σε μια διαπραγματευτική αντιπαράθεση με το επίσημο κράτος. 1.2 ΚΑΤΑΠΑΤΗΤΕΣ ΓΗΣ Ή ΑΥΘΑΙΡΕΤΟΙ ΟΙΚΙΣΤΕΣ Μια διαπίστωση είναι ότι οι καταπατητές γης ή αυθαίρετοι οικιστές δεν είναι μόνο οι εσωτερικοί μετανάστες, δηλαδή αγροτικός πληθυσμός της ελληνικής αστικοποίησης που είναι αδύνατον να εξασφαλίσουν στέγη αλλού. Είναι και τα μεσαία στρώματα συχνά και η «οικονομική ολιγαρχία», που φυσικά μπορούν να είναι πιο επιλεκτικοί στη δράση τους. Όχι λιγότερο φιλόδοξες είναι οι καταπατήσεις από ιδιώτες των ελεύθερων χώρων ή χώρων προορισμένων για κοινόχρηστες λειτουργίες, υπολογίζοντας την λειτουργία των μηχανισμών που καθορίζονται από το θεσμικό πλαίσιο (απαλλοτρίωσης από χρησικτησία). Αυτοί μπορεί να είναι οποιασδήποτε τάξης από τον παλιό «παραπηγματούχο» που αρχικά έκτισε το αυθαίρετο του στην ερημιά για να βρεθεί αργότερα περιτριγυρισμένος από μια επέκταση του ρυμοτομικού σχεδίου, μέχρι τον επιχειρηματία που με τον κατάλληλο τρόπο θα εκμαιεύσει το ευνοϊκό για αυτόν διάταγμα, ώστε να κτίσει πάνω σε τμήματα μίας πλατείας, ενώ έχει έτοιμη την μελέτη π.χ. για μια πολυκατοικία. Η στην απλούστερη περίπτωση όταν ο επιχειρηματίας αγνοεί νόμους, απαγορεύσεις, αναγκαστικά μέτρα και χτίζει παράνομα. Με αυτήν την προϋπόθεση, δεν μπορεί να γίνει διάκριση μεταξύ νόμιμης και παράνομης διαδικασίας παραγωγής χώρου στην Ελλάδα. Η διάκριση όμως γίνεται για να εξυπηρετήσει άλλες ανάγκες, δηλαδή για να επιτρέψει έστω και συμβατικά να νομιμοποιήσει -άρα να κατοχυρώσει- το ρόλο του κράτους και να του ανανεώσει το συμβόλαιο παρέμβασης στο χώρο (Φιλιππίδης 1990). 1.3 ΑΥΘΑΙΡΕΤΑ Αν περιοριστούμε στη μεταπολεμική περίοδο, θα προσέξουμε ότι τα αυθαίρετα παίρνουν τις διαστάσεις προβλήματος μόνο όταν η Ελλάδα αρχίζει να αναπτύσσεται οικονομικά, δηλαδή την δεκαετία του 50. Όχι ότι δεν υπήρχαν πιο πριν, αντίθετα, από τα ιστορικά στοιχεία που έχουμε φαίνεται ότι ο εμφύλιος συνέβαλε στη μετακίνηση μεγάλης

4 μάζας αγροτικού πληθυσμού προς τα αστικά κέντρα, δημιουργώντας έτσι μεγάλες εστίες αυθαιρέτων που προστέθηκαν στις παλαιότερες προσφυγικές. Με τις τότε συνθήκες ήταν αδύνατη η δίωξη των αυθαίρετων, οπότε αυτά εδραιώθηκαν με την «κατοχή» της κυβέρνησης. Πάνω σε αυτές τις εστίες συγκεντρώθηκε το επόμενο κύμα εσωτερικών μεταναστών που εγκατέλειπαν την ύπαιθρο για να επωφεληθούν από το οικιστικό θαύμα. Το πρόβλημα ήταν ότι από τη μια τα μεταγενέστερα κύματα ήταν απαραίτητο δυναμικό για την επάνδρωση του οικοδομικού οργανισμού, από την άλλη δεν υπήρχε ανάλογη στεγαστική πολιτική να τους απορροφήσει, εκκρεμούσαν περιπτώσεις προσφύγων του 22. Στο βαθμό που η παρουσία των αυθαίρετων δεν ήταν ενοχλητική, δηλαδή να γίνεται αντιληπτή από τους τουρίστες ή να έρχεται σε σύγκρουση με τα μεγάλα αναπτυξιακά έργα, όλοι έδειχναν τον ανθρωπισμό και την ανοχή που ταίριαζε σε τέτοιες περιπτώσεις. Η διαβάθμιση του αυθαίρετου χαρακτήρα είναι κάτι σχετικό και αυτοί που το ορίζουν ταυτίζονται με τα κέντρα εξουσίας. Οι αυθαίρετοι οικιστές έχουν εξ ορισμού ανάγκη για στέγη. Δοκιμάζουν καταλήψεις γης (μέσα ή σε επαφή με την κτισμένη επιφάνεια της πόλης) ή δοκιμάζουν να κτίσουν σε αγορασμένα αγροτεμάχια (στην εκτός σχεδίου περιοχή ή σε απόσταση από κατοικημένες περιοχές) και περιμένουν μετά τις αντιδράσεις. Έτσι οριοθετούνται οι περιοχές ουσιαστικά αυθαίρετης δόμησης με κριτήρια γεωγραφικά, λειτουργικά, πολιτικά κλπ. Οι καταλήψεις ρεμάτων, περιοχών κοντά σε αρχαιολογικούς χώρους, ή δίπλα σε νταμάρια είναι αποτέλεσμα μιας τέτοιας εκτίμησης. Οι αυθαίρετοι οικιστές δέχονται να ζήσουν σε περιοχές ακατάλληλες, με αντάλλαγμα την κοντινή απόσταση από τη δαυλιά τους, ή σε περιπτώσεις έξω-αστικών αυθαίρετων οι κάτοικοι προτιμούν τον «καθαρό αέρα» παρόλο που είναι αποκομμένοι από τα πάντα. Τέλος, η παράνομη δόμηση σε ιδιωτική γη έρχεται να συμπληρώσει τα κενά που αφήνει ο επίσημος σχεδιασμός. Τα κενά αυτά μπορεί να είναι θεσμικά, γεωγραφικά κ.τ.λ. (Φιλιππίδης 1990, σελ 201-4). Ο Δ. Φιλιππίδης θέτει ένα πολύ εύλογο ερώτημα γύρω από το οποίο επικρατούν αντίθετες απόψεις: πώς το κράτος μπορεί να επιτρέπει την παραγωγή αυθαίρετων μέσα από ορθολογικές επιλογές, τη στιγμή που ισχυρίζεστε ότι είναι ζημιογόνες δραστηριότητες που αναστέλλουν ή παρεμποδίζουν της «σωστής» παρέμβασης στο χώρο, που κοστίζουν πολλαπλάσια με την εκ των υστέρων ένταξη στο σχέδιο πόλης και με τον εμπλουτισμό τους σε κοινόχρηστες λειτουργίες; (Φιλιππίδης 1990, σελ. 204), μπορούμε να θεωρήσουμε μία εν μέρη απάντηση σε αυτό το ερώτημα, την άποψη του Δ. Εμμανουήλ ( 1977, Αθήνα, σελ ) στο βιβλίο με τίτλο Τρεις μελέτες για τη λαϊκή κατοικία η οποία υποστηρίζει ότι τα αυθαίρετα, σαν οικονομική και κανονική οργάνωση μιας αυτόνομης μη-καπιταλιστικής στέγασης [ ] δίνουν ένα μέτρο θετικών λύσεων», και επίσης «πατερναλιστικές διαθέσεις εξυγίανσης θα έχουν καταστροφικό κόστος και κοινωνικό και πάνω στο υπάρχον κεφάλαιο, γη και κατοικίες. Αν ο πληθυσμός των αυθαίρετων δεν έχει την οικονομική δυνατότητα να επωμιστεί τις δαπάνες υποδομής, και το κράτος αναγκαστικά τις παρέχει δωρεάν εξασκώντας κοινωνική πολιτική, τότε το σύστημα μπορεί να λειτουργήσει με ευνοϊκούς προϋπολογισμούς. Αν όμως αποφασιστεί να μετατραπεί ένας αυθαίρετος οικισμός σε νόμιμο με όλα τα πολεοδομικά πρότυπα, τότε το κράτος αδυνατεί να ανταποκριθεί γιατί θα χρειαστούν τόσο μεγάλες παρεμβάσεις, π.χ. απαλλοτριώσεις, που όλοι αποφεύγουν. Τέλος, μια άλλη άποψη πάνω σε αυτό το θέμα υποστηρίζει ότι, δεν συμφέρει το κράτος να προβεί σε προετοιμασία εξοπλισμένων περιοχών, γιατί κοστίζει λιγότερο να γίνει η αρχή από τους μετανάστες, ώστε να εδραιωθεί μια κατάσταση και να γίνουν οι πρώτες επενδύσεις από τους οικιστές. Έτσι το κράτος γλυτώνει με την ελάχιστη δυνατή παρέμβαση, μιας και εκ των πραγμάτων δεν μπορεί να διορθώσει την κατάσταση αν δεν καταφύγει σε αντιλαϊκά μέτρα.

5 2 ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΟΙ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΟΥ Π.Σ. ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ 2.1 ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΡΥΘΜΙΣΤΗΚΑ ΣΧΕΔΙΑ Δυο μόλις χρόνια μετά την σύσταση της νέας κυβέρνησης, το 1901, δημοσιεύεται, ο νόμος 332/1901 «Περί σχεδίου πόλεων, κωμοπόλεων και χωριών», με τον οποίο καθορίζονται οι βασικές αρχές οργάνωσης και ανάπτυξης των πόλεων, ο τρόπος έκδοσης των οικοδομικών αδειών και ο τρόπος κατασκευής των κτιρίων. Θεσμοθετούνται, επίσης, τα όργανα, τα οποία στο εξής θα συντάσσουν τα ρυμοτομικά σχέδια. Με τον ίδιο νόμο εισάγεται και η έννοια της «ζώνης των πόλεων», που για το Ηράκλειο έχει πλάτος μ., ενώ για τις άλλες πόλεις από 300 έως μ. Παράλληλα, το 1900, ο Δημοσθένης Πρωτοπαπαδάκης, συνέταξε το πρώτο ρυμοτομικό σχέδιο, που το Δημοτικό Συμβούλιο Ηρακλείου απεδέχθη με κάποιες τροποποιήσεις. Το 1901, επικυρώνεται από την Κρητική Πολιτεία. Το σχέδιο, τελικά, θα εφαρμοστεί τοπικά, (στην οδό 25ης Αυγούστου, στο Μεϊντάνι και στην πλατεία Ελευθερίας), γεγονός σωτήριο για τα κτίρια μνημεία της πόλης, καθώς προέβλεπε ρυμοτόμηση, σχεδόν, του συνόλου των κτισμάτων. Με το διάταγμα 37, «Περί εγκρίσεως διαγράμματος ρυμοτομίας της πόλης Ηρακλείου», εγκρίνεται το 1902, το νέο ρυμοτομικό σχέδιο του Ηρακλείου. Αυτό το σχέδιο δεν περιλαμβάνει μόνο τα υπάρχοντα οικοδομικά τετράγωνα, αλλά επεκτείνεται και στους έως τότε ελεύθερους χώρους της εντός των τειχών περιοχής, τους οποίους οικοπεδοποιεί. Δεν αναφέρονται ελάχιστα όρια αρτιότητας οικοπέδων ή άλλα στοιχεία. Είναι πολύ πιθανόν, να καθορίζονται ως ελάχιστα όρια αρτιότητας, τα 4 μέτρα πρόσωπο, 6 μέτρα βάθος και 50 τμ. εμβαδόν. Αυτό συμπεραίνεται από το επόμενο ρυμοτομικό σχέδιο, από το οποίο προβλέπεται ότι είναι κατά παρέκκλιση άρτια τα οικόπεδα με τα παραπάνω χαρακτηριστικά και τα οποία βρίσκονται εντός της περιοχής που αφορούσε το παλαιό ρυμοτομικό σχέδιο. Αυτά τα ελάχιστα όρια θα αποτελέσουν την αρχή ενός τεράστιου ζητήματος για την εξέλιξη της πόλης: την υπερβολική κατάτμηση της γης στο κέντρο της. Η κατάτμηση της γης δημιούργησε σημαντικό κόλλημα στον εκσυγχρονισμό της όψης του Ηρακλείου, που αποτελούσε στόχο εκείνη την εποχή, καθώς δεν επέτρεψε στη δόμηση, μέσω αντιπαροχής, να ευδοκιμήσει στις επόμενες δεκαετίες. 2.2 ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ Μέχρι το 1921, πριν τη Συνθήκη της Λοζάνης, υπολογίζεται ότι περισσότεροι από πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στο Ηράκλειο. Πρέπει να σημειωθεί, ότι πριν την Μικρασιατική Καταστροφή, διάφορες συνθήκες, προέβλεπαν κατά καιρούς μετακινήσεις πληθυσμών, με μια βασική διαφορά: δεν ήταν υποχρεωτική η μετακίνηση (Ανδριώτης 2000 ) 1. Το 1923, υπογράφεται η συνθήκη της Λοζάνης. Στο Ηράκλειο, σε διάρκεια 11 μηνών, φαίνεται να εγκαταστάθηκαν περίπου πρόσφυγες, αριθμός σχετικά μικρός σε σχέση με τους πρόσφυγες της Αθήνας ή της Θεσσαλονίκης. Το μέγεθος, όμως του προβλήματος, το δείχνει η αναλογία του πληθυσμού, καθώς το 1913, ο πληθυσμός του Ηρακλείου ήταν κάτοικοι, ενώ το 1928 θα φτάσουν μαζί με τους πρόσφυγες, τους 1 Ανδριώτης Νίκος 2000 : «Η άφιξη και εγκατάσταση των μικρασιατών προσφύγων στην Κρήτη και ειδικότερα στο Ηράκλειο», στο «ο Μίτος της Αριάδνης. Ξετυλίγοντας την ιστορία της πόλης του Ηρακλείου» συλλογικό, Ηράκλειο 2000.

6 κατοίκους. Η πόλη δηλαδή διπλασιάζεται, ενώ ακόμα οι υποδομές της είναι μηδαμινές. Η εγκατάσταση των προσφύγων στο Ηράκλειο έγινε τμηματικά, ανάλογα με την ιδιότητα που είχαν στην πατρίδα τους. Το δεδομένο αυτό, προσέδωσε μια διαφορετική αντιμετώπιση στην αποκατάσταση των αστών προσφύγων του Ηρακλείου, καθώς οι νέοι κάτοικοι της πόλης εγκαθίστανται στις κατοικίες των Μουσουλμάνων άμεσα, γεγονός που απέτρεψε τη δημιουργία νέων μορφών σε μεγάλο βαθμό, στο κέντρο της πόλης (δημιουργία μεγάλων συγκροτημάτων προσφυγικών κατοικιών, ραγδαία ανάπτυξη της αντιπαροχής). Η πολιτική που τηρήθηκε κατά τη στέγαση των αστών προσφύγων ήταν η δημιουργία συνοικισμών με επέκταση των πόλεων και κωμοπόλεων, στις οποίες ήταν αυτοί προσωρινά εγκατεστημένοι. Οι πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στην πόλη και στη Νέα Αλικαρνασσό, τον μεγαλύτερο συνοικισμό που δημιουργήθηκε για την υποδοχή προσφύγων, αποτελούσαν το 45% του συνόλου των προσφύγων. Για να μην σημειωθεί υπέρ-συγκέντρωση των προσφύγων στο δήμο Ηρακλείου, απαγορεύτηκε η μετεγκατάσταση των προσφύγων που εγκαταστάθηκαν στα χωριά. Γύρω από το Ηράκλειο, μέχρι το 1932, ιδρύθηκαν 15 προσφυγικοί συνοικισμοί (Παλαιό Ατσαλένιο, Νέο Ατσαλένιο, Άγιος Ιωάννης, Καρτερός, Μασταμπάς, Φοινικιά, Μπεντεβί Καμάρα, Κατσαμπάς, Νέα Αλικαρνασσός, Παλιά Φορτέτσα, Νέα Φορτέτσα, Τσαλικάκι Μετόχι, Χρυσοπηγή, Χανιαλή Τεκέ και Αβδίν Μπέη Μετόχι). Το 1937 ιδρύεται ο συνοικισμός των Πατελών. Αρκετές από αυτές τις περιοχές, σήμερα ανήκουν στο δήμο Ηρακλείου. Η ραγδαία αύξηση του πληθυσμού είχε ως αποτέλεσμα η πόλη πλέον να επεκταθεί έξω από τα τείχη. Η ανάγκη διευθέτησης των ζητημάτων που προέκυψαν από την εγκατάσταση των προσφύγων, αλλά και η αλλαγή του νομικού πλαισίου σχετικά με τα σχέδια πόλης και το ιδιοκτησιακό καθεστώς, επέβαλλαν την ανάγκη ενός νέου σχεδίου πόλης. 2.3 ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1936 Εικόνα 1. Το Ρυμοτομικό Σχέδιο του 1936

7 Το 1936, με το Β.Δ / Φ.Ε.Κ. 488Α «Περί καθορισμού ελαχίστων ορίων [ ] των οικοπέδων Ηρακλείου Κρήτης», εγκρίνεται το νέο σχέδιο πόλης, που θεωρείται, τόσο από τους ιδιώτες, όσο και από τις υπηρεσίες, ως το πρώτο σχέδιο πόλης του Ηρακλείου, αφού το σχέδιο του 1902 και το προηγούμενό του, έχουν πια ξεχαστεί και αγνοείται ακόμα και η ύπαρξη τους. Όπως γίνεται κατανοητό, οι αυθαιρεσίες που συνέβησαν, χωρίς την ύπαρξη κάποιου καθοδηγητικού οργάνου στην διάρκεια αυτής της τριακονταετίας, επέφεραν σημαντική αλλοίωση στον ιστό της πόλης. Το σχέδιο του 36 περιελάμβανε όλο το εντός των τειχών τμήμα της πόλης, καθώς και τους προσφυγικούς συνοικισμούς που είχαν δημιουργηθεί στην εκτός των τειχών περιοχή. Αναγνώριζε δυο ομάδες οικοπέδων και καθόριζε ως ελάχιστα όρια αρτιότητας, αφ ενός, τα 11 μ. πρόσωπο, 17 μ. βάθος και 200 τμ. εμβαδόν και, αφ ετέρου, τα 7 μ. πρόσωπο, 10 μ. βάθος και 100 τμ. εμβαδόν, για την εκτός των τειχών περιοχή. Καθόριζε επίσης και μικρότερα ελάχιστα όρια για την κατά παρέκκλιση αρτιότητα των οικοπέδων του εντός των τειχών τμήματος, δηλαδή 4 μέτρα πρόσωπο, 6 μέτρα βάθος και 50 τετραγωνικά μέτρα εμβαδόν, αναφερόμενο προφανώς στην νομιμοποίηση που τους παρείχε το σχέδιο του Η κυρίαρχη φιλοσοφία του σχεδίου ήταν η αύξηση της χωρητικότητας της εντός των τειχών πόλης, μέσα στην οποία έπρεπε να πιεστούν όλες οι λειτουργίες, ενώ αγνοήθηκαν οι εκτός των τειχών περιοχές. Το σχέδιο πόλης, λειτουργώντας ως απλό ρυμοτομικό, βασιζόταν σε διανοίξεις δρόμων, χωρίς συνοχή ή ιεράρχηση, και σε μικρές ή μεγάλες διαπλατύνσεις των υπαρχόντων, που ούτως ή άλλως κατέστρεφαν την οικιστική δομή της παλιάς πόλης. Στην αλλοίωση της μορφής της πόλης θα συμβάλει επίσης και ο Ν. 3741/1929 περί «οριζοντίου ιδιοκτησίας», σε συνδυασμό με την πλατιά διάδοση του μοντερνισμού, που θα συμπληρώσουν τις προϋποθέσεις της ανάπτυξης ενός νέου οικιστικού μοντέλου ευρείας αποδοχής, της πολυκατοικίας. Το 1939, θα εγκαινιαστεί το αεροδρόμιο Ηρακλείου. 2.4 ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1958 Εικόνα 2. Το Σχέδιο Πόλης του 1958

8 Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι στεγαστικές ανάγκες του Ηρακλείου πολλαπλασιάζονται. Έπειτα από μακροχρόνιες αντεγκλήσεις και διαμάχες, το 1958 θεσμοθετήθηκε το νεότερο σχέδιο πόλης, που περιελάμβανε μερικές από τις εκτός των τειχών αδόμητες περιοχές, καθώς και τις ήδη χτισμένες περιοχές των προσφυγικών προαστίων. Αποδεχόμενο, εξ ολοκλήρου, τις ρυθμίσεις για την περιοχή που κάλυπτε το σχέδιο του 36, αναπαρήγαγε τα προβλήματα του παλαιοτέρου σχεδίου και διαιώνιζε την αναχρονιστική ακτινωτή ανάπτυξη του ιστού της πόλης. Επιπλέον, υστερούσε σε ελεύθερους χώρους για κοινόχρηστες λειτουργίες και οι προβλεπόμενες ρυμοτομήσεις του αγνοούσαν σημαντικά μνημεία. Με βασική επιδίωξη, την εξυγίανση της κυκλοφοριακής λειτουργίας της περιοχής, θέτει νέα όρια ρυμοτομίας, που αντικατοπτρίζουν το αίτημα της διαπλάτυνσης, σχεδόν, του συνόλου των δρόμων. Όπως είναι φυσικό, στις περιοχές, οι οποίες αποτελούνται από πολυώροφες, κατά το μεγαλύτερο ποσοστό, κατασκευές, οι ρυμοτομήσεις είναι ελάχιστες έως ανύπαρκτες, χωρίς αυτό να συνεπάγεται ότι η χάραξη του οδικού δικτύου κρίνεται ικανή να παραλάβει την κυκλοφοριακή κίνηση, με την οποία τις έχουν επιφορτίσει οι χρήσεις κέντρου πόλης. Δυστυχώς, κατά την πάγια τακτική των ελληνικών αρχών, ο στόχος της μελέτης περιορίζεται στην καταχρηστική ρυμοτόμηση των μικρο-ιδιοκτησιών. Αποτελεί άξιο απορίας τι θα γίνουν αυτές οι ιδιοκτησίες, ύστερα από την ρυμοτόμηση τους, περιορίζοντας δηλαδή τις ήδη ασύμφορες προοπτικές εκμετάλλευσής τους. Το συγκεκριμένο σχέδιο βρίσκεται σήμερα κάτω από ένα «περίεργο» καθεστώς ακύρωσης, ύστερα από σχεδόν 50 χρόνια ρυμοτομήσεων. 2.5 ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΑ ΣΧΕΔΙΑ Με τη θεσμοθέτηση του Σχεδίου Πόλης του Ηρακλείου το 1958, κλείνει ουσιαστικά η περίοδος διαμόρφωσης της ρυμοτομίας και της μορφής της παλιάς πόλης, τουλάχιστον σε επίπεδο νομοθετικό, και δε θα τεθεί ξανά προς συζήτηση μέχρι το Στη περίοδο που μεσολαβεί, τα προβλήματα που απασχολούν το Ηράκλειο, ενώ η εκτός των τειχών περιοχή του αναπτύσσεται ραγδαίως, χρήζουν συνολικότερης και πιο ουσιαστικής αντιμετώπισης από τον καθορισμό ορίων ΠΡΟΜΕΛΕΤΗ ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ 1963 Η προμελέτη Ρ.Σ. Ηρακλείου, που εκπονήθηκε από τον Αριστομένη Προβελέγγιο και τους συνεργάτες του, αποτελεί την πρώτη προσπάθεια συντονισμού των επιμέρους προβληματισμών, με σκοπό την κατά το δυνατόν καλύτερη επίλυση των προβλημάτων της πόλης, μέσω προγραμματισμένων ενεργειών, που προκύπτουν από έναν στρατηγικό σχεδιασμό. Σε αυτό το πλαίσιο, στόχος της μελέτης, όπως τον θέτουν οι μελετητές, είναι η «δημιουργία ισχυρότατου πόλου έλξης, πόλου ακτινοβολίας, πρωτεύουσας της Κρήτης, σημαντικού κέντρου μεσογειακού» Υποστηρίζεται ότι το βασικό πρόβλημα στην διάρθρωση των οικιστικών περιοχών είναι ότι η έννοια της γειτονιάς έχει αρχίσει να φθίνει. Στη μέσα από τα τείχη περιοχή, οι αυξανόμενες εμπορικές και διοικητικές ανάγκες εξαφανίζουν την διάρθρωση των παραδοσιακών κοινοτήτων. Εκτός των τειχών, στις περιοχές που έχουν διαμορφωθεί ή δημιουργούνται, δεν υπάρχει ως βαθμίδα συγκρότησης η γειτονιά. Επίσης, η έλλειψη ελέγχου των χρήσεων οδηγεί σε σύγχυση των ορίων των κοινοτήτων. Προτείνεται, λοιπόν, από το σχέδιο, μια ιεράρχηση των βαθμίδων των οικιστικών μονάδων και του οδικού δικτύου, τέτοια ώστε να καταστεί δυνατή η βέλτιστη λειτουργία του Π.Σ. Ηρακλείου, κυρίως, σε ότι αφορά την σχέση της κατοικίας με τις κεντρικές λειτουργίες.

9 Εικόνα 3. Προμελέτη Ρυθμιστικού Σχεδίου Ηρακλείου, Αριστομένης Προβελέγγιος και Συνεργάτες, 1963 Αναλύοντας τις χρήσεις γης, αναγνωρίζει ως πρωταρχικό πρόβλημα την ανάπτυξη του εμπορικού κέντρου στην εντός των τειχών περιοχή, εις βάρος των παλαιών οικιστικών μονάδων. Επίσης, ως σημαντικό πρόβλημα ορίζεται η ανυπαρξία βιομηχανικής ζώνης, καθώς οι βιομηχανίες διασπούν τον ιστό της πόλης και επιβαρύνουν σημαντικά το περιβάλλον των περιοχών κατοικίας. Πολύ σημαντική πρόβλεψη είναι η διάσπαση των κεντρικών λειτουργιών και κυρίως η απομάκρυνση τους από την παλιά πόλη. Επίσης, προβλέπονται διαφορετικές ζώνες ανάπτυξης βιομηχανίας και τουριστικών εγκαταστάσεων. Προτείνονται, επίσης, συγκεκριμένες περιοχές, κατάλληλες για την ανάπτυξη θεματικού τουρισμού και προγραμματίζεται η δημιουργία ενός τεράστιου αρχαιολογικού πάρκου. Για την κατανόηση του πνεύματος της μελέτης και για την «απενοχοποίηση» του μελετητή, πρέπει να ληφθεί υπ όψη, ότι τα Ρυθμιστικά σχέδια που εκπονήθηκαν εκείνη την εποχή, αποτελούν στην ουσία, ερευνητικές προσεγγίσεις και όχι μελέτες με στόχο την άμεση θεσμοθέτησή τους ως νόμοι του Κράτους. Το Ρυθμιστικό Σχέδιο σταμάτησε στη φάση της προμελέτης. Οι λόγοι που συνετέλεσαν στη διακοπή της είναι, αφ ενός, η ανυπαρξία νομικού πλαισίου κατάλληλου για την θεσμοθέτηση της μελέτης και, αφ ετέρου, η δικτατορία των συνταγματαρχών, το ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΤΗΣ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑΣ Η επταετία είναι μια ιδιαιτέρως «σκοτεινή» εποχή για τα πολεοδομικά δρώμενα του Ηρακλείου. Σε αυτή την περίοδο, τεχνικά έργα αναγκαία για την πόλη, όπως η επέκταση του λιμανιού και η δημιουργία της νέας Εθνικής Οδού, υλοποιούνται σε μικρό χρονικό διάστημα. Δυστυχώς, όμως, στην εκτέλεση αυτών των έργων δεν λαμβάνεται υπ όψη το Ρυθμιστικό Σχέδιο Ηρακλείου, με αποτέλεσμα, αφ ενός για το λιμάνι, την αδυναμία διαχωρισμού του εμπορικού και πολιτικού λιμένα, αφ ετέρου για την Εθνική Οδό, τη χάραξη της πολύ βορειότερα από ότι προέβλεπε το σχέδιο, γεγονός που θα αποτελέσει, λίγα χρόνια αργότερα, όριο για την ανάπτυξη της πόλης και σήμερα, κυριολεκτικά, να τη διχοτομεί.

10 Η προσθήκη ενός επιπλέον ορόφου σε κάθε οικοδομή, στο πλαίσιο μιας λαϊκίστικης προσέγγισης του κυκλώματος της οικοδομής, θα αποτελέσει βαρύ πλήγμα. Την εποχή αυτή, παρατηρείται αύξηση εγκατάστασης νέων κατοίκων στο Ηράκλειο, που θα οδηγήσει σε μεγάλη ζήτηση οικοδομήσιμης γης ΜΕΛΕΤΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΟΙΚΙΣΤΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ 1979 Το 1979 και μετά από ψήφιση του νέου οικιστικού Νόμου 947/1979, εκπονείται η μελέτη «Ηράκλειο: Οργάνωση Οικιστικής Περιοχής» από το γραφείο Δ. Κονταργύρης Α. Λαμπάκις και Σία Ο.Ε., με συντονιστή τον Π. Λουκάκη. Στόχος της μελέτης είναι η οργανική ένταξη των οικισμών της περιφέρειας της πόλης του Ηρακλείου, σε ένα ευρύτερο Πολεοδομικό Συγκρότημα, με σκοπό την ανασυγκρότηση και ανάπτυξη του, ώστε να μπορέσει να ανταποκριθεί στις επιδιώξεις του Εθνικού Συμβουλίου Χωροταξίας, που στον χωροταξικό χάρτη εκείνης της εποχής, το εμφανίζει ως Κέντρο Εντατικής Περιφερειακής Ανάπτυξης. Το αντικείμενο, της μελέτης είναι η διερεύνηση και σχεδίαση ενός λειτουργικού δικτύου οικισμών, που θα αποτελέσει την οικιστική περιοχή ή πιο απλά, το μέγεθος και τα όρια της πόλης του Ηρακλείου, που την εποχή εκείνη ασφυκτιούσε μέσα στα στενά όρια που είχαν διαμορφώσει τα προηγούμενα σχέδια. Οι μελετητές δημιουργούν ένα πλαίσιο αξιολόγησης και ιεράρχησης των οικισμών της περιφέρειας του Π.Σ. Ηρακλείου, ούτως ώστε να δημιουργήσουν ευρύτερα λειτουργικά σύνολα, που θα αποτελέσουν πυρήνες ανάπτυξης, δίνοντας την δυνατότητα αποκέντρωσης των λειτουργιών από το κέντρο του Ηρακλείου. Ο στόχος για το Ηράκλειο ήταν να αναπτυχθεί ως εκπαιδευτικό και πολιτιστικό κέντρο εθνικής κλίμακας, καθώς και τουριστικό, νοσηλευτικό, βιομηχανικό κέντρο περιφερειακής κλίμακας. Εικόνα 4. Μελέτη Οργάνωση Οικιστικής Περιοχής Ηρακλείου, 1979

11 Με βάση, λοιπόν, τους στόχους, η μελέτη επεδίωκε την οικονομική ενδυνάμωση της περιφέρειας του Π.Σ. και του νομού Ηρακλείου, που φυσικά θα παρείχαν την απαραίτητη τόνωση στο κέντρο της πόλης. Η ουσία και η σημαντικότητα της μελέτης έγκειται στην σωστή κατανομή των λειτουργιών που θα παραλάμβανε ο κάθε οικισμός, ούτως ώστε οι χρήσεις αυτές να μην είναι δυσανάλογες με την δυναμική του και να μην επιβαρύνουν τις αγροτικές περιοχές και το φυσικό περιβάλλον. Σημαντική παράμετρος για την ουσιαστική ανάπτυξη του νέου διευρυμένου οργανισμού αποτελούσε η διαμόρφωση ενός δικτύου εξυπηρετήσεων, λειτουργικών και επικοινωνιακών που θα προσέφερε αξιοπρεπείς συνθήκες ζωής σε όλους τους κατοίκους του, ούτως ώστε να αποφευχθούν, κατά το δυνατόν οι ανισότητες στην κάλυψη των αναγκών τους. Επιδίωξη της μελέτης, λοιπόν, αποτελεί η προσπάθεια αποφυγής της υπέρσυγκέντρωσης στο Π.Σ. Ηρακλείου και της αποκέντρωσης εκείνων των δραστηριοτήτων που θα οδηγήσουν στην εκπλήρωση των αρχών που πιο πάνω διατυπώθηκαν(ηράκλειο, Οργάνωση Οικιστικής Περιοχής, Εναλλακτικές Προτάσεις, Μέρος Γ, σελ 5 10) 2. Με αυτή την επισήμανση γίνεται αντιληπτό ότι η συγκεκριμένη μελέτη δεν ταυτίζεται με το αντικείμενο μελέτης ενός Ρυθμιστικού Σχεδίου. Παρ όλα αυτά, δίνει κατευθύνσεις για τις επόμενες φάσεις σχεδιασμού. Σε αυτό το σημείο πρέπει να αναφερθεί ότι, παρά τις διακηρύξεις της μελέτης, οι περισσότεροι από τους οικισμούς που μελετήθηκαν, όχι μόνο δεν αποτελούσαν πυρήνες ανάπτυξης και αποκέντρωσης, αλλά ήταν ολοκληρωτικά εξαρτημένοι από το κέντρο της πόλης. Η εξάρτηση αυτή προέκυπτε από την υπέρ-συγκέντρωση διοικητικών και εμπορικών λειτουργιών στα όρια του δήμου Ηρακλείου και της κοινότητας Αλικαρνασσού, καθώς και από τις οδικές συνδέσεις, αφού η επικοινωνία της πλειοψηφίας των οικισμών μεταξύ τους, γινόταν μέσω του κέντρου. Η μελέτη αυτή, παρά τις αντιδράσεις όλης της κοινωνίας, συμπεριλαμβανομένων και των τεχνικών, εγκρίθηκε από το συμβούλιο χωροταξίας το Όμως, στη συνέχεια συντελέστηκε η κυβερνητική «Αλλαγή» και, εν αναμονή ακόμη ενός νέου νόμου, η μελέτη αγνοήθηκε και στην συνέχεια ξεχάστηκε Γ. Π. Σ Το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο που 1988 (ΦΕΚ 458Δ ), αποτελεί την πρώτη θεσμοθετημένη και υλοποιημένη μελέτη, που ξεφεύγει από τα στενά όρια του καθορισμού όρων δόμησης και ρυμοτομίας, ενώ ταυτόχρονα δε μένει στο επίπεδο του γενικού αναπτυξιακού προγραμματισμού. Ασχολείται με τη χωροθέτηση των χρήσεων γης, τη δημιουργία ιεραρχημένου οδικού δικτύου, καθώς και με τη δημιουργία ενός, σχετικά απλοϊκού, στρατηγικού σχεδίου, για τον συντονισμό ορισμένων τεχνικών έργων, με σκοπό την δημιουργία αξιοπρεπών υποδομών, όπως η ύδρευση, η αποχέτευση, η επέκταση του αεροδρομίου και η δημιουργία κατάλληλων συνδέσεων με τα σημαντικότερα αστικά και υπεραστικά οδικά δίκτυα. Χωρίς να φέρει ουσιαστικές αλλαγές ή καινοτόμες προτάσεις για την περιοχή, το νέο σχέδιο, ουσιαστικά, θεσμοθετεί την υφιστάμενη κατάσταση, με ταυτόχρονη επέκταση των περιοχών κατοικίας, πέραν της νομιμοποίησης περιοχών αυθαίρετης δόμησης. Το σχέδιο περιλαμβάνει τις περιοχές που διοικητικά υπάγονται στον Δήμο Ηρακλείου, την Κοινότητα Αλικαρνασσού και την Κοινότητα Γαζιού και ορίζει συντελεστές δόμησης για κάθε υπό-περιοχή πολεοδομική ενότητα. 2 Ηράκλειο, Οργάνωση Οικιστικής Περιοχής, Εναλλακτικές Προτάσεις, Μέρος Γ, σελ 5 10

12 Εικόνα 5. Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο που 1988 Μια παρατήρηση, η οποία είναι δυνατόν να διατυπωθεί εκ των υστερών, αφορά τα έργα υποδομής, τα οποία η μελέτη προγραμματίζει. Πολύ λίγα έργα θα υλοποιηθούν, με σημαντικότερο την διάνοιξη της παραλιακής λεωφόρου, που θα ενώσει το λιμάνι με τις σημαντικότερες περιοχές της νέας έκτασης της πόλης, κυρίως στις ανατολικές και δυτικές επεκτάσεις της. Έργα, όπως ο λοξός αεροδιάδρομος, η δημιουργία δικτύων πεζόδρομων και χώρων πρασίνου και η δημιουργία ανισόπεδων κόμβων στην Εθνική Οδό, δεν πρόκειται να υλοποιηθούν στην διάρκεια της ισχύος του συγκεκριμένου Γ.Π.Σ., ενώ μερικά από αυτά πρόκειται, επίσης, να υλοποιηθούν, πολύ αργότερα, βάσει του νέου Γ.Π.Σ., το Τέλος, η βασικότερη αδυναμία αυτού του σχεδίου δεν βρίσκεται ανάμεσα στις διατάξεις του, αλλά στην αδυναμία των αρμόδιων υπηρεσιών να ελέγξουν την αυθαίρετη δόμηση και τις χρήσεις γης, που εγκαθίστανται, επίσης, αυθαίρετα σε οποιαδήποτε περιοχή, χωρίς να ελέγχεται η συμβατότητα τους με το Γ.Π.Σ.. Επίσης, η απομάκρυνση των οχλουσών χρήσεων από τις περιοχές κατοικίας, όπως βιοτεχνικές μονάδες και αποθήκες χονδρεμπορίου δεν θα υλοποιηθεί, και αυτή, αφού δεν μελετούνται οι πιθανοί χώροι για να παραλάβουν αυτές τις χρήσεις, χωρίς να διακόπτεται η γειτνίαση τους με το λιμάνι και το αεροδρόμιο. Η εφαρμογή των νέων συντελεστών δόμησης, καθώς και οι υπόλοιπες ρυθμίσεις που όριζε η μελέτη, τέθηκαν σε εφαρμογή για τις μη πολεοδομημένες περιοχές την ημέρα που δημοσιεύθηκε η μελέτη στην εφημερίδα της Κυβερνήσεως. Όμως, η πρώτη πράξη εφαρμογής του Σχεδίου κυρώθηκε το Όταν το συγκεκριμένο σχέδιο τέθηκε σε πλήρη ισχύ, είχαν ήδη ξεκινήσει οι διεργασίες αναθεώρησης του Γ. Π. Σ Το νέο Γ.Π.Σ. που θεσμοθετήθηκε στο τέλος του 2003, μπορεί να θεωρηθεί η αναμενόμενη συνέχεια του προηγούμενου σχεδίου. Περιλαμβάνει τους Δήμους Ηρακλείου, Νέας Αλικαρνασσού και Γαζιού, όπως και το προηγούμενο, με τη διαφορά ότι το Γάζι και η Νέα Αλικαρνασσός στο προηγούμενο σχέδιο αποτελούσαν κοινότητες. Το Γ.Π.Σ. του

13 2003 επαναπροσδιορίζει τις περιοχές που περιελάμβανε το προηγούμενο σχέδιο και που, για διάφορους λόγους, δεν πολεοδομήθηκαν, χωρίς να αλλάζει τους συντελεστές δόμησης. Ταυτόχρονα, προχωρά στην ένταξη περιοχών οι οποίες δεν περιλαμβάνονταν στο Γ.Π.Σ. του 88, κατανοώντας την ανάγκη δημιουργίας ενός ενιαίου πολεοδομικού ιστού, ούτως ώστε να αποτελέσει μια πόλη και όχι σύνδεση θραυσμάτων, άναρχα δομημένων περιοχών. Η σημαντικότερη ανάπτυξη του πολεοδομικού συγκροτήματος του Ηρακλείου γίνεται προς τα δυτικά, αναγνωρίζοντας ως ανατολικό όριο της πόλης το αεροδρόμιο και την ΒΙ.ΠΕ.Η., όριο που είχε θέσει στην προμελέτη του Ρ.Σ. Ηρακλείου ο Α. Προβελέγγιος. Δυτικά, ως όριο αναγνωρίζεται ο Αλμυρός ποταμός. Όσον αφορά την προς τον νότο ανάπτυξη της πόλης, ως όριο αναγνωρίζονται οι χρήσεις του Πανεπιστήμιου, των Τ.Ε.Ι. και της Κνωσού, ενώ οι μελετητές δε θεωρούν φραγμό της ανάπτυξης της πόλης την Εθνική Οδό, υποστηρίζοντας ότι ελάχιστα, μέχρι αυτή την στιγμή, έχει εμποδίσει την πολεοδόμηση νοτιότερων της Εθνικής Οδού περιοχών. Στα πλαίσια των Ολυμπιακών Αγώνων, επισπεύτηκαν οι κατεδαφίσεις αυθαίρετων στο θαλάσσιο μέτωπο της παλιάς πόλης (δηλαδή κτίσματα που βρίσκονταν επάνω στην ενετική οχύρωση). Σημαντικότερο κτίσμα που κατεδαφίστηκε είναι μεγάλη ξενοδοχειακή μονάδα του Ε.Ο.Τ. Ξενία. Σκοπός των κατεδαφίσεων αυτών ήταν η αναμόρφωση και η αναβάθμιση της παραλιακής λεωφόρου και κατ επέκταση της πρώτης άποψης που σχηματίζει κανείς για την πόλη. Εικόνα 6. Μελέτη Τροποποίησης Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου Πολεοδομικού Συγκροτήματος Ηρακλείου 3 Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΑΥΘΑΙΡΕΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΕΝΤΑΞΗΣ ΤΟΥΣ ΣΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΠΟΛΗΣ. Η μεγάλη ζήτηση οικοδομήσιμης γης και ειδικότερα η ζήτηση φτηνής κατοικίας είναι το κίνητρο, που οδήγησε στην δημιουργία περιοχών αυθαίρετης δόμησης σε όλη την Ελλάδα. Στο Ηράκλειο, όμως, οι λόγοι δημιουργίας αντίστοιχων περιοχών φανερώνει μια ιδιοτυπία. Πρώτα από όλα, πρέπει να τονιστεί, ότι οι αυθαίρετες κατοικίες στο Ηράκλειο δεν συνεπάγεται ότι ήταν και φθηνές. Δεν συναντώνται, δηλαδή, παραπήγματα, αλλά συνηθισμένες κατασκευές, συνήθως τριώροφες, οι οποίες μάλιστα εκτός του δεδομένου ότι είναι εκτός σχεδίου, κατά τα αλλά, έχουν στατικές μελέτες και ακολουθούν, ως επί το

14 πλείστον, τις διατάξεις του Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού. Το γεγονός αυτό φανερώνει ότι οι ιδιοκτήτες τους πίστευαν ότι, αργά ή γρήγορα, θα νομιμοποιηθούν. Οι περιοχές αυτές λοιπόν δίνουν την εντύπωση νόμιμων κατοικιών, με την βασική διάφορα, ότι απουσιάζει ο πολεοδομικός σχεδιασμός, υπάρχει, δηλαδή, έλλειψη σε κοινόχρηστους χώρους, δίκτυα και, κυρίως, οποιαδήποτε οργάνωση στον αστικό ιστό. Αυτή η ιδιοτυπία προέκυψε από την πλήρη ανικανότητα των Αρχών για πρόβλεψη νέων περιοχών κατοικίας που θα κάλυπτε τη ζήτηση. Οι περιοχές που περιελάμβανε το σχέδιο πόλης του 1958 είχαν, από καιρό, κορεστεί. Για αυτό το λόγο, η αυθαίρετη δόμηση θα ξεκινήσει στις αρχές της δεκαετίας του 70, για να πάρει εκρηκτικές διαστάσεις σε όλη την διάρκεια της δεκαετίας του 80. Κατά την διάρκεια των 20 αυτών χρόνων, αν και γίνονται προσπάθειες να συνταχθεί Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο, ήδη από το 1983, δεν θεσμοθετείται καμία μελέτη. Ο βασικός λόγος αυτής της καθυστέρησης είναι η γραφειοκρατία που δημιούργησε η μετάθεση του έλεγχου του πολεοδομικού σχεδιασμού από τον Δήμο στο Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. Επίσης, κάποια κατασταλτικά μέτρα που θεσμοθετούνται κατά καιρούς, δεν θα εφαρμοσθούν. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε όλο το νομό Ηρακλείου, δηλαδή σε περισσότερες από αυθαίρετες κατασκευές θα σημειωθούν μόνο 2 κατεδαφίσεις παραπηγμάτων. Το 1983, θα ξεκινήσει μια διαδικασία νομιμοποίησης των αυθαίρετων με την καταβολή χρηματικών ποσών ως πρόστιμα. Η ουσιαστική μείωση του ρυθμού δημιουργίας αυθαίρετων θα επέλθει με την κύρωση της πρώτης Πράξης Εφαρμογής του Γ.Π.Σ., το οποίο θεσμοθετήθηκε το Το σχέδιο αυτό νομιμοποιούσε και το μεγαλύτερο μέρος των αυθαίρετων. «Ο πολεοδομικός σχεδιασμός ήρθε εκ των υστερών να εντάξει αναμίξει, μια ήδη δυναμικά διαμορφωμένη κατάσταση αυθαίρετων με τη νόμιμη πόλη». 3.1 ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ ΑΥΘΑΙΡΕΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟ Είναι γεγονός ότι το Ηράκλειο αποτελεί την πρώτη επαρχιακή πόλη με μεγάλο ποσοστό αυθαίρετων κτισμάτων. Τα αυθαίρετα κτίσματα παρουσιάζονται εξίσου και σε περιοχές εγκεκριμένου σχεδίου πόλης, που αφορούν συνήθως την προσθήκη κατ επέκταση και καθ ύψος, καθώς και την παράνομη λειτουργία καταστημάτων σε αρκετές περιοχές. Σημαντικά αίτια της όξυνσης του φαινομένου αποτελεί το μεγάλο ποσοστό της εσωτερικής μετανάστευσης που δέχτηκε ο Δ. Ηρακλείου κατά τις δεκαετίες , είχε σαν αποτέλεσμα την αύξηση του αστικού πληθυσμού. Σύμφωνα με μελέτη της ΕΣΥΕ για τα χρόνια από το 1951 έως το 1981, ο αστικός πληθυσμούς του Ν. Ηρακλείου αυξήθηκε κατά 16%. Έτσι η ραγδαία αύξηση της αστικοποίησης σε συνδυασμό με την αδυναμία του κράτους για κάλυψη των στεγαστικών αναγκών αλλά και την έλλειψη σχεδιασμού χώρων κατοικίας οδήγησαν στην γρήγορη εξάπλωση των αυθαίρετων κτισμάτων. Η οικοδομική δραστηριότητα σημείωσε εκρηκτική άνοδο την δεκαετία το Υπήρξε ο κύριος τομέας επενδύσεων των ιδιωτικών κεφαλαίων, που λόγω της έλλειψης αστικής γης βρήκε διέξοδο στην αυθαίρετη δόμηση. Τα προγράμματα στέγης κάλυψαν πολύ μικρό ποσοστό των αναγκών και έτσι η παραγωγή κατοικίας έγινε από τον ιδιωτικό τομέα. Ωστόσο, η πληθυσμιακή αύξηση της πόλης, η οικονομική ανάπτυξη των κατοίκων είχαν σαν αποτελέσματα τον ανεξέλεγκτο τρόπο και τον ταχύ ρυθμό της οικιστικής επέκτασης της πόλης εκτός του εγκριμένου πολεοδομικού σχεδίου. Η κακή χρήση της γης, η κερδοσκοπική ανατίμηση της αξίας της έλαβαν τρομακτικές διαστάσεις που οδήγησαν στην πολεοδομική αναρχία της πόλης του Ηρακλείου, στοιχεία της οποίας είναι η λανθασμένη δομή, η σπατάλη και καταστροφή κάθε χώρου τόσο εντός όσο και εκτός των

15 τειχών, η ευτελής οικιστική υφή, η καταπάτηση και καταστροφή των αρχαιολογικών χώρων, η συνέχιση των λειτουργιών, η κυκλοφοριακή υπερφόρτωση των αρτηριών κ.λπ. Αυθαίρετοι οικισμοί άρχισαν να δημιουργούνται κατά μήκος των ορίων του σχεδίου πόλης του Ηρακλείου. Σύμφωνα με μελέτη του 1984, εντοπίστηκαν ενότητες αυθαιρέτων οικισμών και μετρήθηκαν τα αυθαίρετα κτίσματα σε κάθε μια από αυτές. Ενότητα 1: περιοχή εκτός διοικητικών ορίων Δ. Ηρακλείου, αλλά εφαπτόμενη σε αυτόν δυτικά. Αμμουδάρα Βαγιά - Λίντο, με 152 αυθαίρετα κτίσματα (5%). Ενότητα 2. Περιοχή δυτικό όριο του Δ. Ηρακλείου. Ξερόκαμπος Εσταυρωμένος ΚΑΤΕΕ, με 302 αυθαίρετα κτίσματα (9,90%). Ενότητα 3. Περιοχή δυτικό όριο Δ. Ηρακλείου. Γιόφυρος Μεσσαμπελίες Δειλινά Λεωφόρος 62 Μαρτύρων Τέρμα Θερίσου Υποσταθμός ΔΕΗ, με 441 αυθαίρετα κτίσματα (14,40 %). Ενότητα 4. Περιοχή νοτιοδυτικά του Δ. Ηρακλείου. Αγ. Ιωάννης Χωστός Κορώνη Μεγάρων με 101 αυθαίρετα κτίσματα (3,30 %). Ενότητα 5. Περιοχή στο νότιο άκρο του Δ. Ηρακλείου. Φοινικιά Μαλάδες. Ενότητα 6. Περιοχή στο νότιο άκρο του Δ. Ηρακλείου. Μασταμπάς Ν. Κλαζομενές Ατσαλένιο γήπεδο ΠΟΑ (γερμανικό νεκροταφείο) Πλατεία Σινάνη Τσιρίτ Μεϊντάνι Βαθύπετρα Χρυσοβαλάντου Κορακοβούνι, με 550 αυθαίρετα κτίσματα (18%). Ενότητα 7. Νοτιοανατολικό όριο του οικισμού. Μεσαμπελίες Σώπατα Εργοστάσιο Σαριδάκη - Αριφάκη μετόχι - Αμπελόκηποι Αγ. Ιωάννης, με 773 αυθαίρετα κτίσματα (25,30 %). Ενότητα 8. Νότια του Δ. Ηρακλείου. Νοσοκομείο Φορτέτσα Καλοψούζι Κνωσός με 125 αυθαίρετα κτίσματα (4.10%). Ενότητα 9. Περιοχή στο νοτιοανατολικό άκρο του ορίου του Δ. Ηρακλείου. Μπεντεβή Πιτσουλάκειο Καμπουροσάλη μετόχι Δεξαμενή Ξανθουλίδη Πατέλλες Νταμάρια Κατσαμπάς, με 360 αυθαίρετα κτίσματα (11.70%). Εικόνα 7. Περιοχές αυθαίρετων του Δ. Ηρακλείου το 1984

16 Την πλειοψηφία των κτισμάτων την αποτελούσαν κατοικίες και αποθήκες, ενώ υπήρχαν και επαγγελματικές στέγες (π.χ. μικρές βιομηχανίες) πολλές από τις οποίες ενσωμάτωναν τις κατοικίες των ιδιοκτητών στον όροφο. Σήμερα, οι περισσότερες από τις παραπάνω περιοχές αποτελούν επεκτάσεις του σχεδίου πόλης Ηρακλείου, ενώ νέοι αυθαίρετοι οικισμοί αναπτύσσονται συνεχώς, με αποτέλεσμα ο αριθμός των αυθαίρετων κτισμάτων να πολλαπλασιάζεται. Οι μελετητές των νέων επεκτάσεων έρχονται αντιμέτωποι με πλήθος αυθαίρετων κτισμάτων τα οποία καλούνται να εντάξουν στις νέες επεκτάσεις του σχεδίου πόλης. Τα προβλήματα από τη νομιμοποίηση των αυθαίρετων οικισμών είναι σοβαρά, ενώ σε περιπτώσεις ένταξης πυκνοδομημένων αυθαίρετων οικισμών γίνεται ανάπλαση της περιοχής με μικροεπεμβάσεις και ελάχιστες κατεδαφίσεις, και όχι επέκταση του σχεδίου πόλης σύμφωνα με τον υπάρχον πολεοδομικό ιστό. Αυτό έχει ως συνέπεια την εν μέρει και όχι την εξολοκλήρου αναβάθμιση της περιοχής. 3.2 ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΑΥΘΑΙΡΕΤΩΝ ΕΩΣ ΤΟ 1950 Οι αυθαίρετοι οικισμοί που ανεπτύχθησαν έως την δεκαετία του 50 ήταν από χαμηλού εισοδηματικού επιπέδου στρώματα, αστέγους που δεν είχαν δυνατότητα αγοράς ακινήτου. Αναπτύχθηκαν την περίοδο που ο κρατικός μηχανισμός δεν μπορούσε να καλύψει τις ανάγκες των άστεγων πληθυσμών που έφτασαν στην πόλη. Οι οικισμοί αναπτύχθηκαν σε δύο χρονικές περιόδους μετά την μικρασιατική καταστροφή, επειδή ούτε τα σπίτια ούτε οι παραχωρημένες εκτάσεις επαρκούσαν για να καλύψουν τις ανάγκες των προσφύγων. Έγιναν εκτεταμένες καταλήψεις δημόσιας αστικής γης στα όρια των ήδη αναπτυγμένων προσφυγικών συνοικιών ή σε τμήματα της ενετικής οχύρωσης (τείχη, προμαχώνας, τάφρος). Η πολιτεία για να μην έρθει σε σύγκρουση με τους καταληψίες παραχωρεί κάποια κομμάτια γης έναντι χαμηλού χρηματικού ή και καθόλου ενοικίου για περιορισμένο χρόνο και ανέχτηκε τους υπόλοιπους. Έτσι δημιουργήθηκαν οι οικισμοί Ανάληψη, τμήματα του Πόρου και του Κατσαμπά, καθώς και η Χρυσοπηγή, που βρίσκονται στα όρια μεταξύ των οργανωμένων οικισμών του ενετικού τείχους. Αυτοί οι οικισμοί ενισχύθηκαν αργότερα από άστεγους του πολέμου, ενώ δημιουργήθηκαν και νέοι πάνω σε έκταση δημοσίου, και συγκεκριμένα στο παραλιακό μέτωπο της πόλης (Καράβολας), σε προμαχώνες του ενετικού τείχους (Εφόδου), στα Σφαγεία της Αλικαρνασσού και της περιοχής Καμίνια. Επίσης αυτή την εποχή οι οικισμοί κατέλαβαν και μια ιδιωτική έκταση στα Νταμάρια. Οι περιοχές αυτές ήταν ακατάλληλες για κατοίκηση. Για παράδειγμα, η Χρυσοπηγή πάνω στο ρέμα της μονής Πρεβέλης, ο Καράβολας πάνω στην ακτή, η Ανάληψη και η Εφόδου πάνω στον προμαχώνα του Αγίου Ανδρέα και τέλος τα Νταμάρια δίπλα σε καμίνια ασβέστου. Η πολιτεία δεν άσκησε οποιαδήποτε μορφή δίωξης στους οικιστές, αφού η κοινωνική και οικονομική τους θέση οφειλόταν σε ιστορικές συγκυρίες. Σε μια προσπάθεια να βοηθηθούν τους δόθηκε νερό και ρεύμα. Παράλληλα, η πολιτική που ασκήθηκε για τη στέγαση σε δημόσια οικόπεδα ήταν είτε μεταστέγαση, είτε βάσει του νόμου 719/77 ο οποίος έδωσε δυνατότητα να αγοράσουν τα οικόπεδα που είχαν καταλάβει, αρκεί να μη βρίσκονταν πάνω σε αρχαιολογικούς χώρους, ρέματα κλπ.

17 Το 1980, το ΤΕΕ-ΤΑΚ έκανε μια μελέτη για τις περιοχές Εφόδου και Καράβολα για την αντικατάσταση των κτισμάτων με οργανωμένη δόμηση, αλλά δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Στην περίπτωση κατάληψης ιδιωτικής γης που είναι στα Νταμάρια, η γη, σταδιακά και έπειτα από μεγάλη δικαστική διαδικασία, παραχωρήθηκε στους κατοίκους της. Οι οικισμοί αυτοί υπάρχουν ακόμα και σήμερα. Η κατάσταση των κτισμάτων, παρόλο το πέρασμα των χρόνων, δεν έχει βελτιωθεί ιδιαίτερα, πέρα της προσαρμογής στις ανάγκες των ιδιοκτητών και τις αναγκαίες επιδιορθώσεις. 3.3 ΠΕΡΙΟΔΟΣ Η πόλη του Ηρακλείου αναπτύσσεται ραγδαία. Το σχέδιο του 1958 δεν έχει προβλέψει την ανάπτυξη της, με αποτέλεσμα έως το τέλος του 60 η «οριακή συγκέντρωση, γραμμή του σχεδίου» να έχει συμπληρωθεί. Η πολιτεία δεν μπορεί να προλάβει την ανάπτυξη του Ηρακλείου. Η πόλη επεκτείνεται αυθαίρετα στους άξονες Ηρακλείου Κνωσού και Ηρακλείου Χανίων. Νότια, προς την Κνωσό, συγκεντρώνεται πληθυσμός από την επαρχεία Μονοφατσίου και δυτικά στην 62 Μαρτύρων, κάτοικοι από την επαρχία Μαλεβιζίου και Μυλοποτάμου. Αυθαίρετοι οικισμοί αναπτύσσονται περιαστικά, συνήθως σε συνεχές σύστημα, πάνω στα όρια του δρόμου και πίσω από αυτόν βάσει του αγροτικού δικτύου. Στις περιοχές αυτές συγκεντρώνονται τόσο κατοικίες, όσο και βιοτεχνίες και αποθήκες. Η απρογραμμάτιστη αυτή εξέλιξη του Ηρακλείου δημιουργεί προβλήματα διαβίωσης, όπως κυκλοφοριακού, θορύβου, ανάμιξη χρήσεων. Αυτή την περίοδο συντάσσεται από τον Προβελέγγιο το ρυθμιστικό σχέδιο Ηρακλείου, αλλά δεν θεσμοθετείται ποτέ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΠΤΑΕΤΙΑΣ ( ) Σημαντικά έργα για την περαιτέρω ανάπτυξη της πόλης και όλης της Κρήτης πραγματοποιούνται την περίοδο της επταετίας. Η ενδυνάμωση με αναπτυξιακά έργα είναι σύμφωνα με το πνεύμα του ΡΥΣ 58 αλλά πέρα από την χωροθέτηση της ΒΙΟΠΑ σύμφωνα με το ρυθμιστικό, υπάρχει απουσία συνολικού σχεδιασμού, με αποτέλεσμα τα έργα να οδηγήσουν σε υποβάθμιση. Με την ίδια απουσία σχεδιασμού και την ευλογία του καθεστώτος, χτίζονται μεγάλα ξενοδοχειακά συγκροτήματα στο δυτικό παραλιακό μέτωπο του Ηρακλείου (Αμμουδάρα) και στην εκτεταμένη ζώνη, έξω από την πόλη και ανατολικά αυτής, από τον Καρτερό έως την Χερσόνησο ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΧΟΥΝΤΑ ( ) Ανατολικά, η πόλη ασφυκτιά από το αεροδρόμιο και δυτικά και νότια, από τα στρατόπεδα, έτσι αναπτύσσεται αυθαίρετη δόμηση παράλληλα με τις οδούς 62 Μαρτύρων και Κνωσού, κατά μήκος των οποίων αναπτύσσονται μεικτές χρήσεις, αλλά και περιοχές κατοικίας πίσω από τα μέτωπα των αξόνων (Γιόφυρος, Καμίνια, Αϊ Γιάννης Χωστός, Μεσαμπελιές, Αϊ Γιάννης).

18 3.3.3 Ο ΝΟΜΟΣ 1337 ΚΑΙ ΤΟ Γ.Π.Σ. ΤΟΥ 1988 ( ) Ο Νόμος 1337/83 έδωσε την δυνατότητα να νομιμοποιηθούν όσα αυθαίρετα είχαν χτιστεί μέχρι και το Στο Ηράκλειο νομιμοποιήθηκαν αυθαίρετα που βρίσκονταν στην περιοχή Αϊ Γιάννης Χωστός, Καμίνια, Γιόφυρος, Αϊ Γιάννης, Μεσαμπελιές, Κατσαμπάς. Επίσης το 1983 ξεκινά το Γ.Π.Σ. το οποίο θα ψηφιστεί πέντε χρόνια αργότερα. Κάποια από τα πράγματα που προβλέπει είναι, πρόβλεψη για κατοίκους στο Π.Σ. Ηρακλείου, ένταξη στρεμμάτων πυκνοδομημένων και αδόμητων περιοχών (εντάχθηκαν γειτονιές νότια της εθνικής οδού, όπως Αϊ Γιάννης, Μεσαμπελιές, Νέα Αλικαρνασσός). Η επέκταση προς τα δυτικά ήταν μικρότερη και περιλάμβανε τις περιοχές Εσταυρωμένου, ΤΕΙ, Γιόφυρος, και περιφερειακό κέντρο. Στο Γ.Π.Σ ορίστηκαν επίσης τα όρια των οικισμών δυτικά της πόλης (Γάζι, Αγ. Μαρίνα) και νότια της εθνικής (Μετόχι, Κολίγα, Αγ. Παντελεήμονας). Ορίζονται 22 πολεοδομικές ενότητες εκ των οποίων 7 είναι νέες περιοχές και 2 υφιστάμενοι οικισμοί (Γάζι, Αγ. Μαρίνα). Χωροθέτηση νέων περιφερειακών κέντρων δυτικά, στην περιοχή Ξεροπόταμος και ανατολικά και νότια του εμπορικού λιμανιού. Τα μειονεκτήματα ήταν ότι η πρόβλεψη του πληθυσμού του Π.Σ. Ηρακλείου για ήταν μικρότερη, λαμβάνοντας υπόψη τα δεδομένα της περιοχής για πολιτική αποκέντρωση, η οποία δεν είχε τα αναμενόμενα αποτελέσματα και λόγω της προσωρινής νοοτροπίας του σχεδιασμού οδήγησε τελικά σε μικρή επέκταση του σχεδίου. Αν αναλογιστούμε ότι η μελέτη άρχισε το 1983, τελείωσε το 1987 και ψηφίστηκε το 1988 και ξανά το 1992 (επειδή δεν είχαν περιληφθεί τα σχέδια στον φάκελο) ενώ η πρώτη πράξη εφαρμογής ολοκληρώθηκε το 1996, τα δεδομένα ανάπτυξης της πόλης είχαν ήδη καταρριφθεί. Τέλος, οι χρήσεις γης δεν εφαρμόστηκαν. Στο «δυτικό πολεοδομικό κέντρο» και στη «βιομηχανική περιοχή» (Αϊ Γιάννη Χωστό) οικοδομούνται αυθαίρετες κατοικίες, ενώ το «δυτικό πολεοδομικό κέντρο» καταλείφθηκε από χονδρεμπόριο. 3.4 ΜΕΛΕΤΗ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ Γ.Π.Σ. Η μελέτη τροποποίησης λαμβάνει υπόψη την τάση αύξησης του πληθυσμού και τη δυναμική ανάπτυξης. Προτείνει την ένταξη 12 οικιστικών περιοχών στα νότια όρια της πόλης και κυρίως στα δυτικά, όπου ευνοείται η κατοικία. Στις περιοχές αυτές ήδη έχει αναπτυχτεί αποσπασματικά αυθαίρετη οικιστική ανάπτυξη. Επίσης στο σχέδιο εντάσσονται οργανωμένοι οικισμοί, όπως οι Γούρνες και οι Βασιλιές, που βρίσκονται αρκετά απομακρυσμένες από το κύριο οικιστικό δίκτυο της πόλης. Οι μελετητές αντιλαμβανόμενοι την υπέρ-συγκέντρωση και το λειτουργικό κορεσμό του κέντρου, τοποθετούν το προτεινόμενο ανατολικό κέντρο και προτείνουν τη δημιουργία ενός δεύτερου στο δυτικό άκρο της πόλης, ενώ παράλληλα διευρύνονται τα ήδη αναπτυγμένα, όπως το κέντρο του Γαζίου και η Κνωσού. Νομιμοποιούν ήδη αναπτυγμένες λειτουργίες όπως ζώνη χονδρεμπορίου στην 62 Μαρτύρων, βιομηχανικές και αποθηκευτικές δραστηριότητες στη Φοινικιά και στον κόμβο Γαζίου, στη Σ.Ε.Α.Π. και στον κόμβο Μεσαράς, στις οποίες υπάρχουν ήδη οι χρήσεις αυτές. Τέλος ορίζουν ζώνες προστασίας οικοσυστημάτων (Καρτερού ποταμού ανατολικά και Αλμυρού ποταμού δυτικά) και αρχαιολογικών χώρων (Κνωσού).

19 4 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Οι μελέτες που γίνονται στις δεκαετίες για το Ηράκλειο προσφέρουν λύσεις, αλλά οι πολιτικές συγκυρίες, όπως η Χούντα και η αλλαγή της νοοτροπίας όσον αφορά τις πολεοδομικές πολιτικές του 1980, κατέστησαν αδύνατες οποιεσδήποτε ρυθμίσεις των ανεξέλεγκτων δυναμικών. Την δεκαετία του 80, και οι νομιμοποιήσεις αυθαίρετων δεν έδωσε λύσεις αλλά ούτε και αποτελέσματα. Η αργοπορία στην έγκριση εφαρμογής των σχεδίων σε συνδυασμό με την αποχή της πολιτείας στο χτίσιμο των αυθαίρετων, αφού η μόνη καταστολή περιορίστηκε στην είσπραξη προστίμων, είχε ως αποτέλεσμα την επέκταση τους και τη διόγκωση του προβλήματος. Ο σχεδιασμός έπεται της ανάπτυξης της πόλης και όταν θεσμοθετείτε εν τέλη το σχέδιο δεν προσφέρει λύσης στη διαχείριση γης παρά μονό νομιμοποιεί την είδη παγιωμένοι κατάσταση. Με αποτέλεσμα το κράτος να αδυνατεί να ανταποκριθεί στην εφαρμογή τον σχεδίων και επιλέγει να παρέμβει χειρουργικά και επιλεκτικά διαολίζοντας την κατάσταση. Τέλος όλες οι κυβερνήσεις τα τελευταία 3 ο χρόνια ακολούθου μια αναποτελεσματική και πελατειακή πολεοδομική πολιτική σχετικά με την αυθαίρετη δόμηση η οποία έχει οδηγήσει στην νομιμοποίηση της παρανομίας και τη γελιοποίηση της νομιμότητας. Η παρέμβαση στο χώρο γίνετε με γνώμονα την πελατειακή εξαπάτηση και την είσπραξη χρημάτων. ΑΝΑΦΟΡΕΣ Αγγελίδης Μ. (2004), Αειφόρος Ανάπτυξη των Πόλεων στην Ευρώπη και στην Ελλάδα, Υπ.Ε.Χω.Δ.Ε, Αθηνά Εμμανουήλ Δ. (1977), Τρείς μελέτες για τη λαϊκή κατοικία, Αθήνα Μαντουβάλου Μ., Μαυρίδου Μ. (2005), «Αστική διάχυση»- «νέα πολεοδομία» πρότυπαεικόνες για τον σχεδιασμό της μητρόπολης και την ανάπτυξη του αστικού χώρου, Έκδοση ΕΜΠ, Αθήνα Μαντουβάλου Μ., Μαυρίδου Μ. (1993), Αυθαίρετη δόμηση: μονόδρομος σε αδιέξοδο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Έκδοση ΕΜΠ, Αθήνα Μαντουβάλου Μ., Μαυρίδου Μ. (2004), Μεταλλαγές στο σύστημα γης και οικοδομής και διακυβεύματα του σχεδιασμού στην Ελλάδα σήμερα, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Έκδοση ΕΜΠ, Αθήνα Υπουργείο Δημοσίων Έργων (1979), Ηράκλειο, Οργάνωση Οικιστικής Περιοχής, Εναλλακτικές Προτάσεις,, Αθηνά Υπουργείο Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων (2003), Μελέτη Τροποποίησης Εγκεκριμένου Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου Πολεοδομικού Συγκροτήματος Ηρακλείου, Αθηνά Σ.Α.Δ.Α.Σ. Π.Ε.Α, Αρχιτέκτονες, περιοδικό. Τοπική Καθημερινή Εφημερίδα Ηρακλείου, Πατρίς

20 Τ.Ε.Ε. Τ.Α.Κ. (2001), «Προστασία και Ανάδειξη Παλιάς Πόλης Ηρακλείου», Πρακτικά, Εκδήλωση για την Παρουσίαση των Προτάσεων Για Όρους Δόμησης, Χρήσεις Γης και Μορφολογικά Στοιχεία της Β Φάσης της Μελέτης, Ηράκλειο Τ.Ε.Ε. Τ.Α.Κ., Ταυ, περιοδικό Φιλιππίδης Δ. (1990), Για την Ελληνική πόλη, μεταπολεμική πορεία και μελλοντικές προοπτικές, εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα ΦΙΛΩΝ ΦΙΛΟΠΟΛΙΣ, Δήμος Ηρακλείου Γραφείο Παλιάς Πόλης (1999), Ηράκλειο Προστασία και Ανάδειξη Παλιάς Πόλης Ηρακλείου, Προκαταρκτική Μελέτη Υπουργείο Χωροταξίας Οικισμού και Περιβάλλοντος, Γενική Διεύθυνση Οικισμού (1980), Ηράκλειο, Οργάνωση Οικιστικής Περιοχής, Πρόταση, Αθηνά