Εθνογραφία του Γραμματισμού: Όψεις και λειτουργίες του γραμματισμού σε μια τσιγγάνικη κοινότητα του νομού Θεσσαλονίκης

Transcript

1 Εθνογραφία του Γραμματισμού: Όψεις και λειτουργίες του γραμματισμού σε μια τσιγγάνικη κοινότητα του νομού Θεσσαλονίκης Μαγκλάρα Μαρία Πανεπιστήμιο Κύπρου Περίληψη Στην εργασία αυτή εξετάζεται η αλλαγή της οπτικής στην προσέγγιση του γραμματισμού που σημειώθηκε κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών από το αυτόνομο μοντέλο γραμματισμού στο ιδεολογικό και παρουσιάζεται η συνεισφορά της προσέγγισης της Εθνογραφίας του Γραμματισμού στη διεύρυνση του οπτικού μας πεδίου για το γραμματισμό. Η εργασία στη συνέχεια επικεντρώνεται στη διερεύνηση των εξωσχολικών πρακτικών γραμματισμού (συμβατικού και ψηφιακού), στις οποίες συμμετέχουν παιδιά Ρομά που ζουν σε μια κοινότητα του νομού Θεσσαλονίκης, και εξετάζει τις όψεις και τις λειτουργίες που παίρνει ο γραμματισμός στο πλαίσιο της συγκεκριμένης κοινότητας. Τα αποτελέσματα της έρευνας ανέδειξαν την πολλαπλή φύση του γραμματισμού, καθώς πέρα από τους ορατούς γραμματισμούς σημαντική καταγράφεται και η παρουσία των λεγόμενων αναδυόμενων γραμματισμών. 1.Εισαγωγή Σημαντική είναι η αλλαγή της οπτικής που έχει σημειωθεί κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών στη μελέτη της γλώσσας και του γραμματισμού. Στις δεκαετίες του 1960 και του 1970 στο πλαίσιο της στρουκτουραλιστικής οπτικής η γλώσσα και ο πολιτισμός αντιμετωπίζονταν ως αφηρημένα κλειστά συστήματα που από κοινού κατέχουν τα άτομα και που λειτουργούν ως περιοχές συγκέντρωσης κανόνων και σημασιών (Τσιτσιπής 2005: 83). Η οπτική αυτή στη συνέχεια αμφισβητήθηκε από ένα σύνολο θεωρητικών αναζητήσεων που υιοθέτησαν μια κοινωνικοπολιτισμική αντίληψη για τη γλώσσα και τον πολιτισμό, επισημαίνοντας την ανάγκη για την τοποθέτηση της μελέτης των σημειωτικών συστημάτων στα κοινωνικά και ιστορικά συμφραζόμενα στα οποία εντάσσονται και λειτουργούν. Η κοινωνική αυτή στροφή στην προσέγγιση των συμβολικών συστημάτων επηρέασε, όπως είναι φυσικό, και το χώρο της Εφαρμοσμένης Γλωσσολογίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο όρος γλωσσική διδασκαλία, που συνδεόταν παραδοσιακά με το διάβασμα, τη γραφή και τη γραμματική, αντικαταστάθηκε τα τελευταία χρόνια σε μεγάλο βαθμό από τον όρο γραμματισμός ή εκπαίδευση στο γραμματισμό, που σχετίζεται με μια κριτική ανάγνωση και κατανόηση των τρόπων που γίνεται η τεχνολογικά διαμεσολαβημένη 1 επικοινωνία. Περαιτέρω, γίνεται σήμερα λόγος για τη συμμετοχή των παιδιών σε πρακτικές γραμματισμού, τονίζοντας τη σημασία «της σύνδεσης του γνωσιακού με το κοινωνικό, διευρύνοντας τη δυνατότητα για μια ολοκληρωμένη προσέγγιση του γραμματισμού εν χρήσει» (Baynham 2002:11). Ακόμα, υπογραμμίζεται η ανάγκη για τη μελέτη όχι μόνο των πρακτικών συμβατικού γραμματισμού, που σχετίζονται με την τεχνολογία του βιβλίου, αλλά και ψηφιακού γραμματισμού, που συνδέονται με τη χρήση των νέων τεχνολογιών. Πρόκειται σύμφωνα με τους Cope, Kalantzis και Harvey (2003) για τα βασικά (basics) και τα νέα βασικά (new basics) αντίστοιχα, καθώς 1 Η χρήση του όρου ανήκει στον Κουτσογιάννη (υπό έκδοση). Διαβάζουμε στην υποσημείωση: «σε κάθε κοινωνικό συμβάν που χρησιμοποιείται τεχνολογία για επικοινωνία, ανεξάρτητα αν είναι παραδοσιακή (π.χ. έντυπο) ή σύγχρονη (π.χ. υπολογιστής), έχουμε τεχνολογικά διαμεσολαβημένη επικοινωνία». 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 598

2 κατέχουμε όχι έναν, αλλά πολλούς γραμματισμούς (multiliteracies), οι οποίοι είναι στενά συνδεδεμένοι με την περιπλοκότητα των κοινωνικών πρακτικών. Η αλλαγή αυτή στην οπτική του γραμματισμού σχετίζεται με μια ευρύτερη μετατόπιση από το αυτόνομο μοντέλο γραμματισμού στο ιδεολογικό μοντέλο, σύμφωνα με τον Street ( ). Ο επιφανής αυτός γλωσσολόγος τόνισε ότι στο πλαίσιο της παραδοσιακής αντίληψης ο γραμματισμός αντιμετωπιζόταν ως μια ουδέτερη διαδικασία μετάδοσης τεχνικών δεξιοτήτων, που η κατάκτησή τους οδηγούσε αυτόνομα και αυτόματα σε πνευματική ανάπτυξη και σε κοινωνική πρόοδο. Επίσης, υπογράμμισε ότι ο γραμματισμός ταυτιζόταν με μία μόνο εκδοχή του, εκείνη που είχε διαμορφωθεί στα πλαίσια του επίσημου εκπαιδευτικού συστήματος από τους εκπροσώπους ανώτερων και μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων των δυτικών χωρών. Από την άλλη πλευρά, στο πλαίσιο του ιδεολογικού μοντέλου η απόκτηση και η χρήση του γραμματισμού συντελείται στο πλαίσιο τοποθετημένων- σε συγκεκριμένα συμφραζόμενα- διεπιδράσεων, επηρεάζεται από τους κοινωνικούς στόχους, τις ανάγκες και τις διαδικασίες στο περιβάλλον των οποίων κατασκευάζεται (Baynham 2002) και συμβάλλει στη διαμόρφωση συγκεκριμένου τύπου υποκειμένων. Καθώς είναι λοιπόν συμφραστικά ευαίσθητος, οι συνέπειες από την εισαγωγή του σε μια κοινωνία μπορούν να υπάρξουν μόνο στην περίπτωση που συλλειτουργήσουν με άλλες κοινωνικές συνιστώσες, μεταξύ των οποίων πολιτικές και οικονομικές παράμετροι, κοινωνικές δομές και τοπικές ιδεολογίες (Street ). Η διαπίστωση αυτή είναι περισσότερο από ποτέ επίκαιρη στη σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητα τα σχολεία βρίσκονται αντιμέτωπα σήμερα με την ανάγκη για τη διαχείριση των πολλαπλών γλωσσικών κωδίκων, των πολιτισμικών πηγών και των σημειωτικών συστημάτων που έχουν κατακτήσει κατά την πρωτογενή κοινωνικοποίησή τους στο οικογενειακό και το ευρύτερα κοινωνικό τους περιβάλλον παιδιά που προέρχονται από διαφορετικά γλωσσικά, πολιτισμικά, κοινωνικά και οικονομικά περιβάλλοντα. Κεντρική θέση στην κοινωνική στροφή στη μελέτη του γραμματισμού κατέχει η προσέγγιση της Εθνογραφίας του Γραμματισμού ή Σπουδές του Νέου Γραμματισμού (New Literacy Studies), 2 που κινείται στο πλαίσιο του ιδεολογικού μοντέλου. Με βάση τις θεωρητικές παραδοχές της προσέγγισης αυτής αναπτύχθηκε σημαντική επιτόπια ε- ρευνητική δραστηριότητα, με σκοπό τη διερεύνηση των πρακτικών στις οποίες συμμετέχουν οι διαφορετικές κοινότητες κατά την αλληλεπίδρασή τους με τα κείμενα, προκειμένου να προσλάβουν τη γνώση από το περιβάλλον. Επίσης, δόθηκε έμφαση στην εξέταση των όψεων και των λειτουργιών που αποκτά ο γραμματισμός σε περιβάλλοντα εκτός σχολείου και επιχειρήθηκε η συσχέτιση των γραμματισμών αυτών με τη σχολική πορεία των παιδιών. Έτσι, για πρώτη φορά στράφηκε το ενδιαφέρον από τη σχολική αίθουσα και τη βελτίωση των παιδαγωγικών συνθηκών προς τα περιβάλλοντα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης των παιδιών. Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνουν οι Hull & Schultz (2002: 11), η μελέτη των πρακτικών γραμματισμού σε κοινωνικά περιβάλλοντα εκτός σχολείου έδωσε τη σημαντικότερη ώθηση στη μελέτη του γραμματισμού κατά τη διάρκεια των τριών τελευταίων δεκαετιών. 2 Η απόδοση στα ελληνικά του όρου εξαρτάται από την επιλογή στη σύνδεση της λέξης new με τις άλλες δύο λέξεις. Σύμφωνα με τον (Prinsloo, υπό έκδοση) ο συσχετισμός παλιότερα με τη λέξη studies που τόνιζε τις νέες οπτικές στη μελέτη του γραμματισμού, έχει αντικατασταθεί σήμερα από την έμφαση στη μελέτη των νέων γραμματισμών. 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 599

3 Η συγκεκριμένη εργασία έχει καταρχάς ως στόχο να παρουσιάσει την κοινωνικοπολιτισμική αντίληψη στη μελέτη της γλώσσας και του γραμματισμού, ενώ θα επικεντρωθεί στην εξέταση της συνεισφοράς της Εθνογραφίας του Γραμματισμού στην προσέγγιση του γραμματισμού. Στη συνέχεια θα παρουσιαστούν παραδείγματα από τις όψεις και τις λειτουργίες που παίρνει ο γραμματισμός στο πλαίσιο των κοινωνικών πρακτικών στις οποίες συμμετέχουν παιδιά τσιγγάνικης καταγωγής στην καθημερινή τους ζωή σε κοινωνικά πεδία εκτός της σχολικής αίθουσας. Στο πλαίσιο αυτό θα εξεταστούν οι αναδυόμενοι γραμματισμοί που παρατηρούνται στην τσιγγάνικη κοινότητα και θα γίνει αναφορά στην ανάγκη να ληφθούν υπόψη στη γενικότερη α- ντίληψή μας για το γραμματισμό. 2. Κοινωνικοπολιτισμική αντίληψη και Εθνογραφία του Γραμματισμού Οι θεωρητικές προσεγγίσεις που εμφανίστηκαν κατά τη διάρκεια των τελευταίων χρόνων συγκλίνουν στην ανάγκη για γείωση της μελέτης των γλωσσικών και των πολιτισμικών συστημάτων στο ιστορικό και κοινωνικοπολιτισμικό συγκείμενό τους. Προτού, ωστόσο, εξεταστεί η κοινωνική αυτή στροφή, έχει ενδιαφέρον να σκιαγραφηθούν τα βασικά σημεία της παραδοσιακής οπτικής, η οποία, όπως επισημαίνει ο Κουτσογιάννης (υπό έκδοση), «ανιχνεύεται (και σήμερα) εύκολα στο λόγο της επίσημης εκπαιδευτικής πολιτικής δυτικών χωρών» 3 αναφορικά με τον ψηφιακό γραμματισμό. Κεντρική θέση στην παραδοσιακή οπτική κατείχε η θεωρία του μεγάλου χάσματος (great divide theory) που διαχώριζε τις κοινωνίες σε προφορικές και εγγράμματες, αποδίδοντάς τους διαφορετικά χαρακτηριστικά αξιολογικού τύπου. O γραμματισμός εμφανίστηκε στα έργα των Havelock Preface to Plato (1963), Goody The Domestication of the Savage Mind (1977) και Ong Orality and Literacy (1982) 4 ως η βασική μεταβλητή στη μετάβαση των κοινωνιών από μια πρωτόγονη σε μια πολιτισμική ι- στορική φάση. Στις προφορικές κοινωνίες η έλλειψη του γραμματισμού ισοδυναμούσε με υστέρηση σημαντικών γνωστικών δεξιοτήτων και θεωρούνταν ως δείγμα σκοταδισμού και οπισθοδρόμησης. Σε αντιδιαστολή, στις εγγράμματες κοινωνίες η κατάκτηση του γραπτού λόγου κρινόταν ως αποφασιστικής σημασίας παράγοντας που μετασχημάτιζε τις γνωστικές και κοινωνικές διαδικασίες (Gee 1996: 51). Είναι φανερό ότι ήταν αυτονόητη και κοινής λογικής η αντίληψη ότι η εισαγωγή του γραμματισμού έχει τις ίδιες γνωστικές και κοινωνικές επιπτώσεις ανεξάρτητα από το ποιος εμπλέκεται στη διαδικασία της ανάγνωσης και της γραφής και ανεξάρτητα από το χώρο και το χρονικό σημείο, εξαιτίας των εγγενών χαρακτηριστικών που υποτίθεται ότι φέρει (Schieffelin 2000: 298). Η κοινωνική στροφή στην προσέγγιση του γραμματισμού εντάσσεται σε ένα πλαίσιο γενικότερης ζύμωσης στις κοινωνικές σπουδές, αξιοποιώντας κυρίως θεωρητικές θέσεις από το χώρο της κοινωνιολογίας και της φιλοσοφίας. 5 Οι λέξεις, παρατηρεί ο Bourdieu (1999), είναι πάντα αγκιστρωμένες στο συγκείμενό τους, θυμίζοντάς μας την έννοια της ετερογλωσσίας (heteroglossia) του Bahtin (1981), που συνδέεται με την εν δυνάμει ποικιλία των νοημάτων που φέρουν εσωτερικά οι λέξεις από την κοι- 3 Βλ. ενδεικτικά τα προγράμματα στις ΗΠΑ και στην Ε.Ε., Getting America s Students Ready, 1996 και Commission of the European Communities Βλ. και την έκδοση στην ελληνική γλώσσα: Ong, W. J. (1997) (μτφρ. Κ. Χατζηκυριάκου, επιμ. Θ. Παραδέλλης). Προφορικότητα και Εγγραμματοσύνη. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. 5 Σχετικά με τη συμβολή του φιλοσοφικού στοχασμού των Bahtin και Bourdieu στην κοινωνική στροφή στις κοινωνικές επιστήμες βλ. Prinsloo (υπό έκδοση). 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 600

4 νωνική και ιστορική τους χρήση. Αυτό σημαίνει ότι η νοηματοδότηση των προφορικών ή γραπτών κειμένων γίνεται στη βάση της συσχέτισής τους με άλλα κείμενα που έχουμε διαβάσει, δει ή φανταστεί σε άλλες περιστάσεις, οι οποίες επηρεάζονται τόσο από τις εμπειρίες μας, όσο και από τις κοινωνικές μας θέσεις (Prinsloo υπό έκδοση). Είναι φανερό ότι η διαφοροποίηση αυτή είναι κοινωνικά τοποθετημένη, καθώς η χρήση των σημειωτικών συστημάτων αποκτά νόημα μόνο σε σχέση με ένα συγκεκριμένο συγκείμενο. Από διαφορετικά επιστημονικά πεδία τονίστηκε με έμφαση η ανάγκη σύνδεσης των γλωσσικών και πολιτισμικών συστημάτων με το συγκείμενο παραγωγής τους. Σημαντική ήταν προς αυτήν την κατεύθυνση η συνεισφορά του Halliday όσον αφορά την προσέγγιση στη μελέτη της γλώσσας. Κεντρικό σημείο στον προβληματισμό του σημαντικού αυτού γλωσσολόγου κατέχει η άποψη ότι υπάρχει μια συστηματική σχέση ανάμεσα στη γλώσσα και την κοινωνία, εφόσον, όπως χαρακτηριστικά λέει, «δεν μπορεί να υπάρξει κοινωνικό άτομο χωρίς γλώσσα και γλώσσα χωρίς κοινωνικό άτομο» (Halliday 1978: 12). Είναι φανερό σε αυτό το σημείο ότι δίνεται έμφαση στη μελέτη της γλώσσας εν χρήσει (language in use) ως μορφής κοινωνικής πρακτικής. Μεγάλη αλλαγή του επιστημολογικού παραδείγματος καταγράφηκε, επιπλέον, με την Εθνογραφία της Επικοινωνίας (ethnography of communication) και τον Hymes (1974a 1974b). Το ενδιαφέρον στράφηκε μακριά από το πλαίσιο της σχολικής αίθουσας, που μέχρι εκείνη τη στιγμή μονοπωλούσε το ενδιαφέρον της εκπαιδευτικής έρευνας, προς τα συμφραζόμενα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης των μαθητών, δηλαδή στην οικογένεια και την κοινότητα. H ανάγκη για τη συστηματική μελέτη των επικοινωνιακών διεπιδράσεων μιας κοινότητας επισημάνθηκε με έμφαση από τον Hymes στον εισαγωγικό του λόγο στο συμπόσιο που διοργάνωσε μαζί με τον Gumperz το Μελετητές που βασίζονταν σε θεωρητικές προσεγγίσεις και μεθοδολογικές αρχές της γλωσσολογίας και της ανθρωπολογίας προσπάθησαν στα χρόνια που ακολούθησαν με επιτόπιες έρευνες να διερευνήσουν τη σχέση γλωσσικής και σχολικής επίδοσης. Η δημοσίευση των εθνογραφικών μελετών What no bedtime stories mean (1982) και Ways with words (1983) της Heath αποτέλεσε κατά κοινή ομολογία σταθμό στην κοινωνικά τοποθετημένη μελέτη του γραμματισμού. Η Heath, η οποία προέρχεται από το χώρο της Εθνογραφίας της Επικοινωνίας, συνέβαλε αποφασιστικά στη μελέτη των λειτουργιών και των νοημάτων που παίρνει ο γραμματισμός στα διαφορετικά συγκείμενα χρήσης του. Έχοντας ως αφετηρία τον προβληματισμό σχετικά με τη σχολική αποτυχία των μαθητών που προέρχονται από χαμηλά κοινωνικοοικονομικά περιβάλλοντα, έθεσε ως κύριο στόχο της έρευνάς της τη λεπτομερή εθνογραφική καταγραφή των πρακτικών γραμματισμού στις οποίες τρεις διαφορετικές κοινότητες στο Piemond των Η.Π.Α. εμπλέκονται στην καθημερινή τους ζωή στα πεδία του σπιτιού και της κοινότητας. Επικέντρωσε το ενδιαφέρον της στη μελέτη των τρόπων που οι διαφορετικές κοινότητες αλληλεπιδρούν με τα κείμενα, προκειμένου να «πάρουν» γνώση από το περιβάλλον (to take knowledge). Επισημαίνει ότι οι διαφορετικοί τρόποι γλωσσικής κοινωνικοποίησης οδηγούν στη δημιουργία συγκεκριμένων τύπων υ- ποκειμένων που έχουν κλίση σε συγκεκριμένου τύπου μάθηση και κατέχουν συγκεκριμένες γλωσσικές δεξιότητες. Σε σχέση με τη σχολική πορεία των παιδιών, διαπίστωσε ότι ο συγκεκριμένος τύπος της τεχνολογικά διαμεσολαβημένης γλωσσικής κοινωνικοποίησης των παιδιών τα 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 601

5 προετοιμάζει σχετικά με τον τρόπο που θα προσλάβουν τη γνώση από το περιβάλλον και τον τρόπο που θα αλληλεπιδράσουν με το γραπτό λόγο. Αν ο τρόπος αυτός ανταποκρίνεται σε αυτόν που το σχολείο προϋποθέτει και επιβραβεύει, το παιδί έχει αυξημένες πιθανότητες για μια επιτυχημένη σχολική πορεία σε διαφορετική περίπτωση το παιδί συναντά δυσκολίες στο σχολείο. Αυτό το οποίο αναδείχτηκε ιδιαίτερα από την ερευνητική προσπάθεια της Heath ήταν ότι η γλώσσα και η πρωτογενής κοινωνικοποίηση των παιδιών είναι άμεσα συνυφασμένα με την οικοδόμησή τους ως διαφορετικά υποκείμενα δόθηκε ιδιαίτερη βαρύτητα, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Κουτσογιάννης (υπό έκδοση), «στην ανάδειξη της ύπαρξης και του τρόπου συγκρότησης πολλών και διαφορετικών εγγράμματων ταυτοτήτων». Η έρευνα του Street επηρέασε περαιτέρω την οπτική μας στη μελέτη του γραμματισμού. Οι μελέτες του (Street ) κάνουν λόγο για τους αναδυόμενους ή «αόρατους» γραμματισμούς, τονίζοντας την πολλαπλή φύση του γραμματισμού, που παίρνει νόημα από τα κοινωνικά συμφραζόμενα χρήσης του. Έτσι, υπογραμμίζεται ότι δεν μπορεί να γίνεται λόγος γενικά για γραμματισμό, αλλά για γραμματισμό που γίνεται κατανοητός σε συνάρτηση με κάποια συγκεκριμένη τοπικότητα, ιδεολογία, παράδοση. (Street ). Σε αυτό το πλαίσιο δεν τίθεται καμιά αμφιβολία ότι ο σχολικός γραμματισμός είναι ένας μόνο από τους κοινωνικούς γραμματισμούς, έτσι όπως είχε διαμορφωθεί στο σχολείο από φορείς μιας δυτικοκεντρικής κουλτούρας και μεσοαστικής προέλευσης. Οι έρευνες της Heath και του Street έδωσαν, χωρίς αμφιβολία, σημαντική ώθηση στην κοινωνικοπολιτισμική προσέγγιση στο γραμματισμό, που ταυτίστηκε σε σημαντικό βαθμό με το επιστημονικό πεδίο της Εθνογραφίας του Γραμματισμού ή Σπουδές του Νέου Γραμματισμού (New Literacy Studies) 6. Πρόκειται για μία προσέγγιση που εντάσσεται στο ιδεολογικό μοντέλο του γραμματισμού στο πλαίσιο του οποίου, όπως έχει ήδη επισημανθεί, τέθηκε υπό αμφισβήτηση η άποψη ότι ο γραμματισμός μπορεί να αντιμετωπιστεί αφηρημένα και έξω από το ιστορικό και κοινωνικοπολιτισμικό του περιβάλλον. Πρέπει να παρατηρηθεί ότι στο πλαίσιο του ιδεολογικού μοντέλου δεν υποβαθμίζεται η τεχνική ή η γνωστική πτυχή των διαδικασιών της γραφής και της ανάγνωσης, αλλά γίνονται κατανοητές στο περιβάλλον ενσωμάτωσής τους σε κοινωνικοπολιτισμικές ολότητες και σε δομές εξουσίας (Street 1995). Κεντρική σημασία στην προσέγγιση αυτή είναι ότι υπάρχουν πολλοί γραμματισμοί, ενώ ο κάθε γραμματισμός συλλαμβάνεται ως μια «εσωτερικά ποικίλη, ιστορική και πολιτισμική μεταβλητή» (Collins & Blot 2003: 4) η οποία είναι τοποθετημένη - εντός συγκειμένου - σε διαφορετικές κοινωνικές πρακτικές που αντλούν νόημα και προσδιορίζονται από τις δομές εξουσίας που διέπουν το στενό και ευρύτερο συγκείμενο παραγωγής τους (Baynham 2002, Gee 1990, Street 1993, 1995). Με την αντίληψη αυτή «δίνεται βαρύτητα στην ανάδειξη της στενής σχέσης που έχει η κατάκτηση λέξεων, κειμένων, λόγων και τεχνολογιών πρακτικής γραμματισμού με την κοινωνικοποίηση σε συγκεκριμένα συμβάντα γραμματισμού και κοινωνικές πρακτικές, οι οποίες προσδιορίζονται από συγκεκριμένα κοινωνικοοικονομικά, εθνικά, θρησκευτικά ή διαφυλικά δεδομένα.» (Κουτσογιάννης, υπό έκδοση). 6 Η ανάγκη για την ομαδοποίηση ενός σώματος μελετών που πρότειναν μια διαφορετική οπτική του γραμματισμού, βασιζόμενες σε θεωρητικές παραδοχές και μεθοδολογικές προσεγγίσεις από την ανθρωπολογία, τη γλωσσολογία, την κοινωνιολογία και τη σημειωτική επιστήμη, οδήγησε στην εμφάνιση του όρου NLS στις αρχές της δεκαετίας του 1990 στα έργα των Gee (1990) και Street ( ). 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 602

6 Στην ευρύτερη ανάπτυξη της δυναμικής των NLS συνέβαλλε η προσωπικότητα του Gee, ο οποίος εισήγαγε την αναλυτική κατηγορία του Λόγου 7 (Discourse) στη μελέτη του γραμματισμού, εμβαθύνοντας τον προβληματισμό σε θέματα ταυτότητας (identity). Ο Gee ( ) ενδιαφέρθηκε για τη διαλεκτική σχέση που δημιουργείται ανάμεσα στη γλώσσα και σε άλλα σημειωτικά συστήματα (π.χ. τρόποι συμπεριφοράς, διεπίδρασης, σκέψης, διαφορετικές αξίες, στάσεις, πεποιθήσεις, συναισθήματα). Ακόμα, μίλησε για την ενεργοποίηση των αντίστοιχων ταυτοτήτων ανάλογα με το εκάστοτε συγκείμενο χρήσης μέσω της υφολογικής διαφοροποίησης της γλώσσας και των ποικίλων σημειωτικών συστημάτων που χρησιμοποιούνται. Επισημαίνεται ότι οι Λόγοι στους οποίους κάποιος μαθητεύει στην παιδική του ηλικία κατά τη διάρκεια της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης του ως μέλος μιας συγκεκριμένης οικογένειας συντελούν στη σύνθεση της πρώτης κοινωνικής ταυτότητας του ατόμου (Gee 1996: ). Το παιδί με αυτόν τον τρόπο συγκροτείται ως κοινωνικό υποκείμενο συγκεκριμένου τύπου που συγκλίνει ή αποκλίνει από το είδος του υποκειμένου που το σχολείο επιθυμεί. Έτσι, τα παιδιά των κατώτερων κοινωνικών τάξεων κατέχουν συνήθως Λόγους οι οποίοι δεν γίνονται αποδεκτοί στο σχολείο, ενώ η προαγωγή συγκεκριμένων Λόγων (που συνήθως συμπίπτουν με τις αντίστοιχες κοσμοαντιλήψεις και πρακτικές των μεσαίων και ανώτερων κοινωνικών ομάδων) στο πλαίσιο κοινωνικά ισχυρών θεσμών οδηγεί σε ενδυνάμωση της κοινωνικής θέσης των ατόμων που τους χρησιμοποιούν. Η ιδεολογική φύση του γραμματισμού, η οποία υπογραμμίστηκε από τα πρώτα βήματα της διαμόρφωσης του κινήματος των Εθνογραφίας του Γραμματισμού, επεκτείνεται στη σύγχρονη εποχή των επιταχυνόμενων αλλαγών, για να συμπεριλάβει την κατανόηση του γραμματισμού στο πλαίσιο ευρύτερων παγκοσμιοποιημένων δομών. Σημαντικός είναι ο προβληματισμός για τις επιδράσεις που δέχονται οι τοπικές κοινωνίες εξαιτίας της εκτεταμένης παγκοσμίου εμβέλειας ροής γλωσσικών κωδίκων, πρακτικών, Λόγων και κειμένων (Luke 2004: 331). Στο πλαίσιο αυτό, υπογραμμίστηκε η ανάγκη για κατανόηση της φύσης των τοπικών εξωσχολικών πρακτικών γραμματισμού σε σχέση με τις λεγόμενες περιπλανώμενες κουλτούρες (traveling cultures) (Clifford 1997) και τα πολυσημειωτικά συστήματα της νέας χιλιετίας (Kress & van Leewen 2001). Η εμφάνιση μελετητών που εργάστηκαν υπό την αναθεωρημένη σκέπη των NLS, συνεισέφερε στη διεύρυνση της οπτικής στη μελέτη του γραμματισμού. Αξιοσημείωτη είναι η έρευνα, για παράδειγμα, του Prinsloo (2004: ) σε μια πολύγλωσση κοινότητα στο Cape Town της Ν. Αφρικής. 8 Ο μελετητής παρατηρώντας το παιχνίδι μιας ομάδας παιδιών στους δρόμους της πόλης, διαπίστωσε ότι λαμβάνει χώρα μια πλούσια και ποικίλη σημειωτική δραστηριότητα. Συγκεκριμένα, για την παραγωγή νοήματος τα παιδιά επιστρατεύουν διάφορα πολυγλωσσικά και πολυτροπικά εργαλεία που αντλούν από ποικίλα τοπικά, περιφερειακά και παγκόσμια κοινωνικά πεδία. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα σημεία της έρευνας είναι η διαπίστωση ότι η τοποθετημένη σε τοπικά πλαίσια φύση των επικοινωνιακών πρακτικών διαπλέκεται ποικιλοτρόπως και ουσιαστικά διαμορφώνεται μέσα από τη χρήση υβριδικών σημειωτικών συστημάτων που εισάγονται από άλλα κοινωνικά συμφραζόμενα, κατά τέτοιο τρόπο ώστε να έχει νόημα και να είναι πλήρως κατανοητή μόνο από όσους λαμβάνουν μέ- 7 Ακολουθώ το πρωτότυπο σχετικά με τη γραφή της λέξης με κεφαλαίο αρχικό σύμφωνο. 8 Βλ. επίσης Jones (2000), Pitt (2000), Tustig (2000). 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 603

7 ρος στη συγκεκριμένη σημειωτική δραστηριότητα. Επισημαίνεται με έμφαση ότι από την πολύπλοκη δραστηριότητα μόνο ένα μικρό μέρος λαμβάνει χώρα και καλλιεργείται στο πλαίσιο του εκπαιδευτικού συστήματος. Σημαντική είναι χωρίς αμφιβολία η δυναμική που αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της παράδοσης της Εθνογραφίας του Γραμματισμού. Η ανάδειξη των πολλών γραμματισμών στους οποίους κοινωνικοποιούνται τα παιδιά στο πλαίσιο της συμμετοχής τους σε μια ποικιλία εξωσχολικών πρακτικών, η σύνδεση της πρωτογενούς κοινωνικοποίησής τους με την οικοδόμησή τους ως υποκείμενα συγκεκριμένου τύπου και ο συσχετισμός γλωσσικής και σχολικής επίδοσης αποτελούν τα σημαντικότερα σημεία της συνεισφοράς της συγκεκριμένης προσέγγισης στη μελέτη του γραμματισμού. Σημαντική πρόκληση για τις μελλοντικές ερευνητικές δραστηριότητες είναι η θεωρητικοποίηση ζητημάτων που σχετίζονται με τη διαπλοκή των εννοιών συγκειμενικό πλαίσιο, διακειμενικότητα και Λόγος (Maybin 2000: 197). Τονίζεται έντονα με άλλα λόγια η ανάγκη ανάληψης εκτεταμένων ερευνητικών δραστηριοτήτων, οι οποίες θα ε- μπλουτίσουν και θα εμβαθύνουν τη γνώση μας για τις τοπικές μορφές επικοινωνίας. Με τον τρόπο αυτό, η συσχέτισή τους με τις κυρίαρχες ή περιθωριακές πρακτικές που έχουν μια παγκόσμια εμβέλεια, θα μας δώσει μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα στη μελέτη του γραμματισμού. 3. Όψεις και λειτουργίες του γραμματισμού σε μια τσιγγάνικη κοινότητα 3.1. Η ταυτότητα της έρευνας Στην ενότητα αυτή θα παρουσιαστούν παραδείγματα από τις χρήσεις και τα νοήματα που παίρνει ο γραμματισμός στο πλαίσιο των κοινωνικών πρακτικών στις οποίες συμμετέχουν παιδιά τσιγγάνικης καταγωγής στην καθημερινή τους ζωή σε κοινωνικά πεδία εκτός της σχολικής αίθουσας. Η εργασία αντλεί δεδομένα που συγκεντρώθηκαν ύστερα από επιτόπια έρευνα πεδίου 9 που πραγματοποιήθηκε σε χρονικό διάστημα δέκα μηνών (Φεβρουάριος Μάρτιος 2006 με μια διακοπή δύο μηνών περίπου κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού) σε μια τσιγγάνικη κοινότητα του νομού Θεσσαλονίκης. 10 Η έρευνα διεξήχθη με βάση τις θεωρητικές αναζητήσεις και τις μεθοδολογικές παραδοχές της Εθνογραφίας του Γραμματισμού. Για τη σύλληψη και την κατανόηση της κοινωνικής σημασίας του γραμματισμού σε σχέση με τα συμφραζόμενα χρήσης του αναπτύχθηκε επιτόπια εθνογραφική ερευνητική δραστηριότητα, κατά τη διάρκεια της οποίας αξιοποιήθηκαν προσεγγίσεις και τεχνικές της ποιοτικής ανθρωπολογικής παράδοσης (παρατήρηση και συμμετοχή στην καθημερινότητα των υποκειμένων της 9 Η συγκεκριμένη μελέτη εντάσσεται σε μια ευρύτερη ερευνητική προσπάθεια με αντικείμενο την καταγραφή των καθημερινών πρακτικών γραμματισμού νέων που προέρχονται από ποικίλα κοινωνικά, πολιτισμικά και οικονομικά περιβάλλοντα (βλ. Koutsogiannis 2007). 10 Η κοινότητα ανήκει στο πολεοδομικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης και αποτελεί μια από τις πιο υποβαθμισμένες περιοχές. Φιλοξενεί περίπου κατοίκους τσιγγάνικης καταγωγής, ενώ στα ίδια πλαίσια κυμαίνεται και ο αριθμός των μονόγλωσσων- στην ελληνική γλώσσα- κατοίκων. Οι τσιγγάνοι που ζουν στην περιοχή είναι στην πλειοψηφία τους μόνιμα εγκαταστημένοι σε ιδιόκτητες ή ενοικιαζόμενες κατοικίες, ενώ ελάχιστοι είναι εκείνοι οι οποίοι συνεχίζουν να ζουν σε σκηνές. Κάποιοι κάτοικοι του συνοικισμού ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας, στηριζόμενοι στα επιδόματα που λαμβάνουν από την κοινωνική πρόνοια. Όσοι κατόρθωσαν μέσα από την εμπορική τους δραστηριότητα να αποκτήσουν κάποια χρήματα έχουν επιλέξει συνθήκες μόνιμης εγκατάστασης. 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 604

8 έρευνας, 11 σημειώσεις με τη μορφή ημερολογίου, μαγνητοφώνηση άτυπων συζητήσεων με τα παιδιά και τους γονείς τους και συλλογή κειμενικών τεκμηρίων). Η έρευνα είχε ως κύριο στόχο την καταγραφή των πρακτικών γραμματισμού στις οποίες συμμετέχουν στην καθημερινή τους ζωή σε περιβάλλοντα εκτός σχολείο. Τι κάνουν δηλαδή τα παιδιά σε σχέση με το γραπτό λόγο και που λαμβάνουν χώρα οι διεπιδράσεις ήταν οι κύριοι άξονες της έρευνας. Η ερευνητική προσπάθεια αναπτύχθηκε μέσα από τη συστηματική πραγματοποίηση επισκέψεων στην κοινότητα σε διαφορετικές ημέρες της εβδομάδας και ποικίλες ώρες της ημέρας. Το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας επικεντρώθηκε γύρω από πέντε οικογένειες, καθώς, δεδομένης της περιορισμένης χρονικής έκτασης της έρευνας, δεν υ- πήρχε η δυνατότητα λεπτομερούς μελέτης του συνολικού πληθυσμού της κοινότητας. Έφτασα στην επιλογή των συγκεκριμένων οικογενειών με γνώμονα τρία κριτήρια: να συνεχίζει ένα τουλάχιστον από τα παιδιά τη σχολική φοίτηση, να έχουν εξασφαλιστεί συνθήκες καλής πρόσβασης και να ανταποκρίνονται τα άτομα των οποίων η καθημερινότητα θα αποτελούσε αντικείμενο μελέτης με προθυμία στην έρευνα. Όλες οι οικογένειες είναι μόνιμοι κάτοικοι του συνοικισμού τουλάχιστον κατά τη διάρκεια των τελευταίων 30 χρόνων. Έχουν θετική στάση προς τη σχολική εκπαίδευση και υποστηρίζουν τα παιδιά τους προς τη συνέχιση τους σχολικής φοίτησης. Πρέπει, ωστόσο, να επισημανθεί ότι η διερεύνηση των λειτουργιών και των χρήσεων του γραμματισμού στη συγκεκριμένη κοινότητα διεξήχθη με βάση ένα μεγαλύτερο αριθμό ατόμων σε πολλές περιπτώσεις ήρθα σε επαφή με διάφορα συγγενικά και φιλικά πρόσωπα των υποκειμένων της έρευνας στους τόπους κατοικίας τους και στους κοινωνικούς χώρους της γειτονιάς, της καφετέριας ή της εκκλησίας. Έτσι, ηχογράφησα 12 κορίτσια και 7 αγόρια, ενώ μίλησα σε συνολικά 33 παιδιά. Ηχογράφησα, επίσης 14 γονείς και έκανα άτυπες συζητήσεις με 11 εκπαιδευτικούς. Είναι απαραίτητο να τονιστεί σε αυτό το σημείο ότι δεν επιδιώκεται η διεξαγωγή γενικών συμπερασμάτων. Επιπλέον, δεν πρέπει να θεωρηθεί ότι όλα τα παιδιά που κατοικούν στο συνοικισμό συμμετέχουν σε όλο το εύρος των πρακτικών γραμματισμού κατά τον τρόπο που παρατίθενται στην επόμενη ενότητα. 12 Μια ανάλογη διαπίστωση θα δημιουργούσε μια ωραιοποιημένη εικόνα σχετικά με την πρόσβαση των παιδιών Ρομά στις πύλες συμβατικού και ψηφιακού γραμματισμού. Αντιθέτως, σκοπός τη παρούσας μελέτης είναι η ανάδειξη των δυναμικών και των διαφορετικών λειτουργιών που παίρνει ο γραμματισμός σε σχέση με παιδιά Ρομά που ζουν σε ένα συγκεκριμένο χώρο σε μια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή Αναδυόμενοι γραμματισμοί Σύμφωνα με την έρευνα τα παιδιά συμμετέχουν καθημερινά σε μια ποικιλία εξωσχολικών πρακτικών γραμματισμού, που συνδέονται άμεσα με τα ενδιαφέροντά τους και έρχονται να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες τους. Είναι αξιοσημείωτο ότι, αντίθετα με την διαδεδομένη άποψη ότι η τσιγγάνικη κοινωνία δεν ενδιαφέρεται για το γραμματισμό, καταγράφεται μια ευρεία συμμετοχή των υποκειμένων της έρευνας τόσο σε πρακτικές συμβατικού (έντυπου) γραμματισμού, όσο και ψηφιακού (νέες τεχνολογί- 11 Ο εθνογράφος είναι απαραίτητο να λάβει μέρος με συμμετοχική παρατήρηση στη ζωή των ατόμων που ερευνά για ένα σημαντικό χρονικό διάστημα, ώστε να καταγράψει την καθημερινότητά τους (Fetterman 1998: 1). 12 Υπάρχουν, χωρίς αμφιβολία, παιδιά αναλφάβητα ή παιδιά που συμμετέχουν ελάχιστα σε πρακτικές συμβατικού ή ψηφιακού γραμματισμού. 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 605

9 ες). Οι πρακτικές αυτές σχετίζονται είτε με φανερές όψεις του γραμματισμού, όσες για παράδειγμα λειτουργούν υποστηρικτικά του σχολικού γραμματισμού, είτε αφορούν «αόρατες» πτυχές του γραμματισμού, που εμφανίζονται σε σχέση με τη συγκεκριμένη κοινότητα και παίρνουν νόημα από τα κοινωνικά συμφραζόμενα χρήσης τους. Οι σημαντικότεροι αόρατοι λοιπόν γραμματισμοί που αναδύονται με βάση την έρευνα σχετίζονται με την εμπορική δραστηριότητα, με την ποπ κουλτούρα και τη θρησκεία Εμπορική δραστηριότητα Το εμπόριο απορροφά το μεγαλύτερο μέρος της επαγγελματικής δραστηριότητας των κατοίκων της τσιγγάνικης κοινότητας που πραγματοποιήθηκε η έρευνα. Είναι χαρακτηριστικό ότι και οι πέντε οικογένειες την καθημερινότητα των οποίων παρακολούθησα έχουν ως κύρια πηγή εισοδήματος το εμπόριο. Πολλά από τα μέλη τους απασχολούνται είτε ως πλανόδιοι μικροπωλητές είτε ως έμποροι προϊόντων ένδυσης στις λαϊκές αγορές. Τα αγόρια από την παιδική ηλικία επιδίδονται στην πώληση μικροαντικειμένων στο δρόμο, συνδέοντας σε μεγάλο βαθμό το μέλλον τους με την εμπορική δραστηριότητα. Η ενασχόληση αυτή, όπως τονίζει ένας 18χρονος που αποφοίτησε την προηγούμενη χρονιά από το ΤΕΕ της πόλης με ειδίκευση στην τεχνική υποστήριξη υπολογιστών, του αποφέρει αρκετά κέρδη και δεν είναι διατεθειμένος να αφιερώσει χρόνο σε πανεπιστημιακή φοίτηση. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων χρόνων η παραδοσιακή εμπορική δραστηριότητα διέρχεται κρίση, 13 με αποτέλεσμα να αναζητούν οι κάτοικοι της τσιγγάνικης κοινότητας τρόπους αναπροσαρμογής των παραδοσιακών εμπορικών τους πρακτικών. Συγκεκριμένα, πολλά είναι τα παιδιά της κοινότητας που επιδιώκουν την εξοικείωσή τους με την αγγλική γλώσσα, ώστε να επεκτείνουν τη γυρολογική τους δραστηριότητα και στους ξένους τουρίστες. Είναι χαρακτηριστικό ότι η μόνη περίπτωση που η φοίτηση στο σχολείο σχετίζεται με μια επιτυχημένη επαγγελματική πορεία είναι σε σχέση με τις ξένες γλώσσες. 14 Σε κάποιες περιπτώσεις διαπίστωσα ότι παιδιά με βασικές γνώσεις γραφής και ανάγνωσης κατέφυγαν σε συνομηλίκους τους που συνεχίζουν τη σχολική φοίτηση, προκειμένου να μάθουν ορισμένες αγγλικές φράσεις που θα τους βοηθήσουν να είναι πιο πειστικοί στην πώληση των προϊόντων τους στο δρόμο. Σε μία περίπτωση μάλιστα δύο έφηβοι που γνώριζαν ότι σχετίζομαι με το πανεπιστήμιο μου ζήτησαν να τους γράψω με ελληνικούς χαρακτήρες κάποιες λέξεις και φράσεις της αγγλικής, τις οποίες αποστήθισαν και ήταν αποφασισμένοι να τις χρησιμοποιήσουν στις δραστηριότητές τους εν όψει της καλοκαιρινής περιόδου. Πέρα από αυτές τις πρακτικές συμβατικού γραμματισμού, δύο παιδιά διαπίστωσα ότι επιδίωξαν την επέκταση της εμπορικής τους δραστηριότητας και μέσω της συμμετοχής τους σε πρακτικές ψηφιακού γραμματισμού. Γνωρίζοντας ότι ο τομέας της πώλησης μικροαντικειμένων στο δρόμο αντιμετωπίζει κρίση, προσπάθησαν να βελτιώσουν τις παραδοσιακές εμπορικές πρακτικές, εκμεταλλευόμενοι τις δυνατότητες που τους 13 Όπως επισημαίνουν πολλοί κάτοικοι της κοινότητας, η μαζική εισαγωγή πιο φθηνών προϊόντων από τις χώρες της Ασίας και ο αυξημένος ανταγωνισμός της αγοράς ύστερα από την είσοδο πολλών μεταναστών και παλιννοστούντων από τις πρώην Σοβιετικές Δημοκρατίες, είναι παράγοντες που έχουν συμβάλλει αρνητικά στην εμπορική τους δραστηριότητα. Από την άλλη πλευρά, τα κέρδη που απολάμβαναν ως πλανόδιοι μικροπωλητές έχουν επίσης σε μεγάλο βαθμό συρρικνωθεί, εξαιτίας των αυξημένων απαιτήσεων του κόσμου για καλύτερη ποιότητα στα προϊόντα που προμηθεύεται. 14 Σε γενικές γραμμές, οι κάτοικοι της κοινότητας αποσυνδέουν την επαγγελματική αποκατάσταση από τη σχολική φοίτηση. Πολύ περισσότερο την αποσυνδέουν από την τριτοβάθμια εκπαίδευση, παρόλο που η στάση τους απέναντι στο σχολείο είναι πολύ θετική. 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 606

10 προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες. Ένας 18χρονος μάλιστα, που συνεχίζει τη σχολική του φοίτηση, χρησιμοποίησε με ένα συνομήλικο φίλο του το διαδίκτυο, για να διερευνήσει τη δυνατότητα της ηλεκτρονικής παραγγελίας εμπορευμάτων από φθηνές αγορές του εξωτερικού. Όπως με πληροφόρησε, ζήτησε από τον καθηγητή πληροφορικής του σχολείου να του υποδείξει κάποιες εμπορικές ιστοσελίδες για την ηλεκτρονική αγορά προϊόντων ένδυσης από χώρες εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης και αφιέρωσε πολύ χρόνο στη διερεύνηση αυτής της δυνατότητας. Όπως χαρακτηριστικά δηλώνει «σκέφτηκα ότι θα ήταν πολύ καλή ιδέα να τα φέρουμε (τα προϊόντα) από έξω τώρα με το ίντερνετ και την ανάπτυξη της τεχνολογίας, να μην χάνονται τα έξοδα να πηγαίνω παραδείγματος χάριν στην Κίνα, αλλά να έρθει η Κίνα σε μένα». Είναι εμφανές ότι ο γραμματισμός χρησιμοποιείται κατά τρόπο που να εξυπηρετεί τις ανάγκες των παιδιών στην κοινότητα, ενώ βρίσκεται φαίνεται να συλλειτουργεί με τις άλλες συνιστώσες της τοπικής κοινωνίας. Πρόκειται για αυτό που έχει τονιστεί στο πλαίσιο του ιδεολογικού μοντέλου ότι η χρήση του συντελείται μέσω τοποθετημένων στο συγκείμενό τους πρακτικών Ποπ κουλτούρα Μεγάλο μέρος της κοινωνικοποίησης των παιδιών τσιγγάνικης καταγωγής του συνοικισμού σχετίζεται με τη διασκέδαση, που περνά σε σημαντικό βαθμό από το κανάλι της μαζικής κουλτούρας. Από τις πρώτες επισκέψεις μου στην κοινότητα διαπίστωσα ότι η εμπλοκή των παιδιών σε κοινωνικά συμβάντα που σχετίζονται με διαφορετικές εκφάνσεις της ποπ κουλτούρας ασκεί σημαντική επίδραση στον τρόπο που δομούν και διαπραγματεύονται την ταυτότητά τους και στον τρόπο που τοποθετούν τον εαυτό τους στον κόσμο. Καταρχάς σε σχέση με το συμβατικό γραμματισμό, τα δεδομένα της έρευνας παραπέμπουν στη συμμετοχή των παιδιών σε μια ποικιλία πρακτικών. Στην παρούσα εργασία λόγω της περιορισμένης έκτασης θα παρουσιαστούν ορισμένες από τις πρακτικές αυτές. Καταρχάς, τα περιοδικά ποικίλης ύλης «Κατερίνα» και «Σούπερ Κατερίνα» τραβούν ιδιαίτερα το ενδιαφέρον όλων των κοριτσιών και των πέντε οικογενειών. Τα κορίτσια πληροφορούνται από τα αναγνώσματα αυτά για τις αστρολογικές προβλέψεις και δεν παραλείπουν να διαβάζουν τις συμβουλές ομορφιάς που παρατίθενται στα περιοδικά. Όπως μου επισήμανε ένα 12χρονο κορίτσι, κατάφερε να βελτιώσει τον τρόπο που βάφεται, εφαρμόζοντας τις οδηγίες που βρήκε στο περιοδικό. Η ενασχόλησή της αυτή φαίνεται ότι προκαλεί το θαυμασμό από τις φίλες της, οι οποίες προστρέχουν σε εκείνη για να τη συμβουλευτούν. Επιπλέον, τα κορίτσια προτιμούν να διαβάζουν τις στήλες που φιλοξενούνται πληροφορίες και συνεντεύξεις των αγαπημένων τους καλλιτεχνών. Ένα 17χρονο κορίτσι μου είπε ότι τα συγκεκριμένα αναγνώσματα τα διαβάζει με μεγάλη ευχαρίστηση, καθώς το απλό και ανεπίσημο λεξιλόγιο, όπως επίσης και η παρατακτική σύνδεση του λόγου είναι στοιχεία που συναντά κανείς και στα ελαφριά τηλεοπτικά προϊόντα. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που η πλειοψηφία των κειμενικών τεκμηρίων που συνέλλεξα και αφορούσαν την παραγωγή γραπτού λόγου στο γλωσσικό μάθημα σχετιζόταν με τη ζωή γνωστών τραγουδιστών της ποπ κουλτούρας. Στην απορία μου σχετικά με την πηγή άντλησης του υλικού μου υ- πέδειξε τα συγκεκριμένα εφηβικά αναγνώσματα. Σε ανάλογο επίπεδο κινείται και η ενασχόληση με τον τύπο. Ένα 12χρονο κορίτσι προτιμά να ξεφυλλίζει μόνο τις κουτσομπολίστικου περιεχομένου εφημερίδες που προμηθεύεται σε εβδομαδιαία βάση ο πατέρας της. Για παράδειγμα, της αρέσει να 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 607

11 ρίχνει μια ματιά στην εβδομαδιαία εφημερίδα «Εspresso», δίνοντας σημασία στις φωτογραφίες των γνωστών τραγουδιστών και των δημοφιλών ηθοποιών. Επιπλέον, το ενδιαφέρον της τραβούν κάποιοι μεγάλοι τίτλοι, ενώ σε καμία περίπτωση δεν μπαίνει στη λογική ανάγνωσης ολόκληρου του σχετικού άρθρου, καθώς κάτι τέτοιο, όπως δηλώνει, της προκαλεί ανία. Σημαντική είναι η εμπλοκή των παιδιών και σε τεχνολογικές πρακτικές γραμματισμού. Πρέπει να αναφερθεί ότι τα περισσότερα παιδιά των πέντε οικογενειών είχαν έρθει σε επαφή με ηλεκτρονικό υπολογιστή, ενώ σε δύο οικογένειες υπήρχε ήδη ηλεκτρονικός υπολογιστής στο σπίτι. Σε προηγούμενες εργασίες (Μαγκλάρα ) έχει καταγραφεί η χρήση των υπολογιστών από τα παιδιά για την ακρόαση και την αντιγραφή των ψηφιακών δίσκων των αγαπημένων τους καλλιτεχνών 15 για την αποθήκευση μέσω του προγράμματος επεξεργασίας κειμένου αυτοσχέδιων στίχων. Επίσης, έχει γίνει λόγος για την πλοήγηση πολλών παιδιών στο διαδίκτυο σε ίντερνετ καφέ γειτονικού δήμου με σκοπό στις περισσότερες περιπτώσεις την πληροφόρησή τους για τις τελευταίες εξελίξεις σχετικά με τα μουσικά ριάλιτι. Πέρα από αυτές τις πρακτικές, σε μία άλλη περίπτωση καταγράφηκε η χρήση του διαδικτύου από ένα 17χρονο κορίτσι για την αναζήτηση υλικού και φωτογραφιών μέσω της μηχανής αναζήτησης google με σκοπό την ολοκλήρωση μιας σχολικής εργασίας σχετικά με τη ζωή ενός διάσημου τραγουδιστή. Για την αποθήκευση των φωτογραφιών και την ε- κτύπωση ζήτησε τη βοήθεια ενός φίλου της που είναι περισσότερο εξοικειωμένος με την χρήση του υπολογιστή. Επιπλέον, έχει ενδιαφέρον ότι τα μεγαλύτερα παιδιά των οικογενειών έχουν συμμετάσχει σε περιβάλλοντα ηλεκτρονικής συνομιλίας, προκειμένου να αλληλεπιδράσουν με το άλλο φύλο. Ένα 17χρονο κορίτσι μου εκμυστηρεύτηκε ότι χρησιμοποίησε αυτό το μέσο με σκοπό να κάνει «σοβαρές γνωριμίες» με απώτερο στόχο το γάμο. Είναι, όπως μου είπε, σε ηλικία γάμου και πρέπει άμεσα να αρραβωνιαστεί ήδη αισθάνεται έντονη την κοινωνική πίεση σχετικά με τη μη αποκατάστασή της. Σε σχέση με τη σχολική πορεία των παιδιών που η κοινωνικοποίησή τους περνά σε σημαντικό βαθμό από το κανάλι της ποπ κουλτούρας, η έρευνα κατέγραψε τη χαλαρή παρακολούθηση των σχολικών μαθημάτων. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση ενός 12χρονου κοριτσιού που απέχει τις τελευταίες ώρες από τα σχολικά της μαθήματα, προκειμένου να δει τα αγαπημένα της σίριαλ της Λατινικής Αμερικής μαζί με τις φίλες της, οι οποίες έχουν διακόψει το σχολείο. Είναι χαρακτηριστικό ότι επέλεξε να μην επωφεληθεί της προσφοράς δωρεάν μαθημάτων εκμάθησης της γερμανικής γλώσσας, που διοργανώθηκαν στο συνοικισμό, εφόσον συνέπιπταν με την ώρα προβολής μιας τέτοιας σειράς. Σε διαφορετική περίπτωση, όπως επισημαίνει, θα υπολειπόταν σε σχέση με τις φίλες της, καθώς θα έχανε στοιχεία από την εξέλιξη των συγκεκριμένων σίριαλ. Επιπλέον, δεν είναι τυχαίο που όλες οι εκθέσεις που συνέλλεξα από τη γραπτή παραγωγή στο σχολείο ενός 17χρονου κοριτσιού συνδέονται τόσο θεματικά όσο και σε σχέση με το επίπεδο ύφους με τα εφηβικά αναγνώσματα και το λόγο που ακούγεται στις «ελαφρές» lifestyle εκπομπές Θρησκεία Σε προηγούμενες εργασίες (Μαγκλάρα ) έχει γίνει εκτενής αναφορά στη συμμετοχή ορισμένων από τα παιδιά τσιγγάνικης καταγωγής του συνοικισμού σε 15 Στη μία οικογένεια ο υπολογιστής πουλήθηκε, όταν αντικαταστάθηκε από ένα νέο DVD player, καθώς σταμάτησε να εξυπηρετεί τις ανάγκες τους. 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 608

12 πρακτικές θρησκευτικού γραμματισμού. Στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας θα τονιστούν και θα εμπλουτιστούν κάποιες από τις πρακτικές γραμματισμού που εμπλέκονται τα παιδιά στο πλαίσιο της θρησκείας. Σημαντική καταγράφεται η εμπλοκή των παιδιών σε δύο οικογένειες σε συμβάντα γραμματισμού που σχετίζονται με μια συγκεκριμένη θρησκευτική οργάνωση. Από την προσχολική ηλικία λοιπόν έχουν την ευκαιρία να συμμετάσχουν σε πρακτικές γραμματισμού μέσα από μια ποικιλία πυλών μάθησης. Από πολύ μικρά παρακολουθούν με τους γονείς τους το δημόσιο σχολιασμό των Βιβλικών κειμένων. Στη συνέχεια, όταν αποκτήσουν δεξιότητες ανάγνωσης και γραφής, εντάσσονται στη λεγόμενη «Σχολή Ιεραποστολικής Διακονίας» όπου εμπλέκονται σε μια ποικιλία πρακτικών συμβατικού γραμματισμού. Συγκεκριμένα, στα μικρότερα παιδιά ανατίθεται η ανάγνωση ενός αποσπάσματος από την Α. Γραφή κατά τη διάρκεια των εβδομαδιαίων συναντήσεων της θρησκευτικής οργάνωσης, γεγονός που απαιτεί την προετοιμασία τους στο σπίτι. Επιπλέον, παίρνουν μέρος σε αναπαραστάσεις μαζί με μεγαλύτερα μέλη της οργάνωσης που αφορούν τον ενδεδειγμένο τρόπο μελέτης των θρησκευτικών βιβλίων, θέτοντας τον εαυτό τους σε δημόσιο έλεγχο. Μεγάλο ενδιαφέρον έχει η προετοιμασία των μεγαλύτερων παιδιών για τη διαπραγμάτευση ενός σημαντικού κοινωνικού ή θεολογικού θέματος που τους ανατίθεται από ιεραρχικά ανώτερα μέλη της οργάνωσης σε κάθε περίπτωση τους δίνεται σε φωτοτυπία η ύλη που περιλαμβάνει παραπομπές στην Α. Γραφή και στις περιοδικές εκδόσεις της οργάνωσης. Για τη σύνταξη των «εργασιών» αυτών χρειάζεται να μελετήσουν πολύ καλά την ύλη τα παιδιά, να αναπτύξουν τις κατάλληλες δεξιότητες για την ά- ντληση πληροφοριών από ένα ευρύτερο κείμενο και τη σύνταξη ενός κειμένου, ενώ θα πρέπει να εξασκηθούν στην εκφώνηση της εργασία τους στην επόμενη συνάντηση της θρησκευτικής κοινότητας. Μάλιστα στο τέλος θα βαθμολογηθούν από το «μέντορα» τους με βάση μια λίστα προκαθορισμένων κριτηρίων. Είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω την προετοιμασία των παιδιών για τη συμμετοχή τους στις διαφορετικές πρακτικές και εντυπωσιάστηκα από τη συνέπεια και τη σχολαστικότητα στην τέλεση των θρησκευτικών τους καθηκόντων. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι οι γονείς τους θεωρούν πολύ σημαντικό να εξοικειωθούν με το συγκεκριμένο δόγμα, καθώς κατά την άποψή τους τους προσφέρει τους απαραίτητους αμυντικούς μηχανισμούς να αντιμετωπίσουν την προβληματική κοινωνική πραγματικότητα που βιώνουν στο υποβαθμισμένο περιβάλλον της συγκεκριμένης κοινότητας (Μαγκλάρα 2006). Είναι χαρακτηριστικό ότι και η χρήση του υπολογιστή κινείται προς την ενίσχυση των θρησκευτικών τους πρακτικών. Για παράδειγμα, σε σημαντικό βαθμό χρησιμοποιείται από ένα 17χρονο αγόρι μια βάση δεδομένων που περιλαμβάνει το σύνολο των περιοδικών εκδόσεων της οργάνωσης και η οποία παρέχει τη δυνατότητα άμεσης άντλησης των απαραίτητων πληροφοριών για τη σύνταξη των ομιλιών τους. Πρέπει να επισημανθεί ότι το συγκεκριμένο παιδί ενδιαφέρεται σε πολύ μικρότερο βαθμό από τους συνομηλίκους του για την ποπ κουλτούρα, ενώ επιδιώκει την ενασχόλησή του με πιο ποιοτικούς μουσικούς δρόμους. Κατά την άποψή μου ότι η ιδεολογική του συγκρότηση η οποία επηρεάζεται σε σημαντικό βαθμό από το αυστηρό κανάλι της θρησκείας, τον προσανατολίζει προς την υιοθέτηση μιας πιο σοβαρής και πειθαρχημένης συμπεριφοράς και κοσμοαντίληψης, απομακρύνοντας τον από το πιο «χαλαρό» ιδεολογικό μοντέλο της μαζικής κουλτούρας (Μαγκλάρα 2007). Ενδιαφέρον έχει και η περίπτωση ενός 13χρονου κοριτσιού της οποίας η οικογένεια είναι ενεργά μέλη της θρησκευτικής οργάνωσης, που πέρα από τη συνήθη πρακτική της να ενημερώνεται 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 609

13 για τα μουσικά ριάλιτι χρησιμοποίησε το διαδίκτυο, για να διερευνήσει για τον τρόπο που τους βλέπουν οι άλλες θρησκευτικές ομάδες. Την ίδια στιγμή οι φίλες της επικεντρώθηκαν στην αναζήτηση πληροφοριών για τα ριάλιτι και τους αγαπημένους τους ποπ τραγουδιστές. Σε σχέση με το σχολείο πρέπει να επισημανθεί ότι όλα τα παιδιά που συμμετέχουν στις πρακτικές της οργάνωσης συνεχίζουν τη φοίτησή τους. Επιπλέον, σημαντική καταγράφεται η διαφορά σε σχέση με την παραγωγή γραπτού λόγου στο σχολείο. Η καθηγήτρια των φιλολογικών μαθημάτων μιλά για την καλή θεματική ανάπτυξη και τη χρήση διευρυμένου λεξιλογίου από έναν 17χρονο μαθητή της τεχνικής εκπαίδευσης. Επιπλέον, διαπιστώνει διαφορά στον τρόπο που ο συγκεκριμένος μαθητής αλληλεπιδρά μέσα στην τάξη σε σύγκριση με άλλους μαθητές τσιγγάνικης καταγωγής. Όπως έχω ήδη επισημάνει (Μαγκλάρα 2007) θεωρώ ότι αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι το επικοινωνιακό του ήθος είναι πολύ κοντά στο ήθος που το σχολείο προϋποθέτει και επιβραβεύει. Με άλλα λόγια έμαθε να «παίζει» το ρόλο του μαθητή στο πλαίσιο της θρησκευτικού τύπου μαθητείας και να παίρνει μέρος στην κοινωνική αυτή περίσταση, υπακούοντας στους αυστηρούς και συγκεκριμένους κανόνες της. 4. Συμπεράσματα- Συζήτηση των συμπερασμάτων Η παρούσα εργασία κατέγραψε την αλλαγή της οπτικής στη μελέτη του γραμματισμού κατά τη διάρκεια των τελευταίων χρόνων από ένα «αποστασιοποιημένο και πραγμοποιημένο» 16 προϊόν ο γραμματισμός συσχετίστηκε με τα κοινωνικά και τα ιστορικά συμφραζόμενα παραγωγής του. Τονίστηκε ότι η απόκτηση και η χρήση του συντελείται στο πλαίσιο τοποθετημένων διεπιδράσεων, επηρεάζεται από τους κοινωνικούς στόχους, τις ανάγκες και τις διαδικασίες στο περιβάλλον των οποίων κατασκευάζεται (Baynham 2002). Επιπλέον, η εισαγωγή του γραμματισμού δεν συντελείται εν κενώ αλλά στο πλαίσιο μιας επικοινωνιακής πρακτικής στην οποία οι δρώσες μονάδες φέρουν τις αντιλήψεις τους και τις στάσεις τους (Κουτσογιάννης 2000). Η αλλαγή αυτή αποτυπώνεται ως μετάβαση από το αυτόνομο μοντέλο του γραμματισμού στο ιδεολογικό. Στη συνέχεια παρουσιάστηκε μια από τις πιο δυναμικές προσεγγίσεις στη μελέτη του γραμματισμού, που κατέχει κεντρική θέση στην υιοθέτηση του ιδεολογικού μοντέλου, η παράδοση της Εθνογραφίας του Γραμματισμού. Στο πλαίσιο αυτό εξετάστηκαν οι ερευνητικές προσπάθειες που έστρεψαν το ενδιαφέρον από τη σχολική αίθουσα και τα παιδαγωγικά ζητήματα που σχετίζονται με τη διδακτική διαδικασία προς τα περιβάλλοντα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης των παιδιών, προς τους τρόπους δηλαδή που συντελείται η κατάκτηση των λέξεων, των κειμένων και των Λόγων στο πλαίσιο συγκεκριμένων συμβάντων γραμματισμού και κοινωνικών πρακτικών (Baquedano-Lopez 2000, Gushman 1998, Heath , Lam 2004, Scollon & Scollon 1981). 17 Για την ανάδειξη της ανάγκης να ληφθούν υπόψη στη μελέτη του γραμματισμού τα περιβάλλοντα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης του γραμματισμού, παρουσιάστηκαν ερευνητικά δεδομένα από μια εθνογραφική έρευνα πεδίου σχετικά με τις πρακτικές γραμματισμού στις οποίες συμμετέχουν παιδιά Ρομά στο πλαίσιο των καθημερινών τους διεπιδράσεων. Συγκεκριμένα, εξετάστηκαν οι όψεις και οι λειτουργίες που 16 Η χρήση των συγκεκριμένων προσδιοριστικών ανήκει στον Τσιτσιπή (2004) και αφορά την αλλαγή της οπτικής στη μελέτη της γλώσσας. 17 Βλ. Κουτσογιάννης (υπό έκδοση). 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 610

14 αποκτά ο γραμματισμός στην εν λόγω κοινότητα σε μία συγκεκριμένη ιστορική στιγμή. Η διερεύνηση των πρακτικών γραμματισμού των παιδιών Ρομά επιβεβαίωσε τα συμπεράσματα της εθνογραφικής προσέγγισης στη μελέτη του γραμματισμού. Η έρευνα αποκάλυψε δηλαδή την ποικιλία των πρακτικών γραμματισμού στις οποίες εμπλέκονται τα παιδιά στην καθημερινή τους ζωή στα πεδία του σπιτιού και της κοινότητας (Baynham, 2002). Διαπιστώθηκε με άλλα λόγια η πολλαπλή φύση του γραμματισμού, αφού πέρα από τις πρακτικές στις οποίες συμμετέχουν τα παιδιά στο πλαίσιο των ο- ρατών και αναγνωρισμένων γραμματισμών (π.χ. ο σχολικός γραμματισμός) διαπιστώθηκε και η εμπλοκή τους και σε αόρατους γραμματισμούς (Street ) που σχετίζονται με την εμπορική δραστηριότητα, την ποπ κουλτούρα και τη θρησκεία. Πρόκειται για τους τοπικούς γραμματισμούς οι οποίοι εντάσσονται στα ενδιαφέροντά τους και έρχονται να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες τους. Ακόμα, αναδείχτηκε η τοποθετημένη φύση του γραμματισμού στο κοινωνικό συγκείμενο στο οποίο χρησιμοποιείται, καθώς έγινε εμφανές ότι ο γραμματισμός σε καμία περίπτωση δεν είναι ανεξάρτητη μεταβλητή, αλλά παίρνει πολλές μορφές στο πλαίσιο της συγκεκριμένης κοινότητας, καθώς συνδέεται με διαφορετικές κοινωνικές πρακτικές. Τονίστηκε με αυτόν τον τρόπο η ανάγκη να στραφεί το ενδιαφέρον στον τρόπο που ο γραμματισμός συλλειτουργεί σε σχέση με άλλες κοινωνικές και οικονομικές παραμέτρους. Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορεί να γίνεται λόγος γενικά για γραμματισμό, αλλά για γραμματισμό που γίνεται κατανοητός σε συνάρτηση με κάποια συγκεκριμένη τοπικότητα, ιδεολογία, παράδοση κλπ., όπως πολύ εύστοχα υποστηρίχτηκε στο πλαίσιο του ιδεολογικού μοντέλου. 18 Επιπλέον, διαπιστώθηκε ότι η εμπλοκή των παιδιών σε συγκεκριμένα συμβάντα γραμματισμού (ποπ κουλτούρα, θρησκεία) οδηγεί- όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ο Κουτσογιάννης (υπό έκδοση)- στη συγκρότησή τους σε υποκείμενα συγκεκριμένου τύπου, που συγκλίνουν ή αποκλίνουν από το είδος των υποκειμένων που επιθυμεί το σχολείο. Είναι χαρακτηριστικό προς αυτήν την κατεύθυνση το παράδειγμα των παιδιών που συμμετέχουν σε πρακτικές θρησκευτικού γραμματισμού. Τα παιδιά λοιπόν αυτά σημειώνουν μια πιο επιτυχημένη σχολική πορεία σε σχέση με τα υπόλοιπα, καθώς η οικοδόμηση στο πλαίσιο της θρησκείας μιας εγγράμματης ταυτότητας που φέρει συγκεκριμένες δεξιότητες γραφής, ανάγνωσης και επικοινωνίας ανταποκρίνεται στο είδος της ταυτότητας που το σχολείο επιβραβεύει. Οι παρατηρήσεις αυτές καθιστούν σαφές ότι χρειάζεται να υιοθετηθεί μια πιο διευρυμένη οπτική στη μελέτη του γραμματισμού. Πρέπει δηλαδή να δίνεται σημασία στις πρακτικές που κοινωνικοποιούνται τα παιδιά στην καθημερινή τους ζωή, στις στάσεις και τις ιδεολογίες που συνοδεύουν τη σχολική φοίτηση, όπως επίσης και στο είδος της πρωτογενούς κοινωνικοποίησής τους, στους «τρόπους με τις λέξεις» σύμφωνα με την Heath. Είναι απαραίτητο να δούμε το παιδί ως ένα κοινωνικό υποκείμενο που διαμορφώνεται μέσα από τη συμμετοχή του σε συγκεκριμένες κοινωνικές πρακτικές οι οποίες καθορίζονται από το στενό και ευρύτερο συγκείμενο στο οποίο εντάσσονται. Αυτό σημαίνει ότι ο σχεδιασμός των εκπαιδευτικών προγραμμάτων δεν μπορεί να γίνεται σε μια γενική βάση που προβλέπει τις ίδιες σχολικές πρακτικές για όλους τους 18 Βλ Street ( ). 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 611

15 μαθητές, το ίδιο ωρολόγιο πρόγραμμα και το ίδιο διδακτικό υλικό 19. Το σχολείο είναι απαραίτητο να επιτελέσει τον πολιτικό- με την αριστοτελική έννοια του όρου- ρόλο, δημιουργώντας τις κατάλληλες προϋποθέσεις για την επιτυχημένη κοινωνική πορεία του ατόμου ως κριτικά σκεπτόμενου πολίτη. Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Bahtin, Μ. (1981) Τhe Dialogic Imagination: Four Essays by M. M. Bahtin, edited by M. Holquist. Austin: Texas University Press. Baquedano- Lopez, P. (2000) Creating Social Identities through Doctrina Narratives. Στο: A. Durranti (ed.), Linguistic Anthropology: A Reader. Oxford: Blackwell Clifford, J. (1997) Routes: Travel and Translation in the Late Twentieth Century. Cambridge, MA: Harvard University Press. Collins, J. & Blot, R. (2003) Literacy and Literacies: Texts, Power and Identity. Cambridge: Cambridge University Press. Cope, B., Μ. Kalantzis & A. Harvey (2003) Assessing Multiliteracies and the New Basics. Assessment in Education: Principles Policy & Practice, 10(1):15-26 Fetterman, D. M. (1998) Ethnography Step by Step. Newbury Park/Calif.: Sage. Gee, J. P. (1990) Social Linguistics and Literacies: Ideology in Discourses. London: Fahner. Gee, J. P. (1996) Social Linguistics and Literacies: Ideology in Discourses, 2 nd edition. London: Routledge/ Tyalor & Francis. Gee, J. P. (1999) An Introduction to Discourse Analysis: Theory and Method. London/ New York: Routledge. Goody, J. (1977) The Domestication of the Savage Mind. Cambridge: Cambridge University Press. Gushman, E. (1998) The Struggle and the Tools: Oral and Literate Strategies in an Inner City Community. Albany: State University of New York Press. Halliday, Μ. Α. Κ. (1978) Language as Social Semiotic: The Social Interpretation of Language and Meaning. London: Edward Arnold. Havelock Ε. (1963) Preface to Plato. Oxford: Blackwell. Heath, S. B. (1982) What no Bedtime Stories Mean: Narrative Skills at Home and School. Language in Society, 11: Heath, S. B. (1983) Ways with Words. New York: Cambridge University Press. Hull, G. & Schultz, K (eds.) (2002) Schools out! New York and London: Teachers College Press Hymes, D. (1974a) Foundation in Sociolinguistics: An Ethnographic Approach. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. Hymes, D. (1974b) Ways of Speaking. Στο: R. Bauman & J. Sherzer (eds.), Explorations in the Ethnography of Speaking. Cambridge: Cambridge University Press Jones, K. (2000) Becoming just another Alphanumeric Code: Farmers Encounters with the Literacy and Discourse Practices of Bureaucracy at the Livestock Auction. Στο: D. Barton, M. Hamilton and R. Ivanic (eds.), Situated Literacies: Reading and Writing in Context. London/ New York: Routledge Βλ. και Μαγκλάρα (2006). 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 612

16 Koutsogiannis, D. (2007) A Political Multi-Layered Approach to Researching Children s Digital Literacy Practices. Language and Education, 21 (3): Kress, G. & van Leewen, T. (2001) Multimodal Discourse: Modes and Media of Contemporary Communication. London: Arnold. Lam, W. S. E. (2004) Second Language Socialization in a Bilingual Chat Room: Global and Local Considerations. Language Learning and Technology, 8(3): Luke, A. (2004) On the Material Consequences of Literacy. Language and Education, 18(3): Maybin, J. (2000) The New Literacy Studies: Context, Intertextuality and Discourse. Στο: D. Barton, M. Hamilton and R. Ivanic (eds.), Situated Literacies: Reading and Writing in Context. London/ New York: Routledge Ong, W. J. (1982) Orality and Literacy: The Technologizing of the Word. London: Meuthen. Pitt, K. (2000) Family Literacy: A Pedagogy for the Future. Στο: D. Barton, M. Hamilton and R. Ivanic (eds.), Situated Literacies: Reading and Writing in Context. London/ New York: Routledge Prinsloo, M. (2004) Literacy is Child's Play: Making Sense in Khwezi Park. Language and Education, 18(4): Schieffelin, B (2000) Introducing Kaluli Literacy: a Chronology of Influences. Στο: P. Kroskrity (ed.), Regimes of Language: Ideologies, Polities and Identities. Santa Fe, NM: School of American Research Press Scollon, R. & Scollon, S. (1981) Narrative, Literacy and Face in Interethnic Communication. Norwood, NJ: Ablex. Street, B. (1984) Literacy in Theory and Practice. Cambridge: Cambridge University Press. Street, B. (ed.) (1993) Crosscultural Approaches to Literacy. Cambridge: Cambridge University Press. Street, B. (1995) Social Literacies: Critical Approaches to Literacy in Development, Ethnography and Education. London: Longman. Tustig, K. (2000) New Literacy Studies and Time. Στο: D. Barton, M. Hamilton and R. Ivanic (eds.), Situated Literacies: Reading and Writing in Context. London/ New York: Routledge Ελληνόγλωσση Baynham, M. (2002) (μτφρ. Μ. Αραποπούλου). Πρακτικές Γραμματισμού. Αθήνα: Μεταίχμιο. Bourdieu, P. (1999) (μετάφρ. Ν. Παναγιωτόπουλος, εισ. Κ. Καψαμπέλη). Γλώσσα και Συμβολική Εξουσία. Αθήνα: Καρδαμίτσα. Κουτσογιάννης, Δ. (2000) Γλωσσική Αγωγή και Διαδίκτυο: Δυνατότητες και Περιορισμοί. Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα. Θεσσαλονίκη Κουτσογιάννης, Δ. (υπό έκδοση) Άτυπος σχολικός γραμματισμός και εκπαίδευση μελλοντικών εκπαιδευτικών. Κουτσογιάννης, Δ. (υπό έκδοση) Το Πολιτικό Υπόβαθρο των Επιστημονικών Αναζητήσεων στην Προσέγγιση των Ψηφιακών Πρακτικών Γραμματισμού των Παιδιών. Luke, C. (υπό έκδοση) Multiliteracies in the Age of Globalization. Στο: Δ. Κουτσογιάννης & Μ. Αραποπούλου (επιμ.) Εκπαίδευση στο Γραμματισμό: Τοπικές Οπτικές σε μια Παγκοσμιοποιημένη Τάξη Πραγμάτων. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 613

17 Μαγκλάρα, Μ. (2006) Τοποθετημένες πρακτικές (τεχνολογικού) γραμματισμού παιδιών Ρομά. Στο Δ. Ψύλλος & Β. Δαγδιλέλης (επιμ.) Πρακτικά 5 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου «Οι Τεχνολογίες Πληροφορίας και Επικοινωνίας στην Εκπαίδευση». Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης/Πανεπιστήμιο Μακεδονίας Μαγκλάρα, Μ. (2007) Πρακτικές Γραμματισμού: Περιπτώσεις Παιδιών Ρομά. Στο: Κ. Ντίνας & Α. Χατζηπαναγιωτίδη (επιμ.) Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου «Η Ελληνική Γλώσσα ως Δεύτερη/Ξένη. Έρευνα, Διδασκαλία και Εκμάθησή της». Θεσσαλονίκη: University Studio Press Prinsloo, M. (υπό έκδοση) Thinking Locally, Acting Globally: The New Literacies as Placed Resources. Στο: Δ. Κουτσογιάννης & Μ. Αραποπούλου (επιμ.) Εκπαίδευση στο Γραμματισμό: Τοπικές Οπτικές σε μια Παγκοσμιοποιημένη Τάξη Πραγμάτων. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Τσιτσιπής, Λ. (2004) Εισαγωγή στην Ανθρωπολογία της Γλώσσας: Γλώσσα, Ιδεολογία, Διαλογικότητα και Επιτέλεση. Αθήνα: Gutenberg. Τσιτσιπής, Λ. (2005) Από τη Γλώσσα ως Αντικείμενο στη Γλώσσα ως Πράξη. Αθήνα: Νήσος. 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 614