ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. Θέμα Εργασίας:

Transcript

1 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Θέμα Εργασίας: Η Τουριστική ανάπτυξη της Τήνου μέσω του επιχειρηματικού δυναμικού της Υπεύθυνος Διδάσκων: Καθηγητής Ζουμπουλίδης Βασίλειος Εισηγητής: Σκανδάλης Βασίλειος (Α.Μ ) ΚΑΒΑΛΑ 2014 Ι

2 Επιτρέπεται η αναπαραγωγή με αναφορά της πηγής II

3 Πρόλογος Η παγκόσμια τουριστική αγορά βρίσκεται σε μία φάση ισχυρού μετασχηματισμού, ακολουθώντας τις έντονες μεταβολές που λαμβάνουν χώρα στη διεθνή επιχειρηματικότητα και την παγκόσμια οικονομία. Η ανταγωνιστικότητα μεταξύ των τουριστικών προορισμών ισχυροποιείται και απαιτούνται επιπλέον προσπάθειες προκειμένου να ενισχυθεί η ελκυστικότητα και τελικά η επισκεψημότητα των προορισμών και η πληρότητα των καταλυμάτων. Είναι ζωτικής σημασίας πλέον, η ουσιαστική αξιοποίηση όλων των συγκριτικών πλεονεκτημάτων, τα οποία προέρχονται τόσο από το φυσικό όσο και από το ανθρωπογενές περιβάλλον, προκειμένου να εξασφαλιστεί η τουριστική ανάπτυξη της κάθε περιοχής και κατ επέκταση όλης της χώρας. Η τουριστική βιομηχανία προωθεί ένα πολύ συγκεκριμένο προϊόν: τα μέρη προορισμούς που επισκέπτονται οι άνθρωποι. Στις τουριστικές περιοχές, οι τουριστικοί πόροι, φυσικοί (νερό, αέρας, ακτές) και ανθρωπογενείς (πολιτιστική κληρονομιά, δομημένο περιβάλλον), δέχονται ολοένα και μεγαλύτερη πίεση από τον τουρίστα. Η καλύτερη προώθηση και οι εναλλακτικοί τρόποι εκμετάλλευση των προορισμών αυτών, των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους, των φυσικών τους πόρων, της πολιτιστικής τους παράδοσης και των τοπικών κοινοτήτων, τίθεται ολοένα και περισσότερο στις μέρες μας ως ζήτημα κεντρικής σημασίας, τη στιγμή που οι περισσότερες ελληνικές περιοχές έχουνε λυγήσει απέναντι στον οικονομικό μαρασμό. Γι αυτό το λόγο, αρχίζει και γίνεται αποδεκτό ότι η βιωσιμότητα κάθε τουριστικής επιχείρησης αλλά και κάθε τουριστικού προορισμού, πρέπει να αποτελεί τον κύριο στόχο μιας σύγχρονης τουριστικής πολιτικής που συνυπολογίζει όλες τις παραμέτρους, καθώς το ίδιο το επιχειρηματικό δυναμικό της κάθε περιοχής, είναι και το κλειδί για την ανάπτυξή της. III

4 Ευχαριστίες Θέλω να εκφράσω ολόψυχα τις θερμότερες ευχαριστίες μου σε όλους εκείνους που με βοήθησαν άμεσα ή έμμεσα στην εκπόνηση της παρούσας εργασίας. Αρχικά, οφείλω ένα πολύ μεγάλο ευχαριστώ στους γονείς μου, Σκανδάλη Ιωάννη και Ντάσιου Δέσπω για την αμέριστη συμπαράσταση τους τόσα χρόνια και για την δύναμη που μου δίνουν να συνεχίζω σταθερά και δυναμικά τα βήματα μου στη ζωή. Ευχαριστώ θερμά τον επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Ζουμπουλίδη Βασίλειο για την ευκαιρία που μου έδωσε, ώστε να ασχοληθώ με ένα τόσο ενδιαφέρον θέμα. Επίσης, η καθοδήγηση και η επίβλεψη της δουλειάς μου, η υπομονή που υπέδειξε, η επιστημονική του κατάρτιση καθώς και η γενικότερη συμπαράστασή του, αποτέλεσαν καθοριστικής σημασίας παράγοντες για την ολοκλήρωσή της εργασίας. Ευχαριστώ τον κ. Βιδάλη Αναστάσιο και τους συνεργάτες του στη από το Τμήμα Προγραμματισμού του Δήμου Τήνου για την παραχώρηση πολύ χρήσιμων πληροφοριών και διευκρινήσεων που βοήθησαν στην δημιουργία της εργασίας. Ευχαριστώ επίσης την οικογένεια του κ. Βιδάλη Κωνσταντίνου και συνάμα ιδιοκτήτες της Βιοτεχνίας Τουριστικών και Εκκλησιαστικών ειδών ΣΤΑΗ ΒΙΔΑΛΗ ΙΩΑΝΝΑ, αρχικά, για την τιμή, την εμπιστοσύνη, την στήριξη που μου παρείχαν, αλλά και για τις χρήσιμες πληροφορίες και για την εξαίσια συνεργασία που είχα μαζί τους. Τέλος, ευχαριστώ ιδιαίτερα τον ΘΕΟ και την Παναγία Γοργοεπήκοο που μου έδωσαν τη φώτιση, τη δύναμη και το κουράγιο να συνεχίσω ώστε να φέρω εις πέρας και να ολοκληρώσω την προσπάθεια αυτή. IV

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος... III Ευχαριστίες... IV Εισαγωγή... 1 Κεφάλαιο 1 ο Οι Μικρομεσαίες Επιχειρήσεις Μεταποίησης στην Ελλάδα Η Έννοια, τα Χαρακτηριστικά και τα οφέλη των ΜικρομεσαίωνΕπιχειρήσεων (ΜΜΕ) Ο κλάδος της Μεταποίησης των ΜΜΕ στον Ελλαδικό χώρο Ο κλάδος της Μεταποίησης τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα Ο Κρατικός Παρεμβατισμός στον κλάδο της Μεταποίησης... 9 Κεφάλαιο 2 ο Ο τομέας των Τουριστικών και Θρησκευτικών ειδών στην Ελλάδα και ο Θρησκευτικός τουρισμός Ορισμός του Εναλλακτικού Τουρισμού Ιστορική Αναδρομή των Εναλλακτικών μορφών τουρισμού Μορφές Εναλλακτικού τουρισμού στην Ελλάδα Ο Θρησκευτικός Τουρισμός Η έννοια της θρησκείας Κατηγορίες Θρησκευτικού Τουρισμού Ο Θρησκευτικός Τουρισμός στην Ελλάδα Η επιρροή του Θρησκευτικού Τουρισμού στην Οικονομία Ο τομέας των Τουριστικών και Θρησκευτικών ειδών στον Ελλαδικό χώρο Κεφάλαιο 3 ο Η Τήνος και ο Θρησκευτικός Τουρισμός Η Γεωγραφική θέση και η προέλευση της ονομασίας της Τήνου V

6 3.1.3 Φυσικό και Οικιστικό Περιβάλλον Δημογραφικά Στοιχεία Απασχόληση και Ανεργία Η Τοπική Οικονομία Επιχειρηματικότητα Γενικά Στοιχεία Πρωτογενής Τομέας Δευτερογενής Τομέας Τριτογενής Τομέας Τουρισμός Ανάλυση των «5Ps» Ο κλάδος Παροχής Τουριστικών Προϊόντων και Υπηρεσιών Το διεθνές τουριστικό περιβάλλον Το Ελληνικό τουριστικό περιβάλλον Η εξέλιξη της ανταγωνιστικότητας του Ελληνικού Τουρισμού Το άμεσο μέλλον του Ελληνικού τουρισμού Χαρακτηριστικά τουρισμού στα νησιά των Κυκλάδων Προσέγγιση της Ανάλυσης Μάρκετινγκ των «5Ps» Περί τουριστικού μάρκετινγκ Πελατικεντρική Προσέγγιση του Τουριστικού μάρκετινγκ Ο «Κύκλος Ζωής» του τουρισμού (τουριστικού προϊόντος ή προορισμού) Το Μείγμα Μάρκετινγκ - Marketing Mix Η Περιγραφή των «5Ps» Το 1 ο «P» (Product) Το Τουριστικό Προϊόν Το τουριστικό προϊόν από την αντίληψη του τουρίστα Καταναλωτή Θέλγητρα Εγκαταστάσεις Πρόσβαση Ψυχαγωγία Το 2 ο «P» (Price) Η Διαμόρφωση της Τουριστικής Τιμολογιακής Πολιτικής Το 3 ο «P» (Place) Η Διανομή 57 VI

7 Το 4 ο «P» (Promotion) Η Προβολή και Προώθηση του Τουριστικού Προιόντος Το 5 ο «P» (People) Το Ανθρώπινο Δυναμικό Ανάλυση Μάρκετινγκ των «5Ps» της Τήνου Το Προϊόν (Product) Η Τιμή (Price) Η Τοποθεσία (Place) Η Προώθηση (Promotion) Οι Άνθρωποι (People) Συμπεράσματα Η Ιστορία της Μεγαλόχαρης Ευαγγελιστρίας της Τήνου Στατιστικά στοιχεία αφίξεων Κεφάλαιο 4 ο Η περιγραφή του τομέα Τουριστικών και Θρησκευτικών ειδών στην Τήνο Εισαγωγή στον κλάδο Τουριστικών και Θρησκευτικών ειδών στην Τήνο Η Παρουσίαση της Βιοτεχνίας Τουριστικών και Θρησκευτικών ειδών λαϊκής τέχνης Στάη Βιδάλη Ιωάννα Η Ιστορία και η Δομή της Επιχείρησης Ο τρόπος λειτουργίας της Επιχείρησης (Πελάτες Προμηθευτές) Η συμβολή της Βιοτεχνίας Στάη Βιδάλη Ιωάννα στην ανάπτυξη της τοπικής κοινωνίας της Τήνου και η οικονομική της εξέλιξη ανά έτη Η οικονομική πορεία της Επιχείρησης Η προβολή της Τήνου μέσω της επιχείρησης Σχέδια για το μέλλον της Βιοτεχνίας...80 Κεφάλαιο 5 ο Συμπεράσματα Προτάσεις ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΥΝΕΝΤΕΎΞΗ ΠΗΓΕΣ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ VII

8 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Παράρτημα 1: ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΝΤΜΗΣΕΩΝ Παράρτημα 2: ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1: Κατανομή του πληθυσμού της Τήνου ανά Δημοτική Ενότητα Πίνακας 2: Κατανομή του πληθυσμού σε μέγεθος, αριθμό οικισμών και ποσοστό κατοίκων Πίνακας 3: Οικονομικός ενεργός και μη ενεργός πληθυσμός Πίνακας 4: Οικονομικός ενεργός πληθυσμός κατά ομάδες κλάδων οικονομικής δραστηριότητας Πίνακας 5: Οικονομικός ενεργός πληθυσμός της Τήνου κατά ομάδες κλάδων οικονομικής δραστηριότητας και θέση στο επάγγελμα Πίνακας 6: Διαχρονική Εξέλιξη του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (Ελλάδα Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου Κυκλάδες) (σε εκατομμύρια, τρέχουσες τιμές Πίνακας 7: Κατά Κεφαλήν Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (σε, τρέχουσες τιμές) Πίνακας 8 : Σύνολο Επιχειρήσεων της Τήνου και του Νομού Κυκλάδων ανά τομέα του Επιμελητηρίου Κυκλάδων Πίνακας 9 : Σύνολο Ξενοδοχειακών Επιχειρήσεων της Τήνου και του Νομού Κυκλάδων Πίνακας 10: Ξενοδοχειακό Δυναμικό Τήνου Πίνακας 11: Αξιολόγηση συγκριτικού πλεονεκτήματος προσέγγισης τμημάτων τουριστικής αγοράς Πίνακα 12: Προοπτικές της Τήνου στους εθνικούς στρατηγικούς κλάδους του τουρισμού VIII

9 Παράρτημα 3: ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ Γράφημα 1: Πυκνότητας Πληθυσμού (κατοίκων / τετ. χλμ.) του Νομού Κυκλάδων Γράφημα 2: Ετήσια Αύξηση Εισερχόμενου Τουρισμού (Αφίξεις στην Ελλάδα χωρίς Αλβανούς) Γράφημα 3: Σχετικό Μερίδιο Τουριστικής Αγοράς Ελλάδας και Άμεσων Ανταγωνιστών Γράφημα 4: Κριτήρια επιλογής Ξενοδοχείου Γράφημα 5: Διαφοροποίησης εξυπηρέτησης τουριστών.69 IX

10 Εισαγωγή Η διεθνής χρηματοπιστωτική κρίση δεν άργησε να πλήξει και την ελληνική οικονομία και να φέρει στο φώς τις χρόνιες δομικές αδυναμίες της, αποκαλύπτοντας την υπερχρέωση του ελληνικού δημοσίου και την αδυναμία του να ελέγξει την διόγκωση του χρέους του. Ο κλονισμός των διεθνών αγορών κεφαλαίου λόγο της αναξιοπιστίας της χώρας, οδήγησε την Ελλάδα να προσφύγει για λύσεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ), στην Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) και στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) έτσι ώστε να μην αναγκαστεί να προβεί σε στάση πληρωμών. Έτσι υιοθέτησε ένα αυστηρό και φιλόδοξο πρόγραμμα δημοσιονομικής προσαρμογής. Οι συνθήκες της αγοράς μέσα στις οποίες ιδρύονται, δρουν και αναπτύσσονται οι επιχειρήσεις έχουν αλλάξει δραματικά λόγο της οικονομικής κρίσης. Εκ των πραγμάτων, οι επιχειρήσεις δέχονται συνεχώς έντονες πιέσεις να προσαρμοστούν σε αυτές τις νέες δυσχερείς συνθήκες. Συχνά είναι αναγκασμένες να επανεξετάσουν την εταιρική τους στρατηγική, τις επενδύσεις τους, να μειώσουν το κόστος τους, να προχωρήσουν σε αναδιάρθρωση των δραστηριοτήτων τους, ακόμη και να προβούν σε μαζικές απολύσεις εργαζομένων. Επομένως, μέσα σε αυτό το νέο και γεμάτο αβεβαιότητα περιβάλλον που εξελίσσετε μονίμως με γοργούς ρυθμούς, το ποιο σημαντικό ζήτημα το οποίο προκύπτει, είναι η επιτακτική ανάγκη επιβίωσης των επιχειρήσεων, διότι μέσω αυτών και της ανάπτυξης τους, θα επέλθει πάλι η άνθηση στην οικονομία. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να προβάλει το πόσο σημαντικό ρόλο έχουν οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις στην οικονομία της Τήνου αλλά και της ευρύτερης Ελλάδας, τρόπους βελτίωσης αυτών και πώς μέσω της ανάπτυξης αυτών μπορεί να υπάρξει ξανά, άνθηση της οικονομίας σε ολόκληρη την χώρα. Ποιο συγκεκριμένα, στην εργασία παρουσιάζεται η κατάσταση στον τομέα της μεταποίησης όπως αυτή έχει διαμορφωθεί στη σύγχρονη κοινωνία με όλες τις ραγδαίες εξελίξεις και πιέσεις που αυτή καλείται να αντιμετωπίσει. Το μεγαλύτερο μέρος της εργασίας αφορά τον τουριστικό τομέα στην Τήνο καθώς και τον τομέα της μεταποίησης όπως έχει διαμορφωθεί στη Τήνο και στη χώρα μας, ωστόσο δεν είναι λίγες οι αναφορές σε ευρωπαϊκά και διεθνή μεγέθη που αντικατοπτρίζουν την κατάσταση στο ευρύτερο περιβάλλον δίνοντας παράλληλα τη δυνατότητα να προβούμε και σε σχετικές συγκρίσεις. Ακόμη προβάλλετε παραδειγματικά το πώς μία υγιείς μεταποιητική βιοτεχνία που βρίσκετε στην Τήνο, μπορεί να συμβάλει στη οικονομία και την ανάπτυξη της νήσου αλλά και του ευρύτερου Ελλαδικού χώρου. Οι βασικότεροι στόχοι της παρούσας εργασίας είναι: Η σημαντικότητα της παρουσίας των μικρομεσαίων επιχειρήσεων μεταποίησης στην οικονομία της Τήνου αλλά και της Ελλάδας στο σύνολο. 1

11 Ο Θρησκευτικός τουρισμός και οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού στην περιφέρεια της Τήνου. Η παρουσίαση της οικονομικής κατάστασης της Τήνου διαχρονικά. Το πώς μπορεί να συμβάλει η σωστή χρήση του Μάρκετινγκ στην ενίσχυση του επιχειρηματικού δυναμικού της Τήνου. Με την ανάλυση και την επίτευξη της πραγματοποίησης των παραπάνω στόχων, οι ανερχόμενοι και οι ήδη υπάρχοντες επιχειρηματίες θα μπορέσουν να εξασφαλίσουν πολλές σημαντικές πληροφορίες και γνώσεις για το πώς μπορούν να ενισχύσουν την ίδια τους την επιχείρηση και κατ επέκταση την οικονομία του τόπου τους. Πολύ σημαντικός παράγοντας είναι να γνωρίζει κάθε επιχείρηση τις δυνατότητες και τις αδυναμίες που βρίσκονται στο εσωτερικό της περιβάλλον και τις ευκαιρίες και τους κινδύνους που μπορεί να προκύψουν από το εξωτερικό της περιβάλλον, έτσι ώστε να σχεδιάσει μια ποιό αποτελεσματική για την ίδια. Για την υλοποίηση των στόχων που τέθηκαν παραπάνω πραγματοποιήθηκε μια συστηματική βιβλιογραφική έρευνα που συμπεριέλαβε αναζήτηση σε βιβλία, σε οικονομικά δελτία τραπεζών καθώς και σε επιστημονικά πρακτικά διαφόρων εισηγητών. Λόγο της ανεπαρκής κάλυψης κατά την συλλογή των αναζητούμενων πληροφοριών σε ένα επιθυμητό εύρος από τις βιβλιοθήκες, πραγματοποιήθηκε μία στροφή προς το διαδίκτυο για την διεξοδική κάλυψη του διαπραγματευόμενου θέματος. Δεν ήταν ελάχιστα τα προβλήματα που παρουσιάστηκαν κατά την διαδικασία άντλησης πληροφοριών από το διαδίκτυο καθώς δεν υπήρχαν πολλά στοιχεία πηγές για το συγκεκριμένο θέμα και επιπλέον υπήρχε ένα πλήθος από ανώνυμες και μη αξιόπιστες πηγές, όμως διαμέσου της μόνιμης και συνεχούς εντρύφησης του θέματος σε βάθος καθώς και της αδιάκοπης αναζήτησης και άντλησης στοιχείων από επίσημες και αξιόπιστες πηγές αντιμετωπίστηκαν επιτυχώς. Οι στόχοι της παρούσας εργασίας υλοποιήθηκαν μέσα από την παρουσίαση των πέντε κεφαλαίων της. Το πρώτο κεφάλαιο είναι εισαγωγικό και αναφέρει σημαντικές πτυχές της κατάστασης της μεταποίησης στη χώρα μας. Περιλαμβάνει τη διαχρονική εξέλιξη της κατάστασης στην ελληνική μεταποίηση και επικεντρώνετε κυρίως στην σφαιρική παρουσίαση της έννοιας, των χαρακτηριστικών και των οφελών από τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι μορφές του εναλλακτικού τουρισμού στην Ελλάδα και αναλύεται κυρίως ο Θρησκευτικός τουρισμός καθώς και ο τομέας των τουριστικών και θρησκευτικών ειδών στην Ελλάδα. Έπειτα στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται ειδική ανάλυση στον Θρησκευτικό τουρισμό και στην οικονομία της Τήνου και παρουσιάζεται το πόσο συμβάλει ο τουρισμός στην ανάπτυξη και μέσω ποίον οργάνων. 2

12 Στο τέταρτο πλέον κεφάλαιο, για την καλύτερη διαπραγμάτευση ανάπτυξη του θέματος κρίθηκε σκόπιμη η επικέντρωση και η ανάλυση της βιοτεχνίας Στάη Βιδάλη Ιωάννα, σαν απόδειξη, ότι το επιχειρηματικό δυναμικό ενός τόπου μπορεί να κρίνει και την ανάπτυξη ή μη μίας περιοχής. Τέλος στο πέμπτο κεφάλαιο αναφέρονται τα συμπεράσματα που αποτελούν την σύνοψη και την κριτική θεώρηση όλων όσων προηγήθηκαν καθώς και μερικές προτάσεις για την καλύτερη ενίσχυση των επιχειρήσεων. 3

13 Κεφάλαιο 1 ο Οι Μικρομεσαίες Επιχειρήσεις Μεταποίησης στην Ελλάδα 1.1 Η Έννοια, τα Χαρακτηριστικά και τα οφέλη των Μικρομεσαίων Επιχειρήσεων (ΜΜΕ) Παρόλο τον βασικό ρόλο που διαδραματίζουν οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ) στο παγκόσμιο οικονομικό περιβάλλον, είναι αρκετά δύσκολο να οριστεί ο όρος μικρομεσαία επιχείρηση, δηλαδή το τι είναι αυτό που διαχωρίζει τις μεγάλες από τις μεσαίες επιχειρήσεις στην Ελλάδα αλλά και παγκοσμίως (Γιαννακόπουλου, 2012, 5). Ο ορισμός των ΜΜΕ διαφοροποιείται κυρίως ανάλογα με τις ιδιαίτερες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες κάθε χώρας (Τριανταφυλλόπουλος, 2011, 2). Για την διαλεύκανση του όρου μικρομεσαίων επιχειρήσεων στηρίχτηκα σε συγκεκριμένες θεωρίες του management. Σύμφωνα με τον Βλάχο, ενιαίος τύπος μικρομεσαίων επιχειρήσεων δεν υπάρχει. Το κυρίαρχο στοιχείο είναι ο ιδιοκτήτης επιχειρηματίας που είναι και ο μοναδικός ρυθμιστής της δραστηριότητας τους. Ακόμη η έννοια των μικρομεσαίων επιχειρήσεων είναι προβληματική διότι δεν υπάρχουν γενικά, κοινώς αποδεκτά χαρακτηριστικά, είναι εύκολη η αναγνώριση, δύσκολος ο προσδιορισμός και πρέπει να υπάρχουν ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά (Βλάχος, 2003). Υπάρχουν τέσσερα χαρακτηριστικά στοιχεία που μπορούν να καθορίσουν τον όρος της μικρομεσαίας επιχείρησης (Murphy, 1996, 23): Ο αριθμός των εργαζομένων Το μερίδιο στην αγορά Το μέγεθος του κύκλου εργασιών Η διεύθυνση και ιδιοκτησία με ανεξάρτητο και προσωπικό τρόπο. Για να αναγνωριστεί μία επιχείρηση ως ΜΜΕ, σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να τηρεί τα όρια σχετικά με τον αριθμό των εργαζομένων, είτε τα όρια του συνόλου του ισολογισμού, είτε εκείνα του κύκλου εργασιών. Πρέπει να σημειωθεί πως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εάν επιθυμεί μπορεί να αλλάζει κάθε τέσσερα χρόνια τη σύσταση, ιδίως τα επίπεδα των ορίων. Όμως ο ορισμός είναι υποχρεωτικός σε όλα τα ευρωπαϊκά προγράμματα που εφαρμόζονται και τα οποία αφορούν τις ΜΜΕ (Τριανταφυλλόπουλος, 2011, 3). Οι οικονομικοί οργανισμοί μπορούν να ανήκουν σε ένα πρόσωπο ή σε περισσότερα άτομα. Εκτός από το μέγεθός τους, οι ΜΜΕ ξεχωρίζουν από τις μεγάλες επιχειρήσεις μέσω και κάποιων άλλων χαρακτηριστικών. 4

14 Τέτοια χαρακτηριστικά είναι τα ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά, όπως η δυσκολία εξεύρεσης πόρων, η σχέση με το ανθρώπινο δυναμικό, με τη διοίκηση αλλά και με τη χρηματοδότηση τους, καθορίζουν τις ΜΜΕ, ενώ παράλληλα τις διαχωρίζουν από τις μεγάλες επιχειρήσεις (Τριανταφυλλόπουλος, 2011, 4). Κατά τον Burns, κάποια ακόμα, χαρακτηριστικά των ΜΜΕ είναι (Burns, 1996): Η προσωποποιημένη διοίκηση της επιχείρησης. Ο διαχειριστής και συνάμα ιδιοκτήτης μίας μικρής επιχείρησης είναι υπεύθυνος για τις αποφάσεις που θα παρθούν αλλά και για οτιδήποτε έχει σχέση με την επιχείρησή του. Είναι πολύ πιθανό, λόγο της ανάμειξης του ιδιοκτήτη στις αποφάσεις της επιχείρησης σε τέτοιο βαθμό, να σηματοδοτήσει την επιχειρηματική της κουλτούρα. Σε πολύ μεγάλο βαθμό ακόμα και η ίδια η λειτουργία της επιχείρησης εξαρτάται αποκλειστικά από τον διαχειριστή και στην πιθανότητα απομάκρυνσης του από την επιχείρηση, μπορεί να σημάνει και την αποτυχία της επιχείρησης. Η αφοσίωση των καταναλωτών. Οι ΜΜΕ που λειτουργούν σε συγκεκριμένες αγορές, αποκτούν πολύ συχνά ένα μικρό αλλά αφοσιωμένο αριθμό καταναλωτών. Στην περίπτωση που κάποιοι από τους αφοσιωμένους καταναλωτές εγκαταλείψουν την επιχείρηση τότε πιθανόν να μην μπορεί να επιβιώσει. Το μικρό μερίδιο αγοράς. Οι μικρές και πολύ μικρές επιχειρήσεις, λόγο του πολύ μικρού μεγέθους τους, δεν είναι σε θέση να διαμορφώσουν την παραγόμενη ποσότητά τους, αλλά ούτε να επηρεάσουν την τιμή πώλησης των προϊόντων ή υπηρεσιών αυτών. Συνεπώς η δύναμη που κατέχουν στην αγορά είναι μειωμένη, καθώς δεν είναι σε θέση να αγοράσουν μεγάλες ποσότητες με αποτέλεσμα να αναγκάζονται να αγοράζουν σε υψηλότερη τιμή. Οι μικρές επιχειρήσεις, για την επιβίωση τους, καλό θα ήταν να πωλούν σε λίγο ακριβότερη τιμή και γίνονται λιγότερο ανταγωνιστικές έτσι ώστε να ειδικεύονται σε συγκεκριμένες αγορές. Η χρηματοδότηση. Οι ΜΜΕ αντιμετωπίζουν πολύ συχνά δυσκολίες στο να συγκεντρώσουν χρήματα προκειμένου να μπορέσουν να αναπτυχθούν και να επεκταθούν. Η επιβίωσή μιας ΜΜΕ είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις συναλλαγές των πελατών τους. Εάν οι πελάτες της επιχείρησης αδυνατούν να ολοκληρώσουν την αποπληρωμή των χρεών τους σε αυτή, τότε η επιχείρηση αδυνατεί να επιβιώσει. Η οικονομία της Ελλάδας όπως και των υπόλοιπων χωρών της Ε.Ε στηρίζονται από τις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις, μέσω ενός ευρύ αναπτυξιακού οικονομικού μοντέλου. Αυτό συμβαίνει επειδή (Βυθούλκα, 2009): Δημιουργούν θέσεις απασχόλησης και βοηθούν στο να περιοριστεί η ανεργία. 5

15 Συνεισφέρουν στο ακαθάριστο εγχώριο προϊόν (ΑΕΠ) της χώρας. Διαφοροποιούν την οικονομική βάση της χώρας και παρέχουν την δυνατότητα να μπορεί να ανταποκριθεί απέναντι στις ποικίλες συνθήκες της αγοράς. Ενισχύουν τις νέες τεχνολογίες και απορροφούν κάθε είδους τεχνολογική καινοτομία. Φροντίζουν να αναπτύσσονται σε εξειδικευμένες αγορές και με αυτόν τον τρόπο ενθαρρύνουν τις καινοτόμες ιδέες. Πραγματοποιούν συχνά τοπικό έλεγχο ώστε να μπορούν να ανταποκρίνονται στις τοπικές ανάγκες. Στοχεύουν σε μεγαλύτερα επίπεδα παραγωγικότητας, αποσπώντας υψηλότερη παραγωγή ανά μονάδα κεφαλαίου. Στερείτε η ανεξαρτησία από τις περιφερειακές οικονομίες λόγο της μέγιστης εξάρτησης των μεγάλων επιχειρήσεων από διεθνείς χρηματοπιστωτικούς ομίλους. Αποτελούν πηγές ατομικής ανάπτυξης, επιτυχίας και έκφραση επιχειρηματικού πνεύματος. Η ύπαρξη των μικρών επιχειρήσεων στην οικονομία αποτελεί τον πυρήνα έκφρασης της πολιτικής του ανταγωνισμού. Η συμβολή των μικρών επιχειρήσεων, όπως προαναφέρθηκαν τα διάφορα επιχειρήματα σχετικά με τα οφέλη που αποφέρουν, είναι υψηλή απέναντι στην οικονομία. 1.2 Ο κλάδος της Μεταποίησης των ΜΜΕ στον Ελλαδικό χώρο Ο ρόλος των μικρομεσαίων επιχειρήσεων (ΜΜΕ) στην ελληνική οικονομία κατέχει σημαντικότατη θέση. Ειδικά για τα δεδομένα του Ελλαδικού χώρου, οι ΜΜΕ και συγκεκριμένα οι πολύ μικρές και μικρές επιχειρήσεις, αποτελούν την αναπτυξιακή βάση της εθνικής και περιφερειακής οικονομίας εφόσον το κύριο μοντέλο των επιχειρήσεων στην Ελλάδα είναι και θα είναι η πολύ μικρή επιχείρηση που απασχολεί λιγότερους από 10 υπαλλήλους (Τριανταφυλλόπουλος, 2011, 22). Χαρακτηριστικό γνώρισμα είναι ότι οι ΜΜΕ είναι το 99% των επιχειρήσεων μεταποίησης, απασχολούν το 60% των απασχολούμενων στην μεταποίηση και υπολογίζετε σε 40% ποσοστό στη συνολική προστιθέμενη αξία της μεταποίησης (Γιαννακόπουλου, 2012, 5). 6

16 Η Ελληνική οικονομία βασίζεται κυρίως στις ΜΜΕ και αυτό φαίνετε λόγο του ότι δημιουργούν πολλές θέσεις εργασίας, βοηθούν στην ανάπτυξη της οικονομίας, ειδικά στην επαρχία, είναι πηγή καινοτομιών (Τριανταφυλλόπουλος, 2011, 22) και ακόμα μέσω των επιδοτήσεων που λαμβάνονται από διάφορους φορείς, δύνονται πολλές λύσεις σε διάφορους νέους ανθρώπους, ενώ πολλές ΜΜΕ στην Ελλάδα έχουν ξεπεράσει τα στενά τοπικά εγχώρια όρια και απευθύνονται πλέον ευρωπαϊκές αγορές, εκμεταλλευόμενες τα πλεονεκτήματα που τους δίνει η Ε.Ε (Καμπουρίδης, 2007, 20). Η Ελληνική οικονομία δεν είχε ως στόχο να υιοθετήσει ποτέ ένα αναπτυξιακό μοντέλο που να βασίζεται στις μεγάλες βιομηχανικές μονάδες. Με βάση τα στοιχεία του ΟΟΣΑ το μέσο ποσοστό επιχειρηματιών στο σύνολο του εργατικού δυναμικού για την Ελλάδα είναι 18,6%.Το ίδιο βέβαια ισχύει και σε άλλες μεσογειακές χώρες όπως η Ισπανία με 13%, Ιταλία με 18,2% και Πορτογαλία με 15,2% μέσο ποσοστό επιχειρηματιών στο σύνολο του εργατικού δυναμικού. Οι λόγοι έχουν να κάνουν με το διάσπαρτο περιφερειακό περιβάλλον, το μικρό μέγεθος της Ελληνικής αγοράς, τους καθορισμένους φυσικούς πόρους καθώς και με τα καταναλωτικά πρότυπα και την εξέλιξη τους στην Ελληνική αγορά (Τριανταφυλλόπουλος, 2011, 22). 1.3 Ο κλάδος της Μεταποίησης τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα Ο τομέας της μεταποιήσεως παραμένει ένα πολύ σημαντικό κομμάτι για την ανάπτυξη της οικονομίας της Ελλάδος, λειτουργώντας μέσω της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας από τη δεκαετία του 1990 και της Ζώνης του Ευρώ έως και τη δεκαετία του 2000 (Alpha Bank, 2009, 24). Η πορεία που ακολούθησε η Ελλάδα μέχρι το 2000 ήταν τμηματικά ανερχόμενη με αύξηση του δείκτη παραγωγής ανά έτος που πολλές φορές άγγιζε το 2,8% (ΤΣΑΚΙΡΗ, 5). Αυτή η αύξηση της παραγωγής στον μεταποιητικό τομέα που σημειώθηκε στην Ελλάδα συμβαδίζει με το άνοιγμα της εγχώριας αγοράς στον διεθνή ανταγωνισμό. Αυτό το βήμα στην διεύρυνση της αγοράς συμβάλλει στην ενίσχυση των εγχώριων επιχειρήσεων και στην επέκταση τους στις διεθνείς αγορές για την επίτευξη ενός κρίσιμου και υπολογίσιμου μεγέθους και την εκμετάλλευση όλων των οικονομιών κλίμακας. Ακόμη αποτρέπει τους εγχώριους συντελεστές παραγωγής από δραστηριότητες που δεν χρησιμοποιείτε σύγχρονος τεχνολογικός εξοπλισμός (Alpha Bank, 2009, 24). Η δραστηριοποίηση των εθνικών επιχειρήσεων σε διεθνείς αγορές βοηθά σε σημαντικό βαθμό, στην οργάνωση και την ολοκλήρωση της δομής των μεταποιητικών επιχειρήσεων, στην αναβάθμιση των επιχειρηματικών τους σχεδίων, στην κατάλληλη επαγγελματική κατάρτιση και εξέλιξη του εργατικού δυναμικού και τέλος στην απόκτηση διεθνούς εμπειρίας στις αγορές (Alpha Bank, 2009, 24). Έπειτα από το 2000, ο τομέα των μεταποιητικών επιχειρήσεων ακολούθησε και αυτός πτωτική πορεία λόγω της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης (Alpha Bank, 2009, 24, Τσακίρη, 5). 7

17 Συγκεκριμένα, από την έναρξη της νέας χιλιετίας και κυρίως τα τελευταία χρόνια λόγω της οικονομικής κρίσης, οι ελληνικές βιομηχανίες κατέγραφαν πτώση στον τομέα της μεταποίησης της τάξεως του 0,5% στον δείκτη παραγωγής (Τσακίρη, 5). Η Ελλάδα παρόλο που δεν δραστηριοποιήθηκε τόσο όσο οι υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες για να αντιμετωπίσει τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης ωστόσο τα τελευταία δύο κυρίως έτη αποτυπώνονται σημαντικά οι επιπτώσεις αυτής στις ελληνικές βιομηχανίες. Εκτενέστερα, πολλές επιχειρήσεις που ασχολούταν με την μεταποίηση σταμάτησαν την λειτουργία τους και ακόμα περισσότερες, τα τελευταία έτη, σημείωσαν με το κλείσιμο του έτους σημαντικές ζημιές (Τσακίρη, 4 5). Εκτενέστερα, από τις αρχές του 1990 με το άνοιγμα των Νότιο Ανατολικών χωρών της Ευρώπης στην οικονομία της αγοράς και στον ανταγωνισμό, αλλά και με την πραγματοποίηση μίας Ενιαίας Αγοράς στην Ευρωπαϊκή Ένωση άρχισε η διεθνοποίηση των επιχειρήσεων στην Ελλάδα (Alpha Bank, 2009, 24). Η λειτουργία των Ελληνικών επιχειρήσεων στα πλαίσια της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Αγοράς συνέπεσε με την εμφάνιση επιχειρηματικών ευκαιριών στη Νότιο Ανατολική Ευρώπη, ενώ στην εγχώρια οικονομία ενισχύθηκε η επιχειρηματική δραστηριότητα μέσω της άρσης αντικινήτρων που είχαν επέλθει από κρατικό παρεμβατισμό. Ακόμη μέσω των αναπτυξιακών νόμων θεσπίστηκαν επενδυτικά κίνητρα με αποτέλεσμα την σταδιακή βελτίωση της οικονομικής υποδομής, κυρίως μετά την απελευθέρωση κινήσεως κεφαλαίων μεταξύ των χωρών και την γρήγορη ανάπτυξη του χρηματοοικονομικού συστήματος της χώρας (Alpha Bank, 2009, 24). Με αυτόν τον τρόπο εμφανίστηκε η σύγχρονη ελληνική μεταποιητική βιομηχανία, που εξακολουθεί να συμβάλλει δυναμικά στην απασχόληση μεγάλου μέρους του εγχώριου εργατικού δυναμικού, αλλά και ενός ικανού αριθμού μεταναστών. Όμως, το κόστος εργασίας στην Ελλάδα έχει ήδη αυξηθεί σε σημαντικά επίπεδα και εξακολουθεί να αυξάνεται με ταχύ ρυθμό, κάτι το οποίο φέρνει ως αποτέλεσμα να τίθενται εκτός αγοράς οι βασικοί κλάδοι της ελληνικής μεταποιήσεως (Alpha Bank, 2009, 24). Στην περίοδο η ανάπτυξη της ελληνικής μεταποιήσεως ήταν ελαφρώς χαμηλότερη σε σχέση με την ανάπτυξη της ευρύτερης οικονομίας ως σύνολο, αλλά, εάν λάβουμε υπ όψιν τις σημαντικές αναδιαρθρώσεις από την έξοδο πολλών μονάδων παραγωγής από τον κλάδο, η ανάπτυξή της ήταν μάλλον ικανοποιητική (Alpha Bank, 2009, 24). Ποιο συγκεκριμένα, από το έτος 2002 περίπου και έπειτα οι τομείς και οι κλάδοι της ελληνικής βιομηχανίας που ασχολούταν με την μεταποίηση άρχισαν να εμφανίζουν σημάδια στασιμότητας και πτωτικής πορείας, λόγω κυρίως του έντονου ανταγωνισμού από αντίστοιχους κλάδους από άλλες ευρωπαϊκές χώρες και όχι μόνο (Τσακίρη, 7). Μερικές αιτίες που επιδείνωσαν ακόμα περισσότερο την συγκεκριμένη κατάστασης ήταν (Τσακίρη, 7 8): η συχνή και συνεχείς ανατίμηση του ευρώ, 8

18 η «φούσκα» του χρηματιστηρίου και οι εισαγωγές προϊόντων από Νοτιοανατολικές χώρες της Ευρώπης με πολύ χαμηλό κόστος. Ως αποτέλεσμα της κατάστασης που επέφεραν τα προαναφερθέντα αίτια, είναι η συνεχείς σταδιακή μείωση της ανταγωνιστικότητας στους Ελληνικούς κλάδους της μεταποίησης, που κατά πλειονότητα έχει στραφεί πλέον προς την εγχώρια αγορά. Για την αντιμετώπιση αυτών των καταστάσεων, η Ελλάδα έκανε κάποιες προσπάθειες αποκλεισμού συγκεκριμένων μονάδων από τον μεταποιητικό κλάδο, προς ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας, μέσω πλαισίωσης από την αύξηση των επενδύσεων πάγιου κεφαλαίου στη μεταποίηση (Τσακίρη, 8). Από τα μέσα του 2008, πλέον η παγκόσμια χρηματοοικονομική και η οικονομική κρίση είχαν φέρει εξαιρετικά αρνητικές επιπτώσεις και στην πραγματική οικονομία αλλά κυρίως και στην χρηματοδότηση των επιχειρήσεων και κατ επέκταση των νοικοκυριών. Η κρίση ρευστότητας έφερε ως αποτέλεσμα την σταδιακή πτώση του διεθνούς εμπορίου λόγο της μείωσης της ζήτησης των αγαθών υπηρεσιών και κατά σειρά στην ελάττωση του όγκου και της αξίας των παραγόμενων μεταποιητικών προϊόντων σε όλες τις Ελληνικές χώρες (Alpha Bank, 2009, 25). 1.4 Ο Κρατικός Παρεμβατισμός στον κλάδο της Μεταποίησης Στο κρίσιμο αυτό στάδιο της παγκόσμια χρηματοοικονομική κρίσης, αναδεικνύεται η ύψιστη σημασία της εμφάνισης και εφαρμογής μίας κατάλληλης πολιτικής για να ενισχύσει την διεθνή ανταγωνιστικότητα της οικονομίας που με την σειρά της θα οδηγήσει στην έγκαιρη ανάκαμψη της μεταποίησης και των υπόλοιπων παραγωγικών κλάδων και στην αποκατάσταση των συνθηκών και κατά συνέπια στην ομαλή επάνοδο της εγχώριας οικονομίας σε πορεία αναπτύξεως (Alpha Bank, 2009,25). Η Ελλάδα είναι μία πολύ μικρή σε έκταση χώρα και είναι αρκετά δύσκολο να συνεχίζει να αναπτύσσεται με τη συνεχή αύξηση της εγχώριας ζητήσεως σε βάρος της ανταγωνιστικότητας. Η ανάπτυξη της ελληνικής μεταποίησης δεν μπορεί να συνεχίσει να στηρίζεται στην εγχώρια ζήτηση και στις κρατικές προμήθειες, γι αυτό το λόγο απαιτούνται (Alpha Bank, 2009, 25): Εντατικές προσπάθειες για την άρση των συνεχιζόμενων εκτεταμένων αντικινήτρων που δυσκολεύουν τη βιοτεχνική ανάπτυξη στην Ελλάδα. Η βελτίωση της ανταγωνιστικής θέσης των επιχειρήσεων μεταποίησης στην εγχώρια και τις ξένες αγορές και ενίσχυση της διεθνοποιήσεως αυτών. Οι ενισχύσεις των πολιτικών και όσων άλλων παραγόντων που θα στηρίξουν και θα προωθήσουν την προσπάθεια της Ελλάδας να εκμεταλλευθεί τα συγκριτικά της πλεονεκτήματα για την ανάπτυξη πολλών κλάδων του μεταποιητικού τομέα, όπως και των υπόλοιπων τομέων της οικονομίας. 9

19 Κεφάλαιο 2 ο Ο τομέας των Τουριστικών και Θρησκευτικών ειδών στην Ελλάδα και ο Θρησκευτικός τουρισμός 2.1 Ορισμός του Εναλλακτικού Τουρισμού Με τον όρο εναλλακτικός τουρισμός εννοούμε το σύνολο των ολοκληρωμένων τουριστικών υπηρεσιών, οι οποίες διακρίνονται από εξειδίκευση ανάλογα με τις ιδιαίτερες προτιμήσεις και ανάγκες των πελατών τους, απευθύνονται σε ένα συγκεκριμένο εξειδικευμένο κοινό, στηρίζονται σε οικολογικά ανεκτές και ήπιες δραστηριότητες, ενώ αναδεικνύουν χωρίς να καταστρέφουν την φυσική ομορφιά μίας περιοχής (Πενθερουδάκη Γαλάνη, 2014, 15, Πρωτοπαπαδάκης, 2013, 43). Τα κύρια χαρακτηριστικά του εναλλακτικού τουρισμού είναι η αναζήτηση της αυθεντικότητας και της επαφής με την φύση, η αποφυγή των κοσμικών παραλιών, η άρνηση των απρόσωπων τουριστικών πακέτων, ο συνδυασμός εθελοντικής εργασίας και των διακοπών μαζί για την συμβολή στην προστασία του περιβάλλοντος και την ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς και προσφέρει λύσεις σε προβλήματα της τουριστικής εποχικότητας. Θεωρείται μικρής κλίμακας ανάπτυξης του τουρισμού, που προέρχεται και οργανώνεται από τον τοπικό πληθυσμό ή τους τοπικούς φορείς και προσελκύει τουρίστες με ειδικά ενδιαφέροντα (Ματζουράνη Τζιφάκη, 2006, 6). 2.2 Ιστορική Αναδρομή των Εναλλακτικών μορφών τουρισμού Ο τουρισμός με κοινωνικές και πολιτιστικές αξίες άλλων λαών, ως περιήγηση χρονολογείται από τα αρχαία χρόνια και στην μορφή του οφείλονται πλήθος από ιστορικές, ταξιδιωτικές και γεωγραφικές πληροφορίες που προέρχονται από περιηγητές ταξιδιώτες διαφόρων εποχών. Οι πρώτες «ειδικές εναλλακτικές μορφές τουρισμού» που εμφανίζονται από τα βάθη των αιώνων είναι οι Θρησκευτικοί και αθλητικοί πόλοι έλξης, γεγονότα καθώς και εκπαιδευτικοί λόγοι. Οι τελέσεις αθλητικών αγώνων, οι ομαδικές μετακινήσεις για προσκυνήματα σε ιερούς τόπους, τα ατομικά επιμορφωτικά, θεραπευτικά ταξίδια καθώς και οι μακροχρόνιες πολιτικές εκστρατείες και σταυροφορίες είναι οι παραπομπές του αθλητικού, θρησκευτικού, του εκπαιδευτικού, του θεραπευτικού, του περιηγητικού, του θαλάσσιου αλλά και του «μαζικού τουρισμού», με οποιονδήποτε τρόπο μπορούσε να εξασφαλιστεί εκείνες τις εποχές (Τσερώτα, 2008, 4). Συγκεκριμένα οι εναλλακτικές μορφές αυτές πρωτοεμφανίστηκαν στην Αρχαία Αίγυπτο, στη Μεσοποταμία (Σουμέριοι, Βαβυλώνιοι και Ασσύριοι), στην Αρχαία Ελλάδα, στην Περσία και στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (στην προ Χριστού περίοδό της) (Ματζουράνη Τζιφάκη, 2006, 5). Όσο αφορά την Ελλάδα, από τα αρχαία χρόνια αναπτύχθηκε ο συνεδριακός τουρισμός με το θεσμό των Αμφικτιονικών που ήταν συγκεντρώσεις των αντιπροσώπων από γειτονικές ελληνικές φυλές και αργότερα από γειτονικές πόλεις κράτη για την επίλυση διάφορων τοπικών, πολιτικών, φορολογικών, πολεμικών, θρησκευτικών και κοινού ενδιαφέροντος προβλημάτων. 10

20 Χαρακτηριστικά η πρώτη Αμφικτιονία έγινε στις Θερμοπύλες το 1522 π.χ. ενώ αργότερα ακολούθησαν και άλλες στην Βοιωτία, στη Δήλο, στους Δελφούς και στον Πόρο (Πενθερουδάκη Γαλάνη, 2014, 7). Στην Αρχαία Ελλάδα, ο θρησκευτικός και αθλητικός τουρισμός, αναπτύχθηκε την τελευταία χιλιετία προ Χριστού. Ο αθλητικός τουρισμός, ουσιαστικά ήταν τα ταξίδια των Αρχαίων Ελλήνων προς τους τόπους των μεγάλων πανελλήνιων αγώνων που διοργανώνονταν για να τιμήσουν τους θεούς τους. Τέτοιοι αγώνες ήταν τα Ολύμπια Ολυμπιακοί αγώνες, που γινόταν στην Ολυμπία, τα Ίσθμια, τα Πύθια και τα Νεμέα. Από την άλλη πλευρά ο θρησκευτικός τουρισμός ήταν τα ταξίδια προς τις μεγάλες θρησκευτικές εορτές προς τιμήν των θεών τους. Τέτοιες γιορτές ήταν οι Διονυσιακές γιορτές, τα Ελευσίνια μυστήρια, τα Παναθήναια και πλήθος άλλων μικρότερων γιορτών προς τιμή άλλων θεών ή ημιθέων ή και θνητών ηρώων. Το κοινό χαρακτηριστικό αυτών των δυο μορφών τουρισμού είναι η σύνδεση μεταξύ τους αφού οι αθλητικοί αγώνες γινόταν και αυτοί προς τιμή των Θεών (Ματζουράνη Τζιφάκη, 2006, 5, Πενθερουδάκη Γαλάνη, 2014, 7). 2.3 Μορφές εναλλακτικού τουρισμού στην Ελλάδα Τα σημαντικότερα είδη εναλλακτικού τουρισμού είναι (Σφακιανάκης, 2000): Ο Αγροτουρισμός Ο Επαγγελματικός τουρισμός Ο Οικοτουρισμός Ο Πολιτιστικός τουρισμός Ο Μαθησιακός τουρισμός Ο Θρησκευτικός τουρισμός Ο Τουρισμός υγείας Ο Κοινωνικός τουρισμός Ο Θαλάσσιος τουρισμός Ο Αθλητικός τουρισμός Ο Γεωτουρισμός Ο Ορεινός ορειβατικός τουρισμός Ο Χιονοδρομικός τουρισμός και ο τουρισμός χειμερινών αθλημάτων 11

21 Ο Περιπατητικός τουρισμός Εμείς θα ασχοληθούμε κυρίως με τον θρησκευτικό τουρισμό, ώστε να δείξουμε την συμβολή της μεταποίησης σε αυτόν. 2.4 Ο Θρησκευτικός τουρισμός Η έννοια της θρησκείας Η θρησκεία αποτελεί μια ιδιαίτερη σημαντική πτυχή της ανθρώπινης ζωής. Ουσιαστικά είναι ένας παράγοντας που δρα καταλυτικά στη συμπεριφορά και πολλές φορές στη στάση ζωής του κάθε ανθρώπου. Η θρησκεία, ανεξάρτητα από το δόγμα στο οποίο μπορεί να μετέχει και να πιστεύει ο καθένας, μπορεί να οριστεί καθολικά ως: «η πεποίθηση που εκδηλώνεται μέσα στην γνώση, στη σκέψη, στα συναισθήματα, στη βούληση και στις πράξεις, σχετικά με επενέργεια ανωτέρων δυνάμεων, προσωπικών ή απρόσωπων» (Τσερώτα, 2008, 7). Οι ηθικές θρησκείες του ανώτερου τύπου συγχωνεύουν μέσα τους αυτή την πεποίθηση με την πίστη σε μια ηθική τάξη ευθύνης που καθορίζει τις πράξεις μιας δίκαιας ανταμοιβής, κάθε ενέργειας καθώς και στη δυνατότητα για πρόοδο προς την υπέρτατη τελείωση. Οι ηθικές θρησκείες του ανώτερου τύπου που παρουσιάζονται στην σημερινή εποχή οχτώ (Τσερώτα, 2008, 7): 1. Ο Βραχμανισμός, 2. Ο Ινδουισμός, 3. Ο Βουδισμός, 4. Ο Κινεζικός οικουμενισμός, 5. Ο Παρσισμός, 6. Ο Χριστιανισμός, 7. Ο Ισλαμισμός και 8. Ο Ζουδαισμός. Σύμφωνα με τον ορισμό που προαναφέραμε, η θρησκεία εκδηλώνεται μέσα από κάποιες πράξεις του πιστού και θα αναφερθούμε στις πράξεις αυτές. Η προσευχή, η λατρεία, η νηστεία, η συμμετοχή σε τελετές, η διαγωγή της ζωής σύμφωνα με τους κανόνες που ορίζονται από το δόγμα και ο προσκυνηματισμός αποτελούν έμπρακτες αποδείξεις της πίστης και προσήλωσης κάθε πιστού στο δόγμα του. 12

22 Ο προσκυνηματισμός σαν έννοια, στη γλώσσα της οικονομίας και ειδικότερα του τουρισμού αναφέρεται σαν Θρησκευτικός Τουρισμός. Ως Θρησκευτικός τουρισμός, μπορεί να οριστεί η μετακίνηση μαζικών ομάδων ή μεμονωμένων ατόμων με προορισμό θρησκευτικούς τόπους λατρείας είτε για προσκύνημα, είτε για εκπαιδευτικούς λόγους, είτε για εκπλήρωση τάματος, είτε για συμμετοχή σε θρησκευτικές τελετές εκδηλώσεις ή ακόμα και για ενημερωτικούς σκοπούς (Τσερώτα, 2008, 7) Κατηγορίες θρησκευτικού τουρισμού Ο Θρησκευτικός Τουρισμός έχοντας ως κριτήριο το κίνητρο που οδηγεί στην πραγματοποίηση του, μπορεί να διακριθεί σε τρεις (Τσερώτα, 2008, 9): 1) ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΙΚΟΣ, είναι ο τουρισμός όπου σκοπός του τουρίστα είναι μόνο το προσκύνημα στον συγκεκριμένο τόπο που επισκέπτεται χωρίς να δίνει μεγάλη αξία σε πολιτιστικά και ιστορικά στοιχεία που τον διακρίνουν και στην περιοχή όπου βρίσκεται. Ουσιαστικά επικρατεί ως κίνητρο το θρησκευτικό συναίσθημα. Τέτοια ταξίδια προσκυνηματικού ενδιαφέροντος πραγματοποιούνται κυρίως σε περιοχές που συνδέονται άμεσα με την γέννηση, την ζωή, τον θάνατο και την διδασκαλία ανθρώπων, προφητών, θεανθρώπων, θρησκευτικών ηγετών και γενικότερα προσώπων που υπήρξαν οι θεμελιωτές των θρησκευτικών δογμάτων που υπάρχουν σήμερα. 2) ΕΙΔΙΚΟΣ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΙΚΟΣ, είναι ο τουρισμός που περιλαμβάνει το προσκύνημα, όμως το κίνητρο σκοπός του είναι ένα συγκεκριμένο γεγονός, δηλαδή μία εκδήλωση. Η εκδήλωση αυτή μπορεί να είναι μία τέλεση ενός μυστηρίου όπως είναι η βάπτιση, ο γάμος ή ακόμα και εκπλήρωση ενός τάματος ή συμμετοχή σε εκδηλώσεις για τον εορτασμό εις μνήμη Αγίων και Θεοτήτων. 3) ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ, είναι ο τουρισμός που μπορεί πιθανόν να μην περιλαμβάνει άμεσα θρησκευτικά κίνητρα. Τουρίστες που εκφράζουν ενδιαφέρον για αυτού του είδους τουρισμού είναι εκείνοι που παρουσιάζουν την πολιτιστική αξία ενός θρησκευτικού μνημείου, όπως η αρχιτεκτονική του, τα ιστορικά στοιχεία, οι αγιογραφίες κλπ. Πολύ συχνά ο τουρίστας που επιλέγει αυτού του είδους το ταξίδι, δεν ανήκει στο ίδια θρησκεία που λατρεύεται στο συγκεκριμένο τόπο ή μνημείο το οποίο επισκέπτεται, αλλά επιθυμεί να μυηθεί στην κουλτούρα και τη φιλοσοφία της θρησκείας και να ενημερωθεί σχετικά με την ιστορία και τις ρίζες της. Είναι κοινώς αποδεκτό ότι η θρησκεία θεωρείτε αναπόσπαστο κομμάτι του πολιτισμού διότι έχει συνεισφέρει έως έναν μεγάλο βαθμό στην ανάπτυξη του. Αξίζει να σημειωθεί ότι κάθε ένα θρησκευτικό μνημείο είναι ένα σημάδι πολιτισμού, όπου μέσα από αυτό μπορεί να αντικρισθεί η φιλοσοφία και η κουλτούρα του κάθε λαού (Τσερώτα, 2008, 10). 13

23 Σαν συμπέρασμα μπορούμε να πούμε ότι οι άνθρωποι πραγματοποιούν θρησκευτικά ταξίδια ορμώμενοι από την ανάγκη που έχουν για επαφή με τα Θεία, αλλά και για εκπαίδευση και επιμόρφωση αυτών πολλές φορές Ο Θρησκευτικός τουρισμός στην Ελλάδα Ο Θρησκευτικός Τουρισμός συνεχίζει να παρουσιάζει αμείωτη ζήτηση κατά το πέρασμα του χρόνου. Η επιλογή του τόπου που επισκέπτονται οι τουρίστες σχετίζετε αρχικά με την εθνικότητα τους, που διαφέρει ανάλογα με την θρησκεία (Τσερώτα, 2008, 8). Έτσι λοιπόν, στην Ελλάδα πραγματοποιούνται ταξίδια θρησκευτικού τουρισμού κυρίως από Έλληνες, Ρώσους Ορθόδοξους Χριστιανούς και από οποιεσδήποτε άλλες χώρες όπου υπάρχουν Ορθόδοξοι Χριστιανοί ή από καθολικούς Άγγλους, Γάλλους, Αμερικανούς που επισκέπτονται μνημεία και τόπους λατρείας που αντιπροσωπεύουν το δόγμα τους όπως για παράδειγμα: το Σπήλαιο της Αποκάλυψης στην Πάτμο όπου ήταν ο Ευαγγελιστής Ιωάννης και από όπου πέρασε και δίδαξε ο Απόστολος Παύλος, ο ιερός ναός Ευαγγελιστρίας στην Τήνο με την εικόνα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, ο ιερός ναός της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής στην Πάρο, η Ιερά Μονή της Παναγίας Σουμελά στη Καστανιά Βέροιας και άλλοι πολλοί προορισμοί. Ο θρησκευτικός τουρισμός αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα κομμάτια της τουριστικής κίνησης στον Ελλαδικό χώρο και αφορά την επίσκεψη σε θρησκευτικούς τόπους λατρείας, όπως μοναστήρια και εκκλησίες. Τα μνημεία της ελληνικής ορθοδοξίας είναι αναπόσπαστο τμήμα της εθνικής κληρονομιάς και αποτελούν πόλο έλξης για τους επισκέπτες (Πενθερουδάκη Γαλάνη, 2014, 22). Οι επιβλητικοί καθεδρικοί ναοί, οι βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες, τα ξωκλήσια, τα μοναστήρια, με την περίτεχνη εικονογράφησή τους μέσω τοιχογραφιών, ψηφιδωτών και εικόνων μαρτυρούν την επίμονη προσήλωση και την θρησκευτική λατρεία. Ο θρησκευτικός τουρισμός αφορά κυρίως τους ευσεβείς περιηγητές, θαυμαστές της βυζαντινής τέχνης, αλλά και φιλέρευνους τουρίστες οι οποίοι, μέσα από πολιτιστικά ταξίδια στον ελληνικό χώρο, έρχονται σε συχνή επαφή με την πνευματικότητα που εμπνέει η ορθοδοξία (Ματζουράνη Τζιφάκη, 2006, 28). Επιπλέον σε πολλές πόλεις της Ελλάδος, οι επισκέπτες μπορεί να συναντήσουν κτίσματα και τόπους λατρείας παλαιότερων θρησκειών αλλά και σύγχρονων θρησκειών και δογμάτων που συνυπάρχουν μαζί και αναδεικνύουν το σπάνιο πολιτισμικό και ιστορικό παλίμψηστο του ελληνικού χώρου (Πενθερουδάκη Γαλάνη, 2014, 22). 14

24 2.4.4 Η επιρροή του Θρησκευτικού Τουρισμού στην Οικονομία Πολλά στοιχεία δείχνουν ότι ο Θρησκευτικός Προσκυνηματικός τουρισμός γνωρίζει μια υψηλή άνθηση τα τελευταία χρόνια με ραγδαία αυξανόμενη τάση ανάπτυξης σε πολλές χώρες που διαθέτουν τις κατάλληλες προϋποθέσεις για να μπορέσουν να δεχθούν τους επισκέπτες προσκυνητές στηρίζοντας με αυτόν τον τρόπο τις εθνικές τους οικονομίες καθώς όπως έχει αποδειχτεί, η συστηματική εκμετάλλευσή του τουρισμού δημιουργεί οικονομικό προϊόν. Για την Ελλάδα, υπάρχουν ακόμα αμφιβολίες για το αν έχει κατανοηθεί το πόσο μπορεί να ενίσχυση αυτός ο κλάδος στην εθνική οικονομία και κατά πόσο υπάρχουν σχεδιασμοί και στρατηγικές για περαιτέρω ανάπτυξής (Πολύζος, 2010, 205). Ο θρησκευτικός τουρισμός, όπως ανάλογα και οι υπόλοιπες μορφές τουρισμού, επηρεάζει τόσο την ανάπτυξη όσο και την οικονομία των τουριστικών περιοχών καθώς ο θρησκευτικός τουρίστας παράλληλα με την εκπλήρωση των θρησκευτικών του καθηκόντων συμπεριφέρεται, όπως είναι φυσικό και ως τυπικός καταναλωτής τουρίστας, με την έννοια ότι έχει ανάγκη για να γευματίσει, για να αναπαυθεί σε κάποιο κατάλυμα και για αγορά διάφορων τοπικών ενθυμίων ή άλλων προϊόντων. Ουσιαστικά ο θρησκευτικός τουρίστας εκτός της βασικής ικανοποίησης από την πλευρά του θρησκευτικού συναισθήματός του, αποβλέπει στην ικανοποίηση των καταναλωτικών του αναγκών (Πολύζος, 2010, ). Η οικονομική διάσταση και οι δυνατότητες που μπορεί να παρέχει ο θρησκευτικός τουρισμός στην ανάπτυξη ορισμένων περιοχών, απασχολεί σε μεγάλο βαθμό τις εθνικές τουριστικές πολιτικές και πολλές ενώσεις ή οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και η UNESCO, ενώ είδη πολλά κράτη έχουν αναλάβει πρωτοβουλίες και εκπονούν διάφορα προγράμματα μέσω των οποίων προβάλλονται προωθούνται οι διάφορες εκδηλώσεις και οι θρησκευτικές εορτές κάθε περιοχής έτσι ώστε να αυξηθεί ο θρησκευτικός τουρισμός (Πολύζος, 2010, 207). Τα οφέλη τα οποία προέρχονται από την οικονομική αξιοποίηση του θρησκευτικού τουρισμού πολλαπλά για την εκάστοτε περιοχή, διότι όπως προαναφέρθηκε, οι προσκυνητές είναι συνάμα και καταναλωτές διάφορων τουριστικών προϊόντων ή υπηρεσιών και κατά συνέπεια απασχολείται ένας μεγάλος αριθμός επαγγελματιών, όπως είναι οι ξενοδόχοι, τουριστικοί πράκτορες, αεροπορικές εταιρείες, μικροπωλητές αντικειμένων με θρησκευτικό περιεχόμενο ή είδη λαϊκής τέχνης κλπ. Συμπερασματικά ο θρησκευτικός τουρισμός, όπως και οι υπόλοιπες μορφές του εναλλακτικού τουρισμού στηρίζονται κατά κανόνα στην ολική αξιοποίηση των διάφορων πόρων, όπως το κυρίαρχο μοντέλο τουρισμού που δεν είναι άλλο από τον «ήλιο θάλασσα», και το οποίο αποτελεί ένα υπολογίσιμο τμήμα της τουριστικής αγοράς. Όσο οι τουριστικοί προορισμοί της κατηγορίας αυτής διαθέτουν τους ανάλογους πόρους και υποδομές, βελτιώνονται και αυξάνουν τις τουριστικές τους ροές, τόσο και η τουριστική ζήτηση για μετάβαση σε αυτές τις περιοχές αυξάνεται (Πολύζος, 2010, 219). 15

25 Ο θρησκευτικός τουρισμός επιπλέον μπορεί ακόμα αυτόνομα ή συμπληρωματικά να συμβάλει και στην ανάπτυξη των λιγότερο αναπτυγμένων περιοχών μέσω της ενίσχυσης υποβαθμισμένων παραγωγικών κλάδων της τοπικής οικονομίας. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω σωστής λειτουργικής σύνδεσης και ικανοποίησης της τουριστικής ζήτησης από την τοπική παραγωγή, τη βελτίωση των υπαρχουσών υποδομών ή ακόμα και την κατασκευή νέων για την καλύτερη ανάδειξη και λειτουργίας των θρησκευτικών αξιοθέατων και πολιτιστικών μνημείων (Πολύζος, 2010, 220). Φυσικά η ανάδειξη και η προβολή των διάφορων προορισμών μπορεί να επέλθει και μέσα από την επιλεκτική ενίσχυση παραγωγικών διαδικασιών και τεχνικών από άλλους κλάδους που έχουν άμεση ή έμμεση σχέση με τον θρησκευτικό τουρισμό, όπως είναι η βιοτεχνία, η γεωργία, η οικοτεχνία, η ξυλογλυπτική, κ.α. 2.5 Ο τομέας των Τουριστικών και Θρησκευτικών ειδών στον Ελλαδικό χώρο Ο τομέας Τουριστικών και Θρησκευτικών ειδών, είναι μια γενική έννοια, διότι περιλαμβάνει μέσα του διάφορες κατηγοριοποιήσεις και σχεδόν κάθε βιοτεχνία στην Ελλάδα, ασχολείτο με μία κατηγοριοποίηση. Οι κατηγοριοποιήσεις που περιλαμβάνονται είναι: 1. Ο τομέας Εκκλησιαστικής ταπητοποιίας, 2. Ο τομέας Τουριστικών και Θρησκευτικών ειδών λαϊκής τέχνης 3. Ο τομέας Εκκλησιαστικών Ξυλόγλυπτων 4. Ο τομέας Εκκλησιαστικών Σκευών 5. Ο τομέας Ιερατικών Ενδυμάτων 6. Ο τομέας Τουριστικών ειδών 7. Ο τομέας Κηροποιεία Κηροπλαστεία Ο τομέας Τουριστικών και Θρησκευτικών ειδών κατέχει χαμηλή έως μέτρια θέση στο σύνολο της Ελληνικής βιοτεχνίας. Αυτό το καταλαβαίνει κανείς, αν αναλογήσει πως υπάρχουν 15 με 20 επιχειρήσεις περίπου σε ολόκληρη την Ελλάδα που ασχολούνται με την δημιουργία μεταποίηση Τουριστικών και Θρησκευτικών ειδών (Σταη Βιδάλη Ιωάννα, 2014). 16

26 Κεφάλαιο 3 ο Η Τήνος και ο Θρησκευτικός Τουρισμός 3.1 Η Γεωγραφική θέση και η προέλευση της ονομασίας της Τήνου Γεωγραφική θέση της Τήνου Η νήσος Τήνος, στον χάρτη της Ελλάδος βρίσκεται στο βόρειο τμήμα του νοτίου αιγαίου και είναι το τέταρτο σε μέγεθος νησί των Κυκλάδων με έκταση 197 τ.χλμ. μετά την σε κατά σειρά Νάξο, Άνδρο και Πάρο. Έχει κατοίκους (απογραφή 2011) και το αστικό της κέντρο έχει περίπου κατοίκους. Ανήκει στις Κυκλάδες και βρίσκεται Νοτιοανατολικά της Άνδρου, Βορειοδυτικά της Μυκόνου και Βορειοανατολικά της Σύρου. Η απόσταση από την Άνδρο, το λεγόμενο στενό Άνδρου Τήνου είναι 1/2 μίλι, η κοντινότερη απόσταση από τις ακτές της Μύκονου είναι περίπου 5 μίλια και από λιμένα σε λιμένα 8 μίλια, ενώ η απόσταση από την πρωτεύουσα του νομού Κυκλάδων τη Σύρο (Ερμούπολη) είναι 13 μίλια. Ακόμη απέχει από τον Πειραιά 85 ναυτικά μίλια, από το λιμάνι της Ραφήνας 67 και από το λιμάνι του Λαυρίου 54 ναυτικά μίλια (Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Δήμου Τήνου , 15). Το υψηλότερο βουνό στα ανατολικά του νησιού είναι ο Τσικνιάς με 723 μέτρα ύψος. Στο κεντρικό τμήμα του νησιού δεσπόζει ο απόκρημνος βράχος του Εξωμβούργου ή αλλιώς Ξώμπουργο με 641 μέτρα ύψος με την Αρχαία Ενετική πόλη, του οποίου το ανώτερο τμήμα του είναι εκ φύσεως απρόσβλητο γιατί είναι απόκρημνο από τις τρεις πλευρές. Εκεί βρίσκεται και το οροπέδιο του Πατέλα ή αλλιώς «κάμπος πολέμου». Το σχήμα του νησιού είναι επίμηκες τριγωνικό. Το συνολικό μήκος της ακτογραμμής, που παρουσιάζει πλούσιο οριζόντιο και κάθετο διαμελισμό, με πολλούς όρμους και ακρωτήρια, υπολογίζεται συνολικά σε 114 χλμ. μαζί με τις βραχονησίδες Καλόγεροι στο βόρειο άκρο, και τις νησίδες Πλανήτης, Δρακονήσι και Πρασονήσια στις βόρειες ακτές, ενώ ο περίπλους των παραλίων της σε μικρή απόσταση από την ακτή φθάνει τα 37 περίπου ναυτικά μίλια. Πρωτεύουσα του Δήμου Τήνου είναι η πόλη της Τήνου (Χώρα, όπως λέγεται από τους ντόπιους) και συνάμα η Χώρα είναι και το λιμάνι της, ενώ ιστορική έδρα του νησιού έχει κηρυχθεί ο οικισμός του Πύργου. Στα όριά του υπάγεται όλο το νησί της Τήνου και διοικητικά ανήκει στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου (ΠΝΑ). Η Χώρα όπως προαναφέρθηκε, συγκεντρώνει το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού και τη συντριπτική πλειοψηφία των διοικητικών αρμοδιοτήτων και λειτουργιών. Η παρουσία ενός πανελληνίου διεθνούς θρησκευτικού προσκυνήματος στην πόλη της Τήνου είναι αυτό που χαρακτηρίζει μέχρι και σήμερα την γενικότερη εικόνα του Δήμου αλλά και προσδιορίζει σε μεγάλο βαθμό το ρόλο που διαδραματίζει εντός του νομού αλλά και της Περιφέρειας. Συνέπεια αυτού είναι: η σταθερή και υψηλή τουριστική προσέλευση και επισκεψιμότητα, η μονοδιάστατη γεωγραφικά ανάπτυξη σε ένα περιορισμένο χώρο, 17

27 η υπερσυγκέντρωση των οικονομικών πόρων και η εμφάνιση ενός διογκωμένου τριτογενούς τομέα βασισμένου στο εμπόριο και τον τουρισμό. Η υπόλοιπη Τήνος έχει διάσπαρτους μικρούς οικισμούς με σχετικά αυξημένο δημογραφικό πρόβλημα. Διαθέτει αξιόλογο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον, μεγάλη πολιτιστική κληρονομιά και συνεχιζόμενη πολιτιστική δραστηριότητα, με ισορροπία των οικονομικών τομέων. Σε γενικές γραμμές όμως, οι υποδομές του νησιού βρίσκονται σε χαμηλό επίπεδο όσον αφορά την υγεία, τον αθλητισμό και την εκπαίδευση, ενώ σε καλύτερη κατάσταση βρίσκεται η ύδρευση, η αποχέτευση και το οδικό δίκτυο (Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Δήμου Τήνου , 16). Η προέλευση ονομασίας της Τήνου Κατά τα χρόνια, αρκετές ήταν οι εκδοχές περί της αυθεντικής προέλευσης του ονόματος της Τήνου αλλά οι ποιο επικρατέστερες είναι ότι: 1. η Τήνος έλαβε την ονομασία της από το βασιλιά Τήνο, τον πρώτο οικιστή του νησιού και αρχηγό μιας ομάδας Ιώνων από την Καρία της Μικράς Ασίας, που κατοίκησε εδώ κατά τα προϊστορικά χρόνια. 2. από μία τοπική παράδοση αποδίδετε το όνομα στην πριγκίπισσα Τήνο. 3. προέρχεται από τη φοινικική λέξη «TANNOTH», η οποία σημαίνει φίδι. Στην αρχαιότητα ήταν επίσης γνωστή στους Έλληνες με το όνομα Οφιούσα ή Φιδούσα, λόγω της πληθώρας φιδιών καθώς και Υδρούσα, λόγω των άφθονων πηγών και νερών που είχε. 4. σύμφωνα µε κάποιους μελετητές η ονομασία Φιδούσα έχει ερμηνευτεί λανθασμένα, αφού «φίδες» ή «εφίδες» είναι κάποιο είδος κέδρου που ευδοκιμούσε στο νησί και σήμερα το συναντούμε µόνο στην περιοχή του Πανόρμου, και όχι ερπετά. Μάλιστα αυτό το φυτό θάμνος κατέχει ξεχωριστή θέση στην ζωή των Τηνιακών αφού χρησιμοποιούταν αρκετά στα σπίτια ή τους στάβλους διότι είναι γερό και ανθεκτικό στο σκώρο και την υγρασία. Στην αρχαιότητα η Τήνος αναφέρεται, επίσης, από τον Αριστοφάνη ως «Σκορδοφόρος» για τα εκλεκτά της σκόρδα, από τον Καλλίμαχο ως «Αγαθούσα», από τον Αριστοτέλη ως «Υδρούσα» και από τον ηµοσθένη και τον Αισχίνη ως «Ερούσα». Σήμερα πλέον η Τήνος κατέχει και το προσωνύμιο «νησί του Αιόλου» για τους δυνατούς βοριάδες της. 18

28 3.1.3 Φυσικό και Οικιστικό Περιβάλλον Φυσικό Περιβάλλον Η Τήνος έχει ορεινό έδαφος, γενικά πτωχό σε οργανικά στοιχεία, ρηχό και άγονο. Ουσιαστικά είναι ένα ξερό νησί που το έδαφος του έχει υποστεί διάβρωση σε μεγάλο βαθμό και αυτό μαρτυρείτε κιόλας από τους έντονους ανάγλυφους σχηματισμούς που έχει. Αυτό οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι οι βροχές που δέχεται έχουν συνήθως την μορφή καταιγίδας, με αποτέλεσμα οι τεράστιες μάζες νερού που πέφτουν στιγμιαία να μην μπορούν να συγκρατηθούν, λόγο κυρίως της πτωχής βλάστησης που είναι ανίκανη να συγκρατήσει το χώμα της επιφάνειας. Εξαίρεση αποτελούν οι λιγοστές πεδινές εκτάσεις της Τήνου οι οποίες επιπλέον παρουσιάζουν αξιοσημείωτο υδροφόρο ορίζοντα (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 17). Στην Τήνο επικρατούν οι σχιστόλιθοι, ενώ ασβεστόλιθοι υπάρχουν μόνο στη μεταμορφωμένη μορφή των μαρμάρων. Μεγάλο τμήμα του νησιού αποτελείτε από σχιστόλιθο διαφόρων μορφών, όπως πράσινους, φυλλίτες, χαλαζίτες, πυριτιομάρμαρα και ταλκικούς ή χλωρικούς σχιστόλιθους. Επιπλέον υπάρχουν γνεύσιοι, μάρμαρα, γνευσιακοί και μαρμαρυγιακοί σχιστόλιθοι και άλλες μεταμορφωμένες μορφές σχιστοποιημένες και μη. Έτσι στην Τήνο παράγονται δομικά στοιχεία (μάρμαρα, σχιστόλιθοι, γνεύσιοι), πλάκες (σχιστόλιθοι και φυλλίτες η γνωστή Τηνιακή πέτρα), βιομηχανικά ορυκτά (τάλκης) και υλικό μαρμαροτεχνίας και γλυπτικής (μάρμαρο) (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008,18). Επίσης στο νησί υπάρχουν μαγματικά πετρώματα που διακρίνονται σε συνιζηματογενείς ή συντεκτονικούς σχηματισμούς όπως σερπεντινίτες, οφειτασβεστίτες (τα Τηνιακά πράσινα μάρμαρα), γάββροι και γρανοδιορίτες, καθώς και σε υστεροτεκτονικούς σχηματισμούς (γρανίτες) και πιο συγκεκριμένα στο γρανίτη της περιοχής του Βολάξ ή Βόλακα. Ο τελευταίος αποτελεί φυσικό μνημείο διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος και ιδιαίτερου κάλλους. Το γεγονός αυτό στηρίζεται τόσο στη σφαιρική αποσάθρωση που εμφανίζει και μάλιστα σε πολύ μεγάλη έκταση, όσο και στις κοιλότητες οι οποίες προέρχονται από χημική και κυρίως αιολική αποσάθρωση. Το λευκό και το πράσινο μάρμαρο που παράγει το νησί είναι διάσημο σε ολόκληρο των κόσμο. Ακόμη υπάρχουν κοιτάσματα χρωμίου, μόλυβδος, σιδηρούχα και μαγγανιούχα μεταλλεύματα (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008,18). Ένας τεχνικός μηχανισμός εξάλειψης του φαινομένου της διάβρωσης, είναι οι ξερολιθιές. Οι ξερολιθιές είναι πέτρινοι συνήθως χαμηλοί φράχτες, χωρίς συνδετικό υλικό ανάμεσα, οι οποίοι αναπτύσσονται κατά βάση στην περίμετρο μίας κτηματικής έκτασης. Αφενός παίζουν τον ρόλο περίφραξης και οριοθέτησης και αφετέρου υποβοηθούν στην συγκράτηση του χώματος. Δεδομένου ότι η Τήνος είναι κατά βάση ορεινό νησί, με την βοήθεια της ξερολιθιάς έγινε δυνατή η καλλιέργεια ακόμα και των πιο άγονων και απόκρημνων πλαγιών των βουνών. Οι ξερολιθιές είναι πια αναπόσπαστο τμήμα της Κυκλαδικής φύσης και μέρος της ταυτότητας του τοπίου (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008,18). 19

29 Οικιστικό Περιβάλλον Ο οικιστικός πλούτος της Τήνου είναι εντυπωσιακός από πλευράς αισθητικής, ιστορικής και χωροταξικής αξίας. Το κτιστό περιβάλλον παρουσιάζει ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό χαρακτήρα, επηρεασμένο τόσο από το ανάγλυφό του όσο και από την ιστορική διαδρομή του νησιού. Η Τήνος έχει την δική της οικιστική ταυτότητα στον Κυκλαδικό χώρο. Οι διάσπαρτοι παραδοσιακοί οικισμοί σε όλο το ανάγλυφο του νησιού, τα πολλά μικρά εκκλησάκια αλλά και οι περιστεριώνες αποτελούν μικρά μνημεία αρχιτεκτονικής αλλά διαμορφώνουν και μια εικόνα αρμονική με το φυσικό περιβάλλον. Φυσικά, όπως και σε όλα τα Κυκλαδονήσια, η Τήνος υφίσταται μεγάλη οικιστική πίεση για δημιουργία δεύτερης εξοχικής κατοικίας. Η Τήνος μαζί με την Άνδρο, τη Σύρο, τη Μύκονο αλλά και την Κέα είναι από τα πιο κοντινά και εύκολα προσβάσιμα νησιά των Κυκλάδων. Το φαινόμενο αυτό έχει και τις καλές του πλευρές γιατί οι επιλέγοντες να αγοράσουν εξοχική κατοικία στην Τήνο προέρχονται συνήθως από τα πιο καλλιεργημένα στρώματα της ελληνικής, αλλά και της ευρωπαϊκής δευτερευόντως κοινωνίας, τα οποία γοητεύονται από τον καθημερινό βίο των Τηνίων. Αλλά και η τάση παραγωγής μαζικών εξοχικών κατοικιών δεν είναι αμελητέα για την Τήνο και εντάσσεται όμως σε μια γενικότερη πολιτική αντιμετώπισης και αξιοποίησης της οικιστικής πίεσης. Παραδοσιακά το νησί με εξαίρεση την Χώρα, έχει χωριστεί από τους ντόπιους σε τρείς περιφέρειες: τα Επάνω Μέρη, τα Κάτω μέρη και τα Έξω Μέρη. Αναλυτικά (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 20): 1. Τα Επάνω Μέρη περιλαμβάνουν τα χωριά του νότιου και ανατολικού τμήματος και συγκεκριμένα απλώνονται από το Χατζηράδο μέχρι και τα Δύο Χωριά και την Μυρσίνη. Σε αυτή την περιοχή, άλλοι οικισμοί κατοικούνται από καθολικούς, με εξαίρεση τη Στενή και τον Κτικάδο που είναι δύο από τα τρία μικτά χωριά της νήσου. 2. Τα Κάτω Μέρη που συγκαταλέγονται τα χωριά του βορείου και κεντρικού τμήματος, από τον Ταραμπάδο έως την Καλλονή και το Βολάξ. Εδώ κυρίως κατοικούν Καθολικοί, με εξαίρεση το Σκλαβοχωριό, όπου διαμένουν Ορθόδοξοι. 3. Τα Έξω Μέρη που καλύπτουν το δυτικό τμήμα, από την Καρδιανή έως και το στενό Άνδρου Τήνου. Σε αυτά τα χωριά μένουν Ορθόδοξοι, με εξαίρεση την Καρδιανή που είναι ο τρίτος μικτός οικισμός. 20

30 3.1.4 Δημογραφικά Στοιχεία Η Τήνος σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής του 2011, έχει μόνιμους κατοίκους. Παλαιά ο Δήμος στην Τήνο χωρίζονταν στο Δήμο Τήνου που περιελάμβανε μόνο την Χώρα, στο Δήμο Εξωμβούργου που περιελάμβανε το μεγαλύτερο τμήμα του νησιού γεωγραφικά και τα περισσότερα χωριά και την Κοινότητα Πανόρμου. Πλέον ο Δήμος Τήνου είναι ένας αλλά χρησιμοποιούνται και οι άλλες δύο έδρες πλέον σαν Δημοτική Ενότητα και χρήζονται και στις τρείς περιοχές διαφορετικοί αντιδήμαρχοι. Η κατανομή του πληθυσμού ανά Δημοτική Ενότητα παρουσιάζεται στον πίνακα που ακολουθεί. ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΝΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΞΩΜΒΟΥΡΓΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΑΝΟΡΜΟΥ Μόνιμος Πληθυσμός 2011 Μόνιμος Πληθυσμός 2001 Μόνιμος Πληθυσμός 1991 Αριθμητική μεταβολή Αριθμητική μεταβολή Αριθμητική μεταβολή ΣΥΝΟΛΟ Πίνακας 1: Κατανομή του πληθυσμού της Τήνου ανά Δημοτική Ενότητα. Πηγή: Ε.Σ.Υ.Ε., Απογραφή πληθυσμού 2011, Επεξεργασία στοιχείων από τον συγγραφέα Η Τήνος όσον αφορά την κατανομή του πληθυσμού, έχει κοινά χαρακτηριστικά με τον «υδροκεφαλισμό» που χαρακτηρίζει τον πληθυσμό του Ελληνικού κράτους καθώς υπάρχει υπερβολική συγκέντρωση πληθυσμού στην πρωτεύουσα και διεσπαρμένα πολύ μικρά πληθυσμιακά κέντρα στην περιφέρειά της. Πράγματι, στο αστικό κέντρο του νησιού συγκεντρώνεται μόλις το 66,51% του συνολικού πληθυσμού ήτοι κάτοικοι ενώ ο υπόλοιπος πληθυσμός παρουσιάζει μια περίπου ομαλή κατανομή σε μικρούς και πολύ μικρούς οικισμούς στην ενδοχώρα της Τήνου (Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Δήμου Τήνου , 24). Η τάση αυτή φαίνεται και από τον αριθμό των οικισμών σε σχέση με τον πληθυσμό που φιλοξενούν. Εκτός της πόλης της Τήνου, το 33,49% του πληθυσμού διαμένει σε 51 οικισμούς οι οποίοι είναι κάτω των 300 κατοίκων, ενώ οι 38 από αυτούς είναι οικισμοί με λιγότερους από 100 κατοίκους και κατέχουν μόνο το 13,75% του συνολικού πληθυσμού. Αξιοσημείωτο είναι ότι μετά την πόλη της Τήνου ο αμέσως επόμενος οικισμός έχει πληθυσμό κάτω από 400 κατοίκους (Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Δήμου Τήνου , 25). 21

31 ΣΥΡΟΥ ΘΗΡΑΣ ΜΥΚΟΝΟΥ ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ ΠΑΡΟΥ ΠΕΡ. Ν. ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΗΝΟΥ ΝΑΞΟΥ ΣΙΦΝΟΥ ΜΗΛΟΥ ΑΝΤΙΠΑΡΟΥ ΦΟΛΕΓΑΝΔΡΟΥ ΑΝΔΡΟΥ ΣΕΡΙΦΟΥ ΙΗΤΩΝ ΚΙΜΩΛΟΥ ΚΕΑΣ ΑΜΟΡΓΟΥ ΚΥΘΝΟΥ ΣΙΚΙΝΟΥ ΑΝΑΦΗΣ 58,38 44,17 39,2 34,76 30,97 26,34 24,21 24,13 19,68 18,62 17,28 16,25 15,35 13,08 6,12 5,95 96,88 81,75 69,84 168,28 209,91 Μέγεθος σε Ποσοστό πληθυσμού Αριθμός Οικισμών κατοίκους επί του συνόλου Άνω των ,51% ,97% ,07% ,70% ,75% ΣΥΝΟΛΟ % Πίνακας 2: Κατανομή του πληθυσμού σε μέγεθος, αριθμό οικισμών και ποσοστό κατοίκων. Πηγή: Ε.Σ.Υ.Ε., 2011, Επεξεργασία στοιχείων από τον συγγραφέα Η πληθυσμιακή πυκνότητα της Τήνου εμφανίζεται σε υψηλή θέση όσον αφορά το νομό Κυκλάδων και συγκεκριμένα έρχεται στην Πέμπτη θέση σε σύνολο 19 Δήμων. Ο δείκτης του νησιού 44,17 είναι ο μισός του συνόλου της χώρας που είναι 81,75 και μικρότερος από τον δείκτη της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου, ενώ υπολείπεται κατά πολύ του Δήμου της πρωτεύουσας του νομού που είναι εμφανώς πυκνοκατοικημένη με δείκτη 209,91 αλλά και του Δήμου Θήρας και Μυκόνου με δείκτη 168,28 και 96,88 αντίστοιχα (Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Δήμου Τήνου, , 25) Γράφημα 1: Πυκνότητας Πληθυσμού (κατοίκων / τετ. χλμ.) του Νομού Κυκλάδων. Πηγή Ε.Σ.Υ.Ε, Επεξεργασία στοιχείων από τον συγγραφέα 22

32 3.1.5 Απασχόληση και Ανεργία Η απασχόληση και η ανεργία στην Τήνο αναλύονται με βάση στοιχεία τα οποία προέρχονται από την απογραφή του πληθυσμού το 2001(καθώς δεν είναι διαθέσιμα πιο πρόσφατα στοιχεία). Στον πίνακα που ακολουθεί παρατίθενται στοιχεία για τον οικονομικώς ενεργό και μη ενεργό πληθυσμό της Τήνου, σε σύγκριση με το Νομό Κυκλάδων, την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου και το σύνολο της χώρας. Σύμφωνα με τον πίνακα, το ποσοστό ανεργίας στην Τήνο φτάνει το 8%, το οποίο είναι χαμηλότερο από το αντίστοιχο του Νομού Κυκλάδων, της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου και του συνόλου της χώρας. Αντίστοιχα η Τήνος εμφανίζει χαμηλότερο ποσοστό νέων ανέργων (31,45%) σε σύγκριση με το αντίστοιχο ποσοστό του Νομού Κυκλάδων (33,03%), ενώ το ποσοστό αυτό είναι υψηλότερο συγκρινόμενο με αυτό της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου (28,7%). Συγκριτικά όμως με το σύνολο της χώρας, το ποσοστό αυτό είναι χαμηλότερο (48,11%) (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 27). Αναφορικά με την σύγκριση μεταξύ των δύο Δήμων και της Κοινότητας της Τήνου που υπήρχαν τότε, δηλαδή του Δήμου Εξωμβούργου, του Δήμου Τήνου και της Κοινότητας Πανόρμου, Ο Δήμος Τήνου εμφανίζει υψηλότερο ποσοστό ανεργίας (8,73%) σε σχέση με τους υπόλοιπους, ενώ ταυτόχρονα η Κοινότητα Πανόρμου εμφανίζει και υψηλότερο ποσοστό των νέων στους ανέργους (55,56%). Πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι οι απόλυτοι αριθμοί είναι πολύ μικροί και ιδιαίτερα στους νέους ανέργους (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 27). ΣΥΝΟΛΟ ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΝΟΜΟΣ ΚΥΚΛΑΔΩΝ ΤΗΝΟΣ (ΣΥΝΟΛΟ) ΔΗΜΟΣ ΕΞΩΜΒΟΥΡΓΟΥ Σύνολο Απασχολούμενοι Σύνολο Οικονομικώς ενεργοί % στο σύνολο των ενεργών Σύνολο % στο σύνολο των ενεργών Άνεργοι Από αυτούς «νέοι» % στους ανέργους Οικονομικώς μη ενεργοί % στο σύνολο Σύνολο του πληθυσ μού ,88% ,12% ,11% ,26% ,14% ,86% ,77% ,89% ,21% ,79% ,03% ,04% ,65% 283 8,35% 89 31,45% ,57% ,52% 84 8,48% 26 30,95% ,02% ΔΗΜΟΣ ΤΗΝΟΥ ,27% 190 8,73% 58 30,53% ,66% ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΠΑΝΟΡΜΟΥ ,00% 9 4,00% 5 55,56% ,57% Πίνακας 3: Οικονομικός ενεργός και μη ενεργός πληθυσμός. Πηγή: Ε.Σ.Υ.Ε. Απογραφή πληθυσμού

33 Πιο συγκεκριμένα, για τον οικονομικώς ενεργό πληθυσμό της Τήνου παρατίθενται παρακάτω στοιχεία για τους κλάδους οικονομικής δραστηριότητας στους οποίους ανήκουν. Παράλληλα γίνεται σύγκριση με τα αντίστοιχα στοιχεία του Νομού Κυκλάδων, της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου και του ευρύτερου συνόλου της χώρας (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 28). Η Τήνος εμφανίζει αρκετά χαμηλότερα ποσοστά όσον αφορά στον ενεργό πληθυσμό που απασχολείται στον πρωτογενή τομέα (γεωργία, κτηνοτροφία, θήρα, δασοκομία, αλιεία) σε σύγκριση με τον Νομό Κυκλάδων, την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου και το σύνολο της χώρας. Από την άλλη πλευρά όμως, εμφανίζει αρκετά υψηλότερα ποσοστά στην απασχόληση στον κλάδο της μεταποίησης σε σχέση με το Νομό Κυκλάδων και την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου. Πρέπει να τονισθεί ακόμη πως η Τήνος εμφανίζει αντίστοιχα ποσοστά απασχόλησης στις κατασκευές και τα ξενοδοχεία / εστιατόρια από τα αντίστοιχα του Νομού Κυκλάδων και χαμηλότερα από αυτά της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου, ενώ αντίθετα εμφανίζει υψηλότερα από αυτά του συνόλου της χώρας. Τέλος η Τήνος εμφανίζεται να έχει τα υψηλότερα ποσοστά απασχόλησης σε σχέση με το εμπόριο (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 28). Ομάδες κλάδων οικονομικής δραστηριότητας Γεωργία, κτηνοτροφία, θήρα, δασοκομία. Σύνολο ΤΗΝΟΣ % στο σύνολο ΝΟΜΟΣ ΚΥΚΛΑΔΩΝ Σύνολο % στο σύνολο ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ % στο Σύνολο σύνολο ΣΥΝΟΛΟ ΕΛΛΑΔΟΣ Σύνολο % στο σύνολο 85 3,91% ,33% ,94% ,02% Αλιεία. 14 0,64% 925 2,00% ,71% ,41% Ορυχεία και λατομία 1 0,05% 601 1,30% 717 0,56% ,26% Μεταποιητικές βιομηχανίες ,46% ,48% ,66% ,50% Παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, φυσικού αερίου και νερού. 27 1,24% 684 1,48% ,23% ,83% Κατασκευές ,58% ,90% ,39% ,15% Χονδρικό και λιανικό εμπόριο, επισκευή οχημ., μοτοσυκλετών και ειδών ατομικής και οικιακής χρήσης ,95% ,68% ,96% ,93% Ξενοδοχεία και εστιατόρια ,68% ,49% ,21% ,94% 24

34 Ομάδες κλάδων οικονομικής δραστηριότητας Μεταφορές αποθηκεύσεις και επικοινωνίες. Ενδιάμεσοι χρηματοπιστωτικ οί οργανισμοί. Διαχείριση ακίνητης περιουσίας, εκμισθώσεις και επιχειρησιακές δραστηριότητες. Σύνολο ΤΗΝΟΣ % στο σύνολο ΝΟΜΟΣ ΚΥΚΛΑΔΩΝ Σύνολο % στο σύνολο ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ % στο Σύνολο σύνολο ΣΥΝΟΛΟ ΕΛΛΑΔΟΣ Σύνολο % στο σύνολο 113 5,19% ,71% ,86% ,11% 43 1,98% 693 1,50% ,42% ,37% 96 4,41% ,04% ,93% ,44% Δημόσια διοίκηση και άμυνα, υποχρεωτική 110 5,06% ,34% ,88% ,15% κοινωνική ασφάλιση. Εκπαίδευση ,85% ,64% ,50% ,59% Υγεία και κοινωνική 56 2,57% 968 2,10% ,00% μέριμνα. 4,17% Δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών υπέρ του κοινωνικού ή ατομικού χαρακτήρα. Ιδιωτικά νοικοκυριά που απασχολούν οικιακό προσωπικό. Ετερόδικοι οργανισμοί και όργανα ,02% ,20% ,34% ,17% 29 1,33% 450 0,97% 976 0,76% ,32% 1 0,05% 7 0,02% 13 0,01% ,03% Νέοι 58 2,67% ,23% ,28% ,35% Δήλωσαν ασαφώς ή δεν δήλωσαν κλάδο οικονομικής δραστηριότητας. 0 0,00% ,58% ,37% ,56% ΣΥΝΟΛΟ ,00% ,00% ,00% ,00% Πίνακας 4: Οικονομικός ενεργός πληθυσμός κατά ομάδες κλάδων οικονομικής δραστηριότητας. Πηγή: Ε.Σ.Υ.Ε., Απογραφή πληθυσμού

35 Στον παρακάτω πίνακα παρατίθενται στοιχεία για τον οικονομικώς ενεργό πληθυσμό της Τήνου κατά ομάδες κλάδων οικονομικής δραστηριότητας και θέση στο επάγγελμα. Από τα στοιχεία του πίνακα, φαίνετε ότι στην πλειονότητα των απασχολουμένων της Τήνου είναι μισθωτοί. Ομάδες κλάδων οικοδομικής δραστηριότητας Γεωργία, κτηνοτροφία, θήρα, δασοκομία. Σύνολο Εργοδότες Εργαζόμενοι για δικό τους λογαριασμό Θέση στο επάγγελμα Μισθωτοί Συμβοηθούντα και μη αμειβόμενα μέλη νοικοκυριού Νέοι Αλιεία Ορυχεία και λατομεία Μεταποιητικές βιομηχανίες Παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, φυσικού αερίου και νερού Κατασκευές Χονδρικό και λιανικό εμπόριο, επισκευή, οχημάτων, μοτοσυκλετών και ειδών ατομικής και οικιακής χρήσης. Ξενοδοχεία και εστιατόρια. Μεταφορές, αποθήκευση και επικοινωνίες. Ενδιάμεσοι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί Διαχείριση ακίνητης περιουσίας, εκμισθώσεις και επιχειρηματικές δραστηριότητες

36 Ομάδες κλάδων οικοδομικής δραστηριότητας Δημόσια διοίκηση και άμυνα, υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση. Σύνολο Εργοδότες Εργαζόμενοι για δικό τους λογαριασμό Θέση στο επάγγελμα Μισθωτοί Συμβοηθούντα και μη αμειβόμενα μέλη νοικοκυριού Νέοι Εκπαίδευση Υγεία και κοινωνική μέριμνα Δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών υπέρ του κοινωνικού ή ατομικού χαρακτήρα. Ιδιωτικά νοικοκυριά που απασχολούν οικιακό προσωπικό. Ετερόδικοι οργανισμοί και όργανα. Νέοι Δήλωσαν ασαφώς ή δε δήλωσαν κλάδο οικονομικής δραστηριότητας. ΤΗΝΟΣ (ΣΥΝΟΛΟ) Πίνακας 5: Οικονομικός ενεργός πληθυσμός της Τήνου κατά ομάδες κλάδων οικονομικής δραστηριότητας και θέση στο επάγγελμα. Πηγή: Ε.Σ.Υ.Ε., Απογραφή πληθυσμού

37 3.2 Τοπική Οικονομία Επιχειρηματικότητα Η Τήνος αποτελεί ένα από τα πλέον ανθηρά οικονομικά νησιά των Κυκλάδων. Μέσα από μια ποικιλία οικονομικών δραστηριοτήτων, η τοπική κοινωνία γνωρίζει ανάπτυξη σε μεγάλους ρυθμούς και δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από τα υπόλοιπα μέρη της Ελλάδος. Αν και υπάρχουν πολλές δυσκολίες λόγω της γεωγραφικής ιδιαιτερότητας του νησιού, η Τήνος δρα και συχνά υιοθετεί καινοτόμους τρόπους οικονομικής ανάπτυξης. Στην οικονομική ανάπτυξη του νησιού, μέχρι πρόσφατα, δεσπόζουσα θέση έχει το Πανελλήνιο Ιερό Ίδρυμα Ευαγγελιστρίας της Τήνου και να ακολουθούν οι νέες μορφές εναλλακτικού τουρισμού με το θαυμάσιο φυσικό περιβάλλον που διαμορφώνουν νέα δεδομένα τα οποία δείχνουν το πόσο μεγάλες είναι οι δυνατότητες ανάπτυξης που έχει το νησί (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 39). Στην παρούσα ενότητα αναλύονται στοιχεία για την Τοπική Οικονομία της Τήνου. Τα διαθέσιμα στοιχεία που αφορούν το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν, την Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία και το Κατά Κεφαλήν Εγχώριο Προϊόν, δεν είναι διαθέσιμα από την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία σε επίπεδο δήμου / νησιού, παρά μόνο σε επίπεδο Νομού. Για το λόγο αυτό, η ανάλυση που ακολουθεί αφορά κυρίως στο Νομό Κυκλάδων και όπου αυτό είναι εφικτό γίνονται και αναφορές στη Τήνο, κυρίως σχετικά με την επιχειρηματική δραστηριότητα. Πιο εξειδικευμένα δίδονται στοιχεία για την ανάπτυξη της οικονομίας ανά τομέα (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 39) Γενικά στοιχεία Ο Νομός Κυκλάδων είναι ένας από τους πλέον σημαντικούς νόμους στην οικονομία της χώρας, καθώς αποτελεί έναν από τους νομούς που προσελκύουν το μεγαλύτερο όγκο τουρισμού. Το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) του Νομού Κυκλάδων ανέρχεται στα για το έτος 2005, σύμφωνα με τα πλέον πρόσφατα στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας. Σε σύγκριση με το έτος 2000, έχει σημειωθεί σημαντική αύξηση στο ΑΕΠ του νομού, της τάξης του 32,74%. Στον παρακάτω πίνακα φαίνεται και η διαχρονική εξέλιξη της συμμετοχής του νομού στο ΑΕΠ της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου και στο ΑΕΠ της χώρας. Η συμμετοχή του νομού τόσο στο περιφερειακό ΑΕΠ, όσο και στο ΑΕΠ της χώρας παρουσιάζει αυξητική τάση έως και το έτος Από το 2003 όμως και μετά, τα αντίστοιχα ποσοστά βαίνουν μειούμενα. Για το έτος 2005, το ΑΕΠ του Νομού Κυκλάδων αντιστοιχούσε στο 39,11% του ΑΕΠ της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου και σε 1,05% στο ΑΕΠ της χώρας (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 39). 28

38 Περιφέρειες και Νομοί ΣΥΝΟΛΟ ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΕΤΟΣ ΚΥΚΛΑΔΕΣ % ΑΕΠ Κυκλάδων στο ΑΕΠ της Περιφέρειας % ΑΕΠ Κυκλάδων στο ΑΕΠ της χώρας 36,38% 38,04% 39,28% 39,68% 39,18% 39,11% 1,15% 1,21% 1,21% 1,25% 1,14% 1,05% Πίνακας 6: Διαχρονική Εξέλιξη του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (Ελλάδα Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου Κυκλάδες) (σε εκατομμύρια, τρέχουσες τιμές). Πηγή: Ε.Σ.Υ.Ε., 2007 Όσον αφορά σε κατά κεφαλήν μεγέθη, το Κατά Κεφαλήν Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν του Νομού Κυκλάδων εμφανίζει σημαντική αύξηση από το 2000 έως και το 2003, ενώ μετά ξεκινά μια πτωτική τάση έως και το Χαρακτηριστικό είναι ότι από το 2004 έως και το 2005 το κατά κεφαλήν ΑΕΠ του νομού μειώθηκε κατά 1,77%. Διαχρονικά όμως η αύξησή του φτάνει στο 31,46% (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 40). Από τον πίνακα που ακολουθεί, γίνεται φανερό ότι το κατά κεφαλήν ΑΕΠ του Νομού Κυκλάδων εμφανίζεται σταθερά υψηλότερο από το αντίστοιχο του συνόλου της χώρας από το έτος 2000 έως το Αν παρατηρήσει κανείς βέβαια την πορεία του διαχρονικά, παρατηρεί ότι η διαφορά μειώνεται περίπου στο μισό (από το έτος 2000 σε 945 το έτος 2005). Σε σύγκριση με την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, ο νόμος το 2000 εμφάνιζε χαμηλότερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ, ενώ στην συνέχεια αυτό γίνεται και παραμένει υψηλότερο έως και το Καλό θα ήταν να σημειωθεί ωστόσο ότι πτωτική τάση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ, παρουσιάζεται και στην Περιφέρεια μετά το έτος 2003 (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 40). 29

39 Περιφέρειες και Νομοί ΣΥΝΟΛΟ ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΕΤΟΣ ΚΥΚΛΑΔΕΣ Πίνακας 7: Κατά Κεφαλήν Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (σε, τρέχουσες τιμές). Πηγή: Ε.Σ.Υ.Ε., 2007 Για τη Τήνο και ως προς την επιχειρηματική δραστηριότητα, ειδικότερα και στον Πίνακα που ακολουθεί, δίνεται το σύνολο των επιχειρήσεων της Τήνου και του Νομού Κυκλάδων ανά κλάδο εγγραφής στο Επιμελητήριο Κυκλάδων. ΤΗΝΟΣ ΝΟΜΟΣ ΚΥΚΛΑΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ Σύνολο Σύνολο % % Επιχειρήσεων Επιχειρήσεων ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟΣ 0 0,05% 2 0,01% ΕΜΠΟΡΙΚΟΣ 75 31,78% ,08% ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΣ 79 33,47% ,79% ΒΙΟΤΕΧΝΙΚΟΣ 74 31,36% ,00% ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΣ 8 3,39% ,12% ΣΥΝΟΛΟ ,00% ,00% Πίνακας 8: Σύνολο Επιχειρήσεων της Τήνου και του Νομού Κυκλάδων ανά τομέα του Επιμελητηρίου Κυκλάδων. Πηγή: Επιμελητήριο Κυκλάδων, 2008 Αξίζει να παρατηρηθεί ότι στον προαναφερθέν πίνακα, στα πλαίσια της Τήνου και γενικότερα σε όλο τον Νομό Κυκλάδων, οι επιχειρήσεις που ασχολούνται με τον τουριστικό τομέα είναι μόνο 8 (3,39%) και (17,12%) αντίστοιχα. Ουσιαστικά πολλές επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στον Εμπορικό αλλά και στο Βιοτεχνικό τομέα συμβάλλουν και ασχολούνται έμμεσα με τον τουριστικό τομέα, απλώς χαρακτηρίζονται διαφορετικά, λόγο ειδικότητας. Με λίγα λόγια ένα μεγάλο ποσοστό από τον Εμπορικό και Βιοτεχνικό τομέα στην Τήνο αλλά και στο Νομό Κυκλάδων, ανήκει στον Τουριστικό τομέα. 30

40 3.2.2 Πρωτογενής Τομέας Γενικά, η Τήνος αν και στο μεγαλύτερο μέρος της αποτελείται από μη κατάλληλα εδάφη για καλλιέργεια, διαθέτει μερικούς τόπους όπου αναπτύσσεται γεωργική δραστηριότητα. Στην Τήνο καλλιεργούνται κυρίως το αμπέλι, η συκιά, τα αμπελοφάσουλα (είδος φασολιού), τα ρεβίθια, η ελιά, καθώς και διάφορα αυτοφυή όπως η ρίγανη, η κάπαρη και το φασκόμηλο. Στα πεδινά ακόμα καλλιεργούνται λαχανικά, αγκινάρες (οι ονομαστές αγκινάρες Τήνου) και κάποια είδη εσπεριδοειδή. Η Τήνος παράγει εκλεκτή ποιότητα κρασιού και ρακί σε οικογενειακή βάση ή και με μικρές οικογενειακές επιχειρήσεις. Τον τελευταίο καιρό γίνεται επιχειρηματική προσπάθεια για την δημιουργία μεγάλων αμπελώνων, με καθετοποίηση της παραγωγής κρασιών με ονομασία και προέλευση (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 41). Η Ελιά κάλλιστα ευδοκιμεί χωρίς ιδιαίτερη φροντίδα στο ξηροθερμικό κλίμα της Τήνου και αξιοποιεί τα φτωχά και άγονα εδάφη του νησιού. Βάση των δηλώσεων παραγωγών ελαιολάδου, στο νησί καλλιεργούνται περισσότερες από ρίζες. Αν και καλλιεργείτε ολόκληρο το νησί, ποιο ευνοημένες είναι κυρίως οι νότιες περιοχές, καθώς κατά κανόνα παρέχετε καλύτερη προστασία από τον ψυχρό βοριά και υπάρχει καλύτερη έκθεση στον ήλιο (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 41). Ένα μικρό επιπλέον εισόδημα στους Τήνιους γεωργούς αποφέρουν και τρία αυτοφυή προϊόντα, (η ρίγανη, η κάπαρη και το φασκόμηλο), που ευνοούνται από τα ορεινά, φτωχά και άγονα εδάφη της Τήνου. Μολαταύτα κατάλληλο έχει κριθεί το κλίμα της Τήνου για την ανάπτυξη των εσπεριδοειδών. Τα εσπεριδοειδή καλλιεργούνται συστηματικά, αλλά μόνο στις λιγοστές πεδινές περιοχές του νησιού. Η πορτοκαλιά και η μανταρινιά καλύπτουν την τοπική αγορά κυρίως μέσω της παραγωγής γλυκών ενώ τα λεμόνια πωλούνται σε Αθήνα, Σύρο και Μύκονο (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 41). Ως προς τα κηπευτικά οι Τήνιοι γεωργοί έχουν εφεύρει τρόπους καλλιέργειας προσαρμοσμένους στα χαρακτηριστικά του νησιού. Κατά μήκος μικρών ρευμάτων, εφαρμόζουν μία τεχνική συγκέντρωσης του νερού σε πετρόκτιστες στέρνες. Σε μικρά υπήνεμα χωράφια, παραπλεύρως των στερνών, συγκεντρώνεται το λιγοστό χώμα σε σαμάρια και αυλάκια από τα οποία διοχετεύεται το νερό της στέρνας. Μετά την συγκεκριμένη τεχνική, οι συνθήκες γίνονται κατάλληλες για να καλλιεργηθούν διάφορα είδη οπωροκηπευτικών. Η παραγωγή ωστόσο αρκεί μόνο και μόνο για οικιακή χρήση ή για την τοπική οικογενειακή ταβέρνα (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 42). Μεγαλύτερη παραγωγή αποδίδουν τα λιγοστά πεδινά εδάφη της Τήνου, αφού καλλιεργούνται σε μεγαλύτερη έκταση, τροφοδοτώντας την ντόπια αγορά (στη Χώρα υπάρχει καθημερινή υπαίθρια αγορά κηπευτικών και ντόπιων τυροκομικών προϊόντων) (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 42). 31

41 Η κτηνοτροφική παραγωγή αποτελεί περίπου το 50% του εισοδήματος των αγροτών της Τήνου. Σύμφωνα με στοιχεία του Κτηνιατρείου Τήνου εκτρέφονται αιγοπρόβατα, χοίροι, 900 μοσχάρια και 800 αγελάδες για παραγωγή γάλακτος. Αρκετά ανεπτυγμένη θεωρείται και η περιστεροτροφία (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 42) Δευτερογενής Τομέας Η Τήνος, είναι ένα από τα νησιά των Κυκλάδων που σε σύγκριση με την υπόλοιπη Ελλάδα και την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου δεν αποτελεί σημαντικό πόλο ανάπτυξης του Δευτερογενούς Τομέα της Οικονομίας. Σήμερα ο αριθμός βιοτεχνικών επιχειρήσεων αποτελεί το 31,36% του συνολικού αριθμού των επιχειρήσεων του νησιού. Συνολικά, το 8,46% (184 άτομα) του ενεργού πληθυσμού της Τήνου απασχολείται στη μεταποίηση, σύμφωνα με τα στοιχεία της Ε.Σ.Υ.Ε. από την απογραφή του Σημαντικό μέρος της βιοτεχνίας στην Τήνο αποτελούν τα παραδοσιακά προϊόντα τα οποία έχουν αποκτήσει μεγάλη φήμη τα τελευταία χρόνια. Αυτά είναι τα τυροκομικά προϊόντα όπως η Τηνιακή γραβιέρα, το Μαλαθούνι, η Κοπανιστή, τα πετρωτά τυράκια, το ντόπιο ρακί, το παστέλι, τα αμυγδαλωτά, το θυμαρίσιο μέλι και το «ροζακί» σταφύλι (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 42). Μία νέα επιχείρηση η οποία έλαβε γρήγορα σημαντική θέση και ανεβαίνει σταθερά στον τομέα της βιοτεχνίας στην Τήνο είναι και η Βιοτεχνία Τουριστικών και Θρησκευτικών ειδών Στάη Βιδάλη Ιωάννα, για την οποία θα γίνει εκτενέστερη αναφορά στη συνέχεια. Επίσης στην Τήνο έχει αναπτυχθεί σε μεγάλο βαθμό η μαρμαρογλυπτική και τα δημιουργήματα της τέχνης αυτής μπορεί κανείς να τα συναντήσει σε όλη την νήσο. Για την πραγματοποίηση των έργων αυτών χρησιμοποιήθηκαν κυρίως ντόπιο μάρμαρο το οποίο είναι λευκό και πράσινο. Ο χώρος ανάπτυξης της μαρμαροτεχνίας ήταν και ο Πύργος και τα Υστέρνια, όπου βρίσκονταν και τα λατομεία μαρμάρου. Η Τήνος εξακολουθεί και σήμερα να είναι ένα υπαίθριο μουσείο παραδοσιακής μαρμαρογλυπτικής και χαρακτηριστικά παραδείγματα της τέχνης αυτής μπορούμε να δούμε σε εκκλησίες, κοιμητήρια, φρούρια κ.ά. Μέχρι το 1955, η Σχολή Καλών Τεχνών του Πύργου της Τήνου, παρήγαγε μεγάλο αριθμό καλλιτεχνών και κυρίως μαρμαρογλυπτών. Μερικοί από τους σπουδαίους Έλληνες γλύπτες που είχαν και γενέτειρα την Τήνο ήταν ο Γιαννούλης Χαλεπάς, ο Δημήτριος Φιλιππότης, Βιδάλης Γ. και ο Σώχος Λάζαρος (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 43) Τριτογενής Τομέας Η σημασία του τριτογενή τομέα για την Τήνο τα τελευταία χρόνια γίνετε ολοένα και μεγαλύτερη. Το νησί έχει οργανωμένες τουριστικές υποδομές και η ζωή του βασίζεται σε σημαντικό βαθμό στον τουρισμό, όπως και στα περισσότερα από τα υπόλοιπα νησιά των Κυκλάδων. 32

42 Το εμπόριο έχει δεσπόζουσα θέση στην τοπική οικονομία και αναπτύσσεται παράλληλα σε σχέση με τον τουρισμό (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 43). Όπως έχει προαναφερθεί, η Τήνος αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους θρησκευτικούς προορισμούς στην Ελλάδα. Ένα προσκύνημα του διαμετρήματος της Παναγίας της Τήνου, είναι φυσικό να συνοδεύεται από έντονο οικονομικό ενδιαφέρον. Έτσι, από τη μια πλευρά η εκκλησία ως ίδρυμα συγκεντρώνει μεγάλα χρηματικά ποσά, κυρίως από δωρεές, τα οποία επιστρέφει στους κατοίκους υπό την μορφή αγαθοεργιών και από την άλλη, ένα μεγάλο ποσοστό των κατοίκων της Τήνου εξαρτάται οικονομικά από το προσκύνημα μέσω της ενοικίασης δωματίων για τους προσκυνητές, πώληση αναμνηστικών, εισιτηρίων για τα πλοία και τα λεωφορεία, λειτουργία εστιατορίων κ.ά. Πολλές φορές έχει γίνει λόγος περί «χυδαίας εμπορευματοποίσης της θρησκείας», ωστόσο κανείς δεν μπορεί να παραγνωρίσει τη σπουδαιότητα του προσκυνήματος για το νησί της Τήνου και τους κατοίκους της (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 43). Από το σύνολο των επιχειρήσεων που είναι εγκατεστημένες στην Τήνο, το 31,78% ανήκει στον Εμπορικό Τομέα, το 33,47% στον Επαγγελματικό και το 3,39% στον Τουριστικό, αντιστοιχώντας συνολικά στο 69% των επιχειρήσεων του νησιού. Συγκριτικά με την κατάσταση στο Νομό Κυκλάδων, η Τήνος έχει υψηλότερο ποσοστό εμπορικών επιχειρήσεων στο σύνολο, ενώ ταυτόχρονα έχει χαμηλότερο ποσοστό τουριστικών επιχειρήσεων (αν και τα στοιχεία κατάταξης των μικρών επιχειρήσεων δεν περιγράφουν πάντοτε ακριβώς την κατάσταση). Επίσης, αξίζει να σημειωθεί ότι στο νησί υπάρχει σημαντικός αριθμός επιχειρήσεων που ασχολούνται με τη διαχείριση της ακίνητης περιουσίας, έναν τομέα που ανθεί τα τελευταία χρόνια στα περισσότερα νησιά του Νομού Κυκλάδων (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 43). Από την πλευρά της απασχόλησης, ο τομέας συμμετέχει στην απασχόληση του οικονομικώς ενεργού πληθυσμού με ποσοστά άνω του 29% (στοιχεία 2001), κυρίως μέσω του εμπορίου και του τουρισμού. Η κλαδική διάρθρωση της απασχόλησης στον τριτογενή τομέα αναδεικνύει την υπεροχή του τουρισμού, στον οποίο απασχολείται περίπου το 12,7% των απασχολουμένων στο νησί (οικονομικώς ενεργός πληθυσμός). Αναφορικά με τον κλάδο του Εμπορίου οι εργαζόμενοι στον κλάδο αποτελούν σχεδόν το 16% των απασχολουμένων στο νησί (οικονομικώς ενεργός πληθυσμός). Αξίζει να υπογραμμισθεί ότι ένα μεγάλο ποσοστό του χονδρικού και λιανικού εμπορίου, αφορά αμιγείς τουριστικές δραστηριότητες (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 44). Το σύνολο του ξενοδοχειακού δυναμικού της Τήνου κατά το έτος 2007 ανέρχονταν για όλες τις κατηγορίες καταλυμάτων σε κλίνες, όταν στο σύνολο του νομού την ίδια χρονική περίοδο το ξενοδοχειακό δυναμικό ανέρχονταν σε κλίνες. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζεται το ξενοδοχειακό δυναμικό της Τήνου συγκρινόμενο με τα αντίστοιχα του Νομού Κυκλάδων και του συνόλου της χώρας (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 44). 33

43 ΤΗΝΟΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟΥ 5 Αστέρων 4 Αστέρων 3 Αστέρων 2 Αστέρων 1 Αστέρα Αρ. % Αρ. % Αρ. % Αρ. % Αρ. % ΣΥΝΟΛΟ ΜΟΝΑΔΕΣ 0-3 8, ,8 5 13,9 36 ΔΩΜΑΤΙΑ , , ,6 62 5, ΚΛΙΝΕΣ , , ,6 98 4, ΚΥΚΛΑΔΕΣ ΜΟΝΑΔΕΣ 18 1, , , , , ΔΩΜΑΤΙΑ , , , , , ΚΛΙΝΕΣ , , , , , Πίνακας 9: Σύνολο Ξενοδοχειακών Επιχειρήσεων της Τήνου και του Νομού Κυκλάδων. Πηγή: Ξενοδοχειακό Επιμελητήριο Ελλάδος, 2008 Από τα στοιχεία του πίνακα, προκύπτει ότι στην Τήνο δεν υπάρχει καμία ξενοδοχειακή μονάδα 5 αστέρων. Οι μονάδες 4 αστέρων αντιστοιχούν στο 8,3% του συνόλου, των 3 αστέρων στο 25%, των 2 αστέρων στο 52,8% και του 1 αστέρα στο 13,9%. Τα ποσοστά στις κατηγορίες 2 και 3 αστέρων είναι μεγαλύτερα από τα αντίστοιχα του Νομού Κυκλάδων, σε αντίθεση με το ποσοστό στην κατηγορία 4 αστέρων που είναι αρκετά χαμηλότερο από αυτό του συνόλου του νομού. Συνολικά, οι κλίνες των ξενοδοχειακών μονάδων 3 και 4 αστέρων στην Τήνο αποτελούν το 33,3% του συνόλου των κλινών, ενώ στο σύνολο του νομού το αντίστοιχο ποσοστό είναι 32,2%. Το γεγονός αυτό καταδεικνύει ότι σε γενικές γραμμές η ποιότητα της ξενοδοχειακής υποδομής της Τήνου είναι αντίστοιχη με το μέσο όρο του Νομού Κυκλάδων (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 44). 3.3 Τουρισμός Ανάλυση Μάρκετινγκ των «5Ps» Ο κλάδος Παροχής Τουριστικών Προϊόντων και Υπηρεσιών Το διεθνές τουριστικό περιβάλλον Ο τομέας της φιλοξενίας και του τουρισμού θεωρείται η μεγαλύτερη βιομηχανία στον κόσμο. Η επιτυχία της κρίνεται από τους οικονομικούς δείκτες όπως το μερίδια τουρισμού της απασχόλησης και του ακαθάριστου εγχώριο προϊόν (ΑΕΠ), ή την αύξηση των εισοδημάτων. Σύμφωνα με το World Travel and Tourism, το 2007 αποδείχθηκε το 4 ο διαδοχικό έτος υγιούς αύξησης από το έτος Η ετήσια αύξηση στην οικονομία του ΑΕΠ του ταξιδιού και του τουρισμού έχει υπολογιστεί κατά μέσο όρο στο 4%. Αυτό είναι μεγαλύτερο από αυτό της παγκόσμιας οικονομίας στο σύνολο. Στην ίδια χρονική περίοδο το ταξίδι και ο τουρισμός έχουν δημιουργήσει περισσότερες από 34 εκατομμύρια εργασίες (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 84). 34

44 Οι μακροπρόθεσμες προβλέψεις δείχνουν μια ώριμη αλλά σταθερή φάση αύξησης για το παγκόσμιο ταξίδι και τουρισμό μεταξύ του 2009 και 2018 με ένα μέσο ποσοστό αύξησης 4,4% το χρόνο, ενισχύοντας τις 297 εκατομμύρια εργασίες και 10,5% του σφαιρικού ΑΕΠ μέχρι το Το έτος 2020, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού (WTO World Tourism Organization) προβλέπει 1,6 δισεκατομμύρια ταξιδιώτες έναντι περίπου 900 εκατομμυρίων ταξιδιωτών το Στην Ευρώπη και μάλιστα στην Νοτιοανατολική Ευρώπη, ο ανταγωνισμός είναι ισχυρότερος γιατί υπάρχουν χώρες προορισμοί που προσφέρουν παρόμοιο προϊόν παραθεριστικό τουρισμό, παραλία, θάλασσα, ήλιο σε όμορφες περιοχές που έχουν σκληρά ανταγωνιστικές τιμές (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 84) Το Ελληνικό τουριστικό περιβάλλον Η εξέλιξη της ανταγωνιστικότητας του Ελληνικού Τουρισμού Τα τελευταία χρόνια μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004, παρατηρήθηκε μια ανάκαμψη των αφίξεων του Ελληνικού τουρισμού, που δημιούργησε αισιοδοξία ότι ο Ελληνικός τουρισμός έχει επανακτήσει τη δυναμική του. Όμως συγκρίνοντας τα στοιχεία του 2000 με αυτά του 2006 που είναι και τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού (ΠΟΤ), προκύπτει ότι η παρατηρούμενη αύξηση των αφίξεων στην Ελλάδα υπολείπεται αναλογικά της αύξησης του εξερχόμενου τουρισμού από τις χώρες αυτές. Υπό την έννοια αυτή, απέχει σημαντικά από το να θεωρείται ικανοποιητική ή επαρκής (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 85). Αν αναλύσουμε τα στοιχεία των αφίξεων στην Ελλάδα, αποκλειόμενων των επισκεπτών από την Αλβανία, είναι εμφανές από το παρακάτω γράφημα, το γεγονός ότι παρά τη διαχρονική αυξητική τάση τόσο του παγκόσμιου όσο και του Ευρωπαϊκού Τουρισμού, η ανάπτυξη του Ελληνικού εισερχόμενου τουρισμού χαρακτηρίζεται από έντονες διακυμάνσεις (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 85). Ενώ το 2002, 2003 και 2004 ο ρυθμός ανάπτυξης είναι αρνητικός και συνεπώς χαμηλότερος των αντίστοιχων ετών στις Μεσογειακές χώρες, το 2005 και το 2006 παρουσιάζει ένα εν μέρει δυναμισμό, ως απόρροια της «Ολυμπιακής ώθησης». Παρά ταύτα, ήδη από το 2005 αλλά κυρίως το 2007 διαφαίνεται έντονη κόπωση στο δυναμισμό αυτό, με συνέπεια ο ρυθμός αύξησης να πέσει πάλι σε χαμηλότερα επίπεδα από αυτόν της Μεσογείου. Χαρακτηριστικά: 35

45 14,00% 12,00% 10,00% 8,00% 6,00% 4,00% 2,00% 0,00% -2,00% -4,00% -6,00% -8,00% Παγκοσμίως Ευρώπη Μεσόγειος Ελλάδα Γράφημα 2: Ετήσια Αύξηση Εισερχόμενου Τουρισμού (Αφίξεις στην Ελλάδα χωρίς Αλβανούς). Πηγή: GBR Consulting Το μερίδιο αγοράς της Ελλάδας στον εισερχόμενο τουρισμό στην Ευρώπη, κυμαίνεται περίπου στο 3,6%, με την Πορτογαλία και την Τουρκία να έχουν 2,4% και 4,1% αντίστοιχα. Αντίθετα, η Ισπανία και η Ιταλία έχουν πολύ μεγαλύτερα μερίδια, 12,7% και 8,9% αντίστοιχα (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 86). Συγκρίνοντας την Ελλάδα με τους άμεσους ανταγωνιστές της παρατηρούμε ότι κατέχει σχεδόν το 10% του μεριδίου ανάμεσα στις χώρες αυτές με τάσεις σταθεροποίησης. Η χώρα με το μεγαλύτερο μερίδιο είναι η Ισπανία (38%) με ελαφρά αυξητική τάση, ακολουθούμενη από την Ιταλία (27%) με έντονα πτωτικές τάσεις, την Τουρκία που είναι λίγο υψηλότερα από την Ελλάδα και έχει έντονα ανοδική τάση και ακλουθούν η Πορτογαλία (7%) με πτωτικές τάσεις και η Αίγυπτος (6%) με αυξητικές τάσεις (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 86). 36

46 Στο επόμενο διάγραμμα βλέπουμε ότι και με την διαφορά της περιόδου , τα μερίδια παραμένουν σχετικά σταθερά, με εξαίρεση την αυξητική τάση της Τουρκίας που ήδη αναφέρθηκε. 40,00% 35,00% 30,00% 25,00% 20,00% 15,00% 10,00% 5,00% 0,00% Αίγυπτος Ιταλία Ελλάδα Πορτογαλία Ισπανία Τουρκία Γράφημα 3: Σχετικό Μερίδιο Τουριστικής Αγοράς Ελλάδας και Άμεσων Ανταγωνιστών. Πηγή: WTO Χρόνιο πρόβλημα της τουριστικής κίνησης στην Ελλάδα είναι η αυξανόμενη εποχικότητα και κυρίως η συρρικνωμένη «τουριστική σεζόν» σε πολλές περιοχές. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι η Ελλάδα υστερεί σημαντικά σε σχέση με τους άμεσους ανταγωνιστές της στο να προσελκύει τουρισμό καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Παράδειγμα προς μίμηση θα μπορούσε να αποτελέσει η Αίγυπτος η οποία έχει καταφέρει να έχει σχεδόν «μηδενική» εποχικότητα, ενώ σε σχετικά ίδια επίπεδα με την Ελλάδα, κυμαίνονται η Ισπανία, η Τουρκία, η Κύπρος και η Πορτογαλία (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 86). Οι περισσότερες χώρες με υψηλό εξερχόμενο τουρισμό βρίσκονται στην Ευρώπη, ενώ πρώτη είναι η Γερμανία, ακολουθούμενη από τη Βρετανία, τις ΗΠΑ, την Κίνα, τη Ρωσία, την Ιταλία, τη Γαλλία, τον Καναδά, την Ιαπωνία, την Ολλανδία και την Ελβετία. Αν και όλες οι κύριες Ευρωπαϊκές χώρες του εξερχομένου τουρισμού περιλαμβάνονται στις 10 κυριότερες αγορές εισερχομένου τουρισμού («top 10») της Ελλάδας, καμιά από τις χώρες μακρών αποστάσεων (long haul) δεν περιλαμβάνεται αντιστοίχως στο top 10 της Ελλάδας (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 87). Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η Ελλάδα υστερεί σημαντικά στην προσέλκυση τουριστών από χώρες μακρών αποστάσεων με σημαντικό αριθμό εξερχομένων τουριστών. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι Ευρωπαϊκές χώρες αποτελούν πλέον το 90% των χωρών προέλευσης των τουριστών στην Ελλάδα και δημιουργούν μεγάλη εξάρτηση της Ελλάδας από συγκεκριμένες χώρες αγορές (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 87). 37

47 Είναι σαφές ότι σε σχέση με τις δυνατότητες ανάπτυξης του πλήθους των ταξιδιωτών προς το εξωτερικό Κίνα και ΗΠΑ είναι σε κυρίαρχη θέση, ενώ οι Ευρωπαϊκές χώρες Γερμανία, Βρετανία, Ιταλία και Γαλλία έχουν ήδη μεγάλα ποσοστά ταξιδιωτών. Η «στρατηγική προώθησης» της Ελλάδας θα πρέπει να στοχεύσει και να κινηθεί προς τις νέες χώρες πηγές. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Ελλάδα δεν έχει καταφέρει να επωφεληθεί από την αύξηση του εξερχόμενου τουρισμού πολλών χωρών όπως Αυστρία, Κύπρο, Δανία, Γαλλία, Γερμανία, Ολλανδία, Νορβηγία, Σουηδία, Βρετανία, Αυστραλία, Ιαπωνία, έχοντας ταυτόχρονα ως δεδομένο τον μειούμενο αριθμό αφίξεων από άλλες χώρες, τη Γερμανία, τη Βρετανία, τη Σουηδία και την Ιαπωνία (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 88, Σιώμκος, 2013, 93). Παρατηρούμε όμως ότι οι αγορές των ΗΠΑ, του Καναδά και της Ρωσίας έχουν προοπτικές γιατί ο μέσος ετήσιος ρυθμός αύξησης των τουριστών από τις χώρες αυτές είναι ιδιαίτερα υψηλότερος από τον ρυθμό αύξησης του εξερχομένου τουρισμού τους. Στην Ευρώπη, οι μοναδικές περιπτώσεις όπου η προσέλκυση των τουριστών είναι υψηλότερη της μέσης ετήσιας αύξησης του Εξερχόμενου Τουρισμού της χώρας είναι το Βέλγιο και η Ιταλία (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 88). Η Ελλάδα, και κατ αντίστοιχα ο Νομός Κυκλάδων, όσον αφορά στους Ευρωπαίους, χάνει μερίδιο αγοράς ως Μεσογειακός τουριστικός προορισμός, αν και σε απόλυτα νούμερα ο αριθμός των τουριστών αυξάνεται. Αυτό όμως δεν εξασφαλίζει τίποτα ενόψει της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης και ήδη εκφράζονται οι πρώτες σοβαρές ανησυχίες για μειώσεις της τουριστικής κίνησης / δραστηριότητας ήδη από την επόμενη σαιζόν (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 89). Αυτό σημαίνει ότι άλλες Μεσογειακές χώρες όπως π.χ. η Ισπανία, η Τυνησία, η Τουρκία, η Πορτογαλία και η Ιταλία ήταν ουσιαστικά πιο επιτυχημένες απ ότι η Ελλάδα τα τελευταία χρόνια. Αυτό οφείλεται ανάμεσα σε άλλα και στους παρακάτω λόγους: Ισπανία: Είναι πιο οργανωμένη τουριστικά. Οι Ισπανοί έχουν επενδύσει σοβαρά στην τουριστική τους υποδομή (ξενοδοχεία, προδιαγραφές εξυπηρέτησης), καθώς επίσης και σε μια μοντέρνα και απαράμιλλη στρατηγική επικοινωνίας. Ιταλία: Έχει μια πολύ ευρύτερη ποιοτική βάση, η οποία περιλαμβάνει κουλτούρα και κληρονομιά, πόλεις, παραθαλάσσια θέρετρα, λίμνες, βουνά και μια εξαιρετική κουζίνα, καθώς επίσης και μια πολύ καλά οργανωμένη υποδομή. Τουρκία: Έχει κάνει σοβαρές επενδύσεις στην τουριστική προσφορά της, ειδικά στον τομέα της διαμονής και δείχνει μια μεγάλη προθυμία να μάθει και να προσαρμόζεται στις απαιτήσεις του επισκέπτη. Τυνησία: Έχει υψηλό επίπεδο ποιότητας στα ξενοδοχεία της και παράλληλα πολύ καλές τιμές. 38

48 Εντούτοις, υπάρχει έντονος ανταγωνισμός στην αγορά «ήλιος και θάλασσα» από τους υπόλοιπους Μεσογειακούς προορισμούς και όχι μόνο. Η ουσία είναι όμως ότι σε σύγκριση με αυτούς τους Μεσογειακούς προορισμούς, η Ελλάδα έχει υποστεί σημαντικές απώλειες όσον αφορά την ανταγωνιστικότητα της και αυτό διακρίνεται καθαρά στη χαμηλή ανάπτυξη της ζήτησης) (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 89). Χώρες, όπως π.χ. η Ισπανία ή η Τουρκία προσφέρουν σήμερα: Μια σημαντικά καλύτερη ποιότητα προϊόντων Μια πιο σύγχρονη εικόνα Χαμηλότερες τιμές με αποτέλεσμα να προωθούνται και σε μεγαλύτερο βαθμό από τους Tour Operators Το άμεσο μέλλον του Ελληνικού τουρισμού Στο μέλλον του ελληνικού τουρισμού και στις αναπτυξιακές προοπτικές επικεντρώθηκαν οι περισσότερες εισηγήσεις / συζητήσεις στο ετήσιο Συνέδριο του Συνδέσμου Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων (ΣΕΤΕ) τον Οκτώβριο του Ο εκπρόσωπος του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού (ΠΟΤ) κ. Geoffrey Lipman, στην ομιλία του κατά την πρώτη μέρα των εργασιών του συνεδρίου του ΣΕΤΕ ανέφερε ότι η Ελλάδα στη μελλοντική της προοπτική, αν θέλει να οδηγεί και να παρακολουθεί τις εξελίξεις αλλαγές στο παγκόσμιο τουρισμό, θα πρέπει να ακολουθήσει επιλεκτική ανάπτυξη, αξιοποιώντας, με όρους τουριστικού μάρκετινγκ, την πολιτιστική της κληρονομιά μέσα σε κατά απόλυτης προτεραιότητας πλαίσιο προστασίας του περιβάλλοντος (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 91). Ο κ. Lipman τόνισε ότι οι αλλαγές στο παγκόσμιο τουρισμό θα είναι συνεχείς ακλουθώντας τις αλλαγές που επιφέρει η παγκοσμιοποίηση, οι κλιματικές αλλαγές και οι δημογραφικές εξελίξεις. Στο πλαίσιο αυτό, η τουριστική οικονομία πρέπει να αναπτυχθεί με μεγάλη έμφαση στις ηθικές αρχές, κοινωνικές και επιχειρηματικές, με αντιπροσωπευτική συμμετοχή των κοινωνιών στις αλλαγές και φυσικά με ιδιαίτερη ευαισθησία για το περιβάλλον (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 92). Σύμφωνα με όσα ανέφερε ο κ. G. Lhlau, διευθυντής Διεθνών Σχέσεων της μεγάλης εταιρείας του τομέα τουρισμού TUI, η ευελιξία και οι πολλές δυνατότητες επιλογής είναι η ισχυρότερη τάση στη συμπεριφορά των καταναλωτών, ενώ η σχέση της ποιότητας προς την τιμή (value for money), η περιβαλλοντική ευαισθησία και η διαφοροποίηση εξειδίκευση, χαρακτηρίζουν τις επιλογές των τουριστών. Ειδικότερα για την Ελλάδα, ο κ. Lhlau ανέφερε, ότι στις προτιμήσεις των καταναλωτών η χώρα μας καταλαμβάνει την πρώτη θέση με 67%, σύμφωνα με την έρευνα European Travel Attitudes (Ευρωπαϊκές Ταξιδιωτικές Συμπεριφορές) και είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος προορισμός για την TUI (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 92). 39

49 Ο κ. Lhlau πρότεινε ως θέματα προτεραιότητες για την τουριστική πολιτική μας, την ποιοτική βελτίωση στα αεροδρόμια, την προσφορά ιατρικών υπηρεσιών, καθώς και την εκπαίδευση του προσωπικού. Το βασικότερο από τα μηνύματα του συνεδρίου ήταν ότι οι τουριστικοί προορισμοί που θα πρωταγωνιστήσουν στο μέλλον είναι αυτοί οι οποίοι θα υποστηρίξουν το όραμά τους για μια ανάπτυξη με ισχυρές ενέργειες μάρκετινγκ παράλληλα με την εφαρμογή των νέων τεχνολογιών. Η προστασία του περιβάλλοντος θεωρείται ως αυτονόητη προτεραιότητα και αποτελεί πλέον θέμα επιβίωσης (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 92) Χαρακτηριστικά τουρισμού στα νησιά των Κυκλάδων Οι Κυκλάδες αποτελούν ένα σύμπλεγμα νησιών με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά για τον τουρισμό, αφενός γιατί έχουν πολυμορφία τουριστικών πόρων και αφετέρου γιατί συγκριτικά είναι τα κοντινότερα στο αστικό συγκρότημα της Πρωτεύουσας, που αριθμεί σχεδόν τον μισό πληθυσμό της χώρας. Τον Απρίλιο του 2008 σε επίσκεψη που πραγματοποίησε ο τότε Υπουργός Τουριστικής Ανάπτυξης κ. Σπηλιωτόπουλος στην Σαντορίνη, αναφέρθηκε στην τουριστική ανάπτυξη των νησιών, χρησιμοποιώντας την Σαντορίνη σαν παράδειγμα. «Το μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης που ακολούθησε η χώρα μας τα τελευταία 40 χρόνια, αναμφίβολα προσέφερε πολλά και προσφέρει ακόμη. Όμως σήμερα ο τουρισμός δεν μπορεί να προχωρά με αυτόματο πιλότο» επεσήμανε ο κ. Σπηλιωτόπουλος. Ο τόπος έχει ανάγκη από ένα νέο τουριστικό μοντέλο, που περιλαμβάνει την εξειδίκευση, την επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου και την ποιότητα ως συγκριτικό οικονομικό πλεονέκτημα. Έχει αποδειχτεί πολλές φορές ότι η τουριστική ανάπτυξη δεν έρχεται σε αντίθεση με την προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Σαντορίνη (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 92). Η τουριστική ανάπτυξη συνέβαλε στη διατήρηση των παραδοσιακών οικισμών, ήδη αρκετές δεκαετίες πριν από τον ΕΟΤ. Ακόμη συνέβαλε και στη διατήρηση των παραδοσιακών επαγγελμάτων, στην καλλιέργεια και την ανάδειξη των τοπικών προϊόντων και στην ανάπτυξη της οινοποιίας. Ο τουρισμός μπορεί να γίνει η αφορμή για να αναδειχθούν οι φυσικές ομορφιές και η πολιτιστική παράδοση μιας περιοχής, προσφέροντας την οικονομική δυνατότητα για συνεχή προβολή και δημιουργική συντήρηση (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 93). Άλλωστε δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο επισκέπτης επιλέγει τη Σαντορίνη για την μοναδικότητά της, επειδή δεν μοιάζει με κανένα άλλο μέρος του κόσμου και επειδή προσφέρει μια μοναδική εμπειρία. Για αυτό το λόγο η Σαντορίνη πρέπει να διατηρήσει την αυθεντικότητα της. Μην ξεχνάτε ακόμη πως η αισθητική και η καθημερινή προσπάθεια για ένα καθαρό και φιλικό περιβάλλον δεν είναι μόνο υπόθεση της Πολιτείας. Είναι και ευθύνη της Αυτοδιοίκησης, των φορέων του τουρισμού, καθώς και όλων των κατοίκων του νησιού (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 93). 40

50 Στο Ειδικό Χωροταξικό Πλαίσιο για τον Τουρισμό (Σεπτέμβριος 2008), μια σειρά νησιών από τις Κυκλάδες εντάσσεται στην Ομάδα II που ορίζονται ότι είναι νησιά με σημαντική δραστηριότητα ή νησιά που αναπτύσσονται τουριστικά και στα οποία οι δράσεις έχουν σκοπό (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 93): a) Την αντιμετώπιση συγκρούσεων μεταξύ των δραστηριοτήτων, b) Τον έλεγχο των περιβαλλοντικών πιέσεων και του είδους της ανάπτυξης και c) Την αποτροπή της μονόπλευρης εξάρτησης τους από τον τουρισμό. Τα νησιά των Κυκλάδων που εντάσσονται στην Ομάδα II είναι: Αμοργός, Άνδρος, Αντίπαρος, Αστυπάλαια, Θήρα, Ίος, Κέα, Κύθνος, Μήλος, Μύκονος, Νάξος, Πάρος, Σίφνος, Σύρος, Τήνος και Φολέγανδρος. Όμως είναι προβληματικό το γεγονός ότι στον θαλάσσιο τουρισμό εντάσσονται, οι μεν βόρειες και δυτικές Κυκλάδες στη ζώνη του Λαυρίου, ενώ σε όλο το συγκρότημα μόνο η Νάξος δικαιούται κέντρο υποστήριξης για τις νότιες και ανατολικές Κυκλάδες (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 93). Στο πλαίσιο του Γ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης το Υπουργείο Τουριστικής Ανάπτυξης ενέταξε προς χρηματοδότηση στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανταγωνιστικότητα» (ΕΠΑΝ) 53 επενδυτικά σχέδια που αφορούν στον ποιοτικό εκσυγχρονισμό των ξενοδοχείων, κάμπινγκ και ενοικιαζόμενων επιπλωμένων δωματίων και διαμερισμάτων που δεν υπάγονται στον Αναπτυξιακό νόμο, ενίσχυση των ΜΜΕ όλων των τουριστικών κλάδων, διάδοση και καθιέρωση της ελληνικής κουζίνας και δράσης για ανάπτυξη του οικοτουρισμού (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 93). Σε συνέντευξη του τον Απρίλιο του 2008 στις Κυκλάδες, ο κ. Σπηλιωτόπουλος ανέφερε «Στο πλαίσιο της στρατηγικής μας για την διασφάλιση της ποιότητας στον ελληνικό τουρισμό, λάβαμε την πολιτική απόφαση για την επίλυση ενός από τα μεγαλύτερα προβλήματα του τουριστικού κλάδου: αυτό της λειτουργικής τακτοποίησης. Μια πρωτοβουλία η οποία είχε την θετικότερη υποδοχή από το σύνολο των φορέων του τουρισμού. Με αυτή τη νομοθετική ρύθμιση, επιλύεται το πρόβλημα της νόμιμης λειτουργίας σημαντικότατου αριθμού τουριστικών καταλυμάτων που λειτουργούν χωρίς το νόμιμο ειδικό σήμα λειτουργίας του ΕΟΤ. Η δημιουργία ενός ασφαλούς περιβάλλοντος για κάθε επισκέπτη είτε Έλληνα είτε Ξένο αλλά και για τους ίδιους τους εργαζομένους, αποτελεί προτεραιότητά μας. Είναι υποχρέωση μας να διασφαλίσουμε αψεγάδιαστη την εικόνα της Ελλάδας, προσφέροντας υποδομές και υπηρεσίες με ποιότητα και ασφάλεια» (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 94). 41

51 3.3.2 Προσέγγιση της Ανάλυσης Μάρκετινγκ των «5Ps» Περί τουριστικού μάρκετινγκ Το μάρκετινγκ είναι η επιστήμη με τις αρχές της οποίας θα προσδιορισθεί το είδος, η ποσότητα και η ποιότητα του προϊόντος που πρέπει να παραχθεί, καθώς και ο τόπος και ο τρόπος που θα διατεθεί, με σκοπό (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 94, Τομάρας, 2009, 66): a. Την ικανοποίηση των αναγκών της αγοράς με την πιο κατάλληλη ποσοτικά και ποιοτικά παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών. b. Τη δημιουργία ενεργού ζήτησης. c. Την αποκόμιση ενός οφέλους για τις μεμονωμένες επιχειρήσεις και την οικονομία της τουριστικής περιοχής γενικότερα. Είναι σημαντικό να επισημάνουμε δύο σημεία (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 94): Πρώτον, ότι ο ορισμός αυτός του μάρκετινγκ αναφέρεται σε μια λειτουργία που συντονίζει διάφορες δραστηριότητες της περιοχής / επιχείρησης / φορέα και όχι σε μια μεμονωμένη λειτουργία ενός τμήματος. Δεύτερον, ότι ο ρόλος του μάρκετινγκ δεν είναι μόνο ρόλος ικανοποίησης της ζήτησης, αλλά κατ αρχήν είναι ρόλος εκτίμησης των επιθυμιών (ζήτησης) του καταναλωτή. Το τουριστικό μάρκετινγκ είναι κατ αντίστοιχα, οι συστηματικές και συντονισμένες ενέργειες που απορρέουν από την εκτέλεση ενός προγράμματος επιχειρησιακής πολιτικής στην τουριστική επιχειρηματική μονάδα (άσχετα αν αυτή είναι μία τουριστική επιχειρησιακή μονάδα ιδιωτικού, δημόσιου, εθνικού ή περιφερειακού ενδιαφέροντος ή διεθνούς αντικειμένου, ή ακόμα και τουριστικός αναπτυξιακός φορέας ή στο σύνολο που συνδυάζεται σε ένα τουριστικό προορισμό) (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 95). Οι συστηματικές και συντονισμένες αυτές ενέργειες του τουριστικού μάρκετινγκ γίνονται με σκοπό να επιτύχουν την μεγιστοποίηση της ικανοποίησης των αναγκών διαφόρων προσδιορισμένων ομάδων καταναλωτών και κατά τέτοιο τρόπο ώστε να απολαμβάνει η τουριστική περιοχή αντίστοιχη ωφέλεια ή οικονομικό κέρδος (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 95) Πελατοκεντρική Προσέγγιση του Τουριστικού Μάρκετινγκ Ο τουρισμός είναι απαραίτητο να είναι «πελατοκεντρικός» και η γενική πολιτική κάθε τουριστικής επιχείρησης θα πρέπει να μεταφέρει στους εργαζόμενους της, την σπουδαιότητα της «ικανοποίησης του πελάτη τουρίστα». 42

52 Η ικανοποίηση επιτυγχάνεται όταν η τουριστική επιχείρηση καταφέρει να προσαρμόσει τις δυνατότητες και τα προϊόντα της στις αντίστοιχες πελατειακές ανάγκες και επιθυμίες και όχι να προσπαθεί να πείσει τον πελάτη να αποδεχθεί το «επιχειρησιακό πακέτο» (Clapp, 2010, 8). Στην πράξη, επειδή ο κάθε πελάτης έχει απολύτως δικές του επιθυμίες και «προδιαγραφές» που αντιστοιχούν στο τι ζητάει, η επιχείρηση προσπαθεί να δημιουργήσει τέτοια προϊόντα που να ταιριάζουν στις εκδηλωμένες επιθυμίες διαφόρων πελατών ή ακόμη καλύτερα πελατειακών ομάδων (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 95). Κάθε χρόνο εκατομμύρια ανθρώπων ταξιδεύουν με σκοπό τον τουρισμό και εκατομμύρια άλλα αποκτούν για πρώτη φορά την ιδιότητα του τουρίστα. Όλα αυτά τα άτομα που αποτελούν τους ενεργούς τουρίστες του χρόνου, συνειδητά ή υποσυνείδητα, περνάνε από ορισμένα στάδια μέσω των οποίων πραγματοποιούν το τουριστικό τους ταξίδι. Η διαδικασία που ακολουθούν όλοι αυτοί οι αρχικά υποψήφιοι και μετέπειτα ενεργοί τουρίστες, επηρεάζεται ανάλογα από τις συγκεκριμένες ή τυχαίες ενέργειες των τουριστικών παραγωγών (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 95). Κατά το ποσοστό που οι ενέργειες γίνονται από τους παραγωγούς, είναι αποτέλεσμα προδιαγεγραμμένου προγράμματος τουριστικού μάρκετινγκ, οι αποφάσεις στις οποίες καταλήγουν οι υποψήφιοι τουρίστες σχετίζονται με την επιτυχία της προσφοράς τουριστικού προϊόντος από τους παραγωγούς αυτούς. Το πώς αντιλαμβάνεται ο ταξιδιώτης τα χαρακτηριστικά κάθε προορισμού είναι αποτέλεσμα της ποιότητας και ποσότητας των παρεχομένων σε αυτόν πληροφοριών. Η παροχή των πληροφοριών για τον προορισμό στις οποίες βασίζεται και αξιολογεί ο ταξιδιώτης, είναι αποτέλεσμα των ενεργειών τουριστικού μάρκετινγκ που γίνονται αντίστοιχα από τον τουριστικό προορισμό το νησί στην περίπτωση των Κυκλάδων ή της τουριστικής επιχείρησης. Η απόφαση του πελάτη τουρίστα επηρεάζεται και από την αντίληψη που έχει ή που δημιουργεί για την φάση του «κύκλου ζωής» του τουριστικού προορισμού ή προϊόντος (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 95) Ο «Κύκλος Ζωής» του τουρισμού (τουριστικού προϊόντος ή προορισμού) Πριν προχωρήσουμε στην περιγραφή των 5P, είναι σκόπιμο να αναφερθούμε και στον «Κύκλο Ζωής» του τουριστικού προϊόντος επειδή επηρεάζει και το πώς μας αντιλαμβάνονται οι δυνητικοί πελάτες, αλλά και πως θα πρέπει να διαμορφωθεί η στρατηγική τουριστικής προβολής. Στην ευρεία καταναλωτική αγορά προϊόντων και υπηρεσιών, παρατηρούμε ότι προϊόντα κάνουν την εμφάνισή τους και γίνονται πολλές φορές αποδεκτά από τους καταναλωτές, μετά από κάποιο χρονικό διάστημα που άλλοτε είναι μικρότερο και άλλοτε μεγαλύτερο για άλλα προϊόντα, είτε μεταβάλλονται, είτε αντικαθίστανται από άλλα, είτε αποσύρονται τελείως από την αγορά (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 96). 43

53 Το φαινόμενο αυτό της εισόδου και εξόδου των προϊόντων στην αγορά συνιστά τον «Κύκλο Ζωής» των προϊόντων. Η θεωρία του κύκλου ζωής που πρωτοεμφανίστηκε στη δεκαετία του 50, περιλαμβάνει τρείς κύριες απόψεις (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 96): 1. Τα προϊόντα κινούνται στην αγορά σε διαδοχικά και διακεκριμένα στάδια εισόδου, ανάπτυξης, ενηλικίωσης / ωριμότητας και παρακμής, 2. Το κέρδος ανά μονάδα προϊόντος μεταβάλλεται (αυξάνεται ή μειώνεται) σε διαφορετικά στάδια. 3. Η λειτουργική έμφαση που χρειάζεται για την μεγιστοποίηση της εκμετάλλευσης του προϊόντος μεταβάλλεται από στάδιο σε στάδιο σε συσχετισμό με την οικονομική αποδοτικότητα. Ο «Κύκλος Ζωής» ισχύει και στον τρόπο που εμφανίζονται και διοχετεύουν και τα τουριστικά προϊόντα στην τουριστική αγορά. Βλέπουμε μεταβολές στην ζήτηση, επισημαίνουμε «τάσεις», κάποιοι προορισμοί γίνονται της «μόδας», ορισμένες τουριστικές δραστηριότητες φαίνεται να προσελκύουν περισσότερο από κάποιες άλλες. Οι τουριστικοί παραγωγοί τείνουν είτε να προσαρμόζονται, είτε να ακολουθούν, εφαρμόζοντας ανάλογα την στρατηγική τους για την προώθηση των συγκεκριμένων τουριστικών προϊόντων τους (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 96). Οι επιδράσεις που έχει στις τουριστικές πωλήσεις ο κύκλος ζωής, ισχύουν ανάλογα και στα τρία επίπεδα του τουριστικού προϊόντος (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 97): o Επίπεδο τουριστικού προορισμού (αναφέρεται στην γεωγραφική περιοχή και τα θέλγητρά της. o Επίπεδο τουριστικής δραστηριότητας (αναφέρεται σε ειδικές τουριστικές δραστηριότητες, μορφές του τουρισμού). o Επίπεδο τουριστικού προϊόντος (αναφέρεται σε προϊόντα μεμονωμένων τουριστικών παραγωγών επιχειρήσεων). Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να αναπτύσσεται ή να παρακμάζει ένας τουριστικός προορισμός, μια τουριστική δραστηριότητα ή και συγκεκριμένη τουριστική επιχείρηση. Η χρονική διάρκεια του κύκλου ζωής και των επί μέρους σταδίων δεν είναι εκ των προτέρων γνωστή, γιατί επηρεάζεται από την διαμόρφωση των χαρακτηριστικών του περιβάλλοντος, μέσα στο οποίο λειτουργεί και από το οποίο αντλεί πελάτες η τουριστική επιχείρηση, δηλαδή (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 98): Δημογραφικό και οικονομικό περιβάλλον 44

54 Τεχνολογικό και φυσικό περιβάλλον Πολιτικό και νομοθετικό περιβάλλον Κοινωνικό και πολιτιστικό περιβάλλον Τα επί μέρους στάδια του κύκλου ζωής χαρακτηρίζονται ειδικότερα ως εξής (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 98): Το στάδιο εισόδου χαρακτηρίζεται συνήθως από μικρό όγκο πωλήσεων και χαμηλά κέρδη (αυτό εξαρτάται από το είδος του τουριστικού προϊόντος και τη στρατηγική εμφάνισης του στην αγορά). Στο στάδιο αυτό δεν υπάρχουν «επαναλαμβανόμενοι» πελάτες και προβολή μέσω «συστάσεων από στόμα σε στόμα». Το στάδιο ανάπτυξης είναι αποτέλεσμα των συστάσεων των πρώτων καταναλωτών και των ενεργειών προώθησης του προϊόντος και φέρει αύξηση των κερδών. Στο στάδιο αυτό χρειάζεται απόφαση για την επιλογή του δικτύου διανομής του προϊόντος ή επιλογή συγκεκριμένων τμημάτων της αγοράς που θα καλλιεργηθούν ιδιαίτερα, για να δημιουργηθεί «πίστη» του καταναλωτή στο συγκεκριμένο προϊόν. Το στάδιο ενηλικίωσης / ωριμότητας χαρακτηρίζεται από μείωση των κερδών ανά μονάδα, παρά το γεγονός ότι αυξάνεται ο όγκος των πωλήσεων, γιατί αφενός αυξάνονται οι δαπάνες προβολής και προώθησης του τουριστικού προϊόντος και αφετέρου γιατί οι τουριστικοί παραγωγοί χρησιμοποιούν την τιμή (τιμολόγηση) σαν στρατηγική για αύξηση της ζήτησης. Στο στάδιο παρακμής ο όγκος πωλήσεων μειώνεται και η ζήτηση εμφανίζεται να έχει μετατεθεί σε άλλα προϊόντα προορισμούς, ή άλλες τουριστικές επιχειρήσεις. Η ανάγκη δράσης είναι επιτακτική. Είναι προφανές ότι σε ένα περιβάλλον που ο ανταγωνισμός αυξάνεται διαρκώς είναι σημαντικό να γνωρίζει ο τουριστικός παραγωγός αν πλησιάζει το στάδιο παρακμής προκειμένου να είναι σε θέση να λάβει μέτρα για την αποφυγή του. Παρατηρώντας την ελληνική τουριστική κίνηση και τις αντιδράσεις από τον ξενοδοχειακό κλάδο ως προς την εξέλιξη των τουριστικών πωλήσεων, είναι σαφές ότι στο επίπεδο του τουριστικού προορισμού ο κύκλος ζωής του σημερινού κυκλαδικού τουριστικού προϊόντος βρίσκεται στο στάδιο ενηλικίωσης / ωριμότητας και πρέπει να αποφύγουμε το στάδιο της παρακμής (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 98). 45

55 Συμπτώματα και χαρακτηριστικές ενδείξεις ότι πλησιάζει η παρακμή ή έχουν αρχίσει ήδη να διαφαίνονται σημάδια, όπως ενδεικτικά (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 99): «μετάθεση» πελατείας προς πελατείες που «ξοδεύουν λιγότερα» Μεταλλαγή προϊόντων (το μείγμα παρεχόμενων προϊόντων αλλάζει για διαφορετικούς λόγους από την βελτίωση της ποιότητας, ή σε υλοποίηση των στόχων μάρκετινγκ Το προϊόν παραμένει το ίδιο, ενώ ο κόσμος γύρο του αλλάζει (το προϊόν δεν έχει αλλάξει παρά το γεγονός ότι ο ανταγωνισμός έχει αύξηση ζήτησης και η πελατεία δείχνει αλλαγή προτιμήσεων Αυξημένο κόστος συντήρησης εγκαταστάσεων σε σχέση με τα έσοδα που παραμένουν σε σταθερά επίπεδα Η υποστήριξη του ευρύτερου κοινού έχει πέσει (δημόσιες σχέσεις δεν αποδίδουν) Μείωση ποσοστού επαναλαμβανόμενης πελατείας Η προσπάθεια του μάρκετινγκ δεν επιτυγχάνει να προσελκύσει νέες πελατειακές αγορές Τα γεγονότα αυτά έχουν επισημανθεί και πρέπει να απασχολούν όλους τους τουριστικούς επιχειρηματίες και ιδιαίτερα τους «μικρούς». Οι διορθωτικές ενέργειες, που μπορούμε να εφαρμόσουμε, αναγκαστικά αποσκοπούν στην υλοποίηση μίας από τις δύο δυνατές επιλογές (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 99): Τη διατήρηση της θέσης μας στην περιοχή ενηλικίωσης / ωριμότητας, δηλαδή χρονική παράταση του σταδίου αυτού στον κύκλο ζωής. Τη μετάθεση από την περιοχή ενηλικίωσης / ωριμότητας σε νέα εξελιγμένη με αλλαγή, ανανέωση ή επανατοποθέτηση του προϊόντος μας σε νέες χρήσεις ή νέες πελατειακές αγορές. Οι προληπτικές ενέργειες που πρέπει να γίνουν, αφορούν στην αποφυγή της έλευσης του σταδίου της παρακμής και περιλαμβάνουν την παράταση του σταδίου ενηλικίωσης / ωριμότητας με ανανέωση στο προϊόν και την παρουσίαση του στην αγορά. Επειδή οι επιλογές αυτές επηρεάζονται από την αναπτυξιακή στρατηγική, είναι σκόπιμο να αναφερθεί πως επιτυγχάνεται η ανανέωση ώστε να προτείνουμε δράσεις για την επιτυχία της. 46

56 Και οι δύο περιπτώσεις, πρέπει να επιτευχθεί κάποια ανανέωση. Η ανανέωση μπορεί να γίνει με τρείς τρόπους (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 100): Με την μεταβολή του προσφερόμενου προϊόντος: o Με βελτίωση της ποιότητας o Με προσδιορισμό νέων χρήσεων και χαρακτηριστικών o Με ανακαίνιση της εμφάνισης των προϊόντων Με την αλλαγή της αγοράς προς την οποία απευθύνεται: o Με είσοδο σε νέα τμήματα αγοράς o Με μετάταξη πελατών που δεν ήσαν καταναλωτές o Με προσέλκυση πελατών του ανταγωνισμού Με την μεταβολή του μείγματος παρουσίασης της επιχείρησης: o Με μεταβολή τιμολογιακής πολιτικής o Με αλλαγή επιλογών καναλιών διανομής o Με μεταβολή στις ενέργειες προώθησης πωλήσεων Το Μείγμα Μάρκετινγκ Marketing Mix Το μείγμα μάρκετινγκ δεν είναι τίποτε άλλο από τον προσδιορισμό όλων των παραγόντων που επιδρούν ή επηρεάζουν την προώθηση των πωλήσεων της τουριστικής επιχείρησης / φορέα και τον συνδυασμό των κατάλληλων μεθόδων και ενεργειών που θα εφαρμοστούν. Τέτοιοι παράγοντες είναι βέβαια πάρα πολλοί. Η ανάπτυξη του μείγμα μάρκετινγκ μπορεί να βασιστεί σε ένα απλό σύστημα όπου αναλύονται οι διάφορες μεταβλητές / παράμετροι που καθορίζουν τα «τι», «πως», «ποιος», «που» και «γιατί», έτσι ώστε να επιτευχθεί η ικανοποίηση των αναγκών της αγοράς και η μεγιστοποίηση του κέρδους για την τουριστική περιοχή (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 101, Kerin Peterson, 2011, 20). Στην επιστήμη του μάρκετινγκ έχει επικρατήσει μία θεωρητική απλούστευση του τρόπου εξέτασης των μεταβλητών του μάρκετινγκ με βάση πέντε κύρια στοιχεία: (τα «5P» από το πρώτο γράμμα της αγγλικής ονομασίας των βάσεων εξέτασης) Προϊόν (product) Διανομή (place) Προβολή / προώθηση (promotion) Τιμολόγηση (price) Ανθρώπινο δυναμικό (people) Η εξέταση και αλληλεξάρτηση των στοιχείων αυτών καταλήγει στην επιλογή του κατάλληλου μείγματος πού αντιστοιχεί στους στόχους της επιχείρησης / φορέα. Το πρόγραμμα μάρκετινγκ της τουριστικής περιοχής είναι η οργανωμένη έκφραση των επιλογών αυτών και ο συνδυασμός των στοιχείων μεταξύ τους (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 101). 47

57 Το μείγμα του μάρκετινγκ (marketing mix) Ο όρος αυτός σημαίνει το συνδυασμό και συντονισμό των διάφορων ελεγχόμενων μεταβλητών του μάρκετινγκ, τις οποίες διαλέγει η επιχείρηση και που προσδιορίζουν το πρόγραμμα μάρκετινγκ της επιχείρησης για να ικανοποιήσει μια συγκεκριμένη ομάδα καταναλωτών, προς τους οποίους επιθυμεί να απευθυνθεί σε μια δεδομένη χρονική περίοδο. Το «μίγμα του μάρκετινγκ» είναι ένα σύστημα αλληλεξαρτημένων και αλληλοσχετιζόμενων δραστηριοτήτων του μάρκετινγκ που σχεδιάστηκαν για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες των πελατών και τους στόχους της επιχείρησης (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 102, Runia Wahl Geyer Thewiβen, 2013, 161). Οι ελεγχόμενες μεταβολές που απαρτίζουν το μίγμα μάρκετινγκ είναι γνωστές σαν τα «5P», δηλαδή προϊόν, τιμή, προώθηση, διανομή και ανθρώπινος παράγοντας. Σημειώνουμε ότι αρχικά η θεωρία ασχολήθηκε με «4P», δηλαδή προϊόν, τιμή, προώθηση και διανομή. Ο ανθρώπινος παράγοντας προστέθηκε κυρίως για προϊόντα που είχαν σχέση με υπηρεσίες. Σήμερα έχουν προστεθεί και άλλα όπως Processes, Physical, Packaging, Partnerships, Evidence, αλλά δεν μας αφορούν στην παρούσα περιγραφή (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 102). Το προϊόν δεν αναφέρεται μόνο στο φυσικό προϊόν, αναφέρεται και στις σχετικές υπηρεσίες που το συνοδεύουν, όπως είναι η ονομασία και το σήμα του προϊόντος, η συσκευασία και η τυποποίηση, οι διάφορες ποικιλίες του προϊόντος κλπ. Το προϊόν για τον τουρισμό είναι ένα σύνθετο προϊόν που αποτελείται από επιμέρους συνεισφορές των διαφόρων εμπλεκόμενων (τουριστικού ενδιαφέροντος και δραστηριότητας) επιχειρήσεων σε επίπεδο προορισμού, ενδεικτικά επιχειρήσεων μεταφοράς, καταλύματος, εστίασης, παροχής υπηρεσιών αναψυχής κ.ά. Η τιμή πρέπει να καθοριστεί κατά τέτοιο τρόπο ώστε το προϊόν να είναι ελκυστικό στην ομάδα των πελατών που απευθυνόμαστε, στα κανάλια διανομής και μέσα στα σχετικά όρια που προβλέπονται από διάφορους αγορανομικούς και φορολογικούς νόμους, ώστε να παρέχουν και ένα ικανοποιητικό κέρδος (Darpy, 2014, 102). Όσο αφορά την τιμολόγηση, θα πρέπει να είναι αντίστοιχη του προϊόντος, της ποιότητας κατασκευής του και της αξίας που προσφέρει στον καταναλωτή (τόσο χρηστικής αξίας όσο και συναισθηματικής). Έτσι μπορεί ένα απλό αντικείμενο με πολύ μικρό κόστος κατασκευής, μεσαίας ποιότητας και χωρίς μεγάλη χρησιμότητα (π.χ. ένα χρυσό βραχιόλι) να πωλείται ακριβά λόγω της συναισθηματικής αξίας που προσφέρει. Η τιμολόγηση του προϊόντος περιλαμβάνει αποφάσεις σχετικές με το επίπεδο των τιμών, τα περιθώρια και τα είδη των εκπτώσεων και το γεωγραφικό ή μη διαχωρισμό των τιμών, λαμβάνοντας υπόψη ότι στον τουρισμό η μη πώληση τουριστικών υπηρεσιών «σήμερα» δεν αποθηκεύεται για «αύριο» (Laudon Traver, 2014, 369). 48

58 Η τοποθεσία (θέση) συνίσταται στην τοποθέτηση του προϊόντος εκεί όπου θα είναι διαθέσιμο αποτελεσματικά για να αγοράσουν οι πελάτες. Ενώ στα συνήθη βιομηχανικά προϊόντα και εμπορεύματα, η τοποθεσία επιλέγεται σε σχέση με τον τόπο όπου βρίσκεται ο πελάτης (και επιλέγεται αντίστοιχα από τα κανάλια διανομής που έχει στη διάθεσή της είτε στο ενδιάμεσο στάδιο του χονδρεμπορίου, είτε στο τελικό στάδιο της κατανάλωσης του λιανικού εμπορίου). Στον τουρισμό η επιλογή της «τοποθεσίας» σχετίζεται με την διευκόλυνση του πελάτη να βρει, όχι μόνο το ίδιο το προϊόν (που υπάρχει και καταναλώνεται στον τόπο προορισμού), αλλά και την περιγραφή του προϊόντος και τα τυχόν υποκατάστατα του, (όπως είναι το έντυπο υλικό) και να αγοράσει ένα προϊόν που θα καταναλώσει σε επόμενο χρονικό διάστημα. Ο ορισμός αυτός δεν περιλαμβάνει τα τουριστικά προϊόντα και υπηρεσίες που καταναλώνονται άμεσα στον τόπο προορισμού κατά την διάρκεια του τουριστικού ταξιδιού, όπως υπηρεσίες και προϊόντα εστίασης, διασκέδασης, κλπ (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 103). Άρα η επιλογή της «θέσης διάθεσης» του τουριστικού προϊόντος για να διευκολύνεται η «προ αγορά» του, συνδυάζεται και με τις επιλογές της διανομής του τουριστικού προϊόντος στα (ανθρώπινα ή τεχνητά) μέσα με τα οποία προσφέρεται το προϊόν και πείθεται ο υποψήφιος αγοραστής να υλοποιήσει την κατανάλωση του. Τα ανθρώπινα ή τεχνητά μέσα που χρησιμοποιούνται είναι συνήθως οι τουριστικοί πράκτορες ή αλλιώς tour operators, η διαθεσιμότητα αγοράς μέσω διαδικτύου και οι προσφορές που γίνονται στα πλαίσια παρουσίας των τουριστικών επιχειρηματιών σε τουριστικές εκθέσεις. Η επιλογή των θέσεων διανομής των τουριστικών προϊόντων πρέπει να στοχεύει στην εξεύρεση των κατάλληλων σημείων πώλησης (διανομής της τουριστικής προσφοράς), επαρκή γεωγραφική κάλυψη σε σχέση με τις στοχευόμενες αγορές. Αποφάσεις που σχετίζονται με τις θέσεις / κανάλια διανομής, έχουν πολύ μεγάλη σημασία (χωρίς να υποτιμάται η σημασία των υπόλοιπων στοιχείων του μίγματος μάρκετινγκ) διότι τα μέρη στα οποία διατίθενται ή όχι τα τουριστικά προϊόντα, επηρεάζουν άμεσα τις πωλήσεις. Η επιλογή των κατάλληλων καναλιών διανομής μπορεί να επιβάλλει ένα προϊόν στην αγορά ή να προκαλέσει την αποτυχία του (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 103). Η προώθηση συνίσταται στην επικοινωνία με τους πελάτες ή τους πιθανούς πελάτες για να πληροφορηθούν όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά του προϊόντος που η διοίκηση του μάρκετινγκ αποφάσισε να γνωστοποιήσει στους πελάτες. Προώθηση σημαίνει επικοινωνία διαμέσου της διαφήμισης, των πωλητών της εταιρείας, των εκθέσεων, των καταλόγων, της δημοσιότητας κλπ. Η προώθηση ή αλλιώς το μίγμα προβολής και επικοινωνίας αποτελείται κυρίως από την Διαφήμιση, την Προσωπική Πώληση, την Προώθηση Πωλήσεων και τις Δημόσιες σχέσεις (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 104). 49

59 Η Διαφήμιση μπορεί να γίνει με πολλά μέσα π.χ. τηλεόραση, αφίσες, περιοδικά, ραδιόφωνο κ.α., ενώ η προσωπική πώληση γίνεται μέσω των πωλητών της επιχείρησης. Η Προώθηση πωλήσεων (merchandizing) συνίσταται σε ενέργειες που έχουν σκοπό να επιτύχουν μεγαλύτερες πωλήσεις π.χ. μέσα από κουπόνια, δωρεάν δείγματα, καταστήματα κ.α. Τέλος οι δημόσιες σχέσεις αποσκοπούν στη δημιουργία δημοσιότητας και θετικής εικόνας για την επιχείρηση και τα προϊόντα που διαθέτει (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 104). Ο ανθρώπινος παράγοντας αναφέρεται στις αποφάσεις της διοίκησης και αντίστοιχα, στις συμπεριφορές του προσωπικού αλλά και των στελεχών, σε σχέση με τις παρεχόμενες προς τον πελάτη υπηρεσίες. Η αναφορά σε «αποφάσεις» γίνεται γιατί πρέπει να καθοδηγηθεί το προσωπικό, το πώς θα συμπεριφερθεί στον πελάτη, πώς θα εμφανίζεται σε αυτόν, τι υπηρεσίες θα παρέχει και πως θα αντικατοπτρίζεται η εικόνα της επιχείρησης ή του προορισμού σε αυτόν (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 104). Η «συμμετοχή» του προσωπικού στην επιθυμούμενη, τελική (μετά το τέλος του ταξιδιού) «ικανοποίηση» του τουρίστα από την εμπειρία του στον προορισμό ή στην επιχείρηση ή στην ευρύτερη περιοχή, επηρεάζεται σημαντικά από τον τρόπο με τον οποίο τον αντιμετώπισε το προσωπικό της τουριστικής επιχείρησης (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 104). Συνοπτικά μπορούμε να αναφέρουμε ότι με την εφαρμογή του τουριστικού μάρκετινγκ οι καταναλωτές παίρνουν (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 104): 1. Το Προϊόν που ικανοποιεί τις ανάγκες επιθυμίες τους, 2. Ο Τόπος στον οποίο εξυπηρετεί την καταναλωτική του συμπεριφορά, 3. Η Τιμή που είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν, 4. Οι Ενέργειες Προώθησης που κατευθύνουν αποτελεσματικά την αγοραστική τους απόφαση και 5. Από το κατάλληλα καταρτισμένο Προσωπικό που έχει ως στόχο την συνεχή ικανοποίηση των αναγκών και επιθυμιών του πελάτη. Συμπερασματικά, το μάρκετινγκ στο τουριστικό περιβάλλον είναι απόλυτα συνυφασμένο με τον συντονισμό της πολιτικής και των ενεργειών της τουριστικής περιοχής, με την πολιτική και τις δραστηριότητες των διαφόρων επιχειρήσεων, φορέων και οργανισμών, που όλοι μαζί συνθέτουν το περιβάλλον του τουριστικού προορισμού. 50

60 Η Περιγραφή των «5Ps» Το 1 ο «P» (Product) Το Τουριστικό Προϊόν Το τουριστικό προϊόν είναι ο συνδυασμός των προϊόντων και υπηρεσιών που προσφέρονται στον πελάτη και που περιέχουν (ανάλογα με τον τουριστικό παραγωγό) διάφορα στοιχεία, που αναλύονται ειδικότερα στη συνέχεια (Ηγουμενάκης, 2013, 228). Όλα τα μέσα, τεχνικές και μέθοδοι πού χρησιμοποιούνται για την παρουσίαση του τουριστικού προϊόντος στις υποψήφιες αγορές του και τη πληροφόρηση των πιθανών αγοραστών, αποτελούν τις ενέργειες προβολής και προώθησης του προϊόντος. Τουριστικό προϊόν είναι αυτό που προσφέρεται για κατανάλωση στον τουρίστα και ειδικότερα για την αεροπορική εταιρεία η υπηρεσία της διακίνησης, για τον ταξιτζή η μεταφορά από το αεροδρόμιο στο ξενοδοχείο, για τον ταξιδιωτικό πράκτορα το εισιτήριο για το ξενοδοχείο το κατάλυμα, για τον εστιάτορα το φαγητό, κ.ο.κ. (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 105). Ο τουρίστας καταναλωτής που αγοράζει ένα τουριστικό ταξίδι, για παράδειγμα στην Σαντορίνη, αγοράζει την αεροπορική μετακίνηση ή την εν πλω μετακίνηση που του προσφέρει η εταιρεία «άλφα», την παραμονή στο ξενοδοχείο «βήτα», το φαγητό στο εστιατόριο «γάμα», την ξενάγηση στον χώρο του Ακρωτηρίου από το πρακτορείο «δέλτα», την βραδινή διασκέδαση στο κέντρο «έψιλον», κλπ. (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 105). Για τον καταναλωτή τουρίστα, το τουριστικό προϊόν δεν είναι αυτά τα παραπάνω μεμονωμένα στοιχεία που προαναφέρθηκαν, άλλα όλα μαζί σαν πακέτο. Άρα το τουριστικό προϊόν που επιλέγει να προσφέρει η κάθε τουριστική περιοχή, θα πρέπει να γίνεται αντιληπτό στον τουρίστα σαν συνολική προσφορά προς αυτόν. Ο τουρίστας αντιλαμβάνεται σαν τουριστικό προϊόν το σύνολο του τουριστικού ταξιδιού, που περιέχει και αυτά τα στοιχεία που προαναφέρθηκαν αλλά και τη ζέστη, τον ήλιος, τη θάλασσα, το τοπίο στη διαδρομή προς και από τον προορισμό, την ελληνική μουσική, τη θέα που μπορεί να έχει η εκάστοτε περιοχή, ακόμα και τον άνετο δρόμο για την κυκλοφορία, την παροχή ρεύματος, νερού στα καταλύματα, την τάξη που τηρείτε από τις αρχές, κλπ (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 105). Συμπερασματικά, ο τουρίστας παίρνει την απόφαση για ένα τουριστικό ταξίδι βασισμένος στο σύνολο της προσφοράς των προϊόντων αυτών, με τον τρόπο που είναι συνδυασμένα μεταξύ τους φυσικά και τεχνητά. Όταν λοιπόν γίνετε αναφορά για το προσφερόμενο στην αγορά τουριστικό προϊόν, θα πρέπει να εννοούμε το σύνθετο προϊόν που αποτελείται από πολλά συστατικά μεταξύ των οποίων είναι συγκεκριμένα προϊόντα που τα παράγουν μεμονωμένες τουριστικές επιχειρήσεις (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 105). Στην ανάλυση των συστατικών του τουριστικού προϊόντος πρέπει να διαφοροποιήσουμε την εξέταση ανάλογα με την αντίληψη που έχει για το τουριστικό προϊόν ο κατά περίπτωση ενδιαφερόμενος καταναλωτής τουρίστας (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 105). 51

61 Το τουριστικό προϊόν από την αντίληψη του τουρίστα καταναλωτή Η σημαντικότερη εξέταση είναι από την άποψη του καταναλωτή, για τον οποίο το τουριστικό προϊόν αποτελείται από τέσσερα συστατικά (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 106): Θέλγητρα Εγκαταστάσεις Πρόσβαση Ψυχαγωγία Θέλγητρα Σαν θέλγητρα ορίζουμε τα συστατικά του τουριστικού προϊόντος που επιδρούν στην απόφαση του τουρίστα καταναλωτή να επισκεφθεί κάποιον τόπο προορισμού. Τα θέλγητρα ασκούν καθοριστική επιρροή στην συγκριτική υπεροχή του ενός προορισμού έναντι ενός άλλου και είναι οι παράγοντες που δημιουργούν ροή τουριστών προς κάποια περιοχή. Τα θέλγητρα μπορεί να είναι τοπικά, σχετικά με συγκεκριμένη τοποθεσία ή εγκαταστάσεις ή γενικότερα περιφερειακά ή εθνικά, σχετικά με κάποια χαρακτηριστικά μιας χώρας ή περιοχής. Τα θέλγητρα κατανέμονται σε θέλγητρα ως προς τις τοποθεσίες ή θέλγητρα ως προς συγκεκριμένα γεγονότα. Φυσικά πολύ συχνά τα θέλγητρα τοποθεσίας και γεγονότων συνδυάζονται μαζί και αποτελούν σημαντικό παράγοντα στην επιλογή του τουρίστα καταναλωτή (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 106). Για τον τουρίστα τα θέλγητρα μπορούν να αναλυθούν στα επί μέρους στοιχεία τους ως εξής: το τοπίο, γεωγραφική διάταξη, φυσικά κάλλη, θεαματικά πανοράματα, χλωρίδα, πανίδα, ελκυστικές παραλίες ή ορεινά τοπία, εθνικά πάρκα, εθνικοί δρυμοί, ιστορικά μνημεία, πολιτισμός, θρησκεία, αρχαιολογικοί χώροι, παραδοσιακές δραστηριότητες, τέχνη λαϊκές παραδόσεις, μουσική, τοπικές εορτές, παραδοσιακά ήθη και έθιμα, κλιματολογικές συνθήκες, ηλιοφάνεια, βροχόπτωση, χιονόπτωση, επίπεδα ημερήσιας θερμοκρασίας, κλπ. (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 106) Εγκαταστάσεις Οι τουριστικές εγκαταστάσεις είναι συστατικά που από μόνα τους συνήθως δεν γεννούν ροή τουριστών καταναλωτών. Όμως η απουσία τους συνήθως αποτρέπει τον τουρίστα καταναλωτή από τα θέλγητρα. Ουσιαστικά είναι συστατικά που συμπληρώνουν τα θέλγητρα για τον τουρίστα, καθώς είναι αυτές που προβλέπει ή προτίθεται να χρησιμοποιήσει. Με λίγα λόγια είναι υλικής χρησιμότητας, αλλά απαραίτητα γιατί συνεισφέρουν σημαντικά στην απόλαυση του τουρίστα, τόσο που μπορούν κατά περίπτωση οι ίδιες οι εγκαταστάσεις να αποτελέσουν το αντικείμενο έλξης κάποιας συγκεκριμένης τοποθεσίας ή περιοχής (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 107). 52

62 Καλό θα ήταν να επισημάνουμε ότι η ίδια τουριστική εγκατάσταση μπορεί για ένα τουρίστα να αποτελεί αντικείμενο υλικής χρησιμότητας, αλλά για τον άλλον να ταυτίζεται με το θέλγητρο της περιοχής. Το βασικότερο στοιχείο στις εγκαταστάσεις είναι τα καταλύματα που προσφέρονται στον τουρίστα (ξενοδοχεία, ξενώνες, διαμερίσματα, camping, κλπ.). Μετά ακολουθούν οι εγκαταστάσεις παροχής τροφής και εστιάσεως και ακολουθούν οι εγκαταστάσεις σχετικές με την αξιοποίηση των θέλγητρων και οι εγκαταστάσεις που είναι αναγκαίες για την ψυχαγωγία. Ο καταναλωτής δεν αντιλαμβάνεται χωριστά τις εγκαταστάσεις υποδομής, που αποτελούν αντικείμενο των φορέων που ασχολούνται με την τουριστική ανάπτυξη του κάθε προορισμού. Ο καταναλωτής όμως ενδιαφέρεται να βρει εγκαταστάσεις ποιότητας αντίστοιχης με αυτή που συνδυάζει στο μυαλό του σε σχέση με τον προορισμό και την ανάλογη τιμολόγηση των προσφερόμενων προϊόντων (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 107) Πρόσβαση Η πρόσβαση αφορά τα μέσα που διατίθενται για να φτάσει ο τουρίστας στον ταξιδιωτικό του προορισμό. Κατ επέκταση, η πρόσβαση αναφέρεται στην εγγύτητα που έχει ο κάθε συγκεκριμένος προορισμός στην τουριστική αγορά την οποία αποσκοπεί να δελεάσει (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 107). Η εγγύτητα χαρακτηρίζεται από την οικονομική απόσταση, δηλαδή από τον χρόνο και την δαπάνη που χρειάζεται για να φθάσει ο τουρίστας στον προορισμό και όχι από την φυσική η γεωγραφική απόσταση. Η εγγύτητα των Κυκλάδων στο οικιστικό συγκρότημα της πρωτεύουσας έχει αποβεί θετικός παράγοντας για ολιγοήμερους επισκέπτες, όπως αυτοί του Σαββατοκύριακου. Ένα μεγάλο τμήμα της τουριστικής βιομηχανίας ασχολείται αποκλειστικά με την παροχή προϊόντων / υπηρεσιών σχετικών με την πρόσβαση. Ουσιαστικά είναι όλες οι υπηρεσίες διακίνησης τουριστών, όπως ανάλογα και οι υπηρεσίες που σχετίζονται με αυτές (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 107) Ψυχαγωγία Ο τουρίστας καταναλωτής έχει διαθέσιμο χρόνο στον προορισμό του και αυτόν θέλει και πρέπει να τον αξιοποιήσει τουριστικά. Για την προετοιμασία του καταναλωτή και όχι μόνο, το βάρος πέφτει κυρίως στο τουριστικό μάρκετινγκ, για το τι διατίθεται για την κάλυψη του χρόνου αλλά και για το τι θα είναι αυτό που καλύπτοντας τον διαθέσιμο χρόνο θα παρέχει και την ικανοποίηση των αναγκών του τουρίστα. Θα πρέπει να γίνεται μια ενημέρωση στον τουρίστα για την διαθεσιμότητα δραστηριοτήτων για την απασχόληση του, αλλά και συγχρόνως να του προσφέρεται και η δυνατότητα επιλογής (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 108). 53

63 Είναι πρακτικά αδύνατο να καταγράψει κανείς όλων των ειδών τις δραστηριότητες, ενεργητικές και παθητικές, με τις οποίες μπορεί να απασχοληθεί ένας τουρίστας. Εκτός από τις δυνατότητες που σχετίζονται με την προσωπική επαφή του τουρίστα με τα θέλγητρα της περιοχής, (π.χ. επίσκεψη σε αρχαιολογικό αξιοθέατο), ενδεικτικά αναφέρουμε τις εξής ψυχαγωγικές δραστηριότητες (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 108): Θεάματα / εκδηλώσεις Γαστρονομία Κουζίνα Νυχτερινή Ζωή Κέντρα Υγείας Οργανωμένα λούνα πάρκ, ροντέο, νεροτσουλήθρες Αθλητικές δραστηριότητες (συμμετοχή ή θέαμα) Ζωολογικοί κήποι, πλανητάρια, δελφινάρια, κλπ Επίσκεψη σε αξιοθέατα / μουσεία / αρχαιολογικούς χώρους Περίπατοι Ξεκούραση σε «περιποιητικό» περιβάλλον Στην προσφορά διαφόρων ειδών ψυχαγωγίας, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ότι τα διαφορετικά τμήματα της τουριστικής αγοράς έχουν και διαφορετικές ανάγκες και διαφορετικές δυνατότητες για απορρόφηση της προσφερόμενης ψυχαγωγίας (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 108) Το 2 ο «P» (Price) Η Διαμόρφωση της Τουριστικής Τιμολογιακής Πολιτικής Η τιμολόγηση των τουριστικών προϊόντων είναι ένα από τα πέντε στοιχεία που συνδυάζονται στο μείγμα μάρκετινγκ μαζί με το προϊόν, την διανομή, την προβολή και το προσωπικό που έρχεται σε επαφή με τον πελάτη. Παρ όλο που είναι αναπόσπαστο στοιχείο στο σύνολο της επιχειρησιακής πολιτικής σε επίπεδο περιοχής και κυρίως σε επίπεδο επιχείρησης, η σημασία διαφοροποιείται σχετικά με τα άλλα στοιχεία του μείγματος επειδή βραχυπρόθεσμα, η ζήτηση του τουριστικού προϊόντος έχει χαρακτήρα ανελαστικό ως προς την τιμή (εκτός από ειδικές περιπτώσεις έκπτωσης) (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 108). Τιμολόγηση είναι και η αξιολόγηση του κόστους που καλείται να πληρώσει ο υποψήφιος καταναλωτής για την ικανοποίηση της ανάγκης ή της επιθυμίας του. Ο καταναλωτής καλείται να πληρώσει την τιμή που ο ίδιος αποδέχεται ότι αντιστοιχεί ή είναι μικρότερη από την αξία την οποία προσδίδει στην υπηρεσία που του παρέχεται. Η τιμή μπορεί να είναι ανεξάρτητη από το πραγματικό κόστος της παρεχόμενης υπηρεσίας ή προϊόντος (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 109). 54

64 Η τιμολόγηση των προϊόντων που προσφέρει η επιλεγμένη τουριστική περιοχή, είτε λαμβάνεται στο σύνολο, είτε σαν τιμολόγηση των επιμέρους προϊόντων και πρέπει να γίνεται με βασική φιλοσοφία, την μεγιστοποίηση του οικονομικού οφέλους της περιοχής και της συγκεκριμένης επιχείρησης. Αντίστοιχα όμως, η αξιολόγηση του αποτελέσματος των ενεργειών του προγράμματος μάρκετινγκ δεν πρέπει να γίνεται μόνο με βάση το οικονομικό όφελος, αλλά να συσχετίζεται και με τον όγκο των πωλήσεων και την διαχρονικότητα (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 109). Οι ενέργειες της στρατηγικής τουριστικού μάρκετινγκ αποσκοπούν στην αύξηση ζήτησης είτε όλων είτε μερικών από τα προϊόντα που προσφέρει η επιλεγμένη τουριστική περιοχή. Η αυξημένη ζήτηση κατά κανόνα αντιστοιχεί και σε αύξηση του όγκου των πωλήσεων, όμως δεν σημαίνει και ανάλογη αύξηση του οφέλους για την περιοχή. Για την σωστή ανάπτυξη του προγράμματος μάρκετινγκ οι οικονομικές επιπτώσεις πρέπει να λαμβάνονται υπόψη προκειμένου να μεγιστοποιηθεί το αναμενόμενο αποτέλεσμα (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 109). Σημαντικός παράγοντας στην οικονομική απόδοση των ενεργειών μάρκετινγκ είναι η επίπτωση που έχουν οι αυξήσεις ζήτησης του ενός προϊόντος στα άλλα προϊόντα που προσφέρει η τουριστική περιοχή. Πρέπει να γίνει ιδιαίτερα κατανοητό ότι συχνά η πραγματική απόδοση των ενεργειών του προγράμματος μάρκετινγκ δεν φαίνεται σε μια τουριστική περίοδο, αλλά σε περισσότερες. Άρα η τιμολογιακή πολιτική πρέπει να προσαρμόζεται ανάλογα (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 109). Η τιμολόγηση των προϊόντων που θα προσφέρονται στην επιλεγμένη τουριστική περιοχή, μπορεί να βασίζεται στις τιμές που παρέχουν τα προϊόντα οι ανταγωνιστές ή να σχετίζεται με τιμές συμπληρωματικών προϊόντων. Συχνά, κρατικοί φορείς θεσμοθετούν ή επεμβαίνουν ρυθμιστικά, καθορίζοντας πλαίσια μέσα στα οποία πρέπει να κινηθεί η τιμολόγηση των προϊόντων διαφόρων κατηγοριών. Ανεξάρτητα όμως από αυτούς τους εξωτερικούς παράγοντες, η τιμολογιακή πολιτική στις επιμέρους επιχειρήσεις στην περιοχή ενός τουριστικού προορισμού, καθορίζεται από την αντίληψη της επιχείρησης για την αγοραστική δυνατότητα των αγορών στόχων που έχει καθορίσει (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 109). Μεμονωμένα όμως η τιμολογιακή πολιτική εξαρτάται εξίσου και από την αντίληψη που έχει η τουριστική περιοχή για την θέση της στην αγορά και για την ικανότητα των προϊόντων της να διατηρήσουν ή να επιτύχουν την κάλυψη του ποσοστού της αγοράς στόχου που έχει προσδιορίσει. Με καθαρά οικονομικά κριτήρια, η τιμολόγηση είναι αποτέλεσμα της σχέσης ζήτησης και προσφοράς. Δηλαδή, όταν η ζήτηση είναι μεγαλύτερη από την προσφορά, η τιμή του προϊόντος αυξάνεται και αντίστοιχα όταν η προσφορά υπερβαίνει την ζήτηση τότε η τιμή μειώνεται. Αυτό είναι κάτι που το ζούμε καθημερινά, με τα εμπορικά προϊόντα (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 110). 55

65 Στην περίπτωση του τουριστικού προϊόντος έχουμε δύο ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 110): a) Η προσφορά προϊόντος (π.χ. δωματίων) είναι στο βραχυχρόνιο διάστημα σταθερή. Για να έχουν όφελος οι τουριστικοί παραγωγοί πρέπει η προσφορά να καταναλωθεί μέσα στην περίοδο επειδή, κατά κανόνα, δεν μπορεί να αποθηκευτεί για μελλοντικές περιόδους. b) Για ένα μεγάλο μέρος της αγοράς, η ζήτηση καθορίζεται προκαταβολικά και αυτό σχετίζεται άμεσα με τα «κλεισίματα» (reservations) από πράκτορες. Έτσι ο τουριστικός παραγωγός έχει μικρή ευχέρεια να επηρεάσει άμεσα την τιμή στην οποία προσφέρεται λιανικά η κατανάλωση. Η πολιτική τιμολόγησης που ακολουθείται στην τουριστική περιοχή και που εφαρμόζεται από τις τουριστικές επιχειρήσεις της περιοχής, δεν μπορεί να είναι ανεξάρτητη από την πρακτική που ακολουθεί ο ανταγωνισμός. Όμως, υπάρχει η δυνατότητα προσαρμογής της τιμής προσφοράς ανάλογα με τις δυνατότητες απορρόφησης του τουριστικού προϊόντος από διαφορετικά τμήματα της αγοράς. Η προσαρμογή της τιμής προσφοράς εξαρτάται και από το επίπεδο πρόσβασης που έχει ο κάθε τουριστικός παραγωγός με τα κέντρα αποφάσεων της υποψήφιας πελατείας του. Σε όλες τις περιπτώσεις, αλλά ιδιαίτερα επειδή η τουριστική βιομηχανία παρέχει υπηρεσίες, η πολιτική τιμολόγησης θα πρέπει να είναι προσαρμοσμένη στις προσδοκίες των ταξιδιωτών (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 110). Είναι γνωστό πως ένα χαρακτηριστικό της «τιμής» είναι οι παρεχόμενες εκπτώσεις. Έκπτωση είναι κάθε μείωση της τιμής, την οποία παρέχει ο προμηθευτής προς τον αγοραστή και αποτελεί το αντάλλαγμα της παροχής υπηρεσιών από τον αγοραστή προς τον προμηθευτή. Κάθε επιχειρηματίας επιβάλλεται να εκμεταλλεύεται τις ευκαιρίες των εκπτώσεων. Καλό θα είναι επιπλέον να γνωρίζει τα διάφορα είδη των εκπτώσεων, τις οποίες παρέχουν σε επιχειρήσεις παρόμοιες με την δική του. Οι εκπτώσεις μπορούν να ταξινομηθούν στις εξής βασικές κατηγορίες (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 110): A. Εκπτώσεις λόγω αγοράς της μετρητής B. Εμπορικές εκπτώσεις C. Εποχιακές εκπτώσεις και D. Ποσοτικές εκπτώσεις Ο πραγματικός καθορισμός μιας δεδομένης τιμής είναι πολύ πολύπλοκος. Υπάρχουν πολλά και περίπλοκα στοιχεία τα οποία επηρεάζουν την τιμή κάθε εμπορεύσιμου είδους. Μεταξύ αυτών συμπεριλαμβάνονται ο ανταγωνισμός, οι προτιμήσεις των αγοραστών, το κόστος παραγωγής, οι οικονομικές διακυμάνσεις, η διεθνής κατάσταση, η διαθεσιμότητα υποκατάστατων και συμπληρωματικών αγαθών, οι διάφοροι κυβερνητικοί κανονισμοί, η φύση της επιχείρησης καθώς επίσης και τα τοπικά έθιμα και οι παραδόσεις (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 111). 56

66 Είναι αλήθεια ότι μακροχρόνια, ένας επιβάλλεται να πουλάει τα προϊόντα και τις υπηρεσίες του σε τιμές που θα καλύπτουν το πραγματικό κόστος και θα του παρέχουν ένα ικανοποιητικό επίπεδο απόδοσης των επενδύσεων του. Εν τούτοις, βραχυχρόνια ανταγωνιστικοί παράγοντες ή αλλαγές στις προτιμήσεις του αγοραστή, ίσως να ωθήσουν τον επιχειρηματία να πουλήσει σε τιμές χαμηλότερες του συνολικού κόστους. Η θεωρία της ζήτησης του καταναλωτή χρησιμοποιείται ευρέως στην τιμολόγηση. Στην περίπτωση αυτή οι αποφάσεις για την τιμολόγηση είναι επηρεασμένες από τις προτιμήσεις του αγοραστή. Γενικά μπορούμε να πούμε ότι οι τιμές καθορίζονται από τις αλληλεπιδράσεις των δυνάμεων της προσφοράς και της ζήτησης. Η τιμή των τουριστικών προϊόντων δεν είναι σταθερή και μεταβάλλεται αφενός ως προς το είδος και την ποιότητα του παρεχόμενου προϊόντος / υπηρεσίας και αφετέρου ως προς την περίοδο προσφοράς / ζήτησης. Η τιμή όμως είναι και ελαστική, με την έννοια ότι επειδή τουλάχιστον όσο αφορά την τουριστική υπηρεσία της διαμονής, π.χ. στο κατάλυμα όταν παρέλθει η μέρα, τότε έχει χαθεί η δυνατότητα να ενοικιαστεί και σαν αποτέλεσμα, παρατηρείτε ότι η τιμή αργά το βράδυ μεταβάλλεται ή είναι διαπραγματεύσιμη, δηλαδή γίνεται μικρότερη προκειμένου να μην χαθεί το έσοδο, ενώ στην αρχή της ημέρας είναι πιο σταθερή (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 111) Το 3 ο «P» (Place) Η Διανομή Γενικά γνωρίζουμε ότι το κατάλληλο προϊόν με την κατάλληλη τιμή και με το καλύτερο σύστημα επικοινωνίας δεν ικανοποιεί τον καταναλωτή, εάν αυτό το προϊόν δεν βρίσκεται στο κατάλληλο τόπο και χρόνο, όταν δηλαδή το ζητήσει ο ίδιος. Τα στοιχεία του συστήματος διανομής έχουν ως σκοπό να εξασφαλίσουν την ύπαρξη των προϊόντων όταν και όπου ζητούνται, ώστε ο αγοραστής να αποκτήσει τα προϊόντα όσο το δυνατόν καλύτερα. Για την πραγματοποίηση αυτού του σκοπού, η επιχείρηση εκτελεί μία σειρά από διάφορες λειτουργίες οι οποίες μπορούν και συνοψίζονται σε δύο μεγάλες ομάδες (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 112): 1) Λειτουργίες, οι οποίες αναφέρονται στην έννοια της μεταβίβασης της κυριότητας (αγοραπωλησία) και 2) Λειτουργίες της φυσικής διανομής. Δηλαδή τη μεταφορά, την αποθήκευση και τον έλεγχο των αποθεμάτων. Αυτά δεν συμβαίνουν έτσι απλά στον τουρισμό. Σε αντίθεση με άλλα προϊόντα και υπηρεσίες, το τουριστικό προϊόν πρέπει να καταναλωθεί στον τόπο της παραγωγής του. Η πώληση του γίνεται με «υποκατάστατα», δηλαδή με την πληροφόρηση που παρέχεται προς τον υποψήφιο καταναλωτή είτε απ ευθείας, είτε μέσω τρίτων μεσαζόντων. Αντί το προϊόν το ίδιο καθεαυτού, έχουμε περιγραφές, έντυπα, CD ή ακόμη και φωτογραφίες στο διαδίκτυο. 57

67 Στην απ ευθείας πληροφόρηση μπορούμε να εντάξουμε και την ανεπτυγμένη πλέον, ηλεκτρονική πληροφόρηση κράτησης, μέσω διαδικτύου και την δυνατότητα «άμεσης αγοράς» με την χρήση πιστωτικής κάρτας. Η επιλογή του τρόπου διανομής διαφέρει από τα συνήθη «βιομηχανοποιημένα» προϊόντα γιατί ο τόπος αγοράς κατά κανόνα διαφέρει από τον τόπο κατανάλωσης (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 112) το 4 ο «P» (Promotion) Η Προβολή και Προώθηση του Τουριστικού Προϊόντος Το μάρκετινγκ ασχολείται πάνω από όλα με την επικοινωνία, που σημαίνει λήψη ή αποστολή πληροφοριών. Η λέξη υποδηλώνει ότι μπορούν ο παραλήπτης και ο αποστολέας να συμμετάσχουν σε κοινά στοιχεία όπως: πληροφορίες, εμπειρία, αισθήματα και σκέψεις. Η επικοινωνία λοιπόν είναι η βάση για τις τεχνικές του μάρκετινγκ. Με τις ενέργειες που απορρέουν από το πρόγραμμα του μάρκετινγκ, αποσκοπούμε στο να μεταβιβάσουμε κάποια στοιχεία σε κάποιον αποδέκτη. Η μεταβίβαση αυτή γίνεται με τέτοιο τρόπο που τα στοιχεία να μείνουν στη μνήμη του αποδέκτη ζωντανά, τα αναφέρει πολλές φορές στο μέλλον (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 113). Η εντύπωση που δίνει η τουριστική περιοχή, είναι ο βασικός συντελεστής στην «ανάμνηση» που μένει στο μυαλό του τουρίστα καταναλωτή και χρησιμοποιείται είτε για να πάρει ο ίδιος μια ταξιδιωτική απόφαση, είτε για την πληροφόρηση κάποιου άλλου, είτε παραμένοντας σαν ένα κομμάτι από την ταξιδιωτική του επιμόρφωση και σαν συγκριτικά στοιχεία. Η μεθοδολογία του τουριστικού μάρκετινγκ βασίζεται στις γενικές αρχές της επιστήμης του μάρκετινγκ. Στο τουριστικό περιβάλλον, όμως έχουμε μερικές σημαντικές διαφορές (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 113): Ο πελάτης αποφασίζει την αγορά του προϊόντος, βασισμένος στην πληροφόρηση και δεσμεύεται χωρίς να το δει ή να το δοκιμάσει. Ο τουριστικός παραγωγός εξαρτάται στην ικανοποίηση του πελάτη από άλλους παράγωγους που προσφέρουν τα συμπληρωματικά προϊόντα. Υπάρχει μεγάλος συναγωνισμός εναλλακτικών προϊόντων, όχι μόνο τουριστικών, από τα οποία πρέπει ο παραγωγός να αποσπάσει τον πελάτη. Η επιτυχία της προσφοράς του τουριστικού παραγωγού εξαρτάται και από εξωγενείς παράγοντες πάνω στους οποίους δεν μπορεί να ασκήσει επιρροή. Η διατήρηση της ποιότητας και η επιτυχής διάθεση του τουριστικού προϊόντος βασίζεται σε όλους τους ασχολούμενους στις τουριστικές επιχειρήσεις. 58

68 Προσωπική Πώληση Η προσωπική πώληση είναι το δεύτερο κατά σειρά σπουδαιότητας στοιχείο του συστήματος επικοινωνίας. Αυτή συνεπάγεται την άμεση επικοινωνία πρόσωπο με πρόσωπο μεταξύ πωλητή ή αντιπροσώπου και του πιθανού αγοραστή. Ο σκοπός μιας τέτοιου είδους προσωπικής επικοινωνίας είναι δυνατόν να αποβλέπει (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 113): 1) Στη λήψη μιας παραγγελίας, 2) Να πείσει τους λιανοπωλητές να προωθούν και να επιδεικνύουν το προϊόν κατάλληλα, 3) Να εξασφαλίσει τη συνεργασία του χονδρέμπορου, έτσι ώστε να προωθεί ενεργά, τα προϊόντα του κατασκευαστή, 4) Να ενημερώσει τους καθοδηγητές γνώμης σχετικά με την επιχείρηση και τα προϊόντα της. Η προσωπική πώληση στον τουρισμό είναι κατά κανόνα δύο ειδών (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 113): Οι προσωπικές πωλήσεις στην επικοινωνία του καταναλωτή και της τουριστικής επιχείρησης Οι προσωπικές πωλήσεις μεταξύ παραγωγών τουριστικών προϊόντων και των «μεσαζόντων» (πρακτόρων, tour operators, κ.ά.) για την διάθεση των τουριστικών προϊόντων. Η προσωπική πώληση διαφέρει από τη διαφήμιση στο ότι με την πρώτη το μήνυμα μεταφέρεται δια μέσου της προσωπικής επαφής, ενώ με τη διαφήμιση το μήνυμα μεταφέρεται με οποιοδήποτε μη προσωπικό μέσο. Η βασικότερη όμως διαφορά των δύο αυτών στοιχείων του συστήματος επικοινωνίας έγκειται στο γεγονός ότι ενώ ο πωλητής έχει την ικανότητα να προσαρμόσει το μήνυμά του σύμφωνα με τις ανάγκες, τα ενδιαφέροντα και τις αντιδράσεις του πιθανού αγοραστή, το μήνυμα της διαφήμισης παραμένει το ίδιο για όλους τους πιθανούς αγοραστές Το 5 ο «P» (People) Το Ανθρώπινο Δυναμικό Μιλήσαμε ήδη για τη σημασία που έχει αποκτήσει ο «ανθρώπινος παράγοντας» τόσο στην διαδικασία της πώλησης, όσο και στην διαδικασία της κατανάλωσης. Πρόκειται για ένα παράγοντα εξαιρετικά σημαντικό ακόμη και την εποχιακή απασχόληση που όταν επαναλαμβάνεται με τακτικότητα κάθε χρόνο, αρχίζει πια να είναι «συνεχής». Γενικά και σε κάθε περίπτωση η συμπεριφορά και η σωστή αντιμετώπιση του πελάτη πρέπει να θεωρείται υψίστης σημασίας, γιατί αποτελεί και έναν πολύ χαρακτηριστικό συγκριτικό παράγοντα μεταξύ παρόμοιων προϊόντων και υπηρεσιών (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 114). 59

69 Η Παγκόσμια Βιομηχανία Τουρισμού παρέχει τη μεγαλύτερη επιλογή προοπτικών σταδιοδρομίας στους νέους ενηλίκους που ακολουθούν μια ποιοτική εκπαίδευση σε αυτόν τον τομέα. Σήμερα η βιομηχανία αυτή είναι κάτι παραπάνω από τις επιχειρήσεις ξενοδοχείων και εστιατορίων, είναι σχεδόν όσο ευρεία είναι και η ζωή. Η βιοτεχνία τουρισμού καλύπτει μια σειρά επιχειρήσεων που ειδικεύονται στις αερογραμμές, την ακτοπλοΐα, τους αθλητικούς χώρους και τα κέντρα ψυχαγωγίας / διασκέδασης, ενοικίασης αυτοκινήτων, χαρτοπαικτικές λέσχες, διαχείριση λέσχεων, συμβουλευτικές υπηρεσίες, τραπεζικές εργασίες και διαχείριση επενδύσεων στον τομέα εστιάσεως, τις μεγάλες αλυσίδες εστιατορίων αλυσίδων, τη γενική διαχείριση εμπορικών σημάτων, τη λογιστική, το ανθρώπινο δυναμικό και τις σπουδές διοίκησης επιχειρήσεων, την τεχνολογία πληροφοριών, τα ταξιδιωτικά γραφεία και πολλά ακόμη. Πρέπει λοιπόν να δίνουν ιδιαίτερη σημασία και να ασκούν το επάγγελμα του «τουριστικού στελέχους» με περηφάνια και την προσωπική σχέση την αξιολογεί ο πελάτης και τέλος ανταμείβει οικονομικά, με επαναλαμβανόμενη κατανάλωση και με ηθική ευχαριστία (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 114) Ανάλυση Μάρκετινγκ των «5Ps» της Τήνου Το Προϊόν (Product) Η έρευνα πεδίου που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του έργου, έδειξε ότι το τρίπτυχο: παραλία, νυχτερινή ζωή και πολιτιστικές εκδηλώσεις είναι η κυρίαρχη μορφή τουριστικού προϊόντος στο Νομό Κυκλάδων, όπως και αναφέρθηκε στην ανάλυση των στοιχείων της έρευνας, επιλέγεται σε όλες τις κατηγορίες των νησιών. Είναι ενδιαφέρον ότι τα αποτελέσματα της έρευνας δεν αντανακλούν τις νέες τάσεις για διεύρυνση του «παραδοσιακού» και «κλασσικού» ελληνικού τουριστικού προϊόντος, «ήλιος, θάλασσα, παραλία» και με εξαίρεση τις περιηγητικές διαδρομές και τις αθλητικές δραστηριότητες, δεν δίνουν βάρος στις ειδικές (εναλλακτικές) μορφές τουρισμού (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 115). Τα στοιχεία της έρευνας δείχνουν ότι οι τοπικοί επιχειρηματίες είναι πιο προσηλωμένοι στον «παραθεριστικό» τουρίστα, με τις όποιες δυσκολίες και προβλήματα παρουσιάζει αυτή η επιλογή (υψηλός ανταγωνισμός, κυρίως «μαζικός» τουρίστας, ευαίσθητος ως προς την τιμή, μικρή τουριστική σεζόν, κ.α.). Στην Τήνο παρά το γεγονός ότι δεν χαρακτηρίζεται κοσμοπολίτικο νησί όπως αυτά της Πάρου, Σαντορίνης ή Μυκόνου, το παραπάνω τρίπτυχο παραμένει χαρακτηριστικό της παρά το γεγονός ότι οι πολιτιστικές δραστηριότητες βρίσκονται στην δεύτερη θέση ενώ η νυχτερινή ζωή δεν αποτελεί το συγκριτικό της πλεονέκτημα (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 115). 60

70 Θέλγητρα Τήνου Σε ότι αφορά στα θέλγητρα, ήδη αναφέρθηκε ότι αυτά αφορούν τοποθεσίες και γεγονότα (πολιτιστικά κ.ά.). Ήδη έχει γίνει αναλυτική παρουσίαση των θέλγητρων της Τήνου και εδώ κρίνεται σκόπιμο να αναφερθούν τα συμπεράσματα της έρευνας που έγινε στο νησί για την ποιότητα των προσφερομένων τουριστικών υπηρεσιών και στην οποία θα κάνουμε συνεχείς αναφορές. Οι παραλίες του νησιού είναι αρκετές και απλώνονται σε όλη την έκταση του νησιού. Το φυσικό κάλος των παραλιών επιβεβαιώνει το συγκριτικό πλεονέκτημα που διαθέτει η Τήνος. Αξίζει να σημειωθεί ότι δεν καταγράφονται παράπονα για την καθαριότητα. Εντυπωσιακά ευνοϊκή είναι η άποψη των τουριστών αναφορικά με τη φυσική ομορφιά των τοπίων του νησιού (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 115). Εγκαταστάσεις Τήνου Σε ότι αφορά τις εγκαταστάσεις αναφερόμαστε κυρίως στα καταλύματα και στις εγκαταστάσεις εστίασης. Σε ότι αφορά τα καταλύματα η Τήνος διαθέτει ξενοδοχεία, ενοικιαζόμενα διαμερίσματα και camping. Τα ξενοδοχειακά καταλύματα που υπάρχουν στο νησί είναι 36, όπως φαίνεται στον παρακάτω πίνακα (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 116). Νησί Τήνου Δεδομένα 5 Αστέρων 4 Αστέρων 3 Αστέρων 2 Αστέρων 1 Αστέρα Άθροισμα Μονάδες Δωμάτια Κλίνες Πίνακας 10: Ξενοδοχειακό Δυναμικό Τήνου. Πηγή: Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 116 Τα κυριότερα προβλήματα εστιάζονται στην έλλειψη παροχών δωματίου / καταλύματος, στοιχείο το οποίο αντικατοπτρίζει την αδυναμία σημαντικού μέρους των καταλυμάτων να προβούν είτε στην επιβεβλημένη ανακαίνιση είτε στην κάλυψη παροχών που επιζητά ο σημερινός ταξιδιώτης. Η Τήνος δεν διαθέτει κατάλυμα πέντε αστέρων, ενώ τα περισσότερα καταλύματα δεν διαθέτουν μεγάλο αριθμό κλινών. Αξιοσημείωτη η διασπορά του ποσοστού που αφορά την καθαριότητα. Υπάρχει μεγάλος αριθμός καταλυμάτων που δεν ανταποκρίνονται από πλευράς καθαριότητας στις απαιτήσεις των τουριστών, ενώ αντίθετα ένα άλλο σημαντικό μέρος των καταλυμάτων ανταποκρίνεται ανεξάρτητα από το πόσο σύγχρονες είναι οι υποδομές τους. Το νησί επίσης διαθέτει μεγάλη γκάμα από ταβέρνες, εστιατόρια, μεζεδοπωλεία κτλ., τα οποία καλύπτουν όλα τα γούστα και τις επιθυμίες, από ελληνική κουζίνα μέχρι μεξικάνικη (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 116). 61

71 Πρόσβαση Ο τομέας της πρόσβασης και της μετακίνησης αναδείχτηκε ως ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα. Στην πρόσβαση ξεχωρίζουν τα προβλήματα που αφορούν στη συχνότητα των ακτοπλοϊκών δρομολογίων, τη σύνδεση με άλλα νησιά, το υψηλό κόστος εισιτηρίου καθώς και την υποδομή / υπηρεσίες τόσο του αεροδρομίου όσο και του λιμανιού. Στο τομέα μετακίνησης, τα προβλήματα εστιάζονται στην εύρεση χώρων στάθμευσης, στα υψηλά κόμιστρα ταξί, στο οδικό δίκτυο, στη σήμανση, στα λεωφορεία και εν γένει στην συμπεριφορά των οδηγών. Πρέπει επίσης να επισημάνουμε ότι τον μήνα Αύγουστο, η μετακίνηση μέσα στο νησί είναι προβληματική, καθώς τα δρομολόγια του ΚΤΕΛ δεν επαρκούν για να μεταφέρουν το σύνολο των επισκεπτών προς τις παραλίες ή τα μέρη διασκέδασης κ.λπ. (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 116). Ψυχαγωγία Όπως προαναφέρθηκε, η έννοια της ψυχαγωγίας είναι περίπλοκη και είναι αδύνατον να καταγραφούν όλες οι δραστηριότητες που την συνθέτουν. Για την περίπτωση της Τήνου, μπορούμε να αναφέρουμε σαν ψυχαγωγία τις εναλλακτικές μορφές τουρισμού, κ.ά. Στην αξιολόγηση των εναλλακτικών μορφών τουρισμού η Τήνος είναι ένας από τους σημαντικότερους θρησκευτικούς προορισμούς, μέσω της αξιοποίησης της εκκλησίας της Παναγίας της Ευαγγελιστρίας. Βέβαια εκτός από τον θρησκευτικό τουρισμό, η Τήνος αναπτύσσει με γοργούς ρυθμούς και άλλες μορφές εναλλακτικού τουρισμού όπως είναι ο αγροτουρισμός και ο πολιτιστικός τουρισμός (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 117). Εναλλακτικός τουρισμός είναι εκείνες οι μορφές τουριστικής δραστηριότητας που ξεφεύγουν από τις παραδοσιακές μορφές του τουρισμού αναψυχής και οι οποίες σχετίζονται με τα ιδιαίτερα φυσικά χαρακτηριστικά μιας περιοχής ενώ σε μερικές μορφές υπάρχει μόνο έντονο το στοιχείο της περιπέτειας. Ο εναλλακτικός τουρισμός αποσκοπεί στην επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου σε 12 μήνες και την εκμετάλλευση του δυναμικού κάποιων περιοχών οι οποίες δεν συνδέονται στενά με δραστηριότητες παραδοσιακών μορφών τουρισμού (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 117). Ο εναλλακτικός τουρισμός που αναπτύσσεται στην Τήνο, δεν είναι οργανωμένος στο βαθμό που να βοηθήσει στην επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου. Στην Τήνο όπως αναφέρθηκε και σε προηγούμενη παράγραφο, διοργανώνεται ένας σημαντικός αριθμός πολιτιστικών εκδηλώσεων. Η ενημέρωση των τουριστών για αυτές κρίνεται ως ελλειμματική, αφού ο μεγάλος αριθμός τους δεν μαθαίνει για αυτές και δεν συμμετέχει. Οι πολιτιστικές εκδηλώσεις, ιδιαίτερα για τους αλλοδαπούς επισκέπτες, αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα ενδιαφέροντα κατά τη διάρκεια των διακοπών τους (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 117). 62

72 Σε ότι αφορά τη κουζίνα στο νησί, οι ντόπιοι λένε ότι γενικά το καλό φαγητό είναι μία από τις πρωταρχικές απολαύσεις στο νησί. Η Τήνος είναι σχετικά αυτάρκης σε γεωργικά και κτηνοτροφικά προϊόντα. Το νησί φημίζεται για την παραδοσιακή του κουζίνα, όπως και για το φρέσκο του ψάρι, το οποίο προσφέρεται σε ένα από τα πολλά παραθαλάσσια ταβερνάκια Η Τιμή (Price) Πέραν της συγκεκριμένης περιγραφής των παραγόντων που επηρεάζουν την διαμόρφωση της τιμής, στις Κυκλάδες, ο Έλληνας τουρίστας, ο οποίος αποτελεί πρωταρχική αγορά για τις Κυκλάδες, προτιμά να κινείται με το αυτοκίνητο. Η δυσκολία προσβασιμότητας αλλά και το σημαντικό κόστος της ακτοπλοϊκής μεταφοράς αυτοκινήτου, αποτρέπουν πολλούς ενδιαφερόμενους από το να επιλέξουν τα νησιά για την ταξιδιωτική τους δραστηριότητα (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 118). Πολλά στοιχεία ερευνών επισημαίνουν ότι ο παράγων «τιμή» είναι σημαντικός και μάλιστα ο τρίτος στην αξιολόγηση για την επιλογή ξενοδοχείου, όπως φαίνεται στο επόμενο διάγραμμα (από την έρευνα της Τουριστικής Συμπεριφοράς των Ελλήνων του έτους 2007 της εταιρείας KAPPA RESEARCH). Πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι το 45% των ερωτηθέντων, δηλώνει την τιμή σαν βασικό κριτήριο στην επιλογή του ξενοδοχείου, άρα η τιμή επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την τελική τουριστική απόφαση (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 118). 90,00% 80,00% 70,00% 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% Kappa Research 77,80% 57,10% 45,20% 24,00% 21,60% 15,80% 10,20% 2,20% 2,20% Kappa Research Γράφημα 4: Κριτήρια επιλογής Ξενοδοχείου. Πηγή: Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008,

73 Όσον αφορά στην συνολική δαπάνη, από τα αποτελέσματα της ίδιας παραπάνω έρευνας, φαίνεται ότι λίγο περισσότεροι από το 50% δεν ξοδεύουν πάνω από Ευρώ στις διακοπές τους. Αν υπολογίσουμε ότι η μέση περίοδος δηλωμένων διακοπών είναι της τάξεως της μιας εβδομάδας (το 62% δηλώνει 6 διανυκτερεύσεις), τότε η μέση ημερήσια δαπάνη είναι της τάξεως των Ευρώ (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 118). Επισημαίνεται ακόμη ότι ένα σημαντικό ποσοστό της τάξεως 25%, δηλώνει ότι το επόμενο έτος θα κάνει οικονομικότερες διακοπές, στοιχείο που θα πρέπει να δημιουργεί προβληματισμό σε σχέση με τις διαμορφούμενες μελλοντικές τάσεις. Έχοντας τα παραπάνω δεδομένα σαν μέτρο, ο τουριστικός επιχειρηματίας παραγωγός τουριστικών προϊόντων και υπηρεσιών μπορεί να σταθμίσει την τιμολογιακή του πολιτική με διακυμάνσεις βέβαια, δεδομένου ότι ο προηγούμενος υπολογισμός αφορά μόνο μέσους όρους (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 119). Η διαμονή στην Τήνο θεωρείται σχετικά ακριβή χωρίς φυσικά το κόστος να συγκρίνεται με αυτό της Μυκόνου και της Σαντορίνης. Στην Ελλάδα γενικότερα, πάνω από οι καταγγελίες που έγιναν στην Υπηρεσία Προστασίας Τουριστών ΙΝΚΑ από την 1 η Ιανουαρίου μέχρι και τη 18 η Αυγούστου το έτος 2008, παρά το γεγονός ότι η τουριστική κίνηση είναι φέτος μειωμένη κατά 22% σε σχέση με πέρυσι, όπως ισχυρίζεται το ΙΝΚΑ μέσα από ανακοίνωση του. Όπως ισχυρίζεται το ΙΝΚΑ, αύξηση κατά 35% καταγράφηκε στα παράπονα που αφορούσαν στις τιμές και τις υπηρεσίες, προσθέτοντας πως ανεξάρτητα από τα παράπονα, το μεγαλύτερο πρόβλημα του ελληνικού τουρισμού είναι η ανάδυση και επικυριαρχία της μετριότητας στα προσφερόμενα προϊόντα υπηρεσίες μιας μετριότητας, η οποία ενδεχομένως δεν προκαλεί την καταγγελία, αλλά αφήνει μια γεύση απογοήτευσης μη ικανοποίησης και λογικού προσανατολισμού σε άλλες τουριστικές επιλογές (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 119). Το ΙΝΚΑ ισχυρίζεται επίσης ότι, σύμφωνα με όλες τις έρευνες τιμών, το κόστος ζωής στις ημιαστικές περιοχές είναι τουλάχιστον κατά 18% υψηλότερο από τις αντίστοιχες πρωτεύουσες νομών, ενώ στις αμιγώς τουριστικές περιοχές και ιδιαίτερα κατά την περίοδο αιχμής οι τιμές παρουσιάζουν αποκλίσεις 25% 38% (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 119) Η Τοποθεσία (Place) Η «θέση τοποθεσία» για τον τουρισμό, αφορά κυρίως το «που» είναι ο εκάστοτε προορισμός και το πώς θα διευκολυνθεί η προσέγγιση του από τον τουρίστα προκειμένου να «αγοράσει», αφού βέβαια έχουν σταλεί αρχικά όλα τα σχετικά «προσελκυστικά μηνύματα». Ο Νομός Κυκλάδων λόγο της μεγάλης πελατείας ημεδαπών, εδώ και πολλά χρόνια, έχει σημαντική παρουσία σε τουριστικές εκθέσεις στην Ελλάδα. 64

74 Το χαρακτηριστικό είναι ότι τα νησιά εμφανίζονται σαν «Κυκλάδες» αλλά και μεμονωμένα, με μερικώς χωριστή παρουσία (στο ίδιο εκθεσιακό περίπτερο), με αυτόνομο χώρο, με δικό του προωθητικό υλικό και με τους δικούς του εκπροσώπους. Αυτό ισχύει και για την Τήνο (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 119). Φυσικά η παρουσία στο διαδίκτυο, η δημιουργία ελκυστικών πακέτων διακοπών ταξιδιών και η σχετική διαφημιστική προβολή συνδυάζονται όλα μαζί για να βοηθήσουν την διαδικασία της πώλησης σε χώρο αλλά και σε χρόνο που εξυπηρετεί τον ίδιο τον πελάτη. Στον επόμενο Πίνακα, παρουσιάζεται μία κατ αρχήν αξιολόγηση της «συγκριτικής θέσης» της Τήνου σε σχέση με διάφορα τμήματα τουριστικής αγοράς, επισημαίνοντας (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 120): o Την Ύπαρξη συγκριτικού πλεονεκτήματος (λίγο = *, περισσότερο = **) o Την Ουδέτερη θέση πιθανότητες προοπτικής o Ύπαρξη συγκριτικού μειονεκτήματος Συγκριτικό πλεονέκτημα Εσωτερικός τουρισμός ** Αλλοδαπός τουρισμός ** Δυτική Ευρώπη ** Ευρώπη (γενικά) ** Άλλες «παλαιές αγορές» Αμερική, Αφρική, Αυστραλία, Ασία, Μέση Ανατολή Νέες αναδυόμενες αγορές Κίνα Ινδία Ουδέτερη κατάσταση * * Συγκριτικό μειονέκτημα Πίνακας 11: Αξιολόγηση συγκριτικού πλεονεκτήματος προσέγγισης τμημάτων τουριστικής αγοράς. Πηγή: Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 120 Σε πρόσφατη έρευνα των χαρακτηριστικών του Έλληνα τουρίστα (που παρουσιάστηκε στο Τουριστικό Πανόραμα το έτος 2008) επισημάνθηκε ότι για δεύτερη συνεχή χρονιά μεταξύ των περιοχών της Ελλάδας, οι Κυκλάδες ήταν ο δημοφιλέστερος προορισμός για την εσωτερική αγορά. Δεδομένου επίσης ότι η Έκθεση για το Τουριστικό Πανόραμα πραγματοποιείται στην περιοχή των Αθηνών και είναι ασφαλώς επιβεβλημένη και απόλυτα σωστή η τακτική παρουσία της Τήνου και στην Έκθεση αυτή, όπως και σε άλλες που πραγματοποιούνται στην περιοχή της πρωτεύουσας (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 120). 65

75 Όσον αφορά την προώθηση στο εξωτερικό, η Τήνος θα πρέπει να συνεργάζεται με τα άλλα νησιά στις δραστηριότητες προβολής, γιατί το κόστος της μεμονωμένης παρουσίασης στο εξωτερικό είναι πολύ μεγάλο για να δικαιολογείται ώστε να γίνεται μεμονωμένα. Γενικώς τα νησιά των Κυκλάδων εκπροσωπούνται στις δραστηριότητες του ΕΟΤ στις διεθνείς εκθέσεις εξωτερικού, αν όχι σε όλες, τουλάχιστον σε πολλές από αυτές. Φυσικά αρκετά χρήσιμη είναι και η επικαιροποίηση της προσφοράς με βάση τα παραπάνω και με ξενόγλωσσο έντυπο / οπτικοακουστικό υλικό. Είναι χαρακτηριστική η προσπάθεια συνεργασίας των ξενοδοχείων και των ενοικιαζομένων καταλυμάτων της Τήνου, που έχει ήδη κάνει προόδους, οργανώνοντας η κάθε κατηγορία, μια ενιαία παρουσίασή της, με κοινό έντυπο και με τη δημιουργία ειδικής ιστοσελίδας μέσω του συλλόγου τους για θέματα προβολής και προώθησης των υπηρεσιών τους (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 121). Επίσης, με την εξέλιξη της τεχνολογίας η ευρεία χρήση του διαδικτύου είναι εξαιρετικά σημαντική ως υποστηρικτικό εργαλείο. Στον μηχανισμό αναζήτησης της GOOGLE, η πληκτρολόγηση των λέξεων «Τήνος τουρισμός» μαζί αποδίδει ιστοσελίδες, ενώ η αναζήτηση των λέξεων «Tinos tourism» μαζί αποδίδει ιστοσελίδες. Για λόγους σύγκρισης αναφέρεται ότι για την Μύκονο τα αντίστοιχα είναι και αντίστοιχα, ενώ για την Κρήτη και τα μικρά νησιά δίνουν σχετικά μικρότερο πλήθος αναφορών. Πάντως ο αριθμός είναι σχετικά μικρός, αλλά θα πρέπει αν ληφθεί υπόψη ότι η Τήνος προβάλλεται λιγότερο σαν τουριστικός προορισμός από τα Κυκλαδίτικα νησιά του ίδιου μεγέθους (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 121). Όσον αφορά την γενικότερη πληροφόρηση για την Τήνο, το internet αναδεικνύεται όχι μόνο ως το αποτελεσματικότερο μέσο τουριστικής προβολής, αλλά και ως μέσο που δίνει τη δυνατότητα στον επισκέπτη να οργανώσει μόνος του τις διακοπές του. Η πληροφόρηση στο διαδίκτυο είναι σημαντική, τόσο ως προς την ύπαρξή της όσο και ως προς την ορθότητα και πληρότητά της. Παρόλο ότι, λόγο του εξαιρετικά μεγάλου αριθμού των «αναφορών», είναι βέβαια δύσκολος ένας περιοδικός έλεγχος του τι αναφέρουν οι ιστοσελίδες που αφορούν τον τουριστικό προορισμό, εντούτοις μέσα από το διαδίκτυο είναι δυνατόν να δοθεί έγκυρη, σπουδαία και πολύ ενδιαφέρουσα πληροφόρηση (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 121). 66

76 Η Προώθηση (Promotion) Με βάση τα όσα ανακοινώθηκαν από το Υπουργό Τουριστικής Ανάπτυξης, στην Έκθεση του Λονδίνου WTM 2007 και σε άλλες εκδηλώσεις, οι στρατηγικές επιλογές σε επίπεδο χώρας είναι οι 9 Στρατηγικοί Τουριστικοί Κλάδοι στους οποίους πρόκειται να επενδύσει η Ελλάδα στα χρόνια που έρχονται, με στόχο την άμβλυνση της εποχικότητας και την ενίσχυση του τουριστικού προϊόντος (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 122). Οι 9 Στρατηγικοί Τουριστικοί Κλάδοι είναι: Ο Θαλάσσιος Τουρισμός (Nautical) Ο Πολιτιστικός Τουρισμός (Culture) Ο Τουρισμός Υπαίθρου (Country side) Ο Περιηγητικός Τουρισμός (Touring) Ο Τουρισμός Υγείας και Ευεξίας (Health and Wellness) Ο Συνεδριακός Τουρισμός MICE (meetings, incentives, conferences, events) Ο Τουρισμός Πολυτελείας (Luxury) Ο Τουρισμός Σαββατοκύριακου (City Break) Ο Παραθεριστικός Τουρισμός (Seaside) Τους παραπάνω «Στρατηγικούς Κλάδους» θα πρέπει να τους εκμεταλλευτεί η Τήνος, αλλά και κάθε άλλος τουριστικός προορισμός της χώρας, γιατί δεν αποτελούν απλά τις γενικότερες στρατηγικές επιλογές για την χώρα στον τομέα του Τουρισμού, αλλά είναι καθοριστικοί παράγοντες στην γενικότερη προσπάθεια προβολής και προώθησης, οπότε δεν μπορεί ούτε οι Κυκλάδες σαν σύνολο, ούτε η Τήνος, αλλά ούτε και κανένα άλλο νησί να απομακρυνθεί από αυτή τη λογική. Αντίθετα σε κάθε άλλη περίπτωση, οι πρωτοβουλίες, οι δράσεις και οι ενέργειες που θα αναληφθούν είτε στην ίδια τη Τήνο, είτε σε εκδηλώσεις εκτός νησιού για την προβολή και προώθηση του ως τουριστικού προορισμού, θα πρέπει να στοχεύουν στις γενικότερες συνέργιες που μπορούν να υπάρξουν με βάση τις αντίστοιχες πρωτοβουλίες, δράσεις και ενέργειες σε επίπεδο χώρας και εθνικής στρατηγικής για τον Τουρισμό (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 123). 67

77 ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΣ ΚΛΑΔΟΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΕMΒΕΛΕΙΑΣ Ο Θαλάσσιος Τουρισμός (Nautical) Ο Πολιτιστικός Τουρισμός (Culture) Τουρισμός Υπαίθρου (Country side) Περιηγητικός Τουρισμός (Touring) Τουρισμός Υγείας και Ευεξίας (Health and Wellness) Συνεδριακός Τουρισμός MICE (meetings, incentives, conferences, events) Τουρισμός Πολυτελείας (Luxury) Τουρισμός Σαββατοκύριακου (City Break) Παραθεριστικός Τουρισμός (Seaside) ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ΤΗΝΟΥ Καλή λόγω θέσης μέτρια λόγω έλλειψης υποδομών Υψηλή λόγω της ύπαρξης μεγάλης ιστορικής και αρχαιολογικής αξίας τόπων Υψηλή υπάρχει το χαρακτηριστικό φυσικό τοπίο Πολύ μικρή Δεν υπάρχει υποδομή Πολύ καλή Καλή Πολύ καλή με την προϋπόθεση συγκροτημένης στρατηγικής σε αυτόν τον στόχο Πολύ καλή Πίνακας 12: Προοπτικές της Τήνου στους εθνικούς στρατηγικούς κλάδους του τουρισμού. Πηγή: Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, Οι Άνθρωποι (People) Το 5 ο «p» αφορά κυρίως στην συμπεριφορά, την εκπαίδευση, την κατάρτιση και την εμπειρία των εργαζομένων και το πώς «συναλλάσσονται» με τον πελάτη. Με βάση τα ερευνητικά στοιχεία από την έρευνα της KAPPA Research 2007, όπως φαίνεται και από το επόμενο διάγραμμα, υπάρχουν «παράπονα» από τους Έλληνες τουρίστες σχετικά με την γενικότερη αντιμετώπιση και εξυπηρέτηση τους κατά τη διάρκεια των διακοπών τους σε σύγκριση με την αντιμετώπιση που οι ίδιοι διαπιστώνουν ότι έχουν οι ξένοι τουρίστες (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008,

78 Θεωρείτε ότι στη χώρα μας 39% 5% 40% Προσέχουν περισσότερο τους ξένους τουρίστες Προσέχουν περισσότερο τους Έλληνες Χρήζουν όλοι της ίδιας αντιμετώποισης ΔΓ/ΔΑ 16% Γράφημα 5: Διαφοροποίησης εξυπηρέτησης τουριστών Πηγή: Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 124 Από τα αποτελέσματα της έρευνας πεδίου που διεξήχθη επισημαίνεται από τους ίδιους τους επιχειρηματίες και εργαζομένους ότι ενώ για τα μεγάλα τουριστικά νησιά είναι λίγα τα ποσοστά παραπόνων για «κακή συμπεριφορά», στα μεσαία νησιά είναι πολύ πιο έντονο το φαινόμενο. Αυτό το εύρημα έχει ως βάση το γεγονός ότι οι τουριστικές επιχειρήσεις σε Μύκονο και Θήρα, είτε εκπαιδεύουν το προσωπικό τους καλύτερα και πιο αποτελεσματικά, είτε προσλαμβάνουν προσωπικό με μεγαλύτερη εμπειρία και κατάρτιση, ενώ στα μικρότερα νησιά οι τουριστικές επιχειρήσεις είτε αρκούνται στην τοπική αγορά εργασίας, είτε προσπαθούν να καλύψουν τις ανάγκες τους σε προσωπικό με την οικογενειακή απασχόληση, ακόμη και των ανηλίκων παιδιών είτε με ανειδίκευτους ως επί το πλείστον εργαζόμενους και συχνά μάλιστα αλλοδαπούς (Επιχειρησιακό Σχέδιο της νήσου Τήνου, 2008, 125). Επίσης στα αποτελέσματα της ίδιας έρευνας του Έργου, επισημάνθηκε στα μικρότερα τουριστικά νησιά, μεγαλύτερο ποσοστό μη εκπαίδευσης και κατάρτισης του ανθρώπινου δυναμικού, που απασχολείται στον τουρισμό, γεγονός που συνδυάζεται με το μεγάλο ποσοστό επιχειρηματιών / εργαζομένων που είναι απόφοιτοι πρωτοβάθμιας ή δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, οι οποίοι ίσως και λόγω των αναγκών της καθημερινότητας δεν είχαν ή δεν έχουν τον χρόνο να εκπαιδευτούν περισσότερο. Σύμφωνα με στοιχεία της Ε.Σ.Υ.Ε, στην Τήνο στον κλάδο ξενοδοχεία εστιατόρια, απασχολούνται γύρο στα 868 άτομα, δηλαδή σε ποσοστό 12,68% του ενεργού πληθυσμού. 69