ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΠΟ 43

Transcript

1 ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΠΟ 43 1 Η ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: «Ιδεολογία: χειραγώγηση ή χειραφέτηση; Τεκμηριώστε τη θέση σας σχολιάζοντας με κριτικό τρόπο παραδείγματα μέσα από την ιστορία ή/ και την πολιτική πραγματικότητα.» Πρότυπη Εργασία ΠΡΟΛΟΓΟΣ Μεγάλη σύγχυση πηγάζει από το γεγονός πως μολονότι αρκετά συγγενικές η «ιδεολογία» και οι «ιδεολογίες», είναι αρκετά διαφορετικά αντικείμενα μελέτης. Όταν εξετάζουμε μια «ιδεολογία», ασχολούμαστε με ένα συγκεκριμένο τύπο πολιτικής σκέψης σημειώνει ο Ηeywood που διακρίνεται απο την πολιτική επιστήμη ή την πολιτική φιλοσοφία. 1 Εμείς θα συμπληρώσουμε οτι ισχύει το ίδιο και για τις παραμέτρους που ενέχει μια ιδεολογία. Η μελέτη ιδεολογιών εστιάζει στην ανάλυση του περιεχομένου της πολιτικής σκέψης. Αυτό ακριβώς το περιεχόμενο είναι που δίνει τα χαρακτηριστικά τα οποία πρέπει να συμφωνούν με τις εξής παραμέτρους. Αν δηλαδή η ιδεολογία οδηγεί σε χειραφέτηση ή αντιθέτως σε χειραγώγηση. Το κυριότερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει οποιαδήποτε συζήτηση γύρω απο τη φύση της ιδεολογίας συνίσταται στο γεγονός οτι δεν υπάρχει κάποιος ορισμός κοινά αποδεκτός για τον όρο. Σύμφωνα με τον David McLellan «Η ιδεολογία είναι η πιο ασαφής έννοια όλων των κοινωνικών επιστημών». Αυτό μπορεί να εξηγηθεί από δύο λόγους. Αφενός όλοι οι ορισμοί της ιδεολογίας παραδέχονται μια σχέση ανάμεσα σε θεωρία και πράξη, αφετέρου η έννοια της ιδεολογίας δεν ήταν δυνατόν να αποστασιωποιηθεί απο τη διαρκή αντιπαράθεση μεταξύ των διαφόρων πολιτικών 1 Heywwod Α, Πολιτικές ιδεολογίες. Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2007, σ. 38

2 ιδεολογιών. 2 Στα μέσα του 20 ου αιώνα, έγινε αποδεκτός ένας ορισμός γύρω απο την ιδεολογία αλλά αμφισβητήθηκε έντονα λόγω του κοινωνικού ρόλου και της πολιτικής σημασίας της ιδεολογίας. Η καταγωγή του όρου ωστόσο είναι αρκετά σαφής. Η λέξη ιδεολογία επινοήθηκε κατα τη διάρκεια της Γαλλικής επανάστασης (1789) απο τον Antoine de Tracy ( ). Η ιδεολογία, έχει δύο βασικές παραμέτρους. Απο τη μια τη χειραφέτηση και απο την άλλη τη χειραγώγηση. Δε θα πρέπει ωστόσο σε καμία περίπτωση να τις δούμε έξω απο τη βασική προβληματική της εποχής μας. Μπορούμε να διακρίνουμε την ιδεολογία που έχει ως παράμετρο τη χειραφέτηση του ατόμου απο την αμάθεια ή την απάθεια ή απο την άλλη πλευρά την τυφλή υπακοή στην ίδια την ιδεολογία, δηλαδή τη χειραγώγηση. Τις παραμέτρους αυτές σε σχέση εξάρτησης πάντα απο την ιδεολογία θα προσπαθήσουμε να αποσαφηνίσουμε, μέσα απο συγκεκριμένα ιστορικά και πολιτικά παραδείγματα. Τα παραδείγματα αυτά δείχνουν την αμφίσημη φύση της ιδεολογίας καθώς και το πότε μια ιδεολογία μετασχηματίζεται σε ιδεολόγημα. Κύριο μέρος 1. Ιστορική αναδρομή Σε αυτό το σημείο είναι σκόπιμο να κάνουμε μια ιστορική αναδρομή. Απο τα αρχαία ακόμα χρόνια η πολιτική ιδεολογία της αρχαίας Αθήνας, ήταν αυτή που την οδήγησε στα θαυμαστά επιτεύγματα του χρυσού αιώνα του Περικλή. Ήταν επίσης η ιδεολογία που την οδήγησε στην καταστροφή. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε πως η ίδια ιδεολογία ουσιαστικά οδήγησε απο τη χειραφέτηση στη χειραγώγηση. Γεμάτη απο παραδείγματα η ιστορία, έρχεται να μας θυμίσει και την ιδεολογία που διακατείχε τις πολυεθνικές αυτοκρατορίες εώς τον 19 ο αιώνα. Οι αυτοκρατορίες αυτές με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτό της Αυστροουγγαρίας, διατηρήθηκαν βασιζόμενες στην καταπιεστική και ολοκληρωτική τους ιδεολογία που πήγαζε κατα μείζονα λόγο απο το αίσθημα της κυριαρχίας. Στον 20 ο αιώνα τέλος η ιδεολογία, αποτέλεσε μέσο χειραγώγησης για τη διεξαγώγη δυο παγκοσμίων πολέμων και μέσο χειραφέτησης αρχικά τουλάχιστον για τη διεξαγωγή και επιτυχία της Οκτωβριανής επανάστασης του Heywood A, ό.π., σελ. 39

3 2. Παραδείγματα χειραγώγησης και χειραφέτησης μέσα από την ιστορία Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα μετασχηματισμού της ιδεολογίας απο χειραφέτηση σε χειραγώγηση, είναι αυτό της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας που τελικά κατέληξε σε ωμό ιμπεριαλισμό. Η ιδεολογία που χαρακτηρίζει και τελικά διαμορφώνει το πολίτευμα της Αθήνας κατα τον 6 ο π.x. αιώνα είναι η δημοκρατία. Η ιδέα της δημοκρατίας, είχε ως αποτέλεσμα στην πόλη της Αθήνας να ζουν χειραφετημένοι πολίτες προερχόμενοι απο διαφορετικές βαθμίδες κοινωνικής διαστρωμάτωσης, οι οποίοι συμμετείχαν σε όλο το φάσμα των δραστηριοτήτων της πόλης. Απο την πολιτική, όπου σώζεται το παράδειγμα του Περικλή, τους μεγάλους ρήτορες, μέχρι το θέατρο με τον μεγάλο κωμικό Αριστοφάνη και τα μεγαλειώδη αρχιτεκτονικά και πολιτιστικά επιτεύγματα διαπιστώνουμε οτι η ιδεολογία η οποία πήρε την παράμετρο της χειραφέτησης, είχε ευεργετικές συνέπειες. Αντίθετα, κατα τα τέλη του 5 ου αιώνα και πιο συγκεκριμένα μετά το 404 π.χ., η ιδεολογία της Αθήνας μετασχηματίζεται σε μια ιδεολογία με καθαρά χειραγωγικό χαρακτήρα. Η ραγδαία ανάπτυξη και ενδυνάμωση της Αθήνας σε οικονομικό, στρατιωτικό και πολιτικό επίπεδο την οδήγησε στο να μετατρέψει τη δημοκρατική δηλιακή συμμαχία σε μια αθηναϊκή ηγεμονία. Συγκεκριμέν, η Αθήνα εφαρμόζοντας μια άκρως ιμπεριαλιστική πολιτική κατέστειλε όλες τις αποστασίες των μέχρι πρότινος συμμαχικών πόλεων και μετέτρεψε τις τελευταίες σε υποτελείς. 3 Οι Αθηναίοι πολίτες ωστόσο με τον ίδιο τρόπο που υπηρετούσαν την ιδεολογία της δημοκρατίας σε ολόκληρο το φάσμα της κοινωνικής και πολιτικής ζωής της πόλης, ταυτόχρονα στήριζαν με τις επιλογές τους τις επιλογές της πόλης στην εξωτερική πολιτική όπως την είδαμε παραπάνω 4. Έτσι λοιπόν βλέπουμε οτι στην Αθήνα απαντώνται και οι δυο παράμετροι της ιδεολογίας. Από τη μια η δημοκρατία η οποία μέσω της χειραφέτησης των πολιτών οδηγεί σε όσα αναφέραμε και απο την άλλη η ιδεολογία του ιμπεριαλισμού, η οποία μετατρέπει τη δημοκρατική στο πολίτευμα Αθήνα σε μια αυταρχική δύναμη στον ελλαδικό χώρο. Στο απόγειο της ιμπεριαλιστικής της πολιτικής εμπλέκεται στον πελοποννησιακό πόλεμο και ιδιαίτερα στη Σικελική εκστρατεία. 5 3 Bury J.B, Meiggs R, Ιστορία της αρχαίας Ελλάδας, Καρδαμίτσας, Αθήνα 1998, σελ Romily J.D., Ο Θουκυδίδης και ο αθηναϊκός ιμπεριαλισμός, Παπαδήμα, Αθήνα 2008, σελ Bury J.B, Meiggs R, Ιστορία της αρχαίας Ελλάδας, Καρδαμίτσας, Αθήνα 1998, σελ,

4 Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα χρήσης της ιδεολογίας για χειραφέτηση είναι το κίνημα των σταυροφοριών του Μεσαίωνα. Η παπική εκκλησία τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο, επιχειρεί να εκμεταλλευτεί τις λαϊκές μάζες. Για να πετύχει αυτό το εγχείρημα η Ρωμαιοκαθολική εκκλησία εκμεταλεύτηκε τη θρησκευτική μισαλοδοξία και δημιούργησε μια ιδεολογία με χαρακτήρα σαφώς χειραγωγικό δημιουργώντας τη διάθεση στους χριστιανούς της Δύσης να επανακαταλάβουν τους Αγίους Τόπους κάτι το οποίο θα τους δώσει άφεση αμαρτιών αφού αποτελεί θεϊκή θέληση. Οι σταυροφορίες μπορεί να είχαν ως αποτέλεσμα την επανακατάληψη της Ιερουσαλήμ για μικρό χρονικό διάστημα αλλά τα πραγματικά κίνητρα της εκστρατείας απείχαν κατα πολύ απο τις αρχικές εξαγγελείες του Πάπα Ουρβανού Β. Η ιδέα της επανακατάληψης των αγίων τόπων και της εκδίκησης απέναντι στους Μουσουλμάνους χειραγώγησε τις λαϊκές μάζες, ενώ ένας απο τους πραγματικούς στόχους την κινητοποίησης ήταν η πλυθησμιακή αποσυμφόρηση της Δύσης. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα της ιδεολογίας ως μέσο χειραγώγησης στον 20 ο αιώνα και πιο συγκεκριμένα κατά την περίοδο από το 1933 εως και το 1945 υπήρξε πέρα απο κάθε αμφιβολία η ναζιστική Γερμανία. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην περίπτωση αυτή παρουσιάζει το γεγονός ότι η ιδεολογία έκανε ενα βήμα παραπάνω απο τη χειραγώγηση και έφτασε στην προπαγάνδα. Εκείνο που θα πρέπει να τονιστεί ωστόσο είναι οτι η ιδεολογία χρησιμοποιήθηκε στην περίπτωση αυτή και για την άνοδο των εθνικοσοσιαλιστών στην εξουσία μέσα απο δημοκρατικές και συστημικές διαδικασίες. Ωστόσο, δεν πρέπει να παραλείψουμε οτι το έδαφος για την ανάπτυξη μιας ιδεολογίας η οποία ως σκοπό θα είχε την απόλυτη χειραγώγηση της λαϊκής μάζας, ήταν ιδιαίτερα πρόσφορο λόγω της οικονομικής κρίσης η οποία είχε οδηγήσει στην επικράτηση ακραίων τάσεων τόσο στο επίπεδο της κοινωνίας αλλά και της άσκησης της πολιτικής. Η πολιτική ήταν αυτή που τελικά εκμεταλεύτηκε την ιδεολογία όπως φαίνεται στη συνέχεια. Η παγκόσμια οικονομική κρίση επηρέασε τις ενδοευρωπαϊκές σχέσεις με τρόπο που αφύπνισε ταχύτατα τους ανταγωνισμούς ανάμεσα σε χώρες «ικανοποιημένες» και «δυσαρεστημένες» απο τις συνθήκες. Όλο

5 και περισσότερο οι τελευταίες παρασύρονται στο πλευρό της Γερμανίας που επανεξοπλίζεται και αναζητεί τη σύγκρουση με τους νικητές του Παραδείγματα χειραγώγησης και χειραφέτησης μέσα από την πολιτική πραγματικότητα Το σημαντικότερο παράδειγμα χρήσης της ιδεολογίας από την πολιτική πραγματικότητα έχει να κάνει με τη θεωρία του Μάρξ για το Κεφάλαιο. Σε ένα απο τα πρώτα έργα του Μάρξ με τίτλο «Η Γερμανική ιδεολογία» βλέπουμε οτι ο μεγάλος στοχαστής ορίζει την ιδεολογία ως εξής: Η ιδεολογία έχει να κάνει με την παραπλάνηση και την εξαπάτηση, δημιουργεί μια ψευδή ή εσφαλμένη αντίληψη για τον κόσμο. Επίσης, η ιδεολογία είναι συνδεδεμένη με το ταξικό σύστημα. Η άρχουσα τάξη κατα τον Μάρξ δε διατίθεται να αναγνωρίσει τον εαυτό της ως καταπιεστή, έτσι προσπαθεί συνεχώς να συμβιβάσει τους υποταγμένους με την υποταγή τους. Τελικά σύμφωνα με τον ίδιο, η ιδεολογία είναι μια εκδήλωση εξουσίας και εξυπηρετεί στην απόκρυψη προς το προλεταριάτο οτι το ίδιο γίνεται αντικείμενο εκμετάλευσης. Διαπιστώνουμε λοιπόν αρχίκα οτι οι Μάρξ και Έγκελς προχωράνε ένα βήμα παραπέρα σε σχέση με την ιδεολογία και τη θεωρούν ως ένα κατ εξοχήν μέσο χειραγώγησης. 7 Απο την άλλη πλευρά ο Λένιν προσπαθεί να προσαρμόσει την άποψη αυτή του Μάρξ στο πολίτευμα που θέλει ο ίδιος να εγκαθιδρύσει στη Ε.Σ.Σ.Δ. Έχουμε δηλαδή εδώ απο τη μια την ιδεολογία καθαρά ως μέσο χειραγώγησης κατα τον Μάρξ αφού το προλεταριάτο το οποίο δε στοχεύει στο βραχυπρόθεσμο στόχο της εγκαθίδρυσης κάποιας διαφορετικής άρχουσας τάξεως αλλά στην εξ ολοκλήρου κατάργηση της κοινωνικής ανισότητας οπότε δεν έχει ανάγκη απο κάποια ιδεολογία ενώ απο την άλλη έχουμε την ιδεολογία καθαρά ως μέσο χειραφέτησης σύμφωνα με τον Λένιν αφού στο πολίτευμα που ο ίδιος οραματίζεται, το προλεταριάτο είναι η άρχουσα τάξη και η άρχουσα τάξη είναι εκείνη που έχει ανάγκη απο ιδεολογία σύμφωνα με τον Μάρξ. Παρατηρούμε δηλαδή μια προσπάθεια συγκερασμού των δυο απόψεων απο τον Λένιν με σκοπό αφενός τον εμπλουτισμό της δικής του θέσης και αφετέρου την ισχυροποίηση και θεμελίωση της δικής του ιδεολογίας οσο αφορά το 6 Berstein S, Milza P, Ιστορία της Ευρώπης, τόμος 3,Αλεξάνδρεια, Παρίσι 1992, σελ Marx, Κ. Engels, F., H γερμανική ιδεολογία, Gutenberg, 2003, τόμος Α. σελ. 64

6 προλεταριάτο. Ενω ο Μάρξ επιθυμεί να χειραφετήσει το προλεταριάτο, ο Λένιν αντίθετα παραφράζωντας τον μεγάλο στοχαστή δείχνει τάση χειραγώγησης αφού προσπαθεί να επιβάλλει στο προλεταριάτο μια συγκεκριμένη ιδεολογία. Από το παράδειγμα αυτό της πολιτικής πραγματικότητας αποκρυσταλώνονται οι δυο παράμετροι που ενυπάρχουν στην ιδεολογία. Συμπεράσματα Συμπερασματικά λοιπόν είδαμε τόσο απο τα ιστορικά παραδείγματα, όσο και απο την πολιτική πραγματικότητα οτι η κάθε ιδεολογία είναι αμφίσημη. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ωστόσο οτι δεν υπάρχει σαφής ορισμός του όρου «ιδεολογία». Παράλληλα, πρέπει να αναφέρουμε οτι σχεδόν όλες οι ιδεολογίες νοηματοδοτούν εντελώς διαφορετικά το περιεχόμενό τους ανάλογα με τον σκοπό που εξυπηρετούν ή την εξέλιξή τους. Τη χειραγώγηση, δηλαδή, ή τη χειραφέτηση. Για αυτό είναι αναγκαίο να εξετάζουμε πάντα το πρίσμα υπό το οποίο τοποθετείται κανείς αναφερόμενος στην έννοια της ιδεολογίας και τέλος είναι σκόπιμο να διδασκόμαστε απο την ιστορία πότε μια ιδεολογία έχει σκοπό να χειραφετήσει και πότε να χειραγωγήσει το άτομο.

7 ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ I. Andrew Heywood, Πολιτικές ιδεολογίες. Επίκεντρο Θεσσαλονίκη 2007 II. J. B. Bury, R. Meiggs, Ιστορία της αρχαίας Ελλάδας, τόμος Α-Β, Καρδαμίτσας, Αθήνα 1998 III. J. D. Romily, Ο Θουκυδίδης και ο αθηναϊκός ιμπεριαλισμός, Παπαδήμα, Αθήνα 2008 IV. S. Berstein, P. Milza, Ιστορία της Ευρώπης, τόμος 3, Αλεξάνδρεια, Παρίσι 1992 V. K. Marx. F. Engels, H γερμανική ιδεολογία, τόμος Α, Gutenberg, 2003