Χρόνιες Παθήσεις: 4 Τύποι. καρδιαγγειακά νοσήµατα) 2. Χρόνιες ασθένειες που µπορούν να αντιµετωπιστούν (Σακχαρώδης ιαβήτης, υπέρταση, παχυσαρκία)

Transcript

1 Χρόνιες Παθήσεις: 4 Τύποι ΤΩΝΙΑ ΠΑΣΧΑΛΗ (Ph.D.) ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ ΥΓΕΙΑΣ ΕΠΙΣΤ. ΣΥΝΕΡΓΑΤΗΣ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΑΘΗΝΑΣ ΤEAΠΗ, ΠΑΝ/ΜΙΟΠΑΤΡΩΝ. ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΣΕ ΑΤΟΜΑ ΜΕ ΧΡΟΝΙΕΣ ΠΑΘΗΣΕΙΣ 1. Απειλητικές για τη ζωή ασθένειες (καρκίνος, σοβαρά καρδιαγγειακά νοσήµατα) 2. Χρόνιες ασθένειες που µπορούν να αντιµετωπιστούν (Σακχαρώδης ιαβήτης, υπέρταση, παχυσαρκία) 3. Ασθένειες που προκαλούν προοδευτικά αναπηρία (νόσος του Parkinson, ρευµατοειδής αρθρίτιδα, σκλήρυνσηκατά πλάκας) 4. Ασθένειες που δεν είναι απειλητικές για τη ζωή, αλλά έχουν φάσεις εξάρσεων και υφέσεων, οι οποίες προκαλούν πολλές φορές εξουθένωση (σύνδροµο χρόνιας κόπωσης, επιληψία) Ένα µοντέλο φάσεων µίας χρόνιας ασθένειας από την οπτική του ασθενούς Φάση Ι: Κρίση ιάγνωση αναζήτηση θεραπείας αντιµετώπιση των άµεσων συµπτωµάτων, των πιθανών παρενεργειών της φαρµακευτικής αγωγής, του πόνου και του ψυχολογικού τραύµατος που συνοδεύουν τη νέα αυτή εµπειρία. Φάση ΙΙ: Σταθεροποίηση Εξοικείωση µε την ασθένειά προσπάθειες επαναφοράς στο προνοσηρόεπίπεδο => επιδείνωση, υποτροπές, συναισθήµατα αποτυχίας. Το ζητούµενο είναι να επιτευχθεί σταθεροποίηση και αναδόµηση των αντιλήψεων και των ρυθµών της ζωής του. Φάση ΙΙΙ: Επίλυση Κατανόηση του προτύπου της ασθένειας µε τα συµπτώµατα που έχει και τις υποτροπές αρχική αποδοχή της παρούσας κατάστασης. Το ζητούµενο είναι η ανάπτυξη ενός «νέου εαυτού», η αναζήτηση µίας φιλοσοφίας ζωής που να δίνει νόηµα στο άτοµο. Φάση ΙV: Ενσωµάτωση Ενσωµάτωση του παλιού εαυτού στον καινούριο. Επανένταξη. Οργάνωση υποστηρικτικού δικτύου. Επίτευξη του µέγιστου επιπέδου «καλής υγείας» του ατόµου υπό τιςσυγκεκριµένες συνθήκες. Ενσωµάτωση σηµαίνει η βίωση µίας ζωής µε πληρότητα στην οποία η ασθένεια είναι µόνο µία πλευρά της ζωής του ατόµου. Βασικοί στόχοι µίας ψυχοθεραπευτικής παρέµβασης σε άτοµα µε χρόνια ασθένεια Αποδοχή, προσαρµογή και αντιµετώπιση της ασθένειας Αλλαγή στις συµπεριφορές υγείας που υιοθετούν Συµµόρφωση στη θεραπεία τους Βελτίωση του τρόπου ζωής τους και διαχείριση στρεσογόνων καταστάσεων (εξατοµικευµένη παρέµβαση ανάλογα µε τις ανάγκες καιτις προσδοκίες των ασθενών) Βελτίωση της ικανότητάς τους για αυτοδιαχείριση (κατανόηση και αυτοπαρατήρηση των συµπτωµάτων και της θεραπείας) Μείωση των συµπτωµάτων και βελτίωση της κατάστασης της υγείας τους (κατάκτηση του υψηλότερου δυνατού βαθµού ελέγχου) Επίτευξη και διατήρηση του υψηλότερου δυνατού επιπέδου ποιότητας ζωής των ασθενών και της υψηλότερης δυνατής λειτουργικότητάς τους Πρόληψη υποτροπών Ενεργητική συνεργασία µεταξύ των ειδικών

2 . ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΣΕ ΑΤΟΜΑ ΜΕ ΧΡΟΝΙΕΣ ΠΑΘΗΣΕΙΣ Το µοντέλο της CBT-γνωσιακής συµπεριφορικής εκπαίδευσης- χρησιµοποιείται ευρέως τόσο σε παιδιά όσο καισεενήλικεςπουπάσχουναπόκάποιαχρόνιαπάθηση. Τα µοντέλα της CBT είναι γνωστό ότι εφαρµόζονται µε επιτυχία σε ασθενείς που πάσχουν από Σακχαρώδη ιαβήτη, ΧρόνιοΠόνο, Σύνδροµοχρόνιαςκόπωσης, Παχυσαρκία, κ.α. Το µοντέλο της Ψυχοεκπαίδευσης (psychoeducation) τα τελευταία χρόνια χρησιµοποιείται όλο και πιο συχνά για την ολοκληρωµένη εκπαίδευση ασθενών που πάσχουν από κάποια χρόνια πάθηση ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΊΑ ΣΕ ΑΤΟΜΑ ΜΕ ΧΡΟΝΙΕΣ ΠΑΘΗΣΕΙΣ ΤΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΥΤΆ ΕΧΟΥΝ 3-ΣΚΕΛΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ: ΙΝΕΤΑΙ ΛΕΠΤΟΜΕΡΗ ΓΝΩΣΗ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ- ΌΠΩΣ πχ. ΤΙ ΕΊΝΑΙ Η ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑ, η Ο ΣΑΚΧ. ΙΑΒΗΤΗΣ. ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΠΡΟΚΥΠΤΟΥΝ, ΠΩΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΝΤΑΙ, ΤΗΝ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ (κι ότι σχετικό) : Ι ΑΣΚΟΝΤΑΙ ΕΞΙΟΤΗΤΕΣ ΚΥΡΙΩΣ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΕΣ ΓΝΩΣΙΑΚΕΣ-ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΠΟΥ ΘΑ ΤΟΥΣ ΒΟΗΘΗΣΟΥΝ Ν ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΟΥΝ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥΣ ΚΑΙ ΘΑ ΕΙΝΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΑ «ΑΥΤΟΒΟΗΘΕΙΑΣ» ΓΙ ΑΥΤΟΥΣ. ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ: ΜΗΝΙΑΙΕΣ ΚΥΡΙΩΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ ΟΠΟΥ Ο ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΑΣ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΗΡΙΖΕΙ ΜΕΣΩ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΩΝ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΕΘΟ ΩΝ ΤΟΝ ΠΑΣΧΟΝΤΑ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ πχ. Πώς ορίζουµε τα είδη ραστηριότητας ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΙΝΟΥΜΕ ΓΝΩΣΗ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ (Πχ.ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑ) Τι είναι η παχυσαρκία Πώς µετριέται Τισηµαίνει ΣΜ=kg/m 2 Ποια είναι τα οφέλη από την Σωµατική ραστηριότητα Πόσο και τι είδους φυσική άσκηση πρέπει να κάνει κάποιος ώστε να είναι αρκετή; ΕΠΙΠΕ Ο Α ΡΑΝΗΣ ΜΕΤΡΙΑ ΡΑΣΤΗΡΙΟΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΣ ΠΟΛΥ ΡΑΣΤΗΡΙΟΣ ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ 1 φορα/εβδ. Μέση Σωµατική ραστηριότητα µικρότερη από 20 και 1 φορα/εβδ. διατάσειςενδυνάµωση 2 φορές/εβδ. Μέση Σωµατική ραστηριότητα και 2 φορές/εβδ. διατάσεις-ενδυνάµωση 3 φορές/εβδ Μέση Σωµατική ραστηριότητα ή Έντονη Σωµατική ραστηριότητα & 3 φορές/εβδ. ιατάσειςενδυνάµωση Περισσότερο από 4 φορες/εβδ. Περισσότερο από 40 Μέση Σωµατική ραστηριότητα ή Έντονη Σωµατική ραστηριότητα και περισσότερο από 4 φορες/εβδ. ιατάσεις-ενδυνάµωση

3 ΣΕ ΕΞΙΟΤΗΤΕΣ Τι µπορεί να περιλαµβάνει η Εκπαίδευση σε εξιότητες π.χ. 1. Θέτουµε Στόχους ηµιουργούµε ένα πλάνο άσκησης που να βολεύει τους συµµετέχοντες! Στόχος είναι η σταδιακή αύξηση σωµατικής δραστηριότητας κι η άσκηση σε καθηµερινό επίπεδο, πχ. αρχικά µπορούνν ασκούνταιµέραπαράµέρα, αςπούµετιςπρώτες 2 βδοµάδες, µέχρι να αυξηθεί η αντοχή τους. 2. Αυτοπαρατήρηση πχ. Ηµερολόγιο Είναι πολύ σηµαντικό να καταγράφεται καθηµερινά η σωµατική τους δραστηριότητα µέχρι που θα ολοκληρωθεί το πρόγραµµα. Το ηµερολόγιο αυτό είναι συνήθως ένα «εβδοµαδιαίο ηµερολόγιο αυτόαναφοράς της σωµατικής δραστηριότητας» 3. Επίλυση Προβληµάτων Συζητάµε υσκολίες πχ. αν χάσουν µια προγραµµατισµένη άσκηση 4. Γνωσιακή Αναδόµηση Αλλαγή πχ. µη ρεαλιστικών στόχων 5. ιαχείριση του Στρες Εκπαίδευση πχ. σε τεχνικές χαλάρωσης 6. ίνουµε ασκήσεις Σωµατικής ραστηριότητας Αυτοπαρατήρηση Αυτοπαρατήρηση είναι η συστηµατική παρακολούθηση και καταγραφή των υπό εξέταση συµπεριφορών. Περιλαµβάνει, πρώτον, τη χρήση ενός διατροφικού ηµερολογίου για την καταγραφή του συνόλου των λαµβανοµένων θερµίδων, των γραµµαρίων λίπους, των οµάδων φαγητών, καθώς και των συνθηκών ή καταστάσεων όπου η υπερκατανάλωση φαγητού είναι συνηθισµένη. Η ανατροφοδότηση µπορεί να περιλαµβάνει την αναζήτηση και καταγραφή των θερµίδων ή των γραµµαρίων λίπους που περιέχει κάθε φαγητό. Η ανατροφοδότηση πρέπει να γίνεται από τον ασθενή και οι θετικές αλλαγές πρέπει να ενισχύονται από το θεραπευτή κατά τη διάρκεια της θεραπευτικής συνεδρίας. Συγχρόνως µε την καταγραφή της κατανάλωσης της τροφής µπορεί να γίνει καταγραφή της ώρας και της ηµέρας που έγινε η κατανάλωση, της διάθεσης, της τοποθεσίας, ακόµη και των συνθηκών οι οποίες επικρατούσαν εκείνη τη στιγµή, όπως, για παράδειγµα, η παρουσία άλλων ατόµων. Ο θεραπευτής βοηθά στον προσδιορισµό πιθανών διατροφικών συνηθειών που χρειάζονται αλλαγή, όπως η κατανάλωση φαγητού σε συνθήκες άγχους, χαράς ή ανίας. Κατά δεύτερο λόγο, η αυτοπαρατήρηση περιλαµβάνει ένα ηµερολόγιο σωµατικής δραστηριότητας όπου καταγράφεται η συχνότητα, ηώρατηςηµέρας, ηδιάρκειακαιηέντασητηςάσκησης. Έλεγχος των ερεθισµάτων Αυτή η στρατηγική περιλαµβάνει αναγνώριση των ερεθισµάτων από το περιβάλλον, τα οποία συνδέονται µε υπερκατανάλωση φαγητού και έλλειψη δραστηριότητας. Ο στόχος είναι να τροποποιηθούν αυτές οι συνθήκες και, εποµένως, να αλλάξει το περιβάλλον του ατόµου και να δώσει την ευκαιρία στους ασθενείς να διαχειρισθούν επιτυχώς την απώλεια σωµατικού βάρους. Υπάρχουν πολλοί τρόποι για την υλοποίηση αυτής της στρατηγικής, ανάλογα µε το ατοµικό πρόβληµα, το καθηµερινό πρόγραµµα και τις συνήθειες. Κάποιοι αποτελεσµατικοί τρόποιπεριλαµβάνουν: (α) Πρώτον, ενίσχυση των ασθενών όσον αφορά την άσκηση, µέσω εβδοµαδιαίων τηλεφωνηµάτων που ενθαρρύνουν σηµαντικά την προσήλωση στο πρόγραµµα βαδίσµατος. (β) εύτερον, εξάλειψη της διαθεσιµότητας των πρόχειρων φαγητών στο σπίτι ή περιορισµότηςκατανάλωσηςφαγητούσεσυγκεκριµέναδωµάτιαχωρίςτηλεόραση. (γ) Εναπόθεσηαθλητικώνρούχωνκαιυποδηµάτωνσεορατόσηµείοπριντονύπνο. (δ) Χρήση καταλόγου αγορών, αποκλείοντας φαγητά µε πολλά λιπαρά και αποφυγή χώρων «υψηλούκινδύνου». Ο ασθενής και ο θεραπευτής πρέπει να εργασθούν από κοινού προκειµένου να αναπτύξουν πρακτικά εξατοµικευµένες στρατηγικές ελέγχου των ερεθισµάτων. Καθορισµός στόχων Είναι σηµαντικό να προσδιορισθούν, µε τη συνεργασία του ασθενή, οι ασυµφωνίες µεταξύ της τρέχουσας συµπεριφοράς του και των επιδιωκόµενων αποτελεσµάτων για το καλό της υγείας του. Προκειµένου να καταστούν σαφείς οι συνέπειες από τυχόν µη αλλαγή, σηµειώνονται οι ασυµφωνίες µεταξύ στόχων και τρέχουσας συµπεριφοράς και καλείται ο ασθενής να αναλάβει την ευθύνη να διατυπώσει ο ίδιος τους λόγους για τους οποίος οφείλει να πραγµατοποιήσει την αλλαγή. Οι βραχυπρόθεσµοι στόχοι επιτυγχάνονται ευκολότερα και δίνουν στον ασθενή την αίσθηση ότι ελέγχει την κατάστασή του. Επίλυση προβληµάτων Γενικά, οι περιπτώσεις «υψηλού κινδύνου» είναι συναισθηµατικά φορτισµένες καταστάσεις ή κοινωνικά γεγονότα. Η επίλυση τέτοιου είδους προβληµάτων συνίσταται στην αναγνώριση και διόρθωση των δύσκολων καταστάσεων «υψηλού κινδύνου» όπου θίγεται η διαιτητική αγωγή και η σωµατική άσκηση

4 Γνωσιακή αναδόµηση Η γνωσιακή αναδόµηση περιλαµβάνει την παροχή βοήθειας στα παχύσαρκα άτοµα ώστε να αλλάξουν τους µη ρεαλιστικούς στόχους τους και τις ανακριβείς πεποιθήσεις που διατηρούν για τον εαυτό τους. Εποµένως, οι ασθενείς χρειάζεται αρχικά να συνειδητοποιήσουν τις ιδέες και τιςπεποιθήσειςπουέχουνγιατονεαυτότους και, στησυνέχεια, να µάθουν να προκαλούν ενεργά και να αλλάζουν τον εσωτερικό τους διάλογο. Αυτή η στρατηγική είναι πολύ σηµαντική λόγω του ότι πολλοί παχύσαρκοι ασθενείς κάνουν µη ρεαλιστικές σκέψεις για το πόσο βάρος µπορούν να χάσουν και για τα πλεονεκτήµατα που θα επιφέρει η απώλεια βάρους στη ζωή τους Αποφυγή υποτροπής Η στρατηγική για την αποφυγή υποτροπής δίνει έµφαση στην εκπαίδευση των ασθενών ώστε να προετοιµάζονται για πιθανές υποτροπές στα προγράµµατα ελέγχου της παχυσαρκία. Οι ασθενείς διδάσκονται ότι οι υφέσεις είναι φυσιολογικές και ότι πρέπει να αναγνωρίζουν και να προλαµβάνουν καταστάσεις που µπορούν να την προκαλέσουν. Για παράδειγµα, πολλές έρευνες έχουν δείξει ότι αρνητικά συναισθήµατα και συγκεκριµένες κοινωνικές εκδηλώσεις, όπως ταξίδια ή πάρτι, σχετίζονται µε υποτροπές. Οι συµπεριφοριστικοί σύµβουλοι µπορούνναχρησιµοποιήσουνδιδακτικήεκπαίδευση, µίµησηπροτύπων, παιχνίδι ρόλων, προκειµένου να βοηθήσουν τους ασθενείς να αναπτύξουν στρατηγικές ώστε να ελέγχουν τις υφέσεις και να εµποδίζουν πλήρεις υποτροπές ΜΥΙΚΗ ΧΑΛΑΡΩΣΗ (JACOBSON, 1928) ιαχείριση του στρες Το στρες είναι ένας βασικός προποµπός της υποτροπής και της υπερφαγίας. Εποµένως, η εκπαίδευση των ασθενών σε µεθόδους µείωσης του στρες και της έντασης είναι ζωτικής σηµασίας. Η διαχείριση του στρεςαφοράτηνεκπαίδευσητωνπαχύσαρκωνσεδιάφορεςστρατηγικές, οι οποίες συµβάλλουν στην αναγνώριση και εξουδετέρωση του στρες και της έντασης. Οι δεξιότητες µείωσης της έντασης αποδείχθηκαν πολύ αποτελεσµατικές για συναφή µε την υγεία προβλήµατα και περιλαµβάνουν διαφραγµατική αναπνοή, προοδευτική µυϊκή χαλάρωση µε βάση κυρίως την αρχική τεχνική του Jacobson, διαλογισµό ή απευαισθητοποίηση. Ο σκοπός αυτών των τεχνικών είναι να µειώσουν την ένταση και τη σχετική µε αυτή διέγερση του συµπαθητικού νευρικού συστήµατος, καθώς και να δώσουν ένα προσωρινό διάλειµµα ή αντιπερισπασµό από το γεγονός που προκαλεί το στρες. ΜΥΙΚΗ ΧΑΛΑΡΩΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΙΤΑΙ ΑΠΌ 3 ΒΑΣΙΚΑ ΣΤΑ ΙΑ: 1οΟΑΣΘΕΝΗΣΜΑΘΑΙΝΕΙΤΗΝΕΚΤΕΝΗΜΟΡΦΗ ΧΑΛΑΡΩΣΗΣΠΟΥ ΙΑΡΚΕΙ ΠΕΡΙ 30 (6-8 ΣΥΝΕ ΡΙΕΣ) 2ο ΜΑΘΑΙΝΕΙ ΤΗΝ ΣΥΝΕΠΤΥΓΜΕΝΗ ΜΟΡΦΗ ΠΟΥ ΙΑΡΚΕΙ ΠΕΡΙ ΤΑ 15 (2-3 ΣΥΝΕ ΡΙΕΣ) 3οΟΑΣΘΕΝΗΣΜΑΘΑΙΝΕΙΝΑΕΦΑΡΜΟΖΕΙΤΙΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΤΟΥ ΖΩΗ, ΕΝΏ ΚΑΘΕΤΑΙ, ΣΤΕΚΕΤΑΙ, ΠΕΡΠΑΤΑΕΙκλπ. (1-2 ΣΥΝΕ ΡΙΕΣ)

5 Τι πρέπει να γνωρίζουν οι ψυχοθεραπευτές των ατόµων µε χρόνιες ασθένειες ΑΥΤΟΓΕΝΗΣ Η ΑΥΤΟΓΕΝΗΣ (SCHULTZ, 1932) ΑΠΟΤΕΛΕΙΤΑΙ ΑΠΟ ΕΝΑ ΒΑΣΙΚΟ ΚΥΚΛΟ ΑΣΚΗΣΕΩΝ. Η ΙΑΡΚΕΙ ΕΝΑ ΤΡΙΜΗΝΟ (12-15 ΩΡΕΣ ΣΕ ΙΑΣΤΗΜΑ 3 ΜΗΝΩΝ) ΤΑ 6 ΠΡΩΤΑ ΣΤΑ ΙΑ: Η ΑΙΣΘΗΣΗ ΤΟΥ ΒΑΡΟΥΣ ( χέρια/πόδια) Η ΑΙΣΘΗΣΗ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑΣ ( χέρια/πόδια) ΧΤΥΠΟΙ ΤΗΣ ΚΑΡ ΙΑΣ (ΣΤΑΘΕΡΟΙ ΚΙ ΗΡΕΜΟΙ) ΑΝΑΠΝΟΗ (ΣΤΑΘΕΡΗ ΚΙ ΗΡΕΜΗ) ΚΟΙΛΙΑΚΗ ΧΩΡΑ (ΘΕΡΜΟΤΗΤΑ) ΜΕΤΩΠΟ (ΑΙΣΘΗΣΗ ΡΟΣΙΑΣ) Βασικές γνώσεις της χρόνιας πάθησης Ενσυναίσθησηκαι εγκατάσταση µίας καλής θεραπευτικής σχέσης Συλλογή των απαραίτητων στοιχείων από το ιστορικό του θεραπευόµενου (ατοµικό, ιατρικό, κληρονοµικό, διαθέσιµες στρατηγικές αντιµετώπισης στρεσογόνων γεγονότων) Πολύ καλή ανάλυση και διατύπωση περίπτωσης Εξατοµικευµένη παρέµβαση ανάλογα µε τις ανάγκες και τις δυνατότητες του θεραπευόµενου µε τη χρόνια ασθένεια στην παρούσα φάση εξέλιξης της ασθένειάς του Προσδοκίες του θεραπευτή: στις χρόνιες ασθένειες είναι δύσκολο να επιτευχθούν όλοι οι θεραπευτικοί στόχοι και να διατηρηθούν τα θεραπευτικά οφέλη, εξαιτίας της φύσης της ασθένειας και των περιόδων ύφεσης και έξαρσης ή εµφάνισης υποτροπών Παρεµβάσεις στην οικογένεια (συµβουλευτική ψυχοεκπαίδευσηή και οικογενειακή θεραπεία) Συνεργασία µε άλλους κλινικούς Θέµατα αντιµεταβίβασης (φόβος, αποστροφή, θυµός, οίκτος) Ρόλος «συνταξιδιώτη» (αρωγοί στο «µακρύ και κοπιαστικό ταξίδι» των ασθενών να κάνουν την χρόνια πάθηση κοµµάτι της ζωής τους) Θα ήθελα να ευχαριστήσω και την κ. Εύη Μαχαιράκη, τελειόφοιτη σπουδάστρια του Ι.Ε.Θ.Σ., η οποία συνέβαλε στην πιο πάνω παρουσίαση.