«ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΣΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ»

Transcript

1 issn ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ ΟΠΤΙΚΟΑΚΟΥΣΤΙΚΩΝ ΜΕΣΩΝ IN TITOYTO O TIKOAKOY TIKøN ME øn ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ «ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΣΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ» αθλητισμός & τηλεοπτικά δικαιώματα τηλεόραση μέσω internet εθισμός στο διαδίκτυο βία στο διαδίκτυο

2

3 4 δ ι ε θ ν ε σ σεμιναριο το υ ιο μ: ο ψ ε ι σ τη σ επικοινωνιασ σ τ ο ν 21ο αι ω ν α α θ λ η τ ι σ μ ο σ & τ η λ ε ο π τ ι κ α δ ι κ α ι ω μ α τ α 34 τ η λ ε ο ρ α σ η μ ε σ ω in t e r n e t 39 ε θ ι σ μ ο σ σ τ ο δι α δ ι κ τ υ ο β ι α στ ο δι α δ ι κ τ υ ο β ι β λ ι ο θ η κ η 56 Eκδότης Ροδόλφος Μορώνης Αρχισυντάκτης Πολυδεύκης Παπαδόπουλος Επιστημονικός Σύμβουλος Στέλιος Παπαθανασόπουλος Σύμβουλος Έκδοσης Αλέξανδρος Πρίφτης Συντακτική Ομάδα Eιρήνη Ανδριοπούλου, Ελένη Ζώντου, Πέπη Καλογήρου, Κωνσταντίνος Παπαβασιλόπουλος Design & DTP Δημήτρης Στεβής (sidheog72@yahoo.com) Διόρθωση Δημοσθένης Κερασίδης Εκτύπωση/Παραγωγή Φωτόλιο και Τύπικον Α.Ε. ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΟΠΤΙΚΟΑΚΟΥΣΤΙΚΩΝ ΜΕΣΩΝ, Φραγκούδη 11 & Αλ. Πάντου, Καλλιθέα, Αθήνα τηλ.: fax: iom@iom.gr http:

4 «ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΣΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ» ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ

5 «ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΣΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ» ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ γιατί ένα τέτοιο σεμινάριο; του Στέλιου Παπαθανασόπουλου * Καθώς βρισκόμαστε στην απαρχή ενός νέου αιώνα, οι περισσότεροι αναρωτιούνται ποια θα είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του κόσμου που έρχεται. Σε μια εποχή που το ραδιόφωνο οδηγείται στην τρίτη περίοδο της ιστορίας του, η τηλεόραση ενοποιείται με τον υπολογιστή και τις τηλεπικοινωνίες, οι εφημερίδες αναλαμβάνουν όλο και περισσότερο το ρόλο του πρακτορείου ειδήσεων, και το διαδίκτυο διαφέρει κατά πολύ από αυτό που οραματίζονταν οι πρωτεργάτες του στις αρχές της δεκαετίας του 1990, το Ινστιτούτο Οπτικοακουστικών Μέσων διοργάνωσε διεθνές σεμινάριο στις 31 Οκτωβρίου και 1 Νοεμβρίου με θέμα «Όψεις της Επικοινωνίας στον 21ο αιώνα». Στόχος του σεμιναρίου ήταν να συζητηθούν τα νέα δεδομένα στο πεδίο της επικοινωνίας και κατ επέκταση στο πεδίο της θεωρίας και της έρευνας. Έτσι, το σεμινάριο προσπάθησε να θίξει κάποια από τα ζητήματα που απασχολούν τους μελετητές όσον αφορά τη σχέση των μέσων επικοινωνίας και της κοινωνίας στον 21ο αιώνα. Κι αυτό γιατί πολλές απόψεις έχουν γραφτεί, από υπεραισιόδοξες έως άκρως απαισιόδοξες θέσεις. Το βέβαιο όμως είναι ότι όσο ο κόσμος εξελίσσεται και παράλληλα γίνεται όλο και πιο σύνθετος, τόσο περισσότερο τα Μέσα Επικοινωνίας καταλαμβάνουν μια κυρίαρχη θέση και συχνά υπερισχύουν από άλλους τομείς της κοινωνίας αλλά και της οικονομίας. Ακόμα, οι περισσότεροι, αν όχι όλοι, κοινωνικοί θεσμοί εξαναγκάζονται να προσαρμοστούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης «διαμεσολαβημένης» ή, πιο ορθά, «μεσοποιημένης» κοινωνίας. Με άλλα λόγια, η διαμόρφωση και η πορεία των σύγχρονων κοινωνιών εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τα Μέσα και την επικοινωνία, τα οποία αποκτούν όλο και περισσότερο μια οικουμενική διάσταση και εμβέλεια, και λειτουργούν ανάμεσα και κατά μήκος διαφορετικών κρατών και περιοχών. Αν κοιτάξουμε τους τελευταίους δύο αιώνες, θα δούμε να πραγματοποιούνται συνεχείς μεταβολές στην πορεία και την εξέλιξη της επικοινωνιακής τεχνολογίας. Στην περίοδο αυτή βλέπουμε μια μετατόπιση από την κυριαρχία των έντυπων Μέσων στα οπτικοακουστικά και πιο πρόσφατα σε ένα νέο μετασχηματισμό των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας, προς την ανάπτυξη ολοκληρωμένων και ψηφιακών επικοινωνιακών συστημάτων, τα οποία συνδέουν τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές με διάφορα Μέσα δημιουργώντας ένα πολύπλοκο περιβάλλον πολυμέσων. Αυτή η εξέλιξη κατέστησε δυσδιάκριτα τα παραδοσιακά προσδιορίσιμα όρια ανάμεσα στην ανάγνωση και τη γραφή και ανάμεσα στην οπτική και την ακουστική επικοινωνία. ΟΙ ΣΥΝΈΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΆΠΤΥΞΗΣ ΤΩΝ ΝΈΩΝ ΜΈΣΩΝ Από την άλλη πλευρά, η παραδοσιακή αντίληψη των μέσων επικοινωνίας μονόδρομης ή ευθύγραμμης επικοινωνίας σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό αμφισβητείται από τις νέες σχέσεις που δημιουργούνται ανάμεσα στα Μέσα και τους χρήστες τους. Αν και τα παραδοσιακά Μέσα ακόμη παραμένουν ισχυρά, καταγράφεται ήδη ένας αυξανόμενος αριθμός αμφίδρομων υπηρεσιών και η κατανάλωση εξατομικεύεται ακόμα περισσότερο. Επιπλέον, οι δυνατότητες που προσφέρουν οι νέες τεχνολογικές εξελίξεις συνδέονται και επηρεάζουν την οικονομία και την πολιτική, που κι αυτές μεταβάλλονται με τους δικούς τους ρυθμούς. Έτσι, δημιουργούνται ευνοϊκές συνθήκες για άσκηση ενός μεγαλύτερου ελέγχου στην πολιτισμική παραγωγή και τη διανομή του επικοινωνιακού περιεχομένου από τεράστιους σε μέγεθος και παγκόσμιας εμβέλειας οργανισμούς. Τα μέσα επικοινωνίας κατά το παρελθόν αποτελούσαν ένα θέμα σχεδόν αποκλειστικού εθνικού ενδιαφέροντος και ρύθμισης. Όμως η ταχύτατη ανάπτυξή τους τις τελευταίες δεκαετίες τα κάνει να αγνοούν ή να υπερβαίνουν τα σύνορα των χωρών. Τα σύγχρονα Μέσα είναι φορείς εθνικών προϊόντων κατά μήκος των συνόρων και κυριαρχούνται από πολυεθνική πληροφόρηση. Τα Μέσα έχουν αρχίσει να αποδεσμεύονται από την τοπική διάσταση της εμβέλειας των μηνυμάτων τους, αλλά και δεν μπορούν να την αγνοήσουν. Στην πράξη, ζούμε σε μια εποχή όπου καταγράφεται μια διαρκής επανάσταση 4 * Καθηγητής και Πρόεδρος του Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλος του Δ.Σ. του ΙΟΜ

6 στις τεχνικές μετάδοσης της πληροφορίας και της επικοινωνίας οι οποίες δεν ασκούν μόνο μια σημαντική επίδραση στο περιβάλλον όπου ζούμε, αλλά και στην εκπαίδευσή μας, την εργασία μας και τον ελεύθερο χρόνο μας. Αυτές οι αλλαγές στην κατανάλωση του επικοινωνιακού περιεχομένου συνδέονται με αλλαγές στα σχήματα της πολιτισμικής παραγωγής και διανομής. Όλα αυτά αποτελούν νέες ανησυχίες, τουλάχιστον στο δυτικό κόσμο. Γεγονός είναι ότι στις μέρες μας βρισκόμαστε ενώπιον μιας ταχύτατης και σημαντικής μετάβασης στην οποία οι επικοινωνιακοί θεσμοί και διαδικασίες βρίσκονται στο κέντρο των εντάσεων, ενώ αβεβαιότητες προκαλούνται από την ταχύτητα της τεχνολογικής αλλαγής. Η εξέλιξη των μέσων επικοινωνίας είναι μέρος του εκσυγχρονισμού της κοινωνίας και της αναπροσαρμογής της δημόσιας σφαίρας. Μέσα από τις συζητήσεις του σεμιναρίου διαφάνηκε ότι μπορεί η επικοινωνία να παραμένει μια συμβολική διαδικασία, αλλά στις σύγχρονες κοινωνίες είναι μια διαδικασία που διεξάγεται όλο και περισσότερο με τη χρήση των νέων μέσων επικοινωνίας και των νέων μορφών διαμεσολάβησης. Αν και τα μέσα επικοινωνίας εξαρτώνται από την κοινωνία που τα περιβάλλει, δεν αποκλείεται η δυνατότητα αμοιβαίας επιρροής στο αμέσως επόμενο στάδιο. Κι αυτό γιατί μπορεί η επικοινωνία να είναι μια συμβολική διαδικασία, αλλά στις σύγχρονες κοινωνίες είναι μια διαδικασία που διεξάγεται στο δημόσιο τομέα κι όλο και περισσότερο διαμέσου των μέσων επικοινωνίας, παραδοσιακών και νέων. Αυτή η «διαμεσολάβηση» της κοινωνίας συνδέεται με σαφείς ενδείξεις μετάβασής της, καθώς κάθε επίπεδό της, από το τοπικό έως το παγκόσμιο, υπόκειται όλο και περισσότερο στο διαμεσολαβητικό ρόλο των μέσων επικοινωνίας. Γεγονός είναι ότι κατανοούμε πια τον κόσμο, όπως τον αντιλαμβανόμαστε μέσα από τις αφηγήσεις των μέσων επικοινωνίας, εξατομικευμένων ή μαζικών, κι αυτό οφείλεται στην κεντρική θέση που κατέχουν στις μέρες μας τα μέσα μαζικής επικοινωνίας και η σημασία των συμβολικών κωδίκων. Ζούμε σε έναν κόσμο όπου τα σημεία έχουν αποσυνδεθεί από τα αναφερόμενα, και το οικονομικό και το πολιτιστικό καταρρέουν μαζί, καθώς η νοηματοδότηση παρά η κατασκευή καθίσταται μια πρωταρχική πια οικονομική δραστηριότητα. Παλαιότερα ήταν ακόμα δυνατόν για το μελετητή να εκτιμήσει τη σχέση ανάμεσα στο σημείο και το αναφερόμενο ή ανάμεσα στην αναπαράσταση των μέσων και την «πραγματικότητα» που περιέγραφε. Τι πρόκειται όμως να συμβεί σε μια εποχή στην οποία η κοινωνία ευνοεί, αν όχι πριμοδοτεί, την ανάπτυξη των νέων ψηφιακών Μέσων, βασικό χαρακτηριστικό των οποίων είναι η δυνατότητα αμφίδρομης και πολλαπλής επικοινωνίας ανάμεσα στον πομπό(ούς) και το δέκτη(ες); Ποιες επιπτώσεις θα επιφέρει αυτή η νέα μορφή επικοινωνίας στην κοινωνία; Πώς η θεωρία θα μπορέσει να ανταποκριθεί στα νέα δεδομένα; Δύο κατά την άποψή μας άξονες έρευνας και μελέτης προκύπτουν στα εν λόγω ερωτήματα. Αυτοί είναι: Ο πρώτος αφορά το ζήτημα της θεωρητικής προσέγγισης. Κι απ ό,τι διαφαίνεται, οι προσεγγίσεις στα τελευταία πενήντα χρόνια θα συνεχίσουν να διακρίνονται σε κοινωνιο-κεντρικές και μεσοκεντρικές, οι μεν δίνοντας έμφαση στις αλλαγές στο επίπεδο της κοινωνίας, οι δε στο επίπεδο των μέσων αποδίδοντάς τους έναν αυτόνομο ρόλο. Ωστόσο, καθώς βρισκόμαστε σε μια περίοδο συνεχών αναδιατάξεων στο πεδίο, σε μια εποχή στην οποία τα Μέσα συρρικνώνονται σε όλο και λιγότερους ιδιοκτήτες, οι οποίοι δρουν σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο και παράλληλα σε όλα τα επίπεδα του επικοινωνιακού πεδίου, η προσέγγιση της πολιτικής οικονομίας των Μέσων φαίνεται να επανακάμπτει στο θεωρητικό προσκήνιο. Στην πράξη όμως, η θεωρία της μαζικής επικοινωνίας είναι προϊόν πολλών διαφορετικών μεθοδολογιών, θεωρήσεων, συσχετίσεων με τις τεχνολογικές εξελίξεις των καιρών και αντιλήψεων για τη φύση των ανθρώπων. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι, όπως σημειώσαμε στην εισαγωγή, είναι ένα πεδίο που αναπτύχθηκε μέσα από το χώρο των κοινωνικών θεωριών και σε περιόδους σημαντικών τεχνολογικών εξελίξεων και κοινωνικών μεταβολών. Όμως η παγκοσμιοποίηση των επικοινωνιών, μια τάση που στο πεδίο χρονολογείται από την έλευση και ευρεία χρήση του τηλέγραφου, θα έχει τοπικές διαφοροποιήσεις, προσαρμοζόμενες στις ανάγκες των ιδιαιτεροτήτων των χωρών στις οποίες τα διεθνικά Μέσα θα κληθούν να λειτουργήσουν. Με άλλα λόγια, η επικοινωνιακή θεωρία και έρευνα στον 21ο αιώνα είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα προσανατολιστούν στις μεταβολές που υφίστανται (ή που μέλλονται) στο πεδίο. Κυρίως αναμένεται να προσανατολιστούν στο σημαντικό ζήτημα του καθεστώτος της ιδιοκτησίας σε όλο το επικοινωνιακό πεδίο, καθώς αναμένεται ένα ανεπανάληπτο στην ιστορία των Μέσων Επικοινωνίας κύμα συγχωνεύσεων και αγοραπωλησιών όχι μόνο ανάμεσα στους παραδοσιακούς δημοσιογραφικούς και ψυχαγωγικούς οργανισμούς, αλλά και ανάμεσα στους τηλεπικοινωνιακούς φορείς και τις εταιρείες πληροφορικής. Μια τέτοια μεταβολή θα επιφέρει μια νέα σχέση όχι μόνο στην οικονομία του ευρύτερου επικοινωνιακού πεδίου, αλλά και ανάμεσα στα Μέσα και τους κοινωνικούς και πολιτικούς θεσμούς. Επίσης, η θεωρία και η έρευνα θα προσανατολιστούν στη διερεύνηση του νέου θεσμικού καθεστώτος που δειλά αναδύεται όσον αφορά τη δομή και τη λειτουργία του πεδίου. ΟΙ ΝΈΟΙ ΣΤΌΧΟΙ ΤΗΣ ΘΕΩΡΊΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΈΡΕΥΝΑΣ Στόχος της θεωρίας και της έρευνας θα πρέπει να είναι όχι μόνο η επινόηση των κατάλληλων ερωτημάτων, αλλά και τρόποι επίλυσής τους. Κι αυτό γιατί τα περισσότερα θεσμικά πλαίσια έχουν αναπτυχθεί στο πλαίσιο των εθνικών συστημάτων και στις μέρες μας αμφισβητούνται από την παγκοσμιοποίηση, τις νέες τεχνολογίες, τη φιλελευθεροποίηση των αγορών, την απορρύθμιση του ευρύτερου επικοινωνιακού πεδίου. Κοντολογίς, χρειαζόμαστε νέες αναλυτικές κατηγορίες και θεωρητικές προσεγγίσεις για να αντιμετωπίσουμε τα νέα δεδομένα. Ακόμα, η έρευνα θα πρέπει να εστιάσει στα νέα δεδομένα που τόσο οι τεχνολογικές εξελίξεις, όσο και η νέα δομή του επικοινωνιακού χώρου θα δημιουργήσουν για τους καταναλωτές-πολίτες. Από την άλλη πλευρά, η θεαματική ανάπτυξη του διαδικτύου δημιουργεί ένα νέο πεδίο δυνατοτήτων, αν και ουδείς φαίνεται να γνωρίζει, παρά τις προβλέψεις, πώς τελικά αυτό το νέο μέσο θα είναι στην ευρεία κοινωνική του χρήση. Στην ουσία γνωρίζουμε όλα τα κομμάτια του παζλ, αλλά δεν ξέρουμε τη συνολική εικόνα. Αυτό που καθημερινά μας λένε ειδικοί και μη είναι ότι το διαδίκτυο αποτελεί ένα νέο μοντέλο όσον αφορά τη διανομή, τη διάδοση και την πρόσβαση στην ενημέρωση και την ψυχαγωγία. Είναι ο νέος δίαυλος που μεταβάλλει όχι μόνο τη διανομή του περιεχομένου, αλλά κυρίως το ίδιο το περιεχόμενο. Από την άλλη, η ιστορία των Μέσων Επικοινωνίας του 20ού αιώνα μάς δείχνει ότι τα κατά καιρούς αναδυόμενα νέα μέσα κι όπως γνωρίζουμε, όλα τα μέσα επικοινωνίας κατά την «επαναστα- 5

7 ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ τική» τους είσοδο στο επικοινωνιακό πεδίο συνήθως συνδέονται από υπερβολές στο τέλος δεν επέφεραν τόσο σημαντικές αλλαγές όσο προβλεπόταν. ΠΟΙΆ ΚΟΙΝΩΝΊΑ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΊΑΣ; Μπορεί τις τελευταίες δύο δεκαετίες πολλοί να ευαγγελίζονται την έλευση της «κοινωνίας της πληροφορίας», αλλά αυτή η κοινωνία ακόμα δεν έχει αναδυθεί. Εκτός κι αν είναι η κοινωνία της ευέλικτης εργασίας και της επισφαλούς απασχόλησης. Θεωρητικά στην κοινωνία της πληροφορίας και της «επικοινωνιακής επανάστασης», οι άνθρωποι θα είναι καλύτερα και περισσότερο πληροφορημένοι από ποτέ στην ιστορία της ανθρωπότητας. Και ίσως σήμερα να είναι περισσότερο πληροφορημένοι, αλλά το «καλύτερα» παραμένει ακόμα ζητούμενο. Κι αυτό γιατί οι άνθρωποι κατακλύζονται από τεράστιες ποσότητες νέων πληροφοριών στις οποίες στην πράξη δεν μπορούν να αντεπεξέλθουν, αφού η ικανότητα παραγωγής πληροφοριών έχει υπερκεράσει την ανθρώπινη ικανότητα παραλαβής και επεξεργασίας των πληροφοριών. Αυτή η κατάσταση έχει οδηγήσει σε υπερπροσφορά αλλά και αδυναμία κατανάλωσης των πληροφοριών. Στην πράξη, αυτό σημαίνει ότι η ζήτηση για πληροφορίες υπολείπεται της προσφοράς, για πολλούς λόγους, συμπεριλαμβανομένων της ικανότητας επεξεργασίας και των πηγών των πληροφοριών. Όμως αυτά ελάχιστη σημασία έχουν. Η προσφορά, όπως πολλές φορές έχει αποδειχθεί στο πεδίο της επικοινωνίας, προκαλεί τη ζήτηση. Το πιο πιθανό είναι ότι το βασίλειο της «διασκέδασης» και του «ελεύθερου χρόνου» θα υπαχθεί ακόμα περισσότερο στο καθεστώς του καταναλωτισμού. Η εμπορευματοποιημένη ψυχαγωγία και οι συναφείς υπηρεσίες θα εισχωρήσουν σταθερά και σταδιακά στα νοικοκυριά. Η τάση, όπως πολλοί μελετητές συμφωνούν, θα είναι προς μια αυξανόμενη ιδιωτικοποιημένη και παθητική αναψυχή και κατανάλωση. Στο νέο αυτό καταναλωτή, ένας αυξανόμενος αριθμός κοινωνικών λειτουργιών και δραστηριοτήτων θα διαμεσολαβείται διαμέσου της οικιακής τηλεοπτικής οθόνης ή του τερματικού του υπολογιστή: δε θα προσφέρεται μόνο ψυχαγωγικό περιεχόμενο, αλλά και υπηρεσίες ενημέρωσης, οικονομικές και αγοραστικές συναλλαγές, επικοινωνία, τηλε-εργασία, ιατρικές και εκπαιδευτικές υπηρεσίες. Με τη χρήση της οικιακής κονσόλας και μόνο διαμέσου αυτής, οι πολίτες θα έχουν πρόσβαση σε αυτό που έχει αποκληθεί «δικτυακή αγορά». Στην εποχή της κοινωνίας της πληροφορίας έχει αναδυθεί μια τεχνολογική λογική στο πλαίσιο της οποίας εικόνες, ήχοι και θεάματα συμβάλλουν στην παραγωγή του ιστού της καθημερινής ζωής, στη διαχείριση του ελεύθερου χρόνου, στη διαμόρφωση των πολιτικών απόψεων και την κοινωνική συμπεριφορά, καθώς και στην παροχή υλικού μέσα από το οποίο οι άνθρωποι συγκροτούν τις ταυτότητές τους. Όμως αυτή η λογική είναι επίσης ένας πολιτισμός της «υψηλής τεχνολογίας», καθώς χρησιμοποιεί τις πιο εξελιγμένες μορφές της. Είναι παράλληλα ένας σημαντικός οικονομικός παράγοντας, μάλιστα από τους πιο επικερδείς, και αποκτά παγκόσμιο ενδιαφέρον. Η τεχνολογική λογική είναι ένας τεχνοπολιτισμός που «παντρεύει» την τεχνολογία με τον πολιτισμό σε νέες μορφές και σχήματα, που παράγει νέους τύπους κοινωνιών στις οποίες τα μέσα επικοινωνίας και η τεχνολογία καθίστανται οι οργανωτικές αρχές τους Η γνωστή ρήση του Marshal McLuhan «το μέσο είναι το μήνυμα» ήταν εξαιρετικά διορατική, αν και αναφερόταν κυρίως στα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Είναι διορατική με την έννοια ότι δίνει έμφαση στις τεχνολογικές διαστάσεις της κουλτούρας των μέσων και επισημαίνει ότι κάθε διαφορετικό μέσο επικοινωνίας δημιουργεί νέες δυνατότητες όσον αφορά την επικοινωνία και κατ επέκταση την κοινωνία. Δίνει προσοχή στο γεγονός ότι όταν χρησιμοποιεί κανείς μια ορισμένη τεχνολογία, υπάρχει πάντα κάτι που μπορεί να κάνει, υπάρχει πάντα κάτι που δεν μπορεί να κάνει, και υπάρχει πάντα κάτι που μπορεί να κάνει καλύτερα. Για παράδειγμα, υπάρχουν πράγματα που δεν μπορούμε να κάνουμε χωρίς το διαδίκτυο. Αλλά αυτό δε σημαίνει ότι το διαδίκτυο είναι ο καθοριστικός παράγοντας. Το διαδίκτυο μπορεί να λειτουργεί σε πραγματικό χρόνο, συνδεόμενο με τις τόσο πολλές μηχανές αναζήτησης, στις πληροφορίες με πολλές διαφορετικές συνέπειες. «Το μέσο είναι το μήνυμα» αναφέρεται στην εσωτερική δυναμική της τεχνολογίας, καθώς η τελευταία δημιουργεί ένα πεδίο περιορισμών και δυνατοτήτων. Το διαδίκτυο είναι επίσης μέσο επικοινωνίας. Τα παραδοσιακά ηλεκτρονικά μέσα αλληλοσυνδέονται για να συγκροτήσουν πολύμορφα υπερκείμενα. Ο Manuel Castells υποστηρίζει ότι στις μέρες μας «το μήνυμα είναι το μέσο» επειδή είναι το είδος του μηνύματος το οποίο θέλουμε να προωθήσουμε, με το εύρος των δυνατοτήτων και τη διαλειτουργικότητα που προσφέρει το σύνολο του επικοινωνιακού συστήματος. Πρόκειται για ένα σύστημα που καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο επεξεργαζόμαστε το μήνυμα σε ένα μέσο ή σε μια επικοινωνία. Γι αυτό πρέπει να επιτύχουμε την υπερκειμενικότητα, την αλληλόδραση και την αλληλο-λειτουργικότητα σε διαφορετικές κατηγορίες των μέσων επικοινωνίας. Όμως πόσο ισχύει κάτι τέτοιο; Στην Ελλάδα δεν έχουμε ακόμη αντιληφθεί τις επιπτώσεις του διαδικτύου, αφού η ανάπτυξή του παραμένει περιορισμένη (32% επί του συνόλου του πληθυσμού το 2008). Δεν έχουμε συνειδητοποιήσει ακόμα ότι δημιουργείται ένας κόσμος «εξατομικευμένος, κατακερματισμένος και χωρίς ανθρώπινη επαφή». Ποιο μήνυμα θα παραχθεί όταν, όπως συνιστούν διάφορες μελέτες, η συστηματική ενασχόληση με το διαδίκτυο θα ενισχύσει την αίσθηση της μοναξιάς και θα τρέφει φαινόμενα κατάθλιψης στους χρήστες; Ότι ακόμα η έντονη ενασχόληση με το διαδίκτυο μεταφράζεται σε λιγότερες ώρες συναναστροφής με συγγενείς και φίλους και σε παράταση της δουλειάς στο σπίτι, χωρίς μείωση του εργάσιμου χρόνου στον τόπο απασχόλησης; Για κάποιους άλλους όμως, οι άνθρωποι δημιουργούν πολύ ισχυρές κοινωνικές σχέσεις μέσω του διαδικτύου και αρκετοί από αυτούς δε θα μπορούσαν να το πετύχουν με διαφορετικό τρόπο. Ωστόσο τα στοιχεία διαφέρουν. Έρευνες καταδεικνύουν ότι η πλειονότητα των συστηματικών χρηστών του διαδικτύου μείωσε το χρόνο που αφιέρωναν στην ανάγνωση βιβλίων και εφημερίδων, μεγάλο ποσοστό παραπονέθηκε για τις αρνητικές επιπτώσεις στην οικογενειακή ζωή, ενώ άλλοι υποστήριξαν ότι λόγω του διαδικτύου ο χρόνος επαγγελματικής ενασχόλησής τους στο σπίτι αυξήθηκε, χωρίς αυτό να συνοδεύεται από μείωση του χρόνου παραμονής τους στο χώρο εργασίας. Έτσι, σε έναν κόσμο «κορεσμένο από διαμεσολαβημένη επικοινωνία» ενδεχομένως να παραμείνουμε εγκλωβισμένοι στο συνεχές των αφηγήσεων, των κωδίκων και των κειμένων που ανακυκλώνονται διαμέσου των παραδοσιακών μέσων επικοινωνίας ή και νέων μορφών κοινωνικής αλληλόδρασης, όπως τα «εικονικά κοινωνικά δίκτυα». 6

8 Α Η ΘΕΏΡΗΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΆΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΊΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΜΕΛΈΤΗ ΤΩΝ ΜΈΣΩΝ Κατά καιρούς οι μελετητές έχουν διαπραγματευτεί τα συναισθήματα σε σχέση με τα ΜΜΕ με τρεις διαφορετικούς τρόπους: 1) Παραπέμποντας στα συναισθήματα και στη συναισθηματική επίδραση των Μέσων με ένα μεταφορικό τρόπο, όπως, π.χ., «τάσεις φυγής» στα εργαλεία και στις θεωρίες της ευχαρίστησης (ικανοποίησης), «κιτρινισμός» (φτηνός εντυπωσιασμός) στην ανάλυση των (δημοσιογραφικών) νέων, «η συμβολική δύναμη των ΜΜΕ» στην κοινωνιολογία της επικοινωνίας, η «έννοια» και ο «προσδιορισμός» (η αναγνώριση-ταυτότητα) στην εθνογραφία του κοινού. 2) Αναφερόμενοι σε αυτά μετωνυμικά και αόριστα χωρίς καμία περαιτέρω εξειδίκευση π.χ., οι αναλύσεις του Μassumi για την επίδραση στο νέο μιντιακό περιβάλλον, οι «συναισθηματικές (συγκινησιακές) προκλήσεις και «συναισθηματικές συνθήκες» στη λογοτεχνία της διαφήμισης. 3) Εστιάζοντας σε «επιμέρους και ξεχωριστά συναισθήματα», όπως η πρόκληση φόβου στην επικοινωνία της διακινδύνευσης, η ντροπή και η ενοχή στη διαδικασία της πειθούς, καθώς και η μετάνοια στην ξεχωριστή θεωρία του συναισθήματος (της συγκίνησης) στις αναλύσεις της Nabi. Και οι τρεις τρόποι έχουν τα υπέρ και τα κατά, καθώς αγγίζουν διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης. Οι μεταφορικές προσεγγίσεις προσφέρουν αφενός ένα ευρύ φάσμα ερμηνειών γύρω από τις αντιδράσεις των ανθρώπων στα Μέσα και τη χρήση τους από αυτούς, αν και αφετέρου παραβλέπουν την ορθή ανάλυση των ιδιαίτερων (ειδικών) συναισθημάτων. Μετωνυμικές προσεγγίσεις των συναισθημάτων φέρουν πιο αποτελεσματικά τη συναισθηματική διάσταση στο προσκήνιο, αν και ακόμα στερούνται εξειδίκευσης και ακρίβειας. Τελικά η εφαρμοσμένη ή κριτική έρευνα των ξεχωριστών συναισθημάτων (όπως ο φόβος, ο κυνισμός, η ντροπή κτλ.) είναι περισσότερο αποδεκτές, αν και στην πράξη προσφέρουν μια αποσπασματική θεώρηση και αποτυγχάνουν να αναγνωρίσουν ότι τα συναισθήματα βιώνονται μάλλον με ένα ρευστό τρόπο και όχι αποσπασματικά (καθένα χωριστά, ανάλογα με τη χρονική στιγμή/ διαδοχικά). Γενικά τα ΜΜΕ θεωρούνται στα συμπεράσματα της σχετικής βιβλιογραφίας ως οι αιτίες των συναισθημάτων. Λιγότερη έρευνα έχει γίνει στην αντίθετη κατεύθυνση: δηλαδή να εξετάσει κανείς συγκεκριμένα συναισθήματα ως προβλέψεις για την επιλογή του περιεχομένου των ΜΜΕ, ειδικά στην ψυχαγωγική τηλεόραση (Nabi, 2002). Ένα άλλο εμφανές χαρακτηριστικό των Μέσων και της έρευνας των συναισθημάτων είναι η σχεδόν μονόπλευρη έμφαση των αρνητικών συναισθημάτων και η παράβλεψη των θετικών, ενώ αναλύονται διάφοροι τομείς της ανθρώπινης και μαζικής επικοινωνίας, όπως η κοινωνική επίδραση. Στην πραγματικότητα, το διαρκές και αυξανόμενο ενδιαφέρον όλων των κοινωνικών επιστημών και των κλασικών μελετών των συναισθημάτων θα εμπλουτίσει τη λεπτομερειακή εξέταση της συγκίνησης σε κάποιον υπό διερεύνηση τομέα των σπουδών επικοινωνίας. Παίρνοντας δύο παραδείγματα από την πολιτική επικοινωνία, πολλά υπολείπονται να τεθούν στην ημερήσια διάταξη και στο πλαίσιο των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας. Παραδοσιακά η ημερήσια διάταξη διαμορφώνεται από ένα θέμα που έχει μελετηθεί ως αποτέλεσμα (ως μια σύνθεση) τριών κύριων στοιχείων: α) η ημερήσια διάταξη (θεματολογία) των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας που επιδρά, β) η δημόσια θεματολογία που μπορεί να επιδράσει διαδοχικά (με τη σειρά της), γ) η πολιτική θεματολογία όπως, π.χ., «πολιτικά ελιτιστικές» απόψεις και στάσεις. Σε αυτή την παράδοση, η έμφαση έχει δοθεί στο γνωστικό περιεχόμενο (στις γνώσεις), στο αντικείμενο συζήτησης (θέμα προσοχής) και ενημέρωσης, με τη συγκινησιακή (συναισθηματική) συνισταμένη να απουσιάζει τελικά από τις προτεραιότητες των ερευνητών. Παρ όλα αυτά, τα ΜΜΕ δε θέτουν σε προτεραιότητα συγκεκριμένα θέματα, αλλά απαιτούν την προσοχή γύρω από κάποια συναισθήματα, ενώ αγνοούν άλλα. του Νίκου Δεμερτζή Kαθηγητής Τμήματος Επικοινωνίας & Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών σ υ γ κ ι ν ή σ ε ι ς & επικοινωνία: η μ ε σ ο π ο ί η σ η του τραύματος 7

9 ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ Οι μελέτες των δελτίων ειδήσεων έχουν δείξει ότι κάποια καθιερωμένα πλαίσια τείνουν να εμφανίζονται στο πολιτικό ρεπορτάζ (π.χ., θεματικό, επεισοδιακό, προσανατολισμός σύγκρουσης, παιχνίδι). Ακόμα κι αν οι ηθικές εκτιμήσεις έχουν εμφανιστεί σαν μία κρυφή πρώιμη έρευνα, συναισθήματα σαν αυτά, είτε έχουν στην καλύτερη περίπτωση συναχθεί έμμεσα, είτε στη χειρότερη έχουν αγνοηθεί εντελώς. Για τον ίδιο λόγο, η παράδοση της έρευνας για τα νέα πλαίσια έχει προσανατολιστεί λογικά και σε τέτοιο βαθμό ώστε να επικεντρώνεται στην ερμηνεία και στα σχήματα αντίληψης που απορρέουν από τα δελτία ειδήσεων των ΜΜΕ. Σύμφωνα με τον Entman, η πλαισίωση (μορφοποίηση) είναι η συλλογή κάποιων όψεων της καθημερινής πραγματικότητας, καθιστώντας τες (αυτές τις όψεις της καθημερινότητας) περισσότερο αξιοπρόσεκτες στο κείμενο της μετάδοσης (μεταδιδόμενο κείμενο), με τέτοιο τρόπο σαν να προβάλλεται ο καθορισμός ενός συγκεκριμένου προβλήματος, η αιτιακή ερμηνεία, η ηθική αποτίμηση ή/και θεραπευτική υπόδειξη (χειρισμός) για το περιγραφόμενο αντικείμενο. Οι μελέτες στηρίζονται στη διαμορφωμένη υπόθεση που έχει αποκαλύψει ότι ο τρόπος της πληροφόρησης (των «ειδησεογραφικών» νέων) είναι σκηνοθετημένος και μπορεί να μεταβάλλει δραστικά τις απόψεις μεταξύ των αναγνωστών. Επίσης, οι μελέτες των δελτίων ειδήσεων έχουν δείξει ότι κάποια καθιερωμένα πλαίσια τείνουν να εμφανίζονται στο πολιτικό ρεπορτάζ (π.χ., θεματικό, επεισοδιακό, προσανατολισμός σύγκρουσης, παιχνίδι). Ακόμα κι αν οι ηθικές εκτιμήσεις έχουν εμφανιστεί σαν μία κρυφή πρώιμη έρευνα, συναισθήματα σαν αυτά είτε έχουν στην καλύτερη περίπτωση συναχθεί έμμεσα, είτε στη χειρότερη έχουν αγνοηθεί εντελώς. Ακόμα, λαμβάνοντας σοβαρά τα συναισθήματα, θα μπορούσε να εμπλουτιστεί το πλαίσιο ανάλυσης, σε συνεργασία με την ποιοτική έρευνα του κοινού. Είναι ενδεικτικό το ότι, αν και πρόσφατα ο Κinder (2007) επισημαίνει το γεγονός ότι αυτά τα πλαίσια (σκηνοθεσίας-σχηματοποίησης) περιλαμβάνουν μεταφορές, υποδείγματα, συνθηματικές φράσεις, οπτικές εικόνες, ρητορικές φανφάρες και διαβεβαιώσεις, οι οποίες στην πολιτική προκαλούν συναισθηματικές διεγέρσεις, ο ίδιος εμφατικά ισχυρίζεται ότι από αυτή την άποψη «η έρευνα στη σκηνοθεσία (σχηματοποίηση) έχει μέχρι σήμερα μελετήσει μόνο ένα μικρό κομμάτι από ολόκληρο το πεδίο». Β ΜΕΣΟΠΟΊΗΣΗ ΤΟΥ ΤΡΑΎΜΑΤΟΣ: ΈΝΑ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΆ ΦΟΡΤΙΣΜΈΝΟ ΘΈΜΑ Ένα νέο πεδίο που αφενός προάγει τις σπουδές των ΜΜΕ, τις πολιτιστικές σπουδές και τα ήθη στα Μέσα και από την άλλη την κοινωνιολογία των συγκινήσεων είναι η μελέτη γύρω από το τραύμα. Σε ένα πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, παράλληλα με τη μελέτη της ανάμνησης, η μελέτη του τραύματος έχει αναπτυχθεί με σταθερό τρόπο. Ένας αριθμός σπουδαστών συζητούν για την εποχή μας και τον πολιτισμό της σαν «μια τραυματική εποχή» και σαν μια εποχή «του πολιτισμικού τραύματος», αναδεικνύοντας το «τραύμα» σε μια κεντρική φαντασιακή σημασία και ένα κυρίαρχο σημαίνον της σύγχρονης κοινωνίας της διακινδύνευσης. Το «τραύμα» και ειδικά το πολιτισμικό-κοινωνικό τραύμα αποτελούν μία μεταφορά, την οποία εμείς βιώνουμε στις μέρες μας. Το μεταφορικό του νόημα, ομολογουμένως, είναι διαρκώς υπό διαπραγμάτευση και συνεπώς προκαλεί μια αμφιλεγόμενη συμπεριφορά. Έτσι, το τραύμα μπορεί να ενεργοποιήσει τη λογική της αυτοεκπληρούμενης προφητείας, θυματοποιώντας το υποκείμενο και καλλιεργώντας μια μοιρολατρική κουλτούρα της διακινδύνευσης και της αβοηθησίας (αδυναμίας). Με άλλα λόγια, από την ανάλυση του πολιτισμικού τραύματος μπορεί να προκύψει μια διφορούμενη στάση ζωής: Από τη μια μεριά, το τραύμα μπορεί να ενεργοποιήσει τη λογική της αυτοεκπληρούμενης προφητείας, θυματοποιώντας το υποκείμενο και καλλιεργώντας μια μοιρολατρική κουλτούρα της διακινδύνευσης και της αβοηθησίας. Τη θυματοποίηση του υποκειμένου στην ύστερη νεωτερικότητα ο Slavoj Žižek την ερμηνεύει ως εκδήλωση υστερικού συνδρόμου: «Σήμερα η υστερία εκδηλώνεται πρωτίστως ως τρωτότητα, ως απειλή της σωματικής ή/και ψυχικής μας ταυτότητας. Αρκεί κανείς να ανατρέξει στη γενικευμένη λογική της θυματοποίησης, από τη σεξουαλική παρενόχληση έως τους κινδύνους που περιέχουν ο καπνός και τα τρόφιμα». Επιπλέον, η θυματοποίηση αυτή συνοδεύεται και στηρίζεται από τη θραύση των δεσμών εμπιστοσύνης (διαπροσωπικής, πολι- 8

10 τικής κτλ.). Όπως αναφέρει η Edkins, ένα γεγονός χαρακτηρίζεται τραυματικό όχι μόνο όταν προσβάλλει τις δυνατότητες των υποκειμένων, αλλά και όταν εκ παραλλήλου υπονοεί την άρση και την αθέτηση των σχέσεων εμπιστοσύνης. Από την άλλη, τα πολιτισμικά τραύματα είναι δυνατόν να διευρύνουν το πεδίο της κοινωνικής κατανόησης και ενσυναίσθησης. Η θέσμισή τους εμπεριέχει αυτομάτως τον ορισμό ενός θύματος, την απόδοση ευθυνών και τον επιμερισμό υλικών και συμβολικών συνεπειών. Τα ισχυρά συναισθήματα που συνοδεύουν το πολιτισμικό τραύμα συνεπάγονται ταύτιση όχι μόνο των μελών της εσω-ομάδας, αλλά και την ταύτιση του ευρύτερου κοινού με τα θύματα και τους ζημιωμένους του τραύματος. Βεβαίως, εδώ καίριο (αν και συχνά διφορούμενο) ρόλο παίζουν τα μέσα ενημέρωσης επειδή η διευρυμένη διαθεσιμότητα της φέρουσας πληροφορίας επιτρέπει την ενσυναίσθηση με απομακρυσμένους άλλους. Η παρατήρηση του πόνου των άλλων δεν εξυπηρετεί πάντα τη λογική του θεάματος, δε γεννά πάντα οιονεί-συγκινήσεις, συγκινήσεις δηλαδή που δεν κινητοποιούν, δεν έχουν διάρκεια και απονεκρώνουν τις ευαισθησίες μας (Meštrović). Η διαμεσολαβημένη συμμετοχή στον πόνο των άλλων (ιδίως μάλιστα όταν το τραύμα είναι σοβαρό και δύσκολα αντιμετωπίσιμο) μπορεί να οδηγήσει σε νέες μορφές κοινωνικής αλληλόδρασης. Η έκθεση σε τραυματικές εικόνες μπορεί να λειτουργήσει ως «πρόσκληση να στρέψουμε την προσοχή μας, να σκεφθούμε, να μάθουμε, να εξετάσουμε τις αιτιολογίες που επικαλούνται οι κρατούντες για να δικαιολογήσουν το συλλογικό πόνο» (Sontag). Το τραύμα του μακρινού άλλου είναι δυνατόν να εγείρει την ευθύνη για τη ζωή και την αξιοπρέπειά του. Θα έλεγα μάλιστα ότι διευκολύνει τη συνάντηση μαζί του και κινητοποιεί το είδος εκείνο του ηθικού μινιμαλισμού για το οποίο είχε μιλήσει ο Walzer: ένα ηθικό ελάχιστο που δεν εξυπηρετεί κανένα ιδιαίτερο συμφέρον, αλλά ρυθμίζει τη συμπεριφορά του καθενός με επωφελή για όλους τρόπο. Αυτό εξάλλου δεν είναι και το νόημα των διεθνών κινητοποιήσεων κατά του πολέμου στο Ιράκ και η αλληλεγγύη που εκφράστηκε υπέρ των λαών της Νοτιοανατολικής Ασίας μετά το σεισμό της 26/12/2004; Η ιδεολογική θέση, το εργασιακό μοντέλο, η τεχνική και η κοινωνιολογική υποδομή των νέων μέσων επικοινωνίας, ως μέσα αξιώσεων και πλατφόρμες επικοινωνίας, αποτελούν το επίκεντρο της εισήγησης του Gillespie. H μελέτη των νέων μέσων δεν μπορεί να γίνει σήμερα διά της παρατήρησης και της ανάλυσης των παραδοσιακών μέσων επικοινωνίας, γιατί κάτι τέτοιο θα θεωρούσε την άφιξη των νέων ως πανάκεια για τις αρνητικές πτυχές των παλαιών ή ως υποτίμηση της αξίας όλων των ΜΜΕ εν γένει. Αντίθετα, ο Gillespie προτείνει την ερμηνεία και αξιολόγηση των νέων μέσων υπό μια νέα κριτική ματιά, η οποία θα τα αντιμετωπίζει ως υποκείμενα που τείνουν να υποκρύπτουν σημαντικές δομικές παραμέτρους από τις οποίες και εξαρτώνται. Μέχρι τώρα οι θεωρίες των μέσων βασίζονταν στην προσπάθεια εντοπισμού των επιπτώσεων μεταξύ των πολιτιστικών διαμεσολαβητών (intermediaries), των παραγωγών και των διανομέων των ΜΜΕ. Επομένως η οπτική ήταν εντοπισμένη στην αγορά και στους οικονομικούς και ιδεολογικούς περιορισμούς που καθόριζαν τι θα ειπωθεί, σε ποιον και με τι συνέπειες. Μια παρόμοια προσπάθεια πρέπει να γίνει και με τους νέους πολιτιστικούς διαμεσολαβητές, με έμφαση σε συγκεκριμένα επιχειρησιακά μοντέλα που δύναται να υποβόσκουν. Για το λόγο αυτό ο Gillespie επιχειρεί να αναλύσει τον όρο «πλατφόρμα», ο οποίος χρησιμοποιείται ολοένα και περισσότερο, προκειμένου να ερμηνεύσει τη δημόσια αντιπαράθεση που έχει ξεσπάσει ανάμεσα στους διαμεσολαβητές των νέων μέσων επικοινωνίας. Ο όρος «πλατφόρμα» είναι ένας πολυσχιδής όρος που επωφελείται τόσο από τις τεχνικές και αρχιτεκτονικές, όσο και από τις πολιτικές, εννοιολογικές αποχρώσεις που φέρει. Ταυτόχρονα εμπεριέχει όλα τα νέα, κοινά, χαρακτηριστικά των ψηφιακών μέσων: δημοκρατική συμμετοχή, ισονομία στο ίδιο επί- Από τη μια, το τραύμα μπορεί να ενεργοποιήσει τη λογική της αυτοεκπληρούμενης προφητείας, θυματοποιώντας το υποκείμενο και καλλιεργώντας μια μοιρολατρική κουλτούρα της διακινδύνευσης και της αβοηθησίας. Τη θυματοποίηση του υποκειμένου στην ύστερη νεωτερικότητα ο Slavoj Žižek την ερμηνεύει ως εκδήλωση υστερικού συνδρόμου: «Σήμερα η υστερία εκδηλώνεται πρωτίστως ως τρωτότητα, ως απειλή της σωματικής ή/και ψυχικής μας ταυτότητας. Αρκεί κανείς να ανατρέξει στη γενικευμένη λογική της θυματοποίησης, από τη σεξουαλική παρενόχληση έως τους κινδύνους που περιέχουν ο καπνός και τα τρόφιμα» η π ο λ ι τ ι κ ή ( ι δ ε ο λ ο γ ί α ) τ η ς «πλατφόρμας» του Tarleton Gillespie Τμήμα Επικοινωνίας, Πανεπιστήμιο Cornell Απόδοση: Ειρήνη Ανδριοπούλου 9

11 ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ Ο όρος «πλατφόρμα» είναι ένας πολυσχιδής όρος που επωφελείται τόσο από τις τεχνικές και αρχιτεκτονικές, όσο και από τις πολιτικές, εννοιολογικές αποχρώσεις που φέρει. Ταυτόχρονα εμπεριέχει όλα τα νέα, κοινά, χαρακτηριστικά των ψηφιακών μέσων: δημοκρατική συμμετοχή, ισονομία στο ίδιο επίπεδο, ανάδειξη των χρηστών. Πάρα ταύτα ο όρος «πλατφόρμα» αφήνει απέξω θεμελιώδεις παραμέτρους, όπως το πώς χρησιμοποιείται το διαδίκτυο, πώς ρευστοποιείται στην αγορά και πώς ρυθμίζεται. Ακριβώς αυτή η έλλειψη καθιστά ασαφείς τις δομές εξουσίας που κρύβονται πίσω από τον όρο «πλατφόρμα», περιστέλλοντας έτσι την ικανότητά μας να διερευνήσουμε τους διαμεσολαβητές και τις συνέπειές τους για τη φύση των νέων μέσων. πεδο, ανάδειξη των χρηστών. Πάρα ταύτα ο όρος «πλατφόρμα» αφήνει απ έξω θεμελιώδεις παραμέτρους, όπως το πώς χρησιμοποιείται το διαδίκτυο, πώς ρευστοποιείται στην αγορά και πώς ρυθμίζεται. Ακριβώς αυτή η έλλειψη καθιστά ασαφείς τις δομές εξουσίας που κρύβονται πίσω από τον όρο «πλατφόρμα», περιστέλλοντας έτσι την ικανότητά μας να διερευνήσουμε τους διαμεσολαβητές και τις συνέπειές τους για τη φύση των νέων μέσων. ΑΠΟΔΟΜΏΝΤΑΣ ΤΟΝ ΌΡΟ «ΠΛΑΤΦΌΡΜΑ» Μια ματιά στην ιστορική προέλευση του όρου αναδεικνύει ένα σύνολο από σχετικές αλλά σαφείς ερμηνείες, όπου η καθεμία περικλείει και μια σύγχρονη προσέγγιση. Η πιο άμεση και συνήθης ερμηνεία του όρου «πλατφόρμα» είναι η τεχνική, που αναφέρεται στην τεχνολογική υποδομή (λειτουργικό σύστημα, εξοπλισμός, λογισμικό) στην οποία βασίζεται ένα νέο ψηφιακό μέσο προκειμένου να επιτελεί συγκεκριμένες λειτουργίες. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν το Facebook και το YouTube, με τη διεύρυνση των λειτουργιών τους σε τρίτους για την κατασκευή επιπλέον εφαρμογών. Ο δεύτερος ορισμός της «πλατφόρμας» είναι αρχιτεκτονικής φύσεως, ήτοι ο πλέον προφανής: μια οριζόντια, επίπεδη, συνήθως υπερυψωμένη, επιφάνεια που χρησιμοποιείται ως εξέδρα, σκηνή, το σημείο αναχώρησης στους σταθμούς των τρένων (η αποβάθρα), η επίπεδη επιφάνεια για τη μεταφορά μεγάλων φορτίων στα λιμάνια κ.ο.κ. Εκτός όμως από την τεχνητή παρέμβαση, ο όρος δύναται να περιλαμβάνει και τη φυσική παρέμβαση, δηλαδή τη δημιουργία μιας υπερυψωμένης επιφάνειας οφειλόμενης σε φυσικά φαινόμενα. Η τρίτη ερμηνεία του όρου «πλατφόρμα» εμπεριέχει πολιτική χροιά και αναφέρεται σε μια σειρά κοινών θέσεων και αρχών που υπερασπίζεται ένας πολιτικός ή ένα πολιτικό κόμμα. Ουσιαστικά αποτελεί το κοινό σημείο, την κοινή βάση για την προώθηση της πολιτικής τους γραμμής στους ψηφοφόρους τους και στο ευρύ κοινό. Διαπιστώνεται ότι και οι τρεις ερμηνείες της «πλατφόρμας» καταλήγουν στην έννοια της ομαδοποίησης, δηλαδή στη μεταφορική ή κυριολεκτική έννοια μιας υπερυψωμένης, επίπεδης επιφάνειας, σχεδιασμένης για την προώθηση της δραστηριότητας μιας ομάδας ατόμων. Η ουδετερότητα της πλατφόρμας είναι αυτονόητη και αυξομειούμενη, σε λιγότερες δόσεις όταν πρόκειται για την πολιτική της χρήση και σε μεγαλύτερες δόσεις όταν πρόκειται για τις τεχνολογικές λειτουργίες μιας διαδικτυακής πλατφόρμας. Σε κάθε περίπτωση, η πιο κοινή εννοιολογική χρήση του όρου «πλατφόρμα» συνίσταται στον ανοιχτό χαρακτήρα, ο οποίος δε λειτουργεί διεκπεραιωτικά αλλά περισσότερο εξελικτικά, καθώς και στο επίπεδο της ισονομίας. Η ΑΝΆΔΕΙΞΗ ΤΗΣ «ΠΛΑΤΦΌΡΜΑΣ» ΣΉΜΕΡΑ Στο πλαίσιο της ρητορικής που έχει αναπτυχθεί για τις δημοκρατικές προοπτικές του διαδικτύου, οι πολιτιστικοί διαμεσολαβητές που παίζουν το ρόλο του μεσάζοντα, όπως οι «πλατφόρμες», υποστηρίζουν ότι προωθούν την ενδυνάμωση του χρήστη ώστε να προταχθεί και να μιλήσει ο ίδιος ανοιχτά και ελεύθερα. Η άποψη αυτή συγκλίνει και με τον πρόσφατο ενθουσιασμό για τις υπηρεσίες του διαδικτύου: δημιουργία περιεχομένου από το χρήστη, ερασιτεχνική επιδεξιότητα, δημιουργικότητα, κοινωνική δικτύωση και εύρωστη κοινωνικότητα. Το YouTube αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα πλατφόρμας, κατατάσσοντας τις λειτουργίες του ως τις πλέον πρωτοπόρες στο πεδίο της παραγωγής περιεχομένου από το χρήστη, στοιχείο που είναι έκδηλο και από τον τίτλο του (you=εσύ). Επιπλέον, το YouTube διατείνεται ότι δεν είναι σαν τα άλλα μαζικά δίκτυα παραγωγής οπτικοακουστικού υλικού (του Χόλιγουντ) και τους μεγάλους εκδοτικούς οίκους, αλλά ένας ανοιχτός χώρος όπου ο καθένας μπορεί να «ανεβάσει» περιεχόμενο, να προβληθεί και να προωθήσει τα έργα του σε ένα φιλικό περιβάλλον. Όμως, πέρα από τις συνήθεις δραστηριότητες των 10

12 χρηστών του (προβολή προσωπικών βίντεο), το YouTube έχει αναπτύξει μια πιο σύνθετη σχέση με τα άλλα μέσα επικοινωνίας. Μια σχέση η οποία εγείρει σειρά ερωτημάτων ως προς το περιεχόμενο που προβάλλεται: ποιος είναι ο δημιουργός του έργου, γιατί το έφτιαξαν, γιατί το προώθησαν στο YouTube, πού αποσκοπεί η ευρεία προβολή του, πώς αλληλεπιδρά με τους κανόνες της αγοράς. Τελικά αυτό που επιδιώκει ουσιαστικά το YouTube είναι να αποτελέσει μια ανοιχτή πλατφόρμα επικοινωνίας για όλους τους χρήστες, με οφέλη και για τον ατομικό και για τον εταιρικό χρήστη. Οι βλέψεις του YouTube εκτείνονται, βέβαια, και πέρα από τη μαζική προβολή και φιλοξενία της πληροφορίας: αποσκοπούν στο οικονομικό όφελος, στο κέρδος μέσω ενός συγκεκριμένου επιχειρηματικού μοντέλου. Αρχικά, μέσω της χορηγικής διαφήμισης, όπου το YouTube αποτελεί τον εν δυνάμει χώρο καθιέρωσης ενός εμπορικού προϊόντος, καθώς και το χώρο διεξαγωγής μιας εκστρατείας για το λανσάρισμα του προϊόντος. Στη συνέχεια το μοντέλο του ΥοuTube προβλέπει τη συνεργασία με τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης προκειμένου αυτά να προβάλλουν το περιεχόμενό τους στο διαδίκτυο και να προσεγγίζουν το ευρύ κοινό, διεκδικώντας το δικό τους μερίδιο από τη διαφημιστική πίτα. Είναι γεγονός ότι συχνά στην προσπάθειά τους να υπερασπιστούν την ανοιχτή σε εξωτερικές «εισβολές» φύση τους (π.χ., παραβίαση πνευματικών δικαιωμάτων, διανομή παράνομου πορνογραφικού υλικού), καθώς και τους χαρακτηρισμούς του τύπου «παιδαριώδες, επιπόλαιο και υποβαθμισμένο περιεχόμενο», οι πλατφόρμες ονομάζουν τις υπηρεσίες τους ως «απλή φιλοξενία», είμαστε ανοιχτοί σε όλους, χωρίς ιδιαίτερες διακρίσεις για κανέναν. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι η ιδέα της «πλατφόρμας» αποκτά τέσσερις διαστάσεις: Πρώτον, ταιριάζει απόλυτα με τις αρχές της ισονομίας και το δημοφιλή χαρακτήρα για τους μέσους χρήστες και αποτελεί μια υπερυψωμένη επιφάνεια, δηλαδή ένα επίπεδο «πιο πάνω» από τις κανονικές (παραδοσιακές) πλατφόρμες επικοινωνίας. Δεύτερον, τοποθετεί εαυτόν ως «οικοδεσπότη» και προωθητή της πληροφορίας, που δεν επιλέγει τους «αγαπημένους» του αλλά που υποδέχεται όλους ανεξαιρέτως τους επισκέπτες-χρήστες. Βέβαια, η διάσταση αυτή υποκρύπτει ένα τρίτο στοιχείο, που είναι το κέρδος στο οποίο προσβλέπει μέσα από τις συμφωνίες με τη διαφημιστική αγορά και την αγορά των ΜΜΕ εν γένει. Είτε όμως προτάσσει την ενδυνάμωση του χρήστη μέσω της δημιουργίας περιεχομένου, είτε προωθείται ως μια αμιγώς εμπορική πλατφόρμα, είτε ως πλατφόρμα παραγωγής και διανομής περιεχομένου από μεγάλους παίκτες της αγοράς (βλ. Χόλιγουντ), όλα αυτά χάνονται πίσω από τον ευέλικτο και πολυσχιδή χαρακτήρα του όρου και τις (διαφορετικές) δυναμικές που φέρει. Και, τέταρτον, όταν τίθεται ζήτημα αμφισβήτησης για την παραβίαση των πνευματικών δικαιωμάτων και την προσβολή των ηθών από τους χρήστες, ο όρος «πλατφόρμα» χρησιμοποιείται ως θεμιτό πειστήριο σε νομικές και ρυθμιστικές υποθέσεις, όπου προτάσσει την ουδετερότητα ως προς την παροχή του περιεχομένου. Τότε θεωρείται ότι αποτελεί έναν απλό δίαυλο καλλιτεχνικής έκφρασης, και πάσα ευθύνη βαρύνει τους ίδιους τους χρήστες. Συνοψίζοντας, ο Gillespie επιχειρεί μέσω της εισήγησής του να δείξει πως τα νέα μέσα επικοινωνίας αυτοδιαφημίζονται και αυτοπροβάλλονται, όχι αναγκαστικά λανθασμένα, αλλά υποκρύπτοντας δομικές σχέσεις εξουσίας που δύνανται να έχουν. Για τους πολιτιστικούς διαμεσολαβητές στο διαδίκτυο, το μοντέλο της πλατφόρμας δανείζεται στοιχεία από τα επιχειρηματικά μοντέλα των ΜΜΕ, αναπαράγοντας την ίδια στιγμή χαρακτηριστικά της εμπορικής διανομής της πληροφορίας. Στον κυβερνοχώρο, λοιπόν, όπου το περιεχόμενο (ανα)παράγεται σε εθελοντική βάση, η αναζήτηση όσο το δυνατόν περισσότερων χρηστών δε βασίζεται στην εύρεση του καλύτερου αλλά στην ενσωμάτωση όλων ανεξαιρέτως. Και σε αυτό ακριβώς έγκειται το πρόβλημα. Το YouTube αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα πλατφόρμας, κατατάσσοντας τις λειτουργίες του ως τις πλέον πρωτοπόρες στο πεδίο της παραγωγής περιεχομένου από το χρήστη, στοιχείο που είναι έκδηλο και από τον τίτλο του (you=εσύ). Όμως, πέρα από τις συνήθεις δραστηριότητες των χρηστών του (προβολή προσωπικών βίντεο), το YouTube έχει αναπτύξει μια πιο σύνθετη σχέση με τα άλλα μέσα επικοινωνίας. Τελικά αυτό που επιδιώκει ουσιαστικά το YouTube είναι να αποτελέσει μια ανοιχτή πλατφόρμα επικοινωνίας για όλους τους χρήστες, με οφέλη και για τον ατομικό και για τον εταιρικό χρήστη. [...] Οι βλέψεις του YouTube εκτείνονται, βέβαια, και πέρα από τη μαζική προβολή και φιλοξενία της πληροφορίας: αποσκοπούν στο οικονομικό όφελος, στο κέρδος μέσω ενός συγκεκριμένου επιχειρηματικού μοντέλου. 11

13 ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ της Eszter Hargittai Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Northwestern, Σικάγο, ΗΠΑ Απόδοση: Κωνσταντίνος Παπαβασιλόπουλος οι τεχνολογίες της πληροφορίας & επικοινωνίας και οι κίνδυνοι αύξησης των κοινωνικών ανισοτήτων Η δυναμική, εκτεταμένη και πολυεπίπεδη παρουσία του Internet στην καθημερινότητα των πολιτών άλλοτε ως εργαλείο επικοινωνίας, άλλοτε ως μέσο ενημέρωσης, άλλοτε ως υπόστρωμα ανάπτυξης επιχειρηματικών πλάνων και άλλοτε ως πλατφόρμα μετάδοσης οπτικοακουστικού περιεχομένου, έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον των ακαδημαϊκών και γενικά των επιστημόνων από ποικίλους κλάδους. Στον τομέα των κοινωνικών επιστημών, ιδιαίτερη εστίαση υφίσταται στο ζήτημα του εάν και κατά πόσο το Ιnternet αναπαριστά και κυρίως αναπαράγει και ενισχύει τις κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες, κατά πόσο λειαίνει ή «τραχύνει» τις κοινωνικές διαστρωματώσεις. Κυρίαρχη είναι, σε αυτό το πλαίσιο, η άποψη ότι οι νέοι άνθρωποι έχουν αποκτήσει υψηλού επιπέδου δεξιότητες στη χρήση των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών. Η καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Northwestern του Σικάγου κα Eszter Hargittai αντέκρουσε την άποψη αυτή παρουσιάζοντας στο Διεθνές Σεμινάριο του ΙΟΜ «Όψεις της Επικοινωνίας στον 21ο Αιώνα» σχετική έρευνα που έχει διενεργήσει. Ο τίτλος της είναι «Minding the gap: Predictors of Internet Use Disparities» (μτφρ. «Έγνοια για το Ψηφιακό Χάσμα: Προβλέποντας τις ανισότητες στη χρήση του διαδικτύου»), με την οποία η κα Hargittai δείχνει ότι υφίστανται σημαντικές ανισότητες στη χρήση του διαδικτύου, καθώς και γενικότερα στις δεξιότητες για τη χρήση των νέων ψηφιακών τεχνολογιών, μεταξύ των νέων. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ άλλοτε στην ανθρώπινη ιστορία, βιώνουμε αυτό που διεθνώς αποκαλείται οικονομία της γνώσης, δηλαδή τη δημιουργία και ανάπτυξη προϊόντων, υπηρεσιών και αξιών που προέρχονται από τη συλλογή και διαχείριση της πληροφορίας. Το καίριο ζήτημα είναι η άνιση κατανομή αυτής της τόσο κρίσιμης παραμέτρου της οικονομικής ανάπτυξης, της πληροφορίας. Οι τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών μπορούν να οξύνουν τις ανισότητες, βελτιώνοντας τις δυνατότητες και τις προοπτικές αυτών που είναι προνομιούχοι, και ταυτόχρονα να περιθωριοποιήσουν περαιτέρω τους αδύναμους κοινωνικά και οικονομικά. Κομβικό σημείο στη μελέτη της Hargittai έχει η οριοθέτηση του τι συνιστά ψηφιακή ανισότητα (digital inequality). Η συγκεκριμένη ορολογία συλλαμβάνει κατά τον πιο περιεκτικό τρόπο όλο το φάσμα των διαφορών που σχετίζονται με τις χρήσεις των τεχνολογιών πληροφορίας και επικοινωνιών (εφεξής θα χρησιμοποιείται η συντομογραφία ICT). Μια πιο επεξεργασμένη προσέγγιση εξετάζει διαφορετικές πτυχές του διαχωρισμού, εστιάζοντας σε επιμέρους στοιχεία όπως η ποιότητα του εξοπλισμού, η αυτονομία της χρήσης, η παρουσία δικτύων κοινωνικής αρωγής, η εμπειρία και οι δεξιότητες των χρηστών. Και όλα αυτά έρχονται να προστεθούν στις διαφορές που προκύπτουν από το είδος της χρήσης. Οι σχετικές με τη χρήση του Internet έρευνες δείχνουν ότι κάποιες από τις ανισότητες ελαττώνονται, ενώ προκύπτουν άλλες. Στις ΗΠΑ ορισμένα τμήματα του πληθυσμού κάνουν συχνότερη χρήση του διαδικτύου, όπως είναι οι άνδρες, οι λευκοί, οι κάτοικοι των πόλεων, οι νέοι και γενικά εκείνοι που έχουν καλύτερη εκπαίδευση και υψηλότερα εισοδήματα. Οι διαφορές που αφορούν το φύλο (άνδρες-γυναίκες) δεν υφίστανται πλέον όσον αφορά τη βασική πρόσβαση, αλλά υπάρχουν ως προς τις δεξιότητες. Παράλληλα αντίστοιχες έρευνες που εξετάζουν τη διείσδυση της κινητής τηλεφωνίας παρουσιάζουν ανάλογα ευρήματα, όπως, π.χ., τη θετική συσχέτιση μεταξύ εισοδήματος και μορφωτικού επιπέδου από τη μια, και ταχύτητας υιοθέτησης των πιο προηγμένων τεχνολογικά τηλεφωνικών συσκευών από την άλλη. Σύμφωνα με τη Hargittai, η χρήση του διαδικτύου δεν είναι, ούτε μπορεί να είναι, ξεκομμένη από τον κοινωνικό περίγυρο του ατόμου, το κοινωνικό, οικονομικό και πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ζει. Η θέση κάθε ατόμου στην κλίμακα της κοινωνικής διαστρωμάτωσης επηρεάζει τη διάσταση της χρήσης των ψηφιακών μέσων, όπως τον τεχνικό εξοπλισμό που έχουν στη διάθεσή τους ή το επίπεδο αυτονομίας που έχουν αποκτήσει χρησιμοποιώντας το μέσο. Η χρήση και η απόκτηση γνώσης πάνω στα ψηφιακά μέσα λαμβάνουν χώρα 12

14 εντός του ευρύτερου κοινωνικού πλαισίου. Πέραν της αυτονομίας ως προς τη χρήση, η πρόσβαση που μπορεί να έχει ο χρήστης σε ένα μεγάλο κύκλο άλλων χρηστών επιδρά θετικά στις εμπειρίες του χρήστη. Επομένως η κοινωνική θέση, το ευρύτερο πλαίσιο χρήσης και οι δεξιότητες και ικανότητες που αποκτά κανείς από τη συχνή χρήση επιδρούν δυναμικά, έχοντας τη δυνατότητα να επηρεάσουν το είδος χρήσης του διαδικτύου. Κάποιες από αυτές τις χρήσεις μπορεί να αποβούν ιδιαίτερα ωφέλιμες για τους χρήστες που κατέχουν τα εν λόγω χαρακτηριστικά. Υπάρχουν διάφοροι τρόποι μέσω των οποίων η χρήση των ICT επηρεάζει την πρόσβαση σε περιουσιακά στοιχεία, πηγές και αγαθά που αποτελούν τα υποστρώματα της κοινωνικής διάρθρωσης. Η προεξάρχουσα ιδέα είναι ότι κάποιοι τύποι χρήσεως των ICT έχουν ως αποτέλεσμα αυξημένο ανθρώπινο, οικονομικό, κοινωνικό και πολιτιστικό κεφάλαιο, ενώ κάποιοι άλλοι τύποι χρήσης ζημιώνουν τους ανεπαρκώς πληροφορημένους. Υπάλληλοι που έχουν υψηλές δεξιότητες στη χρήση του διαδικτύου εκτελούν τις εργασίες τους πιο αποτελεσματικά. Και αυτό διότι μπορούν (α) να αναγνωρίσουν σε κάθε περίπτωση και για κάθε ενδεχόμενο το είδος του περιεχομένου που είναι σχετικό με τα καθήκοντά τους, (β) να αναζητήσουν την πληροφορία στο Ιnternet, (γ) να το κάνουν αποτελεσματικά και (δ) με επιμέλεια να προβούν σε εκτίμηση των αποτελεσμάτων, ούτως ώστε να αποκλείσουν εκείνα που δεν ανταποκρίνονται στην έρευνά τους. Η δυνατότητα που προσφέρουν οι ICT στο να επεκτείνει ο χρήστης το εύρος του κοινωνικού δικτύου του είναι μεγάλη. Η εξοικείωση με τις πλέον πρόσφατες τάσεις αξιολογείται και ως γνώρισμα κοινωνικού status. Το να έχει κανείς την ικανότητα να συζητά και να διατυπώνει άποψη για ειδικά ή δύσκολα θέματα δρα υποστηρικτικά στη δημιουργία δεσμών μεταξύ των ανθρώπων. Χάρη στο διαδίκτυο, κάποια θέματα δύσκολα προσεγγίσιμα για το ευρύ κοινό έγιναν πιο προσιτά. Σε μια γενική θεώρηση, πολλές από τις δεξιότητες αποκτώνται από τα κοινωνικά δίκτυα (οικογένεια, σχολείο-εκπαίδευση, εργασία, παρέες κτλ.) του καθενός. Όταν εντός μιας οικίας είναι διαθέσιμα μηχανήματα σύγχρονης τεχνολογίας, τότε και ο μαθητής είναι πιο προετοιμασμένος για τη χρήση και τη διαχείριση της τεχνολογίας εφόσον τη διδάσκεται στη σχολική αίθουσα. Έρευνα της Hargittai πάνω στον ψηφιακό αλφαβητισμό των νέων στις ΗΠΑ διαπίστωσε ότι υπάρχει θετικός συσχετισμός μεταξύ χρήσης του Ιnternet και εκπαίδευσης και ενθάρρυνσης στη χρήση της τεχνολογίας από τους γονείς και το οικογενειακό περιβάλλον. Πρέπει να αναγνωριστεί ότι οι ICT δεν εκμηδενίζουν τους παράγοντες που επηρεάζουν τις επιλογές και προοπτικές μας. Η χρήση των ICT γίνεται εντός του πλαισίου της ζωής μας, επηρεαζόμενη από το κοινωνικο-οικονομικό μας status και τον κοινωνικό μας περίγυρο. Εντούτοις, σύμφωνα με προκαταρκτικά ευρήματα, οι ICT ενισχύουν τις ανισότητες αντί να τις μετριάζουν. Καθώς ένας ολοένα και αυξανόμενος αριθμός δραστηριοτήτων μεταξύ φορέων, κρατικής διοίκησης, οργανισμών, επιχειρήσεων και ιδιωτών διεξάγεται διαδικτυακώς τόσο στη δημόσια όσο και στην ιδιωτική σφαίρα ο μη χρήστης στερείται την πρόσβαση σε βασικές υπηρεσίες και αγαθά. Οι διαφοροποιημένες χρήσεις των ψηφιακών μέσων μπορούν να οδηγήσουν σε όξυνση των ανισοτήτων, ευνοώντας τους ήδη προνομιούχους, και σε υποβάθμιση των προοπτικών των ήδη αδυνάτων. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ άλλοτε στην ανθρώπινη ιστορία, βιώνουμε αυτό που διεθνώς αποκαλείται οικονομία της γνώσης, δηλαδή τη δημιουργία και ανάπτυξη προϊόντων, υπηρεσιών και αξιών που προέρχονται από τη συλλογή και διαχείριση της πληροφορίας. Το καίριο ζήτημα είναι η άνιση κατανομή αυτής της τόσο κρίσιμης παραμέτρου της οικονομικής ανάπτυξης, της πληροφορίας. Οι τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών μπορούν να οξύνουν τις ανισότητες, βελτιώνοντας τις δυνατότητες και τις προοπτικές αυτών που είναι προνομιούχοι, και ταυτόχρονα να περιθωριοποιήσουν περαιτέρω τους αδύναμους κοινωνικά και οικονομικά. 13

15

16

17 ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ του Shanto Iyengar Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Stanford, ΗΠΑ Απόδοση: Ελένη Ζώντου τι επιφυλάσσουν οι νέες τεχνολογίες σ την έρευνα για τις επιδράσεις των ΜΜΕ; Αυτός ήταν ο τίτλος της παρουσίασης και το κεντρικό ζήτημα που ανέλυσε ο κ. Shanto Iyengar, καθηγητής του Πανεπιστημίου του Stanford στο διεθνές σεμινάριο του Ινστιτούτου Οπτικοακουστικών Μέσων. Η εκθετική αύξηση της πληροφόρησης τα τελευταία χρόνια αποτελεί ίσως τη σημαντικότερη συνέπεια των τεχνολογικών εξελίξεων των οποίων έχουμε γίνει μάρτυρες. Παγκοσμίως οι πολίτες έχουν πλέον τη δυνατότητα να αναζητήσουν ενημέρωση για πολιτικά και άλλα ζητήματα, σε εκατοντάδες διαδικτυακές πηγές, από ιστοσελίδες έγκυρων ειδησεογραφικών οργανισμών έως ιστολόγια ανώνυμων πολιτών, μηνύματα και βίντεο που κυκλοφορούν ηλεκτρονικά κτλ. Σε αυτό τον ωκεανό πληροφοριών οι πολίτες καλούνται να πλοηγηθούν και να επιλέξουν, και αυτή η επιλογή εξαρτάται όχι μόνο από τα δημογραφικά χαρακτηριστικά τους (π.χ., ηλικία) αλλά και από το επίπεδο του ενδιαφέροντος που έχουν για την πολιτική και, φυσικά, από τις προτιμήσεις τους. Στις ΗΠΑ, όπου εν προκειμένω επικεντρώνει το ενδιαφέρον του ο ομιλητής, πριν από 50 χρόνια οι ψηφοφόροι βασίζονταν για την ενημέρωσή τους κυρίως στα βραδινά δελτία ειδήσεων των τριών μεγάλων εθνικών δικτύων. Στην εποχή των «παλαιών ΜΜΕ» δεν έπαιζε ρόλο ποιο δίκτυο θα επέλεγαν οι θεατές, γιατί σε όλα θα έρχονταν σε επαφή με την ίδια ημερήσια διάταξη και με ισορροπημένη παρουσίαση των υποψηφίων και των απόψεών τους. Όλοι οι Αμερικανοί, ανεξάρτητα από το βιοτικό τους επίπεδο και τις πολιτικές τους προτιμήσεις, εκτίθεντο στο ίδιο πακέτο πληροφόρησης. Σήμερα η κατάσταση αυτή έχει μεταβληθεί άρδην. Η έκρηξη της καλωδιακής τηλεόρασης τη δεκαετία του 1980 και πιο πρόσφατα η ανάπτυξη του διαδικτύου και των ΜΜΕ που δραστηριοποιούνται σε αυτό έχουν οδηγήσει στη δημιουργία ενός κατατετμημένου πληροφοριακού περιβάλλοντος και, συνεπώς, σε έναν αυξημένο ανταγωνισμό, μεταξύ όλων των «παικτών», για το μεγάλο έπαθλο που είναι η προσοχή του κοινού. Η ταυτόχρονη διαστρωμάτωση και κατάτμηση 1 της πληροφορίας είναι η νέα τάση που παρατηρείται. Δηλαδή αφενός διαχωρισμός του κοινού ανάλογα με το αν έχει ενδιαφέρον για την πολιτική και αφετέρου διαχωρισμός του κοινού που έχει ενδιαφέρον για την πολιτική, βάσει των πηγών πληροφόρησης που προτιμά (π.χ., Fox ή NBC). Και ενώ οι θεωρητικοί των πολιτικών επιστημών υποστηρίζουν ότι ένα ελάχιστο επίπεδο πληροφόρησης διευκολύνει την άσκηση των πολιτικών δικαιωμάτων, σήμερα αυτή η πληροφόρηση δεν εξαρτάται μόνο από τη διαθεσιμότητα του περιεχομένου, αλλά και κυρίως από το προσωπικό ενδιαφέρον και την απαίτηση του κάθε ατόμου για ενημέρωση. Αφενός οι ενδιαφερόμενοι για τα κοινά πολίτες μπορούν με ελάχιστη προσπάθεια να έχουν πρόσβαση σε ΜΜΕ από όλο τον κόσμο, αφετέρου όμως καθίσταται ιδιαίτερα εύκολο για τους μη ενδιαφερόμενους να αποφύγουν οποιαδήποτε ενημέρωση, επιλέγοντας εναλλακτικό περιεχόμενο (όπως, π.χ., ένα εξειδικευμένο κανάλι μαγειρικής). Παραδόξως δηλαδή, αν και οι πηγές πληροφόρησης έχουν πολλαπλασιαστεί, αντίθετα το κοινό που ενημερώνεται έχει συρρικνωθεί σημαντικά. Ενδεικτικό της τάσης αυτής στις ΗΠΑ είναι το γεγονός ότι το συνολικό κοινό των μεγάλων ειδησεογραφικών δικτύων μειώθηκε από το 1968 έως το 2003 περισσότερο από 30 εκατ. άτομα. Η πληθώρα ειδησεογραφικών πηγών έχει ως συνέπεια την επιλεκτική έκθεση στην πολιτική ενημέρωση, αυξάνοντας το χάσμα γνώσης μεταξύ των κινητοποιημένων και μη κινητοποιημένων πολιτών, δηλαδή όσων έχουν κίνητρο ενημέρωσης και όσων δεν έχουν (haves και have-nots). Σε κάθε κοινωνία το χάσμα γνώσης αποτελεί αντανάκλαση των διαφορετικών επιπέδων ζήτησης για πληροφόρηση. Από την άλλη πλευρά, η απαίτηση για πληροφόρηση συναρτάται άμεσα από βασικές πολιτιστικές νόρμες, όπως η αίσθηση της κοινότητας, της ταυτότητας, της εθνικής περηφάνιας και του καθήκοντος. Έτσι, ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι αυτό το χάσμα γνώσης δε φαίνεται να αποτελεί παγκόσμιο φαινόμενο. Στις ΗΠΑ, το μορφωτικό επίπεδο σχετίζεται άμεσα με το ενδιαφέρον των ατόμων για τα κοινά, στην Ευρώπη όμως (Φινλανδία, Δανία, Βρετανία, ;oπου έλαβε χώρα σχετική έρευνα), εφόσον εξακολουθούν να υπάρ- 16

18 χουν από τα ΜΜΕ, ακόμα και τα ιδιωτικά, απαιτήσεις για υπηρεσίες δημοσίου συμφέροντος, το χάσμα γνώσης είναι σημαντικά μικρότερο (βλ. Γράφημα). ΧΆΣΜΑ ΓΝΏΣΗΣ ΠΟΥ ΣΧΕΤΊΖΕΤΑΙ ΜΕ ΤΟ ΜΟΡΦΩΤΙΚΌ ΕΠΊΠΕΔΟ Και ενώ η πρώτη συνέπεια της τεχνολογικής επανάστασης στα ΜΜΕ είναι η δυνατότητα των μη πολιτικοποιημένων ατόμων να αποφύγουν να εκτεθούν σε πολιτικά μηνύματα, μία δεύτερη και εξίσου σημαντική συνέπεια είναι η τάση των πολιτικοποιημένων ατόμων να «επιλέγουν» τις πληροφορίες στις οποίες τελικά θα εκτεθούν. Καταρχάς παρατηρείται επιλεκτική έκθεση των πολιτών η οποία εξαρτάται από τις πολιτικές τους πεποιθήσεις. Τα άτομα τείνουν να επιλέγουν ΜΜΕ και ειδήσεις που συνάδουν με τις προϋπάρχουσες κομματικές τους προτιμήσεις και να αποφεύγουν ειδήσεις που είναι αντίθετες με τα πιστεύω τους και μπορεί να τους φανούν δυσάρεστες. Παλαιότερα, την εποχή των «παραδοσιακών» Μέσων, η επιλεκτική έκθεση σε ειδήσεις ήταν δυσκολότερη, ωστόσο ακόμα και τότε, κατά τη διάρκεια των προεκλογικών περιόδων, τα άτομα παρακολουθούσαν περισσότερο ζητήματα που σχετίζονταν με τον υποψήφιο της αρεσκείας τους. Η αυξημένη διαθεσιμότητα των ειδησεογραφικών πηγών έχει οδηγήσει σε αυξημένη πολιτική πόλωση, ενώ με το πέρασμα του χρόνου αυτή η πόλωση μοιάζει να επεκτείνεται και στο επίπεδο της κοινής γνώμης. Δηλαδή οι αρνητικές εκτιμήσεις των δημοκρατικών και των ρεπουμπλικάνων για τους προέδρους της αντίπαλης παράταξης φαίνεται να έχουν γίνει ακόμα πιο έντονες. Δεδομένης της έντασης της κομματικής προδιάθεσης, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι πλέον και οι επιλογές των ίδιων των ΜΜΕ έχουν στόχο να ανταποκριθούν στις μεροληπτικές απόψεις του κοινού τους. Για παράδειγμα, σήμερα στις ΗΠΑ οι ρεπουμπλικάνοι μπορούν απλώς να παρακολουθήσουν το FOX και οι δημοκρατικοί το MSNBC όπου γνωρίζουν ότι θα βρουν «ικανοποιητικές» ειδήσεις. Το οικονομικό κίνητρο των μεντιακών ομίλων να συντηρούν τις προτιμήσεις του κοινού τους είναι σημαντικό, προσφέροντας όλο και περισσότερο μεροληπτικό περιεχόμενο. Όμως, εκτός από τις πολιτικές ειδήσεις, παρατηρείται ότι ακόμα και για τα πιο «ουδέτερα» θέματα το κοινό παραμένει πιστό στο κανάλι που συμβαδίζει με τις απόψεις του. Μία άλλη μορφή μεροληπτικής ενημέρωσης είναι η επιλεκτική έκθεση σε θέματα ενδιαφέροντος, δηλαδή τα άτομα να δίνουν ιδιαίτερη σημασία στα θέματα που τους αφορούν, αγνοώντας την υπόλοιπη επικαιρότητα. Πορίσματα ερευνών Χάσμα γνώσης που σχετίζεται με το μορφωτικό επίπεδο Βασική ή λιγότερο Ανωτέρα Ανωτάτη Διεθνείς ειδήσεις Πηγή: Μάιος 2007, Έρευνα σε 4 κράτη για το επίπεδο πολιτικής γνώσης (Curran et al., 2008) ΗΠΑ Βρετ. Φινλ. Δανία Στις ΗΠΑ πριν από 50 χρόνια οι ψηφοφόροι βασίζονταν για την ενημέρωσή τους κυρίως στα βραδινά δελτία ειδήσεων των τριών μεγάλων εθνικών δικτύων. Στην εποχή των «παλαιών ΜΜΕ» δεν έπαιζε ρόλο ποιο δίκτυο θα επέλεγαν οι θεατές, γιατί σε όλα θα έρχονταν σε επαφή με την ίδια ημερήσια διάταξη και με ισορροπημένη παρουσίαση των υποψηφίων και των απόψεών τους. Όλοι οι Αμερικανοί, ανεξάρτητα από το βιοτικό τους επίπεδο και τις πολιτικές τους προτιμήσεις, εκτίθεντο στο ίδιο πακέτο πληροφόρησης. Σήμερα η κατάσταση αυτή έχει μεταβληθεί άρδην. Η έκρηξη της καλωδιακής τηλεόρασης τη δεκαετία του 1980 και πιο πρόσφατα η ανάπτυξη του διαδικτύου και των ΜΜΕ που δραστηριοποιούνται σε αυτό έχουν οδηγήσει στη δημιουργία ενός κατατετμημένου πληροφοριακού περιβάλλοντος και, συνεπώς, σε έναν αυξημένο ανταγωνισμό, μεταξύ όλων των «παικτών», για το μεγάλο έπαθλο που είναι η προσοχή του κοινού. 17

19 ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1 O ομιλητής εισήγαγε το νεολογισμό «stratamentation», δηλαδή ταυτόχρονη διαστρωμάτωση (stratification) και κατάτμηση (fragmentation). 2 Price, V. & J. R. Zaller Who gets the news? Alternative measures of news reception and their implications for research, Public Opinion Quarterly 57: Iyengar, S Shortcuts to political knowledge: Selective attention and the accessibility bias. in Information and the Democratic Process, ed. J. A. Ferejohn & J. H. Kuklinski. Champaign, IL: University of Illinois Press. (Price & Zaller 1993, Iyengar 1990) 2 ενισχύουν αυτή την υπόθεση, καταδεικνύοντας ότι στις ΗΠΑ, π.χ., ζητήματα κοινωνικής ασφάλισης και ρατσιστικών διακρίσεων ενδιαφέρουν αντίστοιχα τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας και τις μειονότητες κτλ. Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό, δεδομένου ότι η ψήφος του κοινού βασίζεται, τουλάχιστον εν μέρει, σε εκείνο που θεωρούν συμφωνία ή ασυμφωνία με τις απόψεις των υποψηφίων σε ζητήματα αιχμής για τους πολίτες. Συμπερασματικά, και ενώ από τη μία πλευρά παρατηρείται επιλεκτική έκθεση στην ενημέρωση, από την άλλη, όπως αναφέρθηκε ανωτέρω, τα ποσοστά των μη ενημερωμένων πολιτών αυξάνονται. Έτσι, ο κ. Iyengar τόνισε, ολοκληρώνοντας την εισήγησή του, ότι σε ένα περιβάλλον που βρίθει από επιλογές πληροφόρησης, πρόκειται να γίνουμε μάρτυρες μιας αυξανόμενης ανισότητας στην ενημέρωση. Όσοι έχουν ενδιαφέρον θα ενημερώνονται πιο εύκολα για τις πολιτικές εξελίξεις, ενώ όσοι δεν έχουν ενδιαφέρον θα αποφεύγουν ευκολότερα οποιαδήποτε σχετική πληροφόρηση. Και ως συνέπεια αυτού, όσο το κοινό πολώνεται γύρω από ζητήματα πολιτικής, είναι πιο πιθανό οι ιδιοκτήτες των Μέσων, τόσο των παραδοσιακών όσο και των νέων, να προσπαθούν να κερδίσουν μεγαλύτερο μερίδιο, προσθέτοντας και όχι αφαιρώντας προκατάληψη στις ειδήσεις. Τέλος, αυτή η νέα δυνατότητα των ατόμων να επιλέγουν την πληροφόρησή τους θα καταστήσει δυσχερή την έρευνα για τις επιδράσεις της μαζικής επικοινωνίας αλλά και της πειραματικής έρευνας, καθώς η έκθεση στα πολιτικά μηνύματα δε θα είναι πλέον τυχαία. Ωστόσο οι άλλες μορφές επιδράσεων των ΜΜΕ, όπως η διαμόρφωση της ατζέντας, θα εξακολουθήσουν να έχουν την ίδια βαρύνουσα σημασία. 18 του Matthew McAllister Tμήμα Κινηματογράφου, Βίντεο και Σπουδών ΜΜΕ του Pennsylvania State University, ΗΠΑ Απόδοση: Ειρήνη Ανδριοπούλου καταναλωτική κουλτούρα & νέα μέσα: ο καταναλωτικός φετιχισμός σ την ψηφιακή εποχή Με σημείο εκκίνησης την αποδόμηση του διαφημιστικού σλόγκαν της ηλεκτρονικής εταιρείας Radio Shack, «Don t Just Buy Stuff, Do Stuff» (Μην Αγοράζεις Απλώς Πράγματα, Κάνε Πράγματα), o McAllister επιχειρεί να αποτυπώσει την εικόνα της καταναλωτικής κουλτούρας και τον τρόπο που αυτή καθορίζεται από τις νέες τεχνολογίες της επικοινωνίας. Τα κύρια χαρακτηριστικά της καταναλωτικής κουλτούρας στο ψηφιακό περιβάλλον, με κυριότερο μέσο έκφρασης το διαδίκτυο, είναι: η άμβλυνση των διαφορετικών, επιμέρους χαρακτηριστικών των εικονοκειμένων, δηλαδή όταν τα αγαθά αναμειγνύονται και προβάλλονται ως ένα ενιαίο προϊόν η χειραγώγηση των καταναλωτών με τη βοήθεια των ειδικών εφέ της ψηφιακής τεχνολογίας η δυνατότητα της αγοράς ενός αγαθού που είναι στην πραγματικότητα ένας συνδυασμός προϊόντος και διαφήμισης η δυνατότητας της μαζικής εξατομίκευσης (κάθε προϊόν είναι φτιαγμένο αποκλειστικά για σένα) η διαρκής κινητικότητα, δηλαδή η δυνατότητα της κατανάλωσης και πραγματοποίησης αγορών όλο το 24ωρο η ιδέα του εκδημοκρατισμού των μέσων μέσα από τη μαζική παραγωγή και πρόσβαση Τα παραπάνω χαρακτηριστικά συγκροτούν ένα νέο είδος συμπεριφοράς του χρήστη-καταναλωτή, η οποία αναφέρεται ως «καταναλωτικός φετιχισμός»: η αγορά κάθε προϊόντος, συνήθως επώνυμου, γίνεται τόσο σημαντική για το χρήστη, με αποτέλεσμα αυτός να αφοσιώνεται πλήρως στην απόκτησή του με κάθε τίμημα, αφού μετατρέπεται πλέον σε μια βασική, προσωπική του ανάγκη. Μέσω των παραδοσιακών διαφημιστικών μεθόδων και την πράξη της κατανάλωσης καθεαυτή, η οποία τείνει να παρουσιάζει φετιχιστικά κάθε προϊόν που διαφημίζει, τα πορτρέτα των αγαθών παρουσιάζονται με έναν υπερβολικά ελκυστικό τρόπο και η χρηστικότητά τους ανυψώνεται τεχνηέντως, καλλιεργώντας έτσι την ιδέα ότι η απόκτησή τους δύναται να δώσει και μια λύση στα προσωπικά τους προβλήματα, επιπλέον του άμεσου και πρόσκαιρου υλιστικού

20 οφέλους. Με άλλα λόγια, το αγαθό αποκολλάται από την υλιστική του διάσταση και αποκτά έναν άκρως συμβολικό χαρακτήρα, ο οποίος δύναται να προσδώσει στο χρήστη επιπρόσθετα κύρος και κοινωνική αποδοχή. Στην κοινωνία της πληροφορίας, το διαδίκτυο αποτελεί το κυρίαρχο μέσο διανομής του αγαθού, το οποίο μετατρέπεται σταδιακά σε ένα φετιχιστικό προϊόν, μέσω της έξυπνης προώθησής του από τη διαφημιστική αγορά. Έτσι, καταλήγουμε σε έναν κυβερνο-εορτασμό (cyber-celebration) των αγαθών στο διαδίκτυο, ήτοι κάθε προϊόν που προωθείται από το διαδίκτυο έχει τη δυνατότητα να διαφημιστεί μέσω ενός ειδικά σχεδιασμένου δικτυακού τόπου, δηλαδή της δικής του ιστοσελίδας, μέσω της διαφήμισης άλλων αγαθών με παρεμφερές περιεχόμενο ή αγαθών προερχομένων από την ίδια εταιρεία/μάρκα (συνδυαστική διαφήμιση), μέσω της προσφοράς παιχνιδιών με διαφημιστικό περιεχόμενο, μέσω της πώλησης σχετικών DVD και, τέλος, μέσω της αρχειοθέτησης παλαιότερων εκδόσεων του ίδιου αγαθού, ώστε να αποκτήσει μια όσο το δυνατόν πληρέστερη εικόνα ο χρήστης-υποψήφιος αγοραστής. Επιπλέον, το ίδιο αγαθό δύναται να προωθείται και με έμμεσο τρόπο, μέσω των τακτικών της τοποθέτησης προϊόντος (product placement) και της ενσωμάτωσης του προϊόντος (product integration) σε ευρύτερα διαφημιστικά περιβάλλοντα. Σε κάθε περίπτωση, το ζητούμενο είναι η ιδέα της «συνεχούς ροής». Τα χαρακτηριστικά του καταναλωτικού φετιχισμού εμπλέκονται στα δίκτυα του ενσωματωμένου επικοινωνιακού μάρκετινγκ (integrated marketing communications) το οποίο στοχεύει: στη διατήρηση μιας συνέχειας στην προώθηση του προϊόντος σε όλες τις πλατφόρμες επικοινωνίας, δηλαδή σε όλα τα ΜΜΕ στη διευκόλυνση της προώθησης μέσω των ψηφιακών δυνατοτήτων, δηλαδή μέσω της «συνάντησης» ανάμεσα στα παραδοσιακά και τα νέα μέσα στη χρήση ψηφιακών και ειδικών εφέ για τον εντυπωσιασμό του υποψήφιου αγοραστή Αποτέλεσμα αυτής της προωθητικής διαδικασίας στο διαδίκτυο είναι η δημιουργία μιας ειδικού τύπου «κρυψώνας» (niche), η οποία συλλέγει στοιχεία σε Στην κοινωνία της πληροφορίας, το διαδίκτυο αποτελεί το κυρίαρχο μέσο διανομής του αγαθού, που μετατρέπεται σταδιακά σε ένα φετιχιστικό προϊόν, μέσω της έξυπνης προώθησής του από τη διαφημιστική αγορά. Έτσι, καταλήγουμε σε έναν κυβερνοεορτασμό (cyber-celebration) των αγαθών στο διαδίκτυο, ήτοι κάθε προϊόν που προωθείται από το διαδίκτυο έχει τη δυνατότητα να διαφημιστεί μέσω ενός ειδικά σχεδιασμένου δικτυακού τόπου, μέσω της διαφήμισης άλλων αγαθών με παρεμφερές περιεχόμενο ή αγαθών προερχομένων από την ίδια εταιρεία/ μάρκα (συνδυαστική διαφήμιση), μέσω της προσφοράς παιχνιδιών με διαφημιστικό περιεχόμενο, μέσω της πώλησης σχετικών DVD και, τέλος, μέσω της αρχειοθέτησης παλαιότερων εκδόσεων του ίδιου αγαθού. [...] Σε κάθε περίπτωση, το ζητούμενο είναι η ιδέα της «συνεχούς ροής». 19