ΤΟΠΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΗ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΕ ΛΙΓΟΤΕΡΟ ΕΥΝΟΗΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ: ΤΟΠΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ Ι ΙΟΤΥΠΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΒΟΡΕΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ

Transcript

1 ΤΟΠΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΗ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΕ ΛΙΓΟΤΕΡΟ ΕΥΝΟΗΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ: ΤΟΠΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ Ι ΙΟΤΥΠΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΒΟΡΕΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΚΙΖΟΣ ΘΑΝΑΣΗΣ 1, ΒΑΚΟΥΦΑΡΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ 2, ΚΟΥΛΟΥΡΗ ΜΑΡΙΑ 3, και ΣΠΙΛΑΝΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ 4 1 ιδάκτορας Πανεπιστηµίου Αιγαίου, Εργαστήριο Τοπικής και Νησιωτικής Ανάπτυξης, Τµήµα Περιβάλλοντος, Πανεπιστήµιο Αιγαίου, Μυτιλήνη, 81100, , akiz@env.aegean.gr 2 Γεωπόνος, Υποψ. ιδάκτορας Πανεπιστηµίου Αιγαίου, Τµήµα Περιβάλλοντος 3 Περιβαλλοντολόγος, Υποψ. ιδάκτορας Πανεπιστηµίου Αιγαίου, Τµήµα Περιβάλλοντος 4 Επίκουρος Καθηγητής, Τµήµα Περιβάλλοντος, Πανεπιστήµιο Αιγαίου 1

2 ΤΟΠΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ, ΤΟΠΙΚΕΣ ΠΡΩΤΕΣ ΎΛΕΣ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΗ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΕ ΛΙΓΟΤΕΡΟ ΕΥΝΟΗΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ: ΤΟΠΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ Ι ΙΟΤΥΠΙΑΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΒΟΡΕΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ Περίληψη Οι σύγχρονες προσεγγίσεις για τη βιώσιµη τοπική ανάπτυξη, την συνδέουν, µεταξύ άλλων, µε την διατήρηση µιας σταθερής παραγωγικής βάσης (πρωτογενών παραγωγών και επιχειρήσεων) στην περιοχή στην οποία αναφέρεται, µε ιδιαίτερα ενισχυτικό χαρακτηριστικό τη δηµιουργία συνεργιών µε άλλες τοπικές δραστηριότητες, στα πλαίσια βιώσιµων πρακτικών διαχείρισης των τοπικών πόρων. Ταυτόχρονα, διεθνείς, Ευρωπαϊκές και τοπικές στρατηγικές αναγνωρίζουν την παραγωγή τοπικών προϊόντων ιδιοτυπίας σε λιγότερο ευνοηµένες περιοχές (LFA s) ως µια δυνατότητα διαφοροποίησης µε βάση την «συµβολική αξία» τους και απόκτηση προστιθέµενης αξίας για τους παραγωγούς τους, στα πλαίσια µιας στρατηγικής για απόκτηση σταθερής και οικονοµικά βιώσιµης παραγωγικής βάσης σε µια περιοχή, µε δηµιουργία συνεργιών µε άλλες δραστηριότητες. Στην εργασία αυτή εξετάζεται η παραγωγή ορισµένων τοπικών προϊόντων ιδιοτυπίας στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου, µε σκοπό να διερευνηθεί αν µπορούν πράγµατι να συµβάλουν στην βιώσιµη τοπική ανάπτυξη της Περιφέρειας, σε σχέση µε αντίστοιχα «συµβατικά» προϊόντα. Έτσι, διερευνήθηκε ο αριθµός των τοπικών προϊόντων ιδιοτυπίας που παράγονται στην Περιφέρεια και διενεργήθηκε έρευνα µε χρήση δοµηµένων ερωτηµατολογίων στις επιχειρήσεις που τα παράγουν και σε άλλες επιχειρήσεις παραγωγής τοπικών προϊόντων χωρίς επίσηµη σήµανση ιδιοτυπίας και επιχειρήθηκε να ανιχνευτούν οι αλυσίδες διακίνησης ως τα ράφια των καταστηµάτων και η αξία τους στα διάφορα στάδια. Τα αποτελέσµατα της έρευνας και η εστίαση σε συγκεκριµένες περιπτώσεις (τυροκοµικά προϊόντα) για καλύτερη ανάλυση, δείχνουν ότι συµβολική ποιότητα παρά η ιδιοτυπία διαφοροποιούν την αξία των προϊόντων στις διάφορες αγορές και ότι, αν και τα αποτελέσµατα δεν είναι απόλυτα ξεκάθαρα, η πλειοψηφία των επιχειρήσεων δεν µπορεί να εκµεταλλευτεί αποτελεσµατικά αυτή τη συµβολική ποιότητα των προϊόντων ιδιοτυπίας για να καρπωθεί την προστιθέµενη αξία τους, που την καρπώνονται οι επιχειρήσεις διακίνησης εξαιτίας εσωτερικών αδυναµιών οργάνωσης των επιχειρήσεων και της αδυναµίας προώθησης των προϊόντων στις κατάλληλες αγορές. Λέξεις Κλειδιά: Τοπικά Προϊόντα, Βιώσιµη Τοπική Ανάπτυξη, Λιγότερο Ευνοηµένες Περιοχές, Ιδιοτυπία, Ποιότητα, Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΤΟΠΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ, ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Ι ΙΟΤΥΠΙΑ Ο στρατηγικός στόχος της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), αλλά και άλλων χωρών, έπειτα από τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο για την παραγωγή φθηνών γεωργικών προϊόντων και την απόκτηση αυτάρκειας σε τρόφιµα για τους καταναλωτές έχει εν πολλοίς πραγµατοποιηθεί. Ωστόσο, η επίτευξη του στόχου αυτού είχε και αρνητικές επιπτώσεις. Η επικράτηση της εντατικής γεωργίας, που αποτέλεσε την έκφανση του παραπάνω στόχου, είχε σαν αποτέλεσµα την ανάπτυξη της γεωργίας σε συγκεκριµένους πόλους γεωργικής ανάπτυξης, συνήθως πεδινές εκτάσεις υψηλής 2

3 παραγωγικότητας (Long and van der Ploeg, 1994) µε την παράλληλη περιθωριοποίηση περιοχών στις οποίες η γεωργική δραστηριότητα, λόγω φυσικών µειονεκτηµάτων κυρίως, ήταν ασύµφορη. Η αναγνώριση αυτών των µειονεκτηµάτων στην ΕΕ έγινε µε την καθιέρωση των Λιγότερο Ευνοηµένων Περιοχών (Less Favored Areas, LFAs) µε την Οδηγία 75/268/ΕΟΚ (που αντικαταστάθηκε από τους Κανονισµούς 950/97 και 1257/99), ως πρόγραµµα ενίσχυσης γεωργών και κτηνοτρόφων σε περιοχές όπου η αγροτική παραγωγή υπόκειται σε περιορισµούς, είτε γεωγραφικής φύσης (ορεινές, άγονες περιοχές), είτε πολιτικής κοινωνικής - οικονοµικής φύσης (περιοχές µε πληθυσµιακή συρρίκνωση, αποµονωµένες περιοχές, περιοχές σε σύνορα). Στη συνέχεια, η έννοια των Λιγότερο Ευνοηµένων Περιοχών έχει αποκτήσει γενικότερο περιεχόµενο για περιοχές όπου φυσικά µειονεκτήµατα εµποδίζουν την δηµιουργία συνθηκών ίσου ανταγωνισµού µε τις άλλες περιοχές (ΟΚΕ 1987, ΕΕ, 2001). Παράλληλα, η εξειδίκευση και η ποικιλοµορφία που χαρακτήριζαν την παραγωγή στις υπαίθριες περιοχές συστηµατικά εξαλείφθηκαν από την διαδικασία του σχεδιασµού και της ανάπτυξης της γεωργικής παραγωγής (Roep and de Bruin, 1994) ενώ άρχισε να επικρατεί µία τυποποίηση στην παραγωγική διαδικασία (Murdoch and Miele, 1999). Επιπλέον η χρήση των καινοτοµιών του εντατικού µοντέλου παραγωγής η οποία επιβλήθηκε εξωγενώς στους παραγωγούς (Renting et al, 2003) σηµατοδότησε µία αποµάκρυνση από την χρήση της τοπικής γνώσης 1, και από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (terroir) 2 των διαφόρων περιοχών και µία αποσύνδεση µεταξύ των καλλιεργητικών πρακτικών και της τοπικότητας (Jenkins, 2000). Όλα αυτά είχαν ως αποτέλεσµα, πέρα των άλλων, την µαζικοποίηση και παγκοσµιοποίηση της παραγωγής τροφίµων και την επικράτηση των µαζικών διατροφικών προϊόντων (Renting et al, 2003). Τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να παρατηρείται µία στροφή των καταναλωτών προς τοπικά παραδοσιακά ιδιότυπα προϊόντα, δηλαδή προϊόντα τα οποία θεωρούνται ανώτερης ποιότητας συγκρινόµενα µε τα µαζικά προϊόντα. Οι ακριβείς λόγοι της στροφής αυτής των καταναλωτών δεν είναι σαφείς, ωστόσο οι διατροφικές κρίσεις των τελευταίων χρόνων, τα υψηλότερα εισοδήµατα συγκεκριµένης µερίδας των καταναλωτών καθώς και οι αυξανόµενες περιβαλλοντικές ανησυχίες και ανησυχίες για την ποιότητα και ασφάλεια των τροφίµων µπορούν να θεωρηθούν ενδεικτικές αιτίες (Morris and Young, 2000, Renting et al, 2003). Επιπλέον η αναδιανοµή των διαφόρων οικονοµικών δραστηριοτήτων και η επακόλουθη αποµάκρυνση των κατοίκων από τις περιοχές της υπαίθρου οδήγησε σε ανανέωση του ενδιαφέροντος των καταναλωτών για αυθεντικότητα και για προϊόντα και υπηρεσίες που σχετίζονται µε την παράδοση, την κληρονοµιά και τον πολιτισµό. Όλα τα παραπάνω προσφέρουν αύξηση της ζήτησης τέτοιων προϊόντων και αποτελούν µία πιθανή οικονοµική ευκαιρία για περιοχές ικανές να διαφοροποιήσουν κατάλληλα τα προϊόντα τους καθώς και µία ευκαιρία για το ενδογενές δυναµικό των µειονεκτικών περιοχών και για την αναπτυξιακή τους πορεία (van der Ploeg et al, 2000). Γενικά, ως τοπικά προϊόντα θεωρούνται τα φυσικά αγαθά ή οι υπηρεσίες που παράγονται ή παρέχονται από διαφορετικές επιχειρήσεις υπαίθριων περιοχών και έχουν µία αναγνωρισµένη 1 Η τοπική γνώση αναφέρεται στην εµπειρία και στις πρακτικές που έχουν συσσωρευτεί σε µία γεωγραφικά καθορισµένη περιοχή βάσει των συγκεκριµένων αναγκών των κατοίκων της (Bellows and Hamm, 2001). 2 Η Γαλλική έννοια terroir αναφέρεται αφενός στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά µίας περιοχής (έδαφος, µικροκλίµα, κ.τ.λ.) και αφετέρου υποδεικνύει µία περιοχή η οποία θεωρείται ότι έχει εµφανή επίδραση στους κατοίκους της (Barham, 2003). 3

4 κοινωνικοοικονοµική ταυτότητα (Ilbery and Kneafsey, 1999, σελ. 2208). Η έννοια του τοπικού δεν έχει όµως µία καθολική και γενικά αποδεκτή σηµασία και µπορεί να έχει συχνά πολλά και αντικρουόµενα νοήµατα (Goodman, 2003): Μπορεί να αναφέρεται σε µία σαφώς προσδιορισµένη γεωγραφικά περιοχή ή στα ιδιαίτερα εγγενή (intrinsic) χαρακτηριστικά των προϊόντων της περιοχής αυτής. Μπορεί να αναφέρεται ως µία διαµετρικά αντίθετη περίπτωση από τα µαζικά - παγκόσµια προϊόντα. Αυτός ο δυϊσµός ωστόσο είναι προβληµατικός, καθώς η απόδοση του τοπικού ως καλό-ποιοτικό και του παγκόσµιου ή µαζικού ως κακό-µη ποιοτικό υπεραπλουστεύει τις πραγµατικές συνθήκες παραγωγής των τροφίµων που είναι συνήθως ενδιάµεσες µορφές, δηλαδή τις περισσότερες φορές και είναι περισσότερο τοπικά ή περισσότερο µαζικά (Hinrichs, 2003, Bellows and Hamm, 2001). Η ποιότητα ενός προϊόντος από την άλλη, είναι µια κοινωνικά κατασκευασµένη έννοια µε διαφορετικά νοήµατα και εκφάνσεις ανάλογα µε τα προϊόντα, τις χώρες, τις περιοχές και το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο αναπτύσσεται (Ilbery and Kneafsay, 2000, Morris and Young, 2000, Jarvis et al, 2002, Sage, 2003). Γενικά µπορεί να θεωρηθεί ως ο βαθµός υπεροχής ενός προϊόντος ή µιας υπηρεσίας από αντίστοιχα προϊόντα υπηρεσίες (Sage, 2003). Περισσότερο επίσηµοι ορισµοί συνδέουν την ποιότητα ενός προϊόντος µε τα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες του που του επιτρέπουν να καλύπτει τις ανάγκες των καταναλωτών (LEADER, 2000), υπονοώντας ότι κυρίως οι ανάγκες των καταναλωτών καθορίζουν τα κριτήρια ποιότητας (Cardello, 1995, Ophius and Van Trijp, 1995). Τα κριτήρια αυτά συνήθως διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες (Marsden and Arce, 1995, Gilg and Battershill, 1998, Nygaard and Storstad, 1998, Ilbery and Kneafsay, 2000, Morris and Young, 2000, Jenkins, 2000, Jarvis et al, 2002, Sage, 2003): 1. Την «πραγµατική» ποιότητα του προϊόντος, η οποία αναφέρεται κυρίως στην ποιότητα των υλικών που χρησιµοποιούνται, στην παραγωγική διαδικασία, στη συνταγή, στην τεχνολογία, στη διατροφική αξία του προϊόντος κτλ. 2. Την ποιότητα που προέρχεται από διάφορα συστήµατα πιστοποίησης. Η πιστοποίηση αναφέρεται σε δύο διαφορετικές και διακριτές διαδικασίες: η πρώτη πιστοποιεί την προέλευση ή/και την παραγωγική διαδικασία αποδίδοντας ιδιοτυπία στα προϊόντα, ενώ η δεύτερη αναφέρεται σε σηµάνσεις ποιότητας των πρώτων υλών ή στην διασφάλιση τυποποίηση της διαδικασίας παραγωγής και στην ασφάλεια των προϊόντων (πχ. βιολογικά προϊόντα, συστήµατα πιστοποίησης ISO ή HACCP 3, ολοκληρωµένη διαχείριση κτλ.). 3. Την συµβολική ποιότητα του προϊόντος, που αναφέρεται στην ποιότητα που αποδίδεται σε ένα προϊόν εξαιτίας συγκεκριµένων πολιτισµικών, ιδεολογικών ή συµβολικών σχέσεων που αναπτύσσονται µεταξύ του προϊόντος και του καταναλωτή, καθώς τα τρόφιµα δεν αποτελούν πλέον µόνο τρόφιµα αλλά και σύµβολα, µε συνέπεια συχνά να υπάρχουν ισχυροί ιστορικοί και συµβολικοί δεσµοί µεταξύ περιοχών και τροφίµων για τις οποίες η παράδοση, η µυθολογία, οι αξίες και ένας τρόπος ζωής µπορούν να γίνουν διαθέσιµα στους καταναλωτές µέσω των 3 ISO (International Standards Organization): ιεθνής Οργανισµός Προτύπων που έχει θεσπίσει συγκεκριµένα πρότυπα προτυποποίησης και πιστοποίησης για µια σειρά διαδικασιών. Τα περισσότερο γνωστά πρότυπα είναι οι πιστοποιήσεις κατά ISO 9001, 9002 και HACCP (Hazard Analysis Critical Control Points, Κρίσιµα Σηµεία Ελέγχου της Ανάλυσης Κινδύνου): Σύστηµα που προσδιορίζει τα συµβάντα που πιθανόν να παρουσιάσουν προβλήµατα σε κάθε στάδιο µιας διαδικασίας, µαζί µε τα πιθανά αίτια και τα αποτελέσµατα και αναπτύσσει αποτελεσµατικούς µηχανισµούς ελέγχου (Marnellos and Tsiotras, 1999). 4

5 προϊόντων αυτών. Έτσι, δηµιουργούνται σχέσεις που δηµιουργούν έλξη του καταναλωτή προς αυτό το προϊόν, προσκόλληση του σε αυτό και αναζήτηση του σε διάφορες αγορές και τελικά ως και ταύτιση του µε αυτό (Gilg and Battershill, 1998, Ilbery and Kneafsay, 2000, Loureiro and McCluskey, 2000, Jenkins, 2000, Krippner, 2001, Goodman and DuPuis, 2002, Jarvis et al, 2002, Winter, 2003). Αν και οι δύο πρώτες κατηγορίες θεωρούνται «αντικειµενικές», στην πραγµατικότητα ο αριθµός των διαφόρων εµπλεκοµένων (από τον αρχικό παραγωγό της πρώτης ύλης ως τον τελικό καταναλωτή) και οι διαφορετικοί ορισµοί που δίνουν αυτοί στην ποιότητα, τα διαφορετικά συµφέροντα των φορέων που προωθούν τις πιστοποιήσεις και οι ορισµοί ποιότητας που αυτές οι πιστοποιήσεις προσφέρουν, οδηγούν στη θεώρηση και των τριών επιπέδων ως υποκειµενικών (Ilbery and Kneafsay, 2000). Βέβαια η συµβολική ποιότητα είναι ακόµη περισσότερο υποκειµενική, καθώς επηρεάζεται από την κοινωνική οµάδα που την ορίζει και τα χαρακτηριστικά της, αλλά και από εξωπαραγωγικούς παράγοντες, συνήθως όµως η συµβολική αξία συνδέεται µε τα άλλα δύο επίπεδα ορισµού της ποιότητας. Έτσι, συνήθως τα προϊόντα που έχουν υψηλότερη «πραγµατική» ή/και πιστοποιηµένη ποιότητα, αποκτούν και µεγαλύτερη συµβολική ποιότητα στα µάτια των καταναλωτών, άρα θεωρητικά τουλάχιστον- αυτοί είναι διατεθειµένοι να καταναλώσουν το προϊόν και να το πληρώσουν ακριβότερα, εξαιτίας ακριβώς της συµβολικής του αξίας. Η θεωρητική αυτή επισήµανση δεν ταυτίζεται απαραίτητα όµως µε την πραγµατική συµπεριφορά των καταναλωτών, καθώς πολλές φορές, προϊόντα χωρίς σηµάνσεις ή «πραγµατική» ποιότητα, έχουν τόσο µεγάλη συµβολική αξία, που σκεπάζει τα «πραγµατικά» ποιοτικά τους µειονεκτήµατα. Τα συµβολικά αυτά χαρακτηριστικά προσδίδουν προστιθέµενη αξία που πιθανόν να µην δικαιολογείται από την επιλογή των πρώτων υλών και την παραγωγική διαδικασία ή από άλλα συστήµατα αντικειµενικής πιστοποίησης της ποιότητας, ή από άλλα χαρακτηριστικά που επηρεάζουν την προτίµηση των καταναλωτών όπως η συσκευασία, η τιµή, η ευκολία εύρεσης του, η διαφήµιση κ.α. Έτσι, η συµβολική ποιότητα είναι ιδιαίτερα σηµαντική για την αναγνώριση των αγορών και των κοινωνικών οµάδων στόχων που απευθύνεται ένα συγκεκριµένο προϊόν υπηρεσία (Tregear et al, 1998). Η παρουσίαση αυτή της ποιότητας δεν περιλαµβάνει όµως ότι εκτός από την έννοια της ποιότητας, και οι αγορές είναι κοινωνικά κατασκευασµένοι θεσµοί εµποτισµένοι µε πολιτιστικά πρότυπα και έννοιες (Marsden and Arce, 1995). Έτσι, η οικονοµική συµπεριφορά αντί να χαρακτηρίζεται από εξατοµικευµένους ορθολογικούς οικονοµικούς παίκτες, όπως είναι αντιληπτή στα νεοκλασικά οικονοµικά, είναι ενσωµατωµένη σε έναν πολύπλοκο ιστό κοινωνικών σχέσεων (Hinrichs, 2000) και συνήθως συνοδεύεται και από µη οικονοµικούς στόχους όπως η αναγνώριση, η επιδοκιµασία, και η κοινωνικότητα. Ταυτόχρονα, οι διαφόρων µορφών οικονοµικές συναλλαγές πρέπει επίσης να ειδωθούν ως αγαθά (process benefits), συνήθως µε την µορφή των διαπροσωπικών σχέσεων (Offer, 1997), µε αποτέλεσµα ο καταναλωτής να αγοράζει όχι µόνο το υλικό αγαθό αλλά και την φήµη και την ακεραιότητα του πωλητή (Callon et al, 2002). Οι προσεγγίσεις αυτές οδήγησαν στην εµφάνιση εννοιών όπως η κοινωνική ενσωµάτωση (social embeddedness), η θεωρία του δικτύου των εµπλεκοµένων (actor network theory) καθώς και η θεωρίας των συµβάσεων (theory on conventions). Η θεµελιώδης υπόθεση της προσέγγισης της κοινωνικής ενσωµάτωσης είναι πως τα κοινωνικά δίκτυα βασισµένα στην συγγένεια, στην φιλία, 5

6 ή στην καλή θέληση ενδυναµώνουν και υποστηρίζουν τις οικονοµικές σχέσεις (Lie, 1997). Με άλλα λόγια όλες οι οικονοµίες είναι ενσωµατωµένες, αν και µε διαφορετικό τρόπο, στα διαφορετικά κοινωνικά συστήµατα στα οποία λαµβάνουν µέρος. Η θεωρία των κανόνων συµπεριφοράς αναγνωρίζει συγκεκριµένες περιοχές στις οποίες οι οικονοµικές δραστηριότητες ρυθµίζονται από διαδικασίες πέραν αυτής των τιµών (Renard, 2003). Η θεωρία του δικτύου των εµπλεκοµένων προσπαθεί να αναλύσει τον τρόπο µε τον οποίο κοινωνικές και υλικές διαδικασίες (υποκείµενα, αντικείµενα και σχέσεις) περιπλέκονται µε πολύπλοκα είδη σχέσεων. Τα δίκτυα αυτά στοχεύουν στον σχηµατισµό των λειτουργιών των χρηστών τους (Murdoch, 1998). Οι θεωρίες αυτές είναι απαραίτητες για την ολοκληρωµένη εξέταση των αγορών και της συµπεριφοράς των καταναλωτών, αλλά και της έννοιας της ποιότητας. Στην εργασία αυτή ακολουθείται η θεωρία της κοινωνικής ενσωµάτωσης που συµπίπτει µε την προσέγγιση που προηγήθηκε της κατασκευής της συµβολικής ποιότητας των προϊόντων υπηρεσιών µε βάση κριτήρια καταναλωτών. Παράλληλα, υπάρχει η έννοια της ιδιοτυπίας που αναφέρεται σε χαρακτηριστικά των προϊόντων που τα διαφοροποιούν από άλλα παρόµοια προϊόντα. Η κατασκευή και η πιστοποίηση της ιδιοτυπίας συνήθως σχετίζεται µε τη χρήση συγκεκριµένων ή παραδοσιακών πρώτων υλών, συγκεκριµένων παραγωγικών µεθόδων και/ή συνδέονται µε αναγνωρίσιµη γεωγραφική προέλευση (Tregear et al, 1998, Murdoch and Miele, 1999, Loureiro and McCluskey, 2000, Barham, 2003, Tregear, 2003). Έτσι ορισµένη, η ιδιοτυπία έχει µεγάλη σχέση µε την συµβολική ποιότητα όπως ορίστηκε παραπάνω, καθώς οι καταναλωτές ενδιαφέρονται όλο και περισσότερο για τον τόπο και τη διαδικασία παραγωγής των τροφίµων, όχι µόνο για λόγους υγείας και ασφάλειας, αλλά επίσης στα πλαίσια ικανοποίησης µιας τάσης νοσταλγίας για µια περασµένη περίοδο πραγµατικών τροφίµων (Ilbery and Kneafsey, 2000 p ). Οι κυριότερες κατηγορίες πιστοποίησης της ιδιοτυπίας που αναγνωρίζονται επίσηµα στην ΕΕ, περιλαµβάνουν τα προϊόντα ΠΟΠ (Προστατευόµενη Ονοµασία Προέλευσης), ΠΓΕ (Προστατευόµενη Γεωγραφική Ένδειξη), ΕΠΠΕ (Ειδικό Παραδοσιακό Προϊόν Εγγυηµένο), Οίνοι Ποιότητας (v.q.p.r.d.) 4. Οι κυριότερες διαφορές των προϊόντων µε πιστοποιηµένη ιδιοτυπία σε σχέση µε τις διασφαλίσεις ή/και πιστοποιήσεις της παραγωγικής διαδικασίας, συνίστανται στο ότι η ιδιοτυπία όπως ορίζεται από την ΕΕ αναγνωρίζει την ανάγκη ορισµού της ανιχνευσιµότητας της προέλευσης του προϊόντος, ενώ οι άλλες πιστοποιήσεις δεν προσφέρουν αυτή την ανιχνευσιµότητα (Ilbery and Kneafsey, 2000). Με βάση αυτούς τους παραπάνω ορισµούς, είναι δυνατή µια ταξινόµηση των διαφόρων τοπικών προϊόντων µε βάση την τοπικότητα των πρώτων υλών τους και την ιδιοτυπία τους. Η ταξινόµηση αυτή καταλήγει σε 4 κατηγορίες (Σχήµα 1): Τοπικά ιδιότυπα προϊόντα µε τοπικές πρώτες ύλες (πχ. ΠΟΠ Λαδοτύρι Λέσβου, ΠΟΠ Μαστίχα Χίου, Ελαιόλαδο ΠΓΕ Σάµος) 5, Τοπικά ιδιότυπα προϊόντα χωρίς τοπικές πρώτες ύλες (δεν υπάρχουν στην Περιφέρεια), Τοπικά µη ιδιότυπα προϊόντα µε 4 Τα προϊόντα ονοµασίας προέλευσης και τα προϊόντα γεωγραφικής ένδειξης αποτελούν ένα σύστηµα κοινοτικής προστασίας των προϊόντων διατροφής, των οποίων ο τυπικός χαρακτήρας συνδέεται µε τη γεωγραφική προέλευση. (Κανονισµός 2081/92, Άρθρο 2, Παράγραφος 2). Τα ειδικά παραδοσιακά προϊόντα εγγυηµένα αποτελούν ένα κοινοτικό σύστηµα προστασίας προϊόντων διατροφής, των οποίων ο τυπικός χαρακτήρας συνδέεται µε έναν τρόπο παραδοσιακής παραγωγής (Κανονισµός 2082/92). Ο Κανονισµός 1493/1999 ορίζει τους οίνους ποιότητας παραγόµενων σε καθορισµένες περιοχές ή v.q.p.r.d. (θεσπίστηκαν µε τον Καν. 823/87, τροποποιήθηκαν µε τον Καν. 1426/96). 5 Μια τουλάχιστον από τις βασικές πρώτες ύλες παράγεται στην περιοχή όπου παράγεται και το τελικό προϊόν. 6

7 τοπικές πρώτες ύλες (πχ. αρτοσκευάσµατα, ζυµαρικά) και Τοπικά µη ιδιότυπα προϊόντα χωρίς τοπικές πρώτες ύλες (πχ. ούζο, γλυκά κουταλιού Χίου). Ύπαρξη πιστοποιηµένης Ιδιοτυπίας Τοπικές πρώτες ύλες Όχι Ναι Όχι Όχι ΙΙΙ ΙV Ι ΙΙ Ναι Ναι Ναι Όχι Σχήµα 1. Ταξινόµηση Τοπικών Προϊόντων µε Βάση Τοπικότητα Πρώτων Υλών και Ύπαρξη Πιστοποιηµένης Ιδιοτυπίας 2. ΒΙΩΣΙΜΗ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΣΕ LFA S Η τοπική ανάπτυξη και η ανάπτυξη της υπαίθρου ιστορικά προέρχεται από προσπάθειες διαµόρφωσης µιας νέας στρατηγικής ανάπτυξης αναπτυσσόµενων κρατών από διεθνείς οργανισµούς ( ιεθνής Τράπεζα, Ηνωµένα Έθνη) στη δεκαετία του 1970, όταν ήδη είχαν αναγνωριστεί τα όρια του εξωγενούς εκσυγχρονιστικού υποδείγµατος ανάπτυξης και αναζητήθηκε µια εναλλακτική πρόταση που θα µπορούσε να µειώσει τις ανισότητες. Οι προσεγγίσεις αυτές εφαρµόστηκαν και στο εσωτερικό ανεπτυγµένων χωρών, σε περιοχές λιγότερο ανεπτυγµένες ή λιγότερο ευνοηµένες σε σχέση µε τους πόλους ανάπτυξης µε ποικιλία χαρακτηρισµών (βιώσιµη, ενδογενής, ολοκληρωµένη τοπική ανάπτυξη). Οι προσεγγίσεις αυτές επιχείρησαν να συνδέσουν την ανάπτυξη µιας περιοχής και τις αναπτυξιακές διαδικασίες µε τη χρήση τοπικών πόρων και την κινητοποίηση του τοπικού ανθρώπινου δυναµικού (Terluin and Post, 2001), που δηµιουργούν παραγωγικές δραστηριότητες σε αυτή (ιδιωτικές και δηµόσιες), προσφέρουν ευκαιρίες απασχόλησης στους κατοίκους της και αυξάνουν την επιθυµία τους να ζήσουν σε αυτή (Κίζος και Σπιλάνης, 2002). Η προσέγγιση αυτή έρχεται σε άµεση αντίθεση µε το καθιερωµένο εξωγενές µοντέλο ανάπτυξης, σύµφωνα µε το οποίο η ανάπτυξη επιβάλλεται από έξω. Έτσι, η τοπική ανάπτυξη διακρίνεται από χαρακτηριστικά όπως ο τοπικός καθορισµός των αναπτυξιακών προοπτικών, ο τοπικός έλεγχος της αναπτυξιακής διαδικασίας και η συγκράτηση των ωφεληµάτων της αναπτυξιακής διαδικασίας εντός της περιοχής (Slee, 1994). Τα παραπάνω δεν συνεπάγονται βέβαια ότι οι προσεγγίσεις τοπικής ανάπτυξης προκρίνουν την αποµόνωση από το παγκόσµιο οικονοµικό σύστηµα και τις ροές αγαθών, κεφαλαίων και πληροφορίας. Αντίθετα, πρεσβεύουν ότι θα πρέπει τα ωφελήµατα να είναι σε όσο το δυνατόν µεγαλύτερο βαθµό τοπικά. Εδώ ανακύπτει και το πολύ σηµαντικό θέµα της συνέργιας (van der Ploeg et al, 2000), η οποία αναφέρεται σε µεγαλύτερα αµοιβαία κέρδη για τους φορείς που συµµετέχουν στα δίκτυα της συνέργιας από αυτά 7

8 που θα προκύψουν από την ανεξάρτητη δράση τους. Το θέµα της συνέργιας είναι κεντρικό στην εξέταση της σχέσης µεταξύ τοπικής ανάπτυξης και τοπικών προϊόντων. Τα τοπικά προϊόντα εµπλέκονται στις διαδικασίες τοπικής ανάπτυξης µε διάφορους τρόπους, καθώς συνεισφέρουν στην δηµιουργία της ταυτότητας µιας περιοχής, δηµιουργώντας δεσµούς µεταξύ των προϊόντων, του τοπίου και του πολιτισµού µίας περιοχής, διατηρώντας έτσι την τοπική γαστρονοµική κληρονοµιά. Ο συνδυασµός αυτός προϊόντων µε πολιτιστικά σύµβολα ή τοπικές αναπαραστάσεις έχει ως αποτέλεσµα µεγαλύτερη συµβολική ποιότητα -όπως αναλύθηκε ήδη- και την αύξηση της τελικής αξίας των προϊόντων αυτών, µε αποτέλεσµα υψηλότερη προστιθέµενη αξία του προϊόντος (Ilbery and Kneafsey, 1999), γεγονός ιδιαίτερα σηµαντικό για τις LFAs. Η διαφοροποίηση αυτή στην τιµή των προϊόντων είναι απαραίτητη (Sage, 2003), καθώς το κόστος παραγωγής σε αυτές είναι εξ ορισµού υψηλότερο (γι αυτό και χαρακτηρίζονται λιγότερο ευνοηµένες ή µειονεκτικές), µε αποτέλεσµα να µη µπορούν να ανταγωνιστούν τις πλεονεκτικές περιοχές σε µη διαφοροποιηµένα µη ιδιότυπα προϊόντα. Αυτό βέβαια δεν συνεπάγεται αυτόµατη ωφέλεια των τοπικών παραγωγών, καθώς το ζήτηµα του ποιος κρίκος της αλυσίδας παραγωγής και διακίνησης καρπώνεται την προστιθέµενη αξία είναι ανοιχτό και εξαρτάται από τοπικές συνθήκες, προσφέρεται όµως µια ευκαιρία για παραγωγούς µεταποιητές σε LFAs. Το γεγονός αυτό ισχύει και για προϊόντα που προέρχονται από διαδικασίες πιστοποίησης (βιολογικά προϊόντα, προϊόντα πιστοποιηµένα), καθώς µακροπρόθεσµα οι ευνοηµένες περιοχές θα µπορούν να παράγουν τέτοια προϊόντα φθηνότερα από τις LFAs. Ταυτόχρονα, η παραγωγή τοπικών προϊόντων κατέχει κεντρικό ρόλο στις διαδικασίες συνέργιας µεταξύ διαφορετικών οικονοµικών δραστηριοτήτων, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις χρήσης τοπικών πόρων, µεταξύ παραγωγών πρώτων υλών παραγωγών τελικών προϊόντων και διακινητών δηµιουργώντας θετικές εξωτερικές οικονοµίες. Αυτή η συνύπαρξη µπορεί να συνεισφέρει στην ανάπτυξη των περιοχών αυτών αυξάνοντας τις παραγωγικές δραστηριότητες και την απασχόληση, ενθαρρύνοντας την επιχειρηµατικότητα, ενδυναµώνοντας τις οικονοµικές δοµές και την κοινωνική συνοχή (OECD, 1995). Το γεγονός αυτό είναι ιδιαίτερα σηµαντικό στις LFAs όπου ο πρωτογενής τοµέας (πρώτες ύλες) καταλαµβάνει ακόµη σηµαντικό µέρος της συνολικής παραγωγής, αλλά βρίσκεται σε φάση ταχύτατης αποδιάρθρωσης χωρίς να αντικαθίσταται από άλλες δραστηριότητες. Στην εργασία αυτή ασχολούµαστε µε τα προϊόντα που κατατάσσονται στην 1 η κατηγορία προϊόντων, δηλαδή σε ιδιότυπα προϊόντα που χρησιµοποιούν τοπικούς πόρους και τις επιχειρήσεις που τα παράγουν. Η εξέταση των χαρακτηριστικών της παραγωγής και της διάθεσης των προϊόντων καλείται να ανιχνεύσει την προστιθέµενη αξία των προϊόντων στις διάφορες αγορές και στις επιχειρήσεις που την καρπώνονται για να εκτιµηθεί η συνεισφορά της παραγωγής των ιδιότυπων προϊόντων στην τοπική ανάπτυξη. 3. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ Ι ΙΟΤΥΠΙΑΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ Β. ΑΙΓΑΙΟΥ 3.1. Η Περιφέρεια Β. Αιγαίου Η Περιφέρεια Β. Αιγαίου είναι µια νησιωτική Περιφέρεια (10 κατοικηµένα νησιά, 5 µεγάλα και 5 µικρά σε 3 Νοµούς: Λέσβου, Χίου, Σάµου), έκτασης 3836 km 2, πληθυσµού (2001) κατοίκων και πυκνότητας 52,1 κατοίκων/ km 2, (Ελλάδα 82,9 κ./km 2 ). Εκτός από τις δυσκολίες 8

9 επικοινωνίας και µετακίνησης που οφείλονται στην νησιωτικότητα και στις αποστάσεις µεταξύ των νησιών, στα µεγάλα νησιά το έντονο ανάγλυφο δηµιουργεί επιπλέον δυσκολίες πρόσβασης και µετακίνησης στο εσωτερικό τους. Η Περιφέρεια βίωσε σηµαντική µείωση του πληθυσµού ως το 1981 (-30% από το 1951 ως το 1981) και έκτοτε ο πληθυσµός έχει παραµείνει στα ίδια επίπεδα (+2% από ), αλλά οι ποιοτικοί δείκτες συνεχίζουν να παρουσιάζουν ιδιαίτερα αρνητική εικόνα. Έτσι, για παράδειγµα, το 1991, 29,2% των κατοίκων είχε ηλικία κάτω των 25 ετών, µε την Ελλάδα στο 32,6%, 22% είχε ηλικία άνω των 65 ετών µε την Ελλάδα στο 15,0%, το 1991 ο δείκτης ενεργού πληθυσµού είχε τιµή 41,3 έναντι 49,7 για την Ελλάδα, ενώ ο αριθµός των απασχολούµενων µειώθηκε κατά 12,5% στην περίοδο (από σε εργαζόµενους), υποδηλώνοντας την συνεχιζόµενη συρρίκνωση του παραγωγικού δυναµικού της. Το ΑΕΠ της Περιφέρειας βρίσκεται στο 92% του εθνικού µέσου όρου (δεδοµένα του 1999), κυρίως εξαιτίας του Νοµού Σάµου, όπου η τουριστική ανάπτυξη προσφέρει ΑΕΠ 109,7%, µε τους άλλους Νοµούς στο 85% και 88% (Ν. Χίου και Λέσβου αντίστοιχα). Η τοµεακή κατανοµή του ΑΕΠ δίνει µεγαλύτερα ποσοστά από τον εθνικό µ.ο. για την πρωτογενή παραγωγή (10% έναντι 7,8% αντίστοιχα), µικρή συµµετοχή της βιοµηχανίας και πολύ σηµαντική των υπηρεσιών µε 71% του συνόλου (έναντι 68% για την Ελλάδα), δείχνοντας ξανά τη σηµασία του τουρισµού, κυρίως στον Νοµό Σάµου. Όσον αφορά στις επιχειρήσεις, ο κλάδος τροφίµων ποτών και ο τουρισµός είναι οι πιο σηµαντικοί τοπικοί παραγωγικοί κλάδοι, µε 25% του συνόλου των επιχειρήσεων και 17% του συνόλου του τζίρου. Πιο σηµαντικός είναι µόνο ο κλάδος του εµπορίου µε 40% των επιχειρήσεων και 58% του τζίρου. Τα κυριότερα ιδιότυπα τρόφιµα και ποτά που παράγονται είναι (Πίνακας 1) το ελαιόλαδο (µε σήµανση ΠΓΕ), οι ελιές (µε σήµανση ΠΓΕ), τα τυριά (µαλακά και σκληρά, µε σήµανση ΠΟΠ), το κρασί (µε σήµανση v.q.p.r.d.) και η µαστίχα (και προϊόντα µαστίχας, µε σήµανση ΠΟΠ) τα οποία παράγονται από τοπικές πρώτες ύλες Περιγραφή των Προϊόντων Οι βασικές ιδιότητες των προϊόντων ανά νησί παραγωγής περιλαµβάνουν µια σειρά από χαρακτηριστικά, τα κυριότερα από τα οποία είναι (Πίνακας 1): επίσηµη ονοµασία, περιοχή και τοπικότητα παραγωγής (τοπικό ή παραγόµενο και σε άλλες περιοχές), είδος µεταποίησης (πρωτογενές ή δευτερογενές προϊόν), ειδική νοµοθεσία παραγωγής, τυποποίησης και εµπορίας (αν υπάρχει) και αριθµός επιχειρήσεων που παράγουν το προϊόν. 9

10 Α/Α Πίνακας 1. Παρουσίαση βασικών χαρακτηριστικών των προϊόντων ιδιοτυπίας που παράγονται στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου Είδος προϊόντος Επίσηµη Ονοµασία Περιοχή και Τοπικότητα παραγωγής Νοµοθεσία Παραγωγής, Τυποποίησης, Εµπορίας Επιχειρήσ εις που το παράγουν Τυροκοµικά ΠΟΠ Λαδοτύρι 1 Νήσος Λέσβος (Τοπικό) ΦΕΚ 25Β/ (τρόφιµα) Μυτιλήνης 2 Τυροκοµικά ΠΟΠ Καλαθάκι Λήµνου. Νήσος Λήµνος (Τοπικό) ΦΕΚ 16Β/ (µη Τοπικό, Μακεδονία, Τυροκοµικά 3 ΠΟΠ Κασέρι Θεσσαλία, Νοµοί Καβάλας, ΦΕΚ 8Β/ (τρόφιµα) Λέσβου και Ξάνθης) 4 Τυροκοµικά ΠΟΠ Φέτα (µη Τοπικό) 16 5 Λίπη και έλαια Καν. 1513/2001, ΦΕΚ 27 Β/ , ΦΕΚ Ελαιόλαδο ΠΓΕ Λέσβος Νήσος Λέσβος (Τοπικό) (τρόφιµα) 575Β / , ΦΕΚ 995Β / (2)** 6 Λίπη και έλαια Νήσος Σάµος, Νήσος Καν. 1513/2001, ΦΕΚ 27Β/ , ΦΕΚ Ελαιόλαδο ΠΓΕ Σάµος (τρόφιµα) Ικαρία (Τοπικό) 574Β/ ΦΕΚ 995Β/ Λίπη και έλαια (τρόφιµα) ΠΟΠ Θρούµπα Χίου Νήσος Χίος (Τοπικό) Κανονισµός 1263/96 ΦΕΚ 995Β/ * 8 Τρόφιµα ΠΟΠ Μαστίχα Χίου Νήσος Χίος (Τοπικό) ΦΕΚ 17Β/ Τρόφιµα ΠΟΠ Μαστιχέλαιο Χίου Νήσος Χίος (Τοπικό) ΦΕΚ 17Β/ Τρόφιµα ΠΟΠ Τσίκλα Χίου Νήσος Χίος (Τοπικό) ΦΕΚ 17Β/ Τρόφιµα ΠΟΠ Κολοφώνιο Μαστίχας Χίου Νήσος Χίος (Τοπικό) ΦΕΚ 17Β/ Τρόφιµα ΠΟΠ Μοσχολίβανο Χίου Νήσος Χίος (Τοπικό) ΦΕΚ 17Β/ Οίνος (ποτά) Ονοµ. Προελεύσεως Περιοχή νήσου Σάµου Κανονισµοί 1493/1999, 1607/2000 και Σάµου Ελεγχόµενη (Τοπικό) 1622/2000 ΦΕΚ Α/ Οίνος (ποτά) Καν. 1493/1999, 1607/2000 και 1622/2000, Ονοµ. Προελεύσεως Περιοχή νήσου Λήµνου ΦΕΚ 39Α/ , ΦΕΚ 64Α/ , Λήµνου Ελεγχόµενη (Τοπικό) ΦΕΚ 175Α/ , ΦΕΚ 964Β/ * Ως δικαιούχος στον ορισµό του προϊόντος ως ΠΓΕ αναφέρεται η Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου, αλλά δεν το παράγει, ενώ προέκυψε ότι παράγεται από αδιευκρίνιστο αριθµό επιχειρήσεων ελαιοτριβείων ανάλογα µε τη διαθεσιµότητα ελιών. Τη χρονιά που έλαβε χώρα η έρευνα (2002) δεν υπήρξαν επιχειρήσεις που να το παρήγαγαν. ** 18 επιχειρήσεις έχουν δικαίωµα να το παράγουν, αλλά µόνο 2 το τυποποιούν Η Έρευνα στις επιχειρήσεις Ή έρευνα στις επιχειρήσεις πραγµατοποιήθηκε µε συνεντεύξεις µε υπεύθυνους επικεφαλής των επιχειρήσεων που παράγουν προϊόντα ιδιοτυπίας στην Περιφέρεια Β. Αιγαίου µε τη βοήθεια ερωτηµατολογίου. Οι συνεντεύξεις πραγµατοποιήθηκαν την χρονική περίοδο Ιούνιο Νοέµβριο 2002 στην έδρα των επιχειρήσεων. Γενικά, επιδιώχθηκε η επικοινωνία µε τους ιδιοκτήτες ή/και τους υπεύθυνους παραγωγής και εµπορίας σε όσες επιχειρήσεις οι ρόλοι ήταν διακριτοί και τα πρόσωπα διαφορετικά. Εκτός από τις συνεντεύξεις µε τις επιχειρήσεις, πραγµατοποιήθηκαν συνεντεύξεις µε φορείς που εµπλέκονται στην παραγωγή τροφίµων ποτών για τη συνολική παραγωγική κατάσταση κάθε κλάδου ή/και προϊόντος (Αναπτυξιακές Εταιρείες, Ενώσεις Αγροτικών Συνεταιρισµών, Νοµαρχίες, ήµοι, Υπηρεσίες Νοµαρχιακής Αυτοδιοίκησης). Συνολικά πραγµατοποιήθηκαν 95 επαφές (81 δοµηµένα ερωτηµατολόγια επιχειρήσεων και 14 συνεντεύξεις µε φορείς). Τα ερωτηµατολόγια περιελάµβαναν ερωτήσεις για την επιχείρηση, την παραγωγική διαδικασία, την εµπορία, την καινοτοµία και επιχείρησαν τέλος να συλλέξουν πληροφορίες για τις απόψεις των επιχειρηµατιών σχετικά µε τα πλεονεκτήµατα και τα προβλήµατα τους. Οι συνεντεύξεις αυτές έγιναν στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού Προγράµµατος Καινοτόµων ράσεων Βορείου Αιγαίου NAIAS, που χρηµατοδοτήθηκε από την ΕΕ και το ΥΠΕΘΟ. Το δειγµατολόγιο συγκροτήθηκε από τα µητρώα των Επιµελητηρίων των τριών Νοµών της Περιφέρειας. Οι επιχειρήσεις που επιλέχθηκαν τελικά ήταν αυτές που παρήγαγαν τα προϊόντα ιδιοτυπίας που παρουσιάζονται στον Πίνακα 1 και άλλες επιχειρήσεις που παρήγαγαν παρόµοια προϊόντα. Επίσης στο δείγµα συµπεριλήφθηκαν επιχειρήσεις που παράγουν προϊόντα που πουλιούνται στην αγορά ως παραδοσιακά και διέπονται εποµένως από ένα άτυπο καθεστώς 10

11 ιδιοτυπίας, όπως οι συνεταιρισµοί γυναικών. εν συµπεριλήφθησαν αντίθετα, επιχειρήσεις που παράγουν προϊόντα που δεν χρησιµοποιούν καθόλου τοπικούς πόρους Αποτελέσµατα της Έρευνας Τοπικά Προϊόντα και Επιχειρήσεις Περιφέρειας Β. Αιγαίου: Θετικά και Αρνητικά Σηµεία Η ανάλυση των απαντήσεων των επιχειρηµατιών δείχνει ότι αν και οι διαφορές µεταξύ των επιχειρήσεων του δείγµατος είναι µεγάλες, παρόλα αυτά ορισµένα θέµατα είναι κοινά. Τα κυριότερα παρουσιάζονται συνοπτικά στον Πίνακα 2 για τα προϊόντα και τις επιχειρήσεις. Η ανάλυση για το σύνολο των επιχειρήσεων δεν προσφέρει απαντήσεις στα ερωτήµατα που τέθηκαν στην εισαγωγή της ανάλυσης αυτής. Έτσι, στη συνέχεια, η ανάλυση θα επικεντρωθεί στην εξέταση µιας συγκεκριµένης περίπτωσης, των τυροκοµικών προϊόντων, για να παρουσιαστούν µέσω αυτής, γενικά ζητήµατα των επιχειρήσεων και των τοπικών προϊόντων στην Περιφέρεια και γενικά σε LFA s µε περισσότερες λεπτοµέρειες και δεδοµένα. Θετικά σηµεία Αρνητικ ά σηµεία Πίνακας 2. Ισχυρά και αδύνατα σηµεία των προϊόντων και των επιχειρήσεων τοπικών προϊόντων Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου Προϊόντα Μεγάλη συµβολική ποιότητα (ανεπίσηµη ιδιοτυπία ως «παραδοσιακά», «αγνά» «νησιωτικά» προϊόντα) Αδυναµία εκµετάλλευσης µέρους συµβολικής αξίας, που οφείλεται: Ακατάλληλη παρουσίαση προϊόντων (συσκευασίες ετικέτες συνήθως µη ενηµερωτικές για διαστάσεις προϊόντων που τους προσδίδουν συµβολική ποιότητα) Αδυναµία προώθησης εκτός νησιού σε κατάλληλες αγορές Απουσία προτύπων παραγωγής για ποιότητα και τυποποίηση των γεύσεων, αρωµάτων Απουσία προτύπων ποιότητας. Έλλειψη επιστηµονικής τεκµηρίωσης για ιδιότητες και ιδιοτυπίες προϊόντων Επιχειρήσεις Ύπαρξη τουριστικού τοµέα που βοηθά σε διακίνηση και διαφήµιση προϊόντων Ύπαρξη µικρού αριθµού επιχειρήσεων µε δεκτικότητα σε καινοτοµίες και ανεπτυγµένη επιχειρηµατικότητα που µπορούν να αποτελέσουν «οδηγούς» για τις υπόλοιπες επιχειρήσεις Ύπαρξη πολλών προϊόντων µε ιδιοτυπίες και υψηλή συµβολική ποιότητα Χρήση τοπικών πόρων από σηµαντικό ποσοστό των επιχειρήσεων. Αδυναµία κάρπωσης προστιθέµενης αξίας από τους παραγωγούς που οφείλεται: Τοπικός ανταγωνισµός. Απουσία τρόπων προώθησης προϊόντων στις κατάλληλες αγορές Έλλειψη υποστηρικτικών µηχανισµών των επιχειρήσεων (κρατικών ή κλαδικών), ιδιαίτερα σε νησιά και LFA s Έλλειψη επιχειρηµατικότητας και δεκτικότητας σε καινοτοµίες. Ανταγωνισµός και αδυναµία συνεργασίας για δηµιουργία συνεργιών. Έλλειψη οργάνωσης, ιδιαίτερα εµπορικού τµήµατος. Έλλειψη συνεργασίας µε ερευνητικούς φορείς. Απόσταση και αποµόνωση από εθνικές και διεθνείς αγορές (µόνιµο χαρακτηριστικό της Περιφέρειας που πρέπει να ωθεί επιχειρήσεις να «συµβιώσουν» µαζί του και όχι να οχυρώνονται πίσω του) Μελέτη Περίπτωσης: Τυροκοµικά Προϊόντα της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου Στην Π. Β. Αιγαίου παράγονται 9 διαφορετικά τυριά 6, 5 από τα οποία έχουν σηµάνσεις ιδιοτυπίας (Πίνακας 1), ενώ αξίζει να σηµειωθεί ότι τα περισσότερα παράγονται στην Λέσβο (4 συνολικά, 3 µε σήµανση ΠΟΠ και 1 βιολογικό τυρί), γεγονός αναµενόµενο αφού στη Λέσβο παράγεται το 80% περίπου της συνολικής ποσότητας γάλακτος της Περιφέρειας. Οι τυροκοµικές επιχειρήσεις είναι 29 (εκ των οποίων 22 στη Λέσβο, ενώ στις 24 πραγµατοποιήθηκαν συνεντεύξεις) και υπάρχει και αδιευκρίνιστος αριθµός παραγωγών που τυροκοµούν σε οικιακές εγκαταστάσεις, ιδιαίτερα σε µικρά νησιά. Οι επιχειρήσεις µπορούν να διακριθούν σε 4 κατηγορίες, ανάλογα µε τον όγκο του 11

12 γάλακτος που χρησιµοποιούν και τους τζίρους που έχουν δηλώσει (Πίνακας 3, µόνο για τις 24 µονάδες όπου πραγµατοποιήθηκαν συνεντεύξεις): βιοµηχανικές µονάδες, επιχειρήσεις µεγάλου µεγέθους, επιχειρήσεις µεσαίου µεγέθους και επιχειρήσεις µικρού µεγέθους. Οι περισσότερες επιχειρήσεις έχουν έτος ίδρυσης στην δεκαετία του 1980, αλλά αυτό οφείλεται περισσότερο στο γεγονός ότι την δεκαετία αυτή ανέλαβε η επόµενη γενιά των τυροκόµων που κληρονόµησαν ή αγόρασαν τις παλιές µονάδες και τις εκσυγχρόνισαν. Αυτό αντανακλάται και στο γεγονός ότι οι περισσότεροι ιδιοκτήτες υπεύθυνοι είναι ηλικίας ετών και άνδρες και µόνο ένα µικρό ποσοστό είναι µεγαλύτεροι σε ηλικία των 50 ετών. Οι ιδιοκτήτες υπεύθυνοι πρέπει να κάνουν λίγο - πολύ τα πάντα στην επιχείρηση (τυροκόµηση, διαχείριση της επιχείρησης, εµπορία) στις µικρές, µεσαίες και σε κάποιες µεγάλες µονάδες και µόνο στις βιοµηχανικές µονάδες υπάρχει διαφοροποίηση της εργασίας. Μόνο 3 µονάδες είχαν προχωρήσει σε πιστοποίηση κατά HACCP ως το 2002, αλλά 13 ακόµη ετοιµάζονται για πιστοποίηση στο άµεσο µέλλον, καθώς η πιστοποίησης κατά HACCP θεωρείται απαραίτητη από τις µεγάλες εταιρίες διανοµής και την νοµοθεσία ελέγχου ποιότητας τροφίµων (Νόµος 2741/28, Σεπ. 1999), ενώ αξίζει να σηµειωθεί ότι 4 µόνο µονάδες έχουν εγκαταστάσεις ελέγχου ποιότητας γάλακτος που λειτουργούν και µόνο µια βιοµηχανική µονάδα στη Λέσβο απασχολεί εξειδικευµένο προσωπικό για έλεγχο ποιότητας. Τυπολογί α Μικρού µεγέθους (N=5) Μεσαίου µεγέθους (N=11) Μεγάλου µεγέθους (N=4) Βιοµηχανι κές (N=4) Πίνακας 3. Αριθµός επιχειρήσεων παραγωγής τυριού ανά νησί, εργαζόµενοι, τζίρος, αλυσίδες διακίνησης και διάκριση σε 4 κατηγορίες ανάλογα µε τις ποσότητες γάλακτος που χρησιµοποιούν Νησί Λέσβος (N=4) Ικαρία (N=1) Λέσβος (N=8) Λήµνος (N=2) Σάµος (N=1) Λέσβος (N=1) Λήµνος (N=1) Χίος (N=2) Λέσβος (N=4) Μέση ποσότητα γάλακτος σε τόν/έτος (εύρος σε τον.) Μέσος αριθµός προµηθευτών (εύρος) Μέσος τζίρος σε *1000 (εύρος σε *1000) Μέσος αριθµός εργαζ. (εκ των οποίων εποχιακοί %) 53,2 (31-70) 20 (1-50) 73 (44-100) 2 (50%) 455,2 ( ) 44 (15-50) 838 ( ) 5 (30-80%) 1365 ( ) 196 (35-600) 753 ( ) 9 (50-80%) 5625 ( ) 925 ( ) 4244 ( ) 16 (50-80%) Σύνολο (N=24) 1442,6 ( ) (1-2500) 1242 ( ) 7 (30-80%) Αλυσίδα διακίνησης (ποσότητες κατά προσέγγιση %) Πρατήρια (50%), Λιανέµποροι (25%) Χονδρέµποροι (25%) Υπεραγορές (0%) Πρατήρια (17%) Λιανέµποροι (25%) Χονδρέµποροι (43%) Υπεραγορές (15%) Πρατήρια (43%) Λιανέµποροι (15%) Χονδρέµποροι (36%) Υπεραγορές (6%) Πρατήρια (0%) Λιανέµποροι (2%) Χονδρέµποροι (4%) Υπεραγορές (94%) Πρατήρια (27%), Λιανέµποροι (24%) Χονδρέµποροι (37%) Υπεραγορές (12%) Αγορά που διακινούνται (ποσότητες κατά προσέγγιση %) Τοπική (90%) Περιφερειακή (0%) Εθνική (5%) ιεθνής (5%) Τοπική (65%), Περιφερειακή (6%), Εθνική (27%), ιεθνής (2%) Τοπική (50%) Περιφερειακή (0%) Εθνική (47,5%) ιεθνής (2,5%) Τοπική (6%) Περιφερειακή (0%) Εθνική (90%) ιεθνής (4%) Όπως είναι αναµενόµενο, όσο αυξάνει το µέγεθος της µονάδας, τόσο αυξάνονται και οι ποσότητες που πωλούνται στην εθνική αγορά και µειώνονται το ποσοστά της τοπικής αγοράς. Πρέπει επίσης να σηµειωθεί ότι η Περιφερειακή αγορά σχεδόν δεν υφίσταται, καθώς µόνο µια µεσαίου µεγέθους επιχείρηση έχει δηλώσει ότι διακινεί περιφερειακά. Αυτό δεν σηµαίνει ότι τα προϊόντα δεν διακινούνται τελικά στην Περιφέρεια, αλλά ότι η διακίνηση αυτή γίνεται από τις µεγάλες επιχειρήσεις εµπορίας διακίνησης. Οι διεθνείς αγορές από την άλλη, είναι επίσης δύσκολο να 6 Συνολικά παράγονται 22 διαφορετικά τυροκοµικά προϊόντα, 18 εκ των οποίων είναι τυριά, αλλά η παραγωγή των 9 που δεν περιλαµβάνονται στην ανάλυση είναι µικρή. 12

13 βρεθούν και ακόµη δυσκολότερο να διατηρηθεί µια επιχείρηση σε αυτές, σύµφωνα πάντα µε τις δηλώσεις των επιχειρηµατιών, καθώς εκτός από τις πιστοποιήσεις της παραγωγικής διαδικασίας ή της ποιότητας που απαιτούνται, είναι σχετικά ασταθείς και απορροφούν µεταβαλλόµενες ποσότητες, δυσχεραίνοντας έτσι τον προγραµµατισµό των επιχειρήσεων, ενώ αξίζει να σηµειωθεί ότι οι περισσότερες αγορές στο εξωτερικό είναι αγορές µε έντονη παρουσία Ελλήνων µεταναστών (Γερµανία, ΗΠΑ, Αυστραλία). Οι αλυσίδες διακίνησης διαφέρουν επίσης ανάλογα µε το µέγεθος των επιχειρήσεων και µε την αγορά (Πίνακας 3). Οι µικρές µονάδες χρησιµοποιούν κυρίως δικά τους πρατήρια σε αλυσίδες «πρόσωπο µε πρόσωπο» (face to face, Renting et al, 2003) για την τοπική αγορά, ενώ για την εθνική αγορά χρησιµοποιούν είτε απευθείας λιανέµπορους, είτε διάθεση µέσω χονδρεµπόρων. Οι µονάδες µεσαίου µεγέθους επίσης χρησιµοποιούν πρατήρια για την τοπική αγορά, αλλά σε µικρότερο ποσοστό (εξαιτίας της µεγαλύτερης παραγωγής) ενώ µε τους χονδρέµπορους διακινούν τις µεγαλύτερες ποσότητες των προϊόντων τους και σε µικρό ποσοστό προµηθεύουν και υπεραγορές. Στις µονάδες µεγάλου µεγέθους, τα πρατήρια φαίνεται να κατέχουν σηµαντική θέση, αλλά τα αποτελέσµατα είναι λίγο παραπλανητικά καθώς το συνολικό ποσοστό οφείλεται σε µια µονάδα στη Λήµνο που παράγει και άλλα προϊόντα (άρτο και γλυκά) και χρησιµοποιεί ιδιόκτητα πρατήρια για το σύνολο της παραγωγής της. Οι υπεραγορές κατέχουν ιδιαίτερα σηµαντική θέση στις βιοµηχανικές µονάδες, που τις χρησιµοποιούν σε συντριπτικό ποσοστό (Πίνακας 3). Όσον αφορά στις διαφορές των τιµών, πρώτα απ όλα και σύµφωνα µε τις δηλώσεις των ιδιοκτητών, υπάρχει ισχυρή αρνητική συσχέτιση µεταξύ ποσοστού κέρδους της επιχείρησης και µεγέθους της (Spearman s r=-0,805**, a=0,01 µε ποσοστό 26% (εύρος 20-30%) για µικρές µονάδες, 10% (εύρος 5-30%) για µεσαίες µονάδες και 6% (εύρος 5-8%) για µεγάλες και βιοµηχανικές µονάδες). Το αποτέλεσµα αυτό φαίνεται να συµφωνεί µε τις διαφορές στις τιµές των διαφόρων τύπων τυριών. Για παράδειγµα, στην περίπτωση του τυριού «Λαδοτύρι ΠΟΠ», η διαφορά των µέσων εργοστασιακών τιµών µεταξύ µικρών (στην περίπτωση των µικρών µονάδων οι τιµές αυτές είναι και τιµές πώλησης) και βιοµηχανικών µονάδων είναι 1,19 /κιλό προς όφελος των µικρών µονάδων (ή το 16% της τελικής τιµής, 7,43 /κιλό και 6,15 /κιλό κατά µέσο όρο αντίστοιχα), ενώ η διαφορά µεταξύ µέσων εργοστασιακών τιµών των βιοµηχανικών µονάδων και µέσων τιµών λιανικής σε υπεραγορές της Αθήνας 7 είναι 2,15 /κιλό ή 25% της τελικής τιµής (6,15 /κιλό και 8,3 /κιλό κατά µέσο όρο αντίστοιχα, ενώ αξίζει να σηµειωθεί ότι οι τιµές σε καταστήµατα στη Μυτιλήνη είναι ελαφρά µεγαλύτερες από αυτές της Αθήνας, 8,55 /κιλό). Η απώλεια αυτή για τις βιοµηχανίες µπορεί να καλύπτεται από το µέγεθος των ποσοτήτων που πωλούνται, αλλά παραµένει σηµαντική. Παρόµοιες διαφορές παρατηρούνται και στην περίπτωση της «Φέτας ΠΟΠ» (διαφορά 0,94 /κιλό µεταξύ µέσων τιµών µικρών και βιοµηχανικών µονάδων ή 20% της τελικής τιµής και διαφορά 1,19 /κιλό µεταξύ µέσων εργοστασιακών τιµών και µέσων τιµών λιανικής στην Αθήνα για βιοµηχανικές µονάδες ή 26% της λιανικής τιµής), αλλά και της «Γραβιέρας» που δεν έχει σήµανση ιδιοτυπίας (διαφορά 16% της τελικής τιµής µεταξύ µέσων τιµών µικρών µονάδων και 7 Οι τιµές λιανικής στην Αθήνα συλλέχθηκαν σε τρεις µεγάλες υπεραγορές την άνοιξη του οι τιµές στην Μυτιλήνη συλλέχθηκαν στις 2 υπεραγορές που λειτουργούν στην πόλη και σε 3 καταστήµατα τυροκοµικών την ίδια εποχή. 13

14 βιοµηχανιών και 26% µεταξύ της µέσης εργοστασιακής τιµής βιοµηχανιών και µέσης λιανικής τιµής στην Αθήνα). Πρέπει επίσης να σηµειωθεί ότι οι διαφορές εξοµαλύνονται πολύ για τις άλλες δύο κατηγορίες επιχειρήσεων, µε τις τιµές να πλησιάζουν περισσότερο αυτές των βιοµηχανιών παρά αυτές των µικρών µονάδων (για το «Λαδοτύρι ΠΟΠ» η διαφορά µεταξύ µέσων εργοστασιακών τιµών µεσαίων µονάδων και βιοµηχανιών είναι 0,5 /κιλό, ενώ η αντίστοιχη µε των µέσων τιµών µικρών µονάδων είναι 0,65 /κιλό). Αν και οι διαφορές στις τιµές κατά µέσο όρο είναι αποκαλυπτικές, εντούτοις δεν προσφέρουν επακριβή απεικόνιση της προστιθέµενης αξίας, καθώς ακόµη και σε επίπεδο επιχείρησης, ο υπολογισµός και η σύγκριση του κόστους είναι δυσχερής για όλα τα είδη τυριών κάθε επιχείρησης, καθώς τα κόστη υπολογίζονται για το σύνολο της παραγωγής και οι πρόσοδοι για κάθε προϊόν χωριστά. 4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: ΤΟΠΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ Ι ΙΟΤΥΠΙΑΣ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΗ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Στην εργασία αυτή έγινε µια προσπάθεια χαρτογράφησης των ιδιότυπων τοπικών προϊόντων που παράγονται στην Περιφέρεια Β. Αιγαίου και των επιχειρήσεων που τα παράγουν. Ταυτόχρονα, εξετάστηκαν τα χαρακτηριστικά παραγωγής και διάθεσης των προϊόντων αυτών, µε σκοπό να ανιχνευθεί αν παράγουν υψηλότερη προστιθέµενη αξία από προϊόντα χωρίς σήµανση ιδιοτυπίας και ποιος κρίκος της αλυσίδας διακίνησης καρπώνεται την αξία αυτή. Τέλος, εξετάστηκε και η συνεισφορά τους στην τοπική ανάπτυξη. Το πρώτο γενικό σχόλιο αναφέρεται στην µεγάλη ποικιλία των προϊόντων και κυρίως των επιχειρήσεων που τα παράγουν. Οι διαφορές αναφέρονται τόσο στο µέγεθος των διαφόρων επιχειρήσεων, όσο και στο είδος και την ποικιλία των προϊόντων που παράγουν, τις αγορές που τα διακινούν, τις αλυσίδες διακίνησης που χρησιµοποιούν, την οργάνωση τους κτλ. Εξαιτίας της ποικιλίας αυτής και των διαφορών που παρουσιάζονται επιλέχθηκε και η µεγαλύτερη εµβάθυνση σε µια µόνο κατηγορία προϊόντων και επιχειρήσεων, αυτών που παράγουν τυροκοµικά προϊόντα, καθώς είναι πολλές και σηµαντικές από άποψη µεγέθους και υπάρχουν πολλά προϊόντα ιδιοτυπίας που διακινούνται σε ποικιλία αγορών και µε ποικιλία αλυσίδων διακίνησης. Όσον αφορά στην ιδιοτυπία και στις πιστοποιήσεις της ποιότητας, η γενική συζήτηση για τα προϊόντα και η συζήτηση για τα τυροκοµικά προϊόντα που προηγήθηκε, δείχνει ότι εκτός από τις επιχειρήσεις, σηµαντικές διαφορές παρουσιάζουν και οι αγορές. Οι καταναλωτές στις τοπικές αγορές γνωρίζουν ήδη ότι τα προϊόντα είναι ιδιότυπα και παράγονται από τοπικές πρώτες ύλες γι αυτό και τα προτιµούν. Στην πραγµατικότητα αγοράζουν το προϊόν της επιχείρησης Χ και όχι πχ. Λαδοτύρι Μυτιλήνης ΠΟΠ. Το γεγονός αυτό αναδεικνύεται από την συνεχιζόµενη ύπαρξη παράνοµης τυροκόµησης κτηνοτρόφων (και θεωρείται µάλιστα «αγνό και ποιοτικό τυρί») και από τις ετικέτες των τυριών ΠΟΠ. Αν και η νοµοθεσία επιβάλλει συγκεκριµένους περιορισµούς για το τι πρέπει να αναφέρεται και µε ποιον τρόπο (το όνοµα και το σήµα ΠΟΠ πρέπει να είναι τυπωµένα µε µεγαλύτερα γράµµατα απ ότι το όνοµα του παραγωγού), οι παραγωγοί επιµένουν να προβάλλουν το όνοµα της επιχείρησης ή την περιοχή παραγωγής του τυριού παρά το γεγονός ότι πρόκειται για τυρί ΠΟΠ, διακινδυνεύοντας πρόστιµα. 14

15 Το γεγονός αυτό της ελαστικότητας των κριτηρίων αποτίµησης της συµβολικής ποιότητας σε διαφορετικές αγορές (Sage, 2003, Loureiro and McCluskey, 2000) παρουσιάζεται ανάγλυφα και στις εθνικές αγορές. Σε αυτές, οι µεγάλοι αγοραστές (έµποροι και υπεραγορές) ενδιαφέρονται για τη σήµανση και την πιστοποίηση της ποιότητας των προϊόντων, καθώς οι επιχειρήσεις αναφέρουν ότι οι πιέσεις για πιστοποιήσεις αυξάνονται και οι επιχειρήσεις που δεν συµµορφώνονται κινδυνεύουν να βγουν εκτός των µεγάλων αυτών αλυσίδων διακίνησης. Όσον αφορά στην σήµανση ιδιοτυπίας, οι τιµές των τυριών στην Αθήνα δεν φαίνεται να αντικατοπτρίζουν διαφορές της συµβολικής αξίας, ή η συµβολική αξία δεν φαίνεται να συνδέεται µε την σήµανση ΠΟΠ για τους καταναλωτές, αλλά περισσότερο µε τυροκοµικές παραδόσεις και περιοχές που συνδέονται µε «καλά τυριά», καθώς οι τιµές µεταξύ του «Λαδοτύρι ΠΟΠ» και της «Γραβιέρας Μυτιλήνης» είναι πολύ κοντά, ενώ αντίθετα οι τιµές «Γραβιέρας» άλλων περιοχών µε ισχυρότερη σύνδεση µε τυροκοµική παράδοση (πχ. Γραβιέρα Μετσόβου), πωλούνται ως και 40% ακριβότερα. Το βασικό πρόβληµα που προκύπτει από την συζήτηση αυτή και τα ερωτήµατα που τέθηκαν στην εισαγωγή της εργασίας αυτής, είναι η εξέταση του κατά πόσο τα τοπικά προϊόντα ιδιοτυπίας µιας µειονεκτικής περιοχής όπως η Περιφέρεια Β. Αιγαίου, προσφέρουν προστιθέµενη αξία στους παραγωγούς τους, συµβάλλοντας έτσι στην ανάπτυξη της περιοχής και ποιοι είναι οι µηχανισµοί διανοµής της προστιθέµενης αξίας στις διάφορες αγορές. Τα στοιχεία που παρουσιάστηκαν για τα τυροκοµικά προϊόντα ιδιοτυπίας της Περιφέρειας, δεν προσφέρουν την πλήρη χαρτογράφηση της κατανοµής της προστιθέµενης αξίας τους, αλλά φαίνεται να δείχνουν ότι η υψηλή συµβολική αξία των προϊόντων µπορεί να προσφέρει υψηλότερα περιθώρια κέρδους στους διακινητές ή στους τελικούς µεταπράτες και είναι δύσκολο να εισπραχθεί από τους παραγωγούς των προϊόντων και εποµένως να µεταφραστεί σε υψηλότερα κέρδη για τις επιχειρήσεις. Μόνο η πώληση στην τοπική αγορά από τις επιχειρήσεις µε σύντοµες αλυσίδες διακίνησης προσφέρει σηµαντικά υψηλότερες τιµές, αλλά είναι προφανές ότι δεν µπορεί να εφαρµοστεί για µεγαλύτερες ποσότητες, καθώς ήδη ο ανταγωνισµός είναι έντονος και η αγορά περιορισµένου µεγέθους. Σήµερα, οι υπεραγορές και οι έµποροι φαίνεται να είναι οι κερδισµένοι, καθώς εκµεταλλεύονται τις δυσκολίες πρόσβασης και τα µεταφορικά κόστη που δεν µπορούν να αντιµετωπίσουν µεµονωµένα οι επιχειρήσεις. Το αποτέλεσµα είναι η ανυπαρξία συνεργιών, τόσο µεταξύ των επιχειρήσεων που παράγουν τα προϊόντα, όσο και µεταξύ αυτών και άλλων τοπικών επιχειρήσεων, καθώς η συλλογική εκµετάλλευση των τοπικών πόρων είναι πρακτικά ανύπαρκτη και οι επιχειρήσεις ακολουθούν µεµονωµένες στρατηγικές. Έτσι, µια στρατηγική βιώσιµης τοπικής ανάπτυξης µιας λιγότερο ευνοηµένης περιοχής µε την παραγωγή τοπικών προϊόντων ιδιοτυπίας µπορεί να είναι αποτελεσµατική µόνο µε την προϋπόθεση της ύπαρξης δοµών υποστήριξης και οργάνωσης των εµπλεκόµενων επιχειρήσεων και εκµετάλλευσης των συνεργιών που θα προκύψουν, καθώς συγκεκριµένα προβλήµατα παραγωγής και οργάνωσης σε τέτοιες περιοχές, καθιστούν τις µεµονωµένες προσπάθειες γενικά µη αποτελεσµατικές. 15

16 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Barham E. (2003), Translating terroir: The global challenge of French AOC labeling, Journal of rural studies Vol. 19, pp Bellows A., Hamm M. (2001), Local autonomy and sustainable development: Testing import substitution in localizing food systems, Agriculture and human values Vol. 18, pp Callon M., Meadel C., Rabeharisoa V., 2002, The economy of qualities, Economy and society Vol. 31, Number 2, pp Cardello A. (1995) Food Quality: Relativity, Context and Consumer Expectations, Food Quality and Preference, Vol. 6. Gilg A., Battershill M. (1998) Quality Farm Food in Europe: A Possible Alternative to the Industrialised Food Market and to Current Agri-Environmental Policies, Lessons From France, Food Policy Vol. 23, No 1. Goodman D. (2003), The quality turn and alternative food practices: Reflections and agenda, Journal of rural studies Vol. 19, pp Goodman D. DuPuis E. M. (2002), Knowing food and growing food: beyond the production consumption debate in the sociology of agriculture, Sociologia Ruralis, Vol. 42, No. 1, Hinrichs C. (2003), The practice and politics of food system localization, Journal of rural studies, Vol. 19, pp Hinrichs C., 2000, Embeddedness and local food systems: notes on two types of direct agricultural market, Journal of rural studies 16, pp Ilbery B., Kneafsey M. (1999), Niche markets and regional food products in Europe: Towards a research agenda, Environment and planning A, vol. 31, pp Ilbery B., Kneafsey M. (2000), Producer constructions of quality in regional speciality food production: A case study from south west England, Journal of rural studies Vol. 16, Jarvis D. Dunham P and Ilbery B. (2002), Rural industralization, quality and service: some findings from South Warwickshire and North Devon, Area, Vol. 34, No. 1, pp Jenkins T. (2000), Putting postmodernity into practice: Endogenous development and the role of traditional cultures in the rural development of marginal regions, Ecological economics 34, pp Krippner G. (2001), The elusive market: embeddedness and the paradigm of economic sociology Theory and Society, Vol. 30, pp LEADER European Observatory (2000) Marketing Local Products, Short and Long Distribution Channels, Rural Innovation Dossier No 7, LEADER European Observatory Lie J., 1997, Sociology of the markets, Annual review of sociology 23, pp Long A., van der Ploeg J. (1994), Endogenous Development: Practices and perspectives, in van der Ploeg J., Long A. (eds), Born from within, van Gorcum, Loureiro M. L. and McCluskey J. J. (2000), Accessing Consumer Response to Protected Geographical Identification Labeling, Agribusiness, Vol. 16, No. 3, pp Marnellos G. and Tsiotras G. (1999), Hazard Analysis Critical Control Point (HACCP): Implementation In Greek Industry, Quality And Reliability Engineering International, Vol. 15, No. 5, pp Marsden T. Arce A. (1995), Constructing quality: emerging food networks in the rural transition, Environment and Planning A, Vol. 27, Morris C., Young C. (2000) Seed to Shelf, Teat to table, Barley to Beer and Womb to Tomb : Discources of Food Quality and Quality Assurance Schemes in the UK, Journal of Rural Studies Vol. 16. Murdoch J., 1998, The spaces of actor-network theory, Geoforum Vol. 29, Number 4, pp

17 Murdoch J., Miele M. (1999), Back to nature : Changing worlds of production in the food sector, Sociologia ruralis vol. 39, no. 4, pp Nygaard B., Storstad O. (1998), De-globalization of food markets? Consumer perceptions of safe food: The case of Norway, Sociologia ruralis vol. 38, No. 1, pp OECD (1995), Niche markets as a rural development strategy, OECD, Paris. Offer A., 1997, Between the gift and the market: the economy of regard, Economic history review 3, pp Ophius P. A. M. and Van Trijp C. M. (1995), Perceived Quality: A Market Driven and Consumer Oriented Approach, Food Quality and Preference, vol. 6, No. 3, pp Renard M-C., 2003, Fair trade: quality, market and conventions, Journal of rural studies 19, p Renting H. Marsden T. Banks J. (2003), Understanding Alternative food networks: Exploring the role of short supply chains in rural development, Environment and Planning A, Vol. 35, pp Roep D., de Bruin R. (1994), Regional marginalisation, styles of farming and technology development in van der Ploeg J., Long A. (eds), Born from within, van Gorcum, the Netherlands. Sage C. (2003), Social embeddedness and relations of regard: Alternative good food networksin south-west Ireland, Journal of rural studies Vol. 19, pp Slee B. (1994), Theoretical aspects of the study of endogenous development, in van der Ploeg J., Long A. (eds), Born from within, van Gorcum, the Netherlands. Terluin I., Post J. (2001), Key messages on employment dynamics in leading and lagging rural regions of the EU, Paper for the Workshop European rural development: Problems, chances, research needs, Warsaw, Poland, May 7-9. Tregear A. (2003), From Stilton to Vimto: Using Food History to Re-think Typical Products in Rural Development, Sociologia Ruralis, Vol. 43, No. 2, pp Tregear A., Kuznesof S., Moxey A. (1998), Policy initiatives for regional foods: Some insights from consumer research, Food policy, vol. 23, No. 5, pp van der Ploeg J.D.; Renting H.; Brunori G.; Knickel K.; Mannion J.; Marsden T.; de Roest K.; Sevilla- Guzmán E.; Ventura F. (2000), Rural Development: From Practices and Policies towards Theory Sociologia Ruralis, Vol. 40, No. 4, pp Winter M. (2003), Embeddedness, the new food economy and defensive localism, Journal of rural studies Vol. 19, pp Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (2001) Ενότητα της Ευρώπης, αλληλεγγύη των λαών, πολυµορφία των περιοχών: εύτερη Έκθεση σχετικά µε την οικονοµική και κοινωνική Συνοχή, Υπηρεσία Επίσηµων Εκδόσεων των ΕΚ, Λουξεµβούργο. Κίζος Θ. Σπιλάνης Ι. (2002) «Ελκυστικότητα Της Υπαίθρου Σε Λιγότερο Ευνοηµένες Περιοχές (Less Favored Areas, LFA's): Η Περίπτωση Της Λέσβου» στα πρακτικά του 6 ου Πανελληνίου Γεωγραφικού Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη. Οικονοµική και Κοινωνική Επιτροπή Ε.Κ. (1987) Μειονεκτικές νησιωτικές περιοχές, Ευρωπαϊκές Κοινότητες, Βρυξέλλες. 17