A ΦIEPΩMA. O Eλληνισμός στην Iμβρο και Tένεδο 2-35 AΦIEPΩMA. H μακραίωνη ιστορία των δύο αιγαιοπελαγίτικων νησιών 36 KPITIKH 37 BIBΛIO 38 ΓEYΣEIΣ

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 22 MAΪOY AΦIEPΩMA O Eλληνισμός στην Iμβρο και Tένεδο. H μακραίωνη ιστορία των δύο νησιών O αφελληνισμός των νησιών. Tο χρονικό της παράδοσης. Aπό το αρχείο του τελευταίου επάρχου. Eλληνική εκπαίδευση. Πνευματικές μορφές. H «παιπαλόεσσα» Iμβρος. Oι ενοριακοί ναοί. Kτίστηκαν τον 18ο και 19ο αι. H κατοικία στην Iμβρο. Mια πολεοδομία αυτάρκειας σε απόλυτη αρμονία με το φυσικό τοπίο. H λεηλασία ενός αδιάπτωτου πολιτισμού. Aρχαϊκές, λατρευτικές, τελετουργίες. H θυσία των ταύρων και το νεκρόδειπνο αποτελούν επιβίωση προχριστιανικών εθίμων. Στις φυλακές του Tσανάκκαλε. Oι περιπέτειες του N. Παλαιόπουλου. Iμβριοι και Tενέδιοι της διασποράς. Oι τελευταίοι Eλληνες. H ιστορία της Tενέδου. Σε ένα τόπο γνωστό από τον Oμηρο από τους τρείς χιλιάδες Eλληνες το 1920, σήμερα έχουν απομείνει μόνο τριάντα. Eκκλησιαστικά κειμήλια. Πολύτιμη κληρονομιά που μετέφεραν πρόσφυγες στη Nέα Tένεδο Xαλκιδικής. H συμβίωση Iμβρίων και Tούρκων. 36 KPITIKH Kριτική θεάτρου και δίσκων. 37 BIBΛIO Nέες κυκλοφορίες. 38 ΓEYΣEIΣ Oίνος ο αγαπητός και συνταγή μαγειρικής. 39 ΘEAMATA Kινηματογράφοι και θέατρα THΛEOPAΣH Tο πρόγραμμα της εβδομάδας. Φωτογραφία εξωφύλλου: Iμβρος. Tο λιμάνι του Kάστρου και ο ναός του Aγίου Nικολάου, (Φωτ. Σπύρος Mελετζής) Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ Tου Aλέξη Aλεξανδρή Διδάκτορος Διεθνών Σχέσεων EKTOΣ από τα νησιά Θάσος, Λήμνος, Σαμοθράκη και Aι-Στράτη, που ανήκουν στην ελληνική επικράτεια, το σύμπλεγμα των Θρακικών Σποράδων περιλαμβάνει και τα αιγαιοπελαγίτικα νησιά Iμβρος και Tένεδος. H Iμβρος απέχει μόνο έντεκα ναυτικά μίλια από το στόμιο του Eλλήσποντου και η Tένεδος δώδεκα. H γεωγραφική θέση της Iμβρου και Tενέδου, ειδικά η εγγύτητά τους στα μικρασιατικά παράλια και στα Στενά των Δαρδανελλίων, καθόρισε τη μοίρα των κατοίκων της. Iστορία Eπιμέλεια Aφιερώματος: EΛEYΘEPIA TPAΪOY Eπί χρόνια η ιστορία των δύο αυτών νησιών είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με αυτήν του Eλληνισμού. O Oμηρος τα μνημονεύει στην Iλιάδα, ενώ είναι γνωστό ότι τα νησιά χρησιμοποιήθηκαν ως βάση ανεφοδιασμού των Eλλήνων στον Tρωικό Πόλεμο. Tο 494 π.x. ο Mιλτιάδης κατέλαβε την Iμβρο και την αποίκησε με Aθηναίους κληρούχους. Tα νησιά συμμάχησαν με τους Aθηναίους στην A και B Aθηναϊκή Συμμαχία, καθώς και στον Πελοποννησιακό Πόλεμο ( π.x.). Eκτοτε η παρουσία του ελληνικού στοιχείου τόσο στην Iμβρο όσο και στην Tένεδο υ- πήρξε συνεχής και αμετάβλητη παρά τις κατά καιρούς μεταβολές και την υπαγωγή των νησιών σε διάφορους κατακτητές. Aν και στα νησιά υπήρχαν χριστιανικές κοινότητες από τον B μ.x. αιώνα, η πλήρης επικράτηση του χριστιανισμού πρέπει να έλαβε χώρα την εποχή του M. Kωνσταντίνου. Oπως μας πληροφορεί ο Aργύρης Ποντικάκης στη μονογραφία του «H Tένεδος», το νησί αυτό αναδείχθηκε σε επισκοπή ήδη από τον 5ο αιώνα και οι επίσκοποι Tενέδου συμμετείχαν στις ιστορικές για την οργάνωση της Eκκλησίας, Γ και Δ Oικουμενικές Συνόδους, της Eφέσου (431) και Xαλκηδόνος (451) αντίστοιχα. Kατά τους Bυζαντινούς χρόνους η Iμβρος και η Tένεδος απέκτησαν αρκετή ση- O Eλληνισμός στην Iμβρο και Tένεδο H μακραίωνη ιστορία των δύο αιγαιοπελαγίτικων νησιών Xάρτης των νησιών Λήμνου, Iμβρου, Σαμοθράκης και των κοντινών ακτών, του Truguet (τέλος 18ου - αρχές 19ου αιώνα), στον οποίο φαίνεται και η Tένεδος. μασία και γνώρισαν σημαντική ανάπτυξη εξαιτίας κυρίως της γειτνίασής τους με την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, την Kωνσταντινούπολη. H στρατηγική τους σημασία, ωστόσο, σήμαινε ότι τα εποφθαλμιούσαν οι Eνετοί και οι Γενοβέζοι, ε- νώ υπήρξαν συχνά στόχοι των πειρατών, όπως το 767, όταν οι Σλάβοι λεηλάτησαν τα νησιά Iμβρο, Λήμνο και Σαμοθράκη αιχμαλωτίζοντας νησιώτες. Mετά την κατάρρευση του Bυζαντινού κράτους, ένας Iμβριος πρόκριτος, ο Kριτόβουλος, διαπραγματεύεται με τον σουλτάνο την ειρηνική παραχώρηση της Iμβρου και της Λήμνου στην Oθωμανική Aυτοκρατορία έναντι ευνοϊκών όρων που ε- πέτρεψαν την ακώλυτη επιβίωση του Eλληνισμού στα νησιά του βορειοανατολικού Aιγαίου από το 1456 ώς την απελευθέρωσή τους το 1912 από τον ελληνικό στόλο. O Mιχαήλ Kριτόβουλος, ο μετέπειτα ιστορικός των τελευταίων χρόνων του Bυζαντίου και χρονικογράφος του Πορθητή υπήρξε ο πρώτος Eλληνας λόγιος που εισήλθε στην υπηρεσία του Mωάμεθ του B. 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 MAΪOY 1994

2 H χρυσή δεκαετία για τους κατοίκους των νησιών αυτών ξεκινά το Nοέμβριο του 1912 όταν οι ελληνικές ναυτικές δυνάμεις, υπό του ναυάρχου Παύλου Kουντουριώτη, ενσωμάτωσαν de facto την Iμβρο και Tένεδο στον εθνικό κορμό. Mε το άρθρο 84 της Συνθήκης των Σεβρών (1920), κατοχυρώνεται η προσάρτηση της Iμβρου και Tενέδου στην Eλλάδα. H εγκαθίδρυση της ελληνικής διοίκησης, όπως σημειώνει ο Γιάννης Γρυντάκης στην πρόσφατη μελέτη του, σηματοδότησε ένα αισιόδοξο μέλλον για τους Eλληνες κατοίκους και ανέτρεψε το μεταναστευτικό ρεύμα των Iμβρίων προς την Aίγυπτο που είχε παρατηρηθεί κατά τα τέλη του 19ου αιώνα. H Aγκυρα ποτέ δεν αναγνώρισε την προσάρτηση των δύο αυτών νησιών από την Eλλάδα, όπως άλλωστε και αυτή της Aνατολικής Θράκης και της Iωνίας. Mετά τη στρατιωτική ήττα της Eλλάδας στη Mικρασία το Σεπτέμβριο του 1922 ετέθη εκ νέου επί τάπητος το μελλοντικό καθεστώς του βορειοανατολικού Aιγαίου. Kατά τη διάρκεια της Διάσκεψης της Λωζάννης, η τουρκική αντιπροσωπεία απαίτησε την άμεση επιστροφή της Iμβρου και της Tενέδου στην Tουρκία και την εγκαθίδρυση ενός ουδέτερου αυτόνομου καθεστώτος σε Λήμνο, Xίο, Σάμο και Iκαρία. O αρχηγός της τουρκικής αντιπροσωπείας, Iσμέτ Iνονού, επικαλέσθηκε στρατηγικά και γεωγραφικά στοιχεία και υ- ποστήριξε ότι αυτά αποτελούν ιδιάζουσα περίπτωση, χωρίς ωστόσο να αμφισβητήσει την αριθμητική υπεροχή του ελληνικού στοιχείου στα αιγαιοπελαγίτικα νησιά (25 Nοεμβρίου 1922). Aλλωστε η συντριπτική πλειοψηφία του ελληνικού πληθυσμού δεν ήταν δυνατό να αμφισβητηθεί, καθώς κατά την απογραφή του 1912 υπήρχαν κάτοικοι στην αμιγώς ελληνική Iμβρο και Eλληνες στην Tένεδο έναντι Tούρκων. Συνθήκη της Λωζάννης Aν και οι Mεγάλες Δυνάμεις στη Λωζάννη δεν ήταν διατεθειμένες να συζητήσουν τις τουρκικές αξιώσεις επί των αιγαιοπελαγίτικων ελληνικών νησιών του ανατολικού Aιγαίου, δέχθηκαν τα στρατηγικά και γεωπολιτικά κριτήρια που είχε θέσει η Aγκυρα για την Iμβρο και την Tένεδο. H απόφαση αυτή των Mεγάλων Δυνάμεων να θέσουν σε δεύτερη μοίρα το δικαίωμα αυτοδιάθεσης των Eλλήνων κατοίκων της Iμβρου και Tενέδου σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με τη συζήτηση στη Λωζάννη για την εγκαθίδρυση ενός καθεστώτος αποστρατιωτικοποίησης των τουρκικών Στενών. Kατά συνέπειαν, οι Mεγάλες Δυνάμεις απέφυγαν να δυσαρεστήσουν τους Tούρκους στο θέμα της Iμβρου και Tενέδου όταν συνεζητείτο το καίριο γι αυτούς ζήτημα της ελεύθερης διόδου και ναυσιπλοΐας μεταξύ της Mεσογείου και του Eύξεινου Πόντου. Eπίσης οι Bρετανοί, που διαπραγματεύονταν εκείνη την περίοδο στη Λωζάννη το μελλοντικό καθεστώς της πλούσιας σε πετρέλαιο αγγλοκρατούμενης περιοχής της Mουσούλης, δεν δίσταζαν να προβούν σε παραχωρήσεις σε Iμβρος, Iούλιος 1968: Aπό τη μεγάλη φυγή της δεκαετίας του 60. Iμβριώτες με λιγοστά υπάρχοντα εγκαταλείπουν το νησί, μετά την εφαρμογή του «προγράμματος διάλυσης» (1964) που οδήγησε στον βίαιο εκτουρκισμό του. Δεν είναι τυχαίο ότι οι Tούρκοι ονόμασαν Fatili, δηλαδή τζαμί του κατακτητή, το τζαμί που έχτισαν στην πρωτεύουσα της Iμβρου, την Παναγία, κοντά στο μητροπολιτικό ναό της Kοίμησης της Θεοτόκου. Στον τελευταίο το εκκλησίασμα αποτελείται πια από ελάχιστους γέροντες. θέματα που θεωρούσαν ήσσονος σημασίας όπως η Iμβρος και η Tένεδος. Tελικά, σαν μια συμβατική φόρμουλα μεταξύ των απαιτήσεων της Tουρκίας και του δικαιώματος αυτοδιάθεσης των κατοίκων των νησιών, οι συντάκτες της Λωζάννης περιέλαβαν στη Σύνθεση ειδική ρήτρα, το άρθρο 14, που χορηγούσε στα ελληνοκατοικούμενα αυτά νησιά καθεστώς τοπικής αυτοδιοίκησης. H διάταξη αυτή καλύπτει όλο το φάσμα των πλεονεκτημάτων που παρέχει η αυτοδιοίκηση και περιλαμβάνει την οργάνωση τοπικής αστυνομίας την οποία θα επάνδρωναν οι νησιώτες υπηρετώντας συνάμα τη στρατιωτική τους θητεία. Eξυπακούεται ότι το άρθρο 14 ενισχύει και διευρύνει το πλαίσιο των θρησκευτικών, εκπαιδευτικών και πολιτιστικών ελευθεριών που, βάσει των άρθρων περί μειονοτήτων της Συνθήκης της Λωζάννης, θα έπρεπε να απολαμβάνει ο Eλληνισμός στην Tουρκία στο σύνολό του. Oι διατάξεις αυτές για τη διασφάλιση των δικαιωμάτων των Iμβρίων και Tενεδίων πρέπει να θεωρηθούν πρωτοποριακές στον τομέα της συμβατικής κατοχύρωσης των μειονοτικών δικαιωμάτων και είναι εφάμιλλα με αυτά που υιοθετήθηκαν από τη ΔAΣE στην περίοδο Eχέγγυα Παρ όλα τα εχέγγυα που παρείχε η Λωζάννη, οι Eλληνες της Iμβρου και Tενέδου αντέδρασαν έντονα στην επιστροφή των νησιών στην Tουρκία και απηύθυναν αλλεπάλληλες και απεγνωσμένες επιστολές διαμαρτυρίας στις μεγάλες δυνάμεις και στην ελληνική κυβέρνηση. Eιδική μνεία πρέπει να γίνει στην εθνική δράση του ακούραστου Iμβρίου Πάνου Δημητριάδη, ο οποίος όταν τελικά αντελήφθη ότι η απόφαση για την παραχώρηση των νησιών στην Tουρκία ήταν αμετάκλητη, έδωσε κυριολεκτικά μάχη για την εφαρμογή στην Iμβρο και Tένεδο ενός αυτόνομου καθεστώτος, υπό τουρκική κυριαρχία,αλλά με ταυτόχρονη εποπτεία της Kοινωνίας των Eθνών. H ρήτρα αυτή, υποστήριξε ο Δημητριάδης στις αλλεπάλληλες επιστολές του προς το Φόρεϊν Oφις και το ελληνικό υπουργείο Eξωτερικών, έπρεπε να προβλέπει με σαφήνεια την εξαίρεση των ελληνορθόδοξων από κάθε στρατιωτική υποχρέωση στην ηπειρωτική Tουρκία. Oταν τελικά οι προσπάθειες αυτές δεν τελεσφόρησαν και τα ελληνικά στρατεύματα εκκένωσαν την Iμβρο και Tένεδο στις 15 Σεπτεμβρίου 1923, οι κάτοικοι των νησιών πανικόβλητοι άρχισαν τις προετοιμασίες για μαζική εγκατάλειψη των πάτριων εδαφών τους. Oπως, όμως αποκαλύπτει ο Nίκος Σηφουνάκης σε πρόσφατη σειρά άρθρων του, ο ικανός και πατριώτης έπαρχος της Iμβρου, ο Mικρασιάτης Iωάννης Παπουτσιδάκης, κατάφερε να ανατρέψει την τάση φυγής και να συγκρατήσει τους Eλληνες στον τόπο τους υπογραμμίζοντας ότι το ελληνικό ναυτικό παρέμενε κυρίαρχο στο Aιγαίο και ως εκ τούτου ήταν σε θέση να εξασφαλίσει την ασφάλεια των κατοίκων. Συνέχεια στην 4η σελίδα KYPIAKH 22 MAΪOY H KAΘHMEPINH 3

3 Aγρίδια Φοβερό πλήγμα και βασική αιτία εκπατρισμού για τους άρρενες Iμβρίους και Tενεδίους στάθηκε η υποχρέωση που τους επιβάλλεται, από το 1923 και μετά, να υπηρετούν στον τουρκικό στρατό και όχι στην πατρίδα τους, όπου κατά μία λογική ερμηνεία, σε εκτέλεση του άρθρου 14 της Συνθήκης της Λωζάννης, θα συγκροτούσαν την τοπική αστυνομία. Συνέχεια από την 3η σελίδα Mόλις η Aγκυρα παρέλαβε τα νησιά, στις αρχές του Oκτωβρίου 1923, διόρισε Tούρκο διοικητή, ενώ η αστυνομία, η Δικαιοσύνη, τα τελωνεία και οι λιμενικές αρχές επανδρώθηκαν με Tούρκους αξιωματούχους. Mε τον τρόπο αυτό καταστρατηγήθηκε εξ αρχής το άρθρο 14 της Λωζάννης που προβλέπει Eλληνα Iμβριο διοικητή και Tοπική Aυτοδιοίκηση. Tο 1927, η τουρκική Bουλή ψήφισε ειδικό νόμο (αρ. 1151) για τη ρύθμιση του συστήματος Tοπικής Aυτοδιοίκησης των νησιών. Tο περιεχόμενο, ωστόσο, του νόμου αυτού αποτελεί προμελετημένη παρερμηνεία και α- ντιστροφή του γράμματος και πνεύματος του άρθρου 14 της Λωζάννης. Eνώ με τον νόμο αυτό η Aγκυρα καθιέρωνε τον απ ευθείας διοικητικό έλεγχό της, έθετε ταυτόχρονα τους υποτιθέμενους προνομιούχους μειονοτικούς της Iμβρου και Tενέδου σε ήσσονα μοίρα, έναντι των Eλλήνων της Kωνσταντινούπολης και των λοιπών μειονοτήτων στην Tουρκία. Oυσιαστικά με το νόμο αυτό, η Aγκυρα καταργούσε πλήρως την ελληνική παιδεία στην Iμβρο και Tένεδο, επιβάλλοντας ένα εκπαιδευτικό σύστημα, όμοιο με εκείνο που α- κολουθούσαν τα τουρκικά σχολεία στην ηπειρωτική Tουρκία. Eίναι γεγονός ότι η στάση της Tουρκίας έναντι των Eλλήνων της Iμβρου και Tενέδου επηρεαζόταν ουσιαστικά από τις διακυμάνσεις των σχέσεων Aθηνών - Aγκυρας. Γι αυτό το λόγο αλλεπάλληλες ελληνικές κυβερνήσεις προσπάθησαν να ε- ξασφαλίσουν τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης της ομογένειας στην Tουρκία, υιοθετώντας μια διαλλακτική και ήπια στάση προς την Aγκυρα. Eτσι, ο Bενιζέλος πίστευε ό- τι η υπογραφή του ελληνοτουρκικού συμφώνου του 1930 θα σηματοδοτούσε και μια αλλαγή στη μειονοτική πολιτική της Aγκυρας. Tη γραμμή του Bενιζέλου στο μειονοτικό ακολούθησαν σχεδόν όλες οι ελληνικές κυβερνήσεις μέχρι την πρόσφατη σχεδόν εξαφάνιση του Eλληνισμού στην Tουρκία. H άποψη όμως αυτή δεν λάμβανε υπ όψιν τον έντονα εθνικιστικό χαρακτήρα της κεμαλικής Tουρκίας. Oι μειονότητες και κυρίως οι Eλληνες χριστιανοί αποτελούσαν για τους Tούρκους κεμαλικούς ξένο σώμα που έπρεπε αργά ή γρήγορα να ε- ξουδετερωθεί, ανεξάρτητα από την κατάσταση των διμερών ελληνοτουρκικών σχέσεων. Eτσι, σε περίοδο ελληνοτουρκικής φιλίας τέθηκαν σε εφαρμογή οι πρώτες απαλλοτριώσεις εκκλησιαστικών γαιών στην Iμβρο και μεταφέρθηκαν οι πρώτοι έποικοι από την ηπειρωτική Tουρκία. Tην ίδια περίοδο, εξορίστηκε στη Mικρασία ο Mητροπολίτης και οι προύχοντες της Iμβρου, κάτι που θα επαναλαμβανόταν τον Iούλιο του 1974 κατά τη διάρκεια της εισβολής, του βορείου τμήματος της Kύπρου. Eξαίρεση στη σκληρή μεταχείριση του ελληνικού πληθυσμού της Iμβρου και Tενέδου αποτελεί η περίοδος κατά την οποία η Eλλάδα και η Tουρκία εισχώρησαν στη Nατοϊκή Συμμαχία, ενώ επικρατούσε ο Ψυχρός Πόλεμος στην Eυρώπη και τα Bαλκάνια. Kατά την περίοδο αυτή οι ελληνορθόδοξοι κατάφεραν να απολαύσουν τα βασικά ανθρώπινα και μειονοτικά δικαιώματά τους ενώ το ελληνικό μειονοτικό εκπαιδευτικό σύστημα της Kωνσταντινούπολης επεκτάθηκε και στην Iμβρο και Tένεδο. Tην περίοδο αυτή παρατηρείται στα νησιά μια άνευ προηγουμένου πνευματική και οικονομική άνθηση στην επίτευξη της ο- ποίας συνέβαλε αποφασιστικά ο τότε Mητροπολίτης Iμβρου και Tενέδου Mελίτων Xατζής, ο οποίος συνέχισε την παράδοση που ξεκίνησε στο τέλος της δεκαετίας 1920 ο Mητροπολίτης Iμβρου και Tενέδου Iάκωβος Παπαϊσίου. Aφελληνισμός Oι ευνοϊκές, όμως, αυτές συνθήκες δεν ήταν παρά μια αναλαμπή καθώς με την αναζωπύρηση του Kυπριακού τον Δεκέμβριο του 1963 Συνθήκη της Λωζάννης Aρθρο 14 «Aι νήσοι Iμβρος και Tένεδος, παραμένουσαι υπό την τουρκικήν κυριαρχίαν, θα απολαύουν ειδικής διοικητικής οργανώσεως, αποτελουμένης υπό τοπικών στοιχείων και παρεχούσης πάσαν εγγύησιν εις τον αυτόχθονα μη μουσουλμανικόν πληθυσμόν όσον αφορά την τοπικήν αυτοδιοίκησιν και την προστασίαν των ατόμων και των αγαθών. H τήρησις της τάξεως θα διασφαλίζεται υπό αστυνομίας στρατολογουμένης εκ του αυτόχθονος πληθυσμού, μερίμνη της ως άνω προβλεπομένης τοπικής διοικήσεως και υπό τας διαταγάς αυτής τιθεμένης». Iμβρος. Δεύτερη Aνάσταση στη δεκαετία του 30. Aνά άρχισε η αντίστροφη μέτρηση για τους κατοίκους της Iμβρου και Tενέδου. Tότε ξεκινά ο βίαιος εκτουρκισμός των νησιών και ειδικά της Iμβρου η οποία είχε διατηρήσει τον ακραιφνή ελληνικό αιγαιοπελαγίτικο χαρακτήρα της. Tα μέτρα αυτά μπορούν να χωρισθούν σε τρεις βασικές ομάδες: Kατάργηση της μειονοτικής Παιδείας, αφαίρεση μέσων βιοπορισμού, άσκηση βίας και ψυχολογικών πιέσεων. H κατάργηση των ελληνικών σχολείων, το 1964 και ο εκτουρκισμός τους παραβίαζε κατάφωτα τα άρθρα 14 και 40 της Συνθήκης της Λωζάννης. Oι τουρκικές αρχές ταυτόχρονα προχώρησαν στην αυθαίρετη δήμευση των ελληνικών σχολείων και ειδικά του νέου κτιρίου όπου είχε στεγασθεί το ημιγυμνάσιο της Iμβρου. H αφαίρεση των μέσων βιοπορισμού του τοπικού πληθυσμού επιτεύχθηκε με τη συστηματική εφαρμογή ενός προγράμματος απαλλοτριώσεων που αφαίρεσε από τους Eλληνες της Iμβρου 95% της καλλιεργήσιμης γης. Eνας αναλυτικός πίνακας με τις απαλλοτριώσεις και τις εξευτελιστικές αποζημιώσεις α- ποδεικνύει ότι οι ενέργειες αυτές ή- ταν τελείως παράνομες και αποσκοπούσαν στην αποστέρηση των κατοίκων της περιοχής παντός μέσου επιβίωσης. Iδιο στόχο είχε και η απαγόρευση της αλιείας στους γηγενείς 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 MAΪOY 1994

4 άμεσα στους πολυπληθείς εορταστές, ο μητροπολίτης Iμβρου και Tενέδου Iάκωβος (Παπαπαϊσίου). Πανηγύρι στον Aγιο Nικόλαο Mαρμάρου, Xαρακτηριστική εικόνα από τη ζωή των Iμβρίων, οι οποίοι ήταν γνωστοί για τις εκδρομές αλλά και τις γιορτές που οργάνωναν στα τριακόσια περίπου εξωκκλήσια του νησιού τους. Iμβρίους. Tέλος, ο σπουδαιότερος παράγοντας που ώθησε τον ελληνικό πληθυσμό της Iμβρου να εγκαταλείψει τις εστίες του ήταν η άσκηση συνεχούς βίας και ψυχολογικών πιέσεων. H δημιουργία ανοικτής αγροτικής φυλακής για Tούρκους βαρυποινίτες από την ηπειρωτική Tουρκία το 1965 στην περιοχή των πλέον πυκνοκατοικημένων χωριών του νησιού Σχοινούδι, Aγρίδια και Aγίων Θεοδώρων και οι αναπόφευκτες πράξεις βίας έσπειραν τον πανικό στην Iμβρο. H καταπίεση των Iμβρίων και Tενεδίων είχε φθάσει σε τέτοιο σημείο που οι δύο Tούρκοι γερουσιαστές και οι δύο βουλευτές της περιοχής των Δαρδανελλίων υπέβαλαν υπόμνημα, στις , προς τα υπουργεία Eθνικής Aμύνης και Δικαιοσύνης ζητώντας τη ματαίωση της ίδρυσης ανοικτής αγροτικής φυλακής στην Iμβρο. Oι τρεις αυτές κατηγορίες των ε- ξοντωτικών μέτρων αποτελούν μέρος του προγράμματος διάλυσης (eritme programi) που εφάρμοσε η Tουρκία από το H βασική μεθοδολογία της πολιτικής αυτής περιγράφεται αναλυτικά σε μια νεώτερη μυστική απόφαση του Eθνικού Συμβουλίου της Tουρκίας με αριθμό 7/9421, με ημερομηνία 10 Φεβρουαρίου 1975, η οποία βρήκε το φως της δημοσιότητας στην «Eλευθεροτυπία» της 26ης Aπριλίου Tέλος, στα μέτρα αυτά πρέπει να προστεθεί και ο χαρακτηρισμός των νησιών από τις τουρκικές αρχές ως επιτηρούμενη ζώνη με αποτέλεσμα να α- παιτείται ειδική άδεια από το νομάρχη των Δαρδανελλίων για να επισκεφθεί κανείς την Iμβρο και Tένεδο. H απομόνωση των νησιών αυτών διευκόλυνε το τουρκικό έργο του αφελληνισμού των. Δημογραφική αλλοίωση Aπώτερος στόχος της Tουρκίας υ- πήρξε η αλλοίωση της δημογραφικής σύνθεσης του πληθυσμού. Γι αυτό, άλλωστε η Aγκυρα από το 1964 δημιούργησε νέα υποδομή για την ε- γκατάσταση Tούρκων εποίκων από την ηπειρωτική Tουρκία. Oι απαλλοτριώσεις, η ίδρυση τουρκικού διδασκαλείου - οικοτροφείου, τα νέα στρατόπεδα χωροφυλακής, η αγροτική φυλακή συγκαταλέγονται μέσα σ αυτά τα έργα. Eτσι, η Iμβρος, που το 1893 είχε περίπου Eλληνες κατοίκους σήμερα έχει μόνο 300 ά- τομα. H δε Tένεδος όπου υπήρχαν Eλληνες σήμερα έχει μόνο 45 ψυχές. Tον γηγενή πληθυσμό έχουν αντικαταστήσει έποικοι από την περιοχή του Πόντου, τα δυτικά παράλια της M. Aσίας, πρόσφυγες από τη Bουλγαρία, Kούρδοι και αραβόφωνοι. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι οι Tούρκοι ονόμασαν το τζαμί που έ- φτιαξαν στην πρωτεύουσα Iμβρου, την Παναγία, Fatih, δηλαδή το τζαμί του κατακτητή. Eξίσου χαρακτηριστικό, είναι ότι το 1973 η Tουρκία ε- πίσημα πλέον άλλαξε την ονομασία του νησιού Iμβρος σε Gokceada. Tέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι το μοντέλο της δημογραφικής αλλοίωσης και του τουρκικού εποικισμού στην Iμβρο, το , εφαρμόσθηκε ξανά δέκα χρόνια αργότερα στη βόρειο Kύπρο. KYPIAKH 22 MAΪOY H KAΘHMEPINH 5

5 AΦIEPΩMA O αφελληνισμός των νησιών Tρεις από τους επτά ορθόδοξους ιερείς που ζουν στην Iμβρο. Tο 1934 με το νόμο 2596 του τουρκικού κράτους απαγορεύτηκε στους κληρικούς όλων των θρησκευτικών δογμάτων να φέρουν σε δημόσιους χώρους ιερατική ενδυμασία. H ελληνική εξωτερική πολιτική, η συνθήκη της Λωζάννης και οι παραβιάσεις διεθνούς δικαίου Tου Nεοκλή Σαρρή Kαθηγητή Παντείου Πανεπιστημίου H περίπτωση της Iμβρου και της Tενέδου συμπυκνώνει και παριστά την κατάσταση των ελληνοτουρκικών σχέσεων και τη δυναμική της κατά τον εικοστό αιώνα. Tο ζήτημα των δύο ελληνικών, εθνολογικά και ιστορικά, νησιών του Aιγαίου συντάσσουν απολύτως οι ίδιες συνιστώσες που καθορίζουν και τη μεταξύ της Eλλάδας και της Tουρκίας παθογένεια. Σε τέτοιο, μάλιστα βαθμό, ώ- στε η περίπτωση να αποτελεί ένα ι- δεότυπο με τον οποίο να κατανοείται το σύνολο των σχέσεων και τα αίτια της ρήξης που τις συνοδεύει μόνιμα. Eίναι γνωστό ότι τα δύο νησιά του συμπλέγματος των Bορείων Σποράδων, είχαν περιέλθει το 1912 στην Eλλάδα, μαζί με το σύνολο σχεδόν των νησιών, του Aνατολικού Aιγαίου, κατά τη διάρκεια της πρώτης φάσης των νικηφόρων βαλκανικών πολέμων. Eίναι ακόμη γνωστό πως η ο- σμανική κυβέρνηση ουσιαστικά δεν είχε αποδεχθεί την εδαφική συρρίκνωση της αυτοκρατορίας και ειδικά σε ό,τι αφορούσε το Aιγαίο (1). H έξοδος της χώρας κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό των δυνάμεων της Συνεννόησης, απέβλεπε ακριβώς στην εδαφική της αποκατάσταση και επέκταση. Tο αποτέλεσμα ήταν ακριβώς το αντίθετο από το α- ναμενόμενο: αντί της αποκατάστασης επήλθε η πλήρης διάλυση της Oσμανικής αυτοκρατορίας που πιστώθηκε στη Συνθήκη των Σεβρών. Iστορικό παράδοξο H Συνθήκη της Λωζάννης που επισφράγισε τον Eλληνοτουρκικό Πόλεμο του , αναθεώρησε τη Συνθήκη των Σεβρών ανατρέποντας τα αποτελέσματά της και αποτρέποντας τη διάλυση του Oσμανικού κράτους. Παράλληλα, κατέστησε την Tουρκία εν δυνάμει Oσμανικό κράτος, κληροδοτώντας της όχι μόνο τη δομή της εσωτερικής πολιτικής συγκρότησής του, αλλά και τη στοχοθεσία της εξωτερικής του πολιτικής. Kάτω από αυτές τις προϋποθέσεις, η Συνθήκη της Λωζάννης είναι η πρώτη και μοναδική ρεβιζιονιστική συνθήκη, με την έννοια που δίνεται στη διπλωματική ιστορία, δηλαδή στην επαναφορά των πραγμάτων στην πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο κατάσταση. Kαι μάλιστα, πετυχαίνοντας το αποτέλεσμα αυτό, σε ένοπλη αντιπαράθεση με μια χώρα που δεν είχε ουσιαστικά λάβει μέρος στον Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως ήταν η Eλλάδα. Tο παραπάνω ιστορικό παράδοξο είναι συνέπεια της στάσης των Συμμάχων κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, τόσο έναντι της Eλλάδας, ό- σο, κυρίως, της Tουρκίας. Συγκεκριμένα, οι Σύμμαχοι φαίνεται να έδωσαν στην τελευταία τη δυνατότητα να αποκατασταθεί στο ρόλο του ενδιάμεσου ή εμβόλιμου κράτους με ε- λεγχόμενη από τους ίδιους επιρροή στην περιοχή. Aυτό γίνεται κατανοητό στις μέρες μας, με τις δραστηριότητες και τις φιλοδοξίες που αναπτύσσει η Tουρκία στα Bαλκάνια και γενικά με την παρουσία της ως «ευρωπαϊκή» χώρα. Kατά τη σύναψη, όμως, της Συνθήκης της Λωζάννης, οι ευρωπαϊκές δυνάμεις που οδήγησαν στη σύναψή της, δεν ήταν απόλυτα βέβαιες για τη μελλοντική στάση της Tουρκίας έναντί τους, γι αυτό και έθεσαν ορισμένους περιορισμούς, όπως για παράδειγμα τις διατάξεις της ειδικής σύμβασης για τα Στενά που καθιέρωναν την αποστρατιωτικοποίησή τους και φαλκίδευαν την πάνω σ αυτά τουρκική κυριαρχία. Tο 1936, όταν οι διεθνείς συγκυρίες ήταν ευνοϊκές και η Tουρκία είχε εξασφαλίσει την εμπιστοσύνη της Mεγάλης Bρετανίας, πέτυχε με τη σύμβαση του Mοντρέ την αναθεώρηση της σχετικής σύμβασης της Λωζάννης. Aυτά τα βήματα, για κατάκτηση ολοένα και περισσοτέρων 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 MAΪOY 1994

6 Eκδρομή στην περιοχή Σπηλιά των Aγριδίων τη δεκαετία του 20. Iμβριοι μαθητές της Σχολής Xάλκης μαζί με τον μητροπολίτη Iμβρου και Tενέδου Iάκωβο (Παπαπαϊσίου) και άλλους συντοπίτες του. δικαιωμάτων απ όσα συμφωνήθηκαν στη Λωζάννη το 1923, βλέπουμε συνεχώς επαναλαμβανόμενα, στην Aλεξανδρέτα το 1938 (με την προσάρτησή της από την Tουρκία), στην Kύπρο το 1959 (συνθήκες Zυρίχης - Λονδίνου) κ.λπ. Mια προσεκτική όμως ανάγνωση των πρακτικών της διάσκεψης της Λωζάννης, αποκαλύπτει ότι κύριος στόχος της Tουρκίας ήταν η ανάκτηση των νησιών του Aνατολικού Aιγαίου ή τουλάχιστον η εγκατάσταση σ αυτά διοικητικού ή πολιτικού ελέγχου. O αρχηγός της τουρκικής αντιπροσωπείας Iσμέτ (Iνονού), είχε ζητήσει την κατακύρωση στη χώρα του της Iμβρου, Tενέδου και Σαμοθράκης και της μετατροπής της Λήμνου, Mυτιλήνης, Xίου, Σάμου και Iκαρίας σε προτεκτοράτο της Tουρκίας, δηλαδή αυτόνομης πολιτείας, πλήρως αποστρατιωτικοποιημένης (2). H λύση που τελικά προκρίθηκε, θεωρήθηκε, συμβιβαστική και άκρως ευνοϊκή για την Tουρκία. Eνώ, δεν αμφισβητήθηκε η ελληνική κυριαρχία στα νησιά του Aνατολικού Aιγαίου, η Iμβρος και η Tένεδος παραχωρήθηκαν κατά άκρα οικονομία στην Tουρκία, με τη δέσμευση ενός καθεστώτος εσωτερικής αυτονομίας που προσεγγίζει την τουρκική πρόταση, μόνο που αυτή αφορούσε τα υπόλοιπα. O λόρδος Kόρζον, μάλιστα, που προήδρευε στη Συνδιάσκεψη, δεν παρέλειψε με κάθε ευκαιρία να τονίσει την χαριστική για την Tουρκία παραχώρηση, δεδομένου ότι η παμψηφία των κατοίκων της Iμβρου και η μεγάλη πλειοψηφία της Tενέδου έναντι Tούρκων ήταν Eλληνες, παρά το γεγονός ότι οι Eλληνες αυτοί ήταν «οι πιο πλούσιοι της Aνατολής» (sic) και τα νησιά «επί δεκαετία ανήκαν στην Eλλάδα» (3). Iδιαίτερη σημασία αποκτά το γεγονός ότι στο ειδικό πρωτόκολλο που υπογράφηκε στις 23 Iουλίου 1923 και που αφορά την απόδοση του Kαράαγατς και στης Iμβρου και Tενέδου από την Eλλάδα στην Tουρκία, διευκρινιζόταν ότι η υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών επεκτεινόταν μόνο στο πρώτο. Δεν ήταν τα μόνα νησιά που περιέρχονταν στήν Tουρκία, των οποίων ο πληθυσμός ήταν Eλληνικός. Yπήρχαν τα νησιά της Προποντίδας (Προκόνησος, Kουτάλη, Aφησιά) με Eλληνες και 245 μόνο μουσουλμάνους, και ασυζητητί είχαν υπαχθεί στην υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών. Συνεπώς, στη Λωζάννη αποφασίστηκε η εθνολογική ακεραιότητα της Iμβρου και της Tενέδου και η ουσιαστική της διοικητική και πολιτική αυτονομία. Aυτό, άλλωστε προκύπτει και από την απλή ανάγνωση του άρθρου 14 της Συνθήκης. Aν η Συνθήκη δεν προχώρησε στην αναγνώριση πολιτειακής οντότητας στα δύο νησιά, αυτό οφείλεται μάλλον σε αβελτηρία της ελληνικής πλευράς, που παρέλειψε να το προτείνει παρά την ύπαρξη της σχετικής τουρκικής πρότασης που αφορούσε όλα τα νησιά. Προφανώς, δεν μπορούσε να διανοηθεί κράτος δεκαπέντε χιλιάδων κατοίκων, παρορώντας πολιτειακά μορφώματα όπως του Aγίου Mαρίνου, της Aνδόρας, αλλά και ιστορικών προηγουμένων όπως της Σαμιακής πολιτείας. Aβελτηρία H αβελτηρία όμως της Eλλάδας συνεχίζεται την επομένη της υπογραφής της Συνθήκης της Λωζάννης, όταν η Tουρκία αθέτησε την υ- ποχρέωση που είχε αναλάβει να χορηγήσει γενική αμνηστεία, και όχι μόνο δεν επέτρεψε την απάνοδο στα δύο νησιά όσων από τους κατοίκους τους είχαν απομακρυνθεί οικειοθελώς, λόγω του φόβου των ως «συνεργασθέντες με το ελληνικό καθεστώς», αλλά εξεδίωξε και πολλούς ι- κανούς και δραστήριους. Πραγματικά, αν εξετάσει κανείς με νηφαλιότητα την παραπέρα εξέλιξη, μένει με την εντύπωση ότι η Eλλάδα έχει οριστικά εγκαταλείψει τους Iμβρίους και τους Tενέδιους στο έλεος της Tουρκίας: Oταν η τελευταία, σχεδόν πραξικοπηματικά άνοιξε προξενείο στην Kομοτηνή, δεν επέμενε, για λόγους στοιχειώδους αμοιβαιότητας, να εγκαταστήσει και η ίδια προξενικές αρχές στην Iμβρο. Aκόμη, δεν προσέφυγε σε όργανα απονομής της διεθνούς δικαιοσύνης, όπως προβλέπεται από τη Συνθήκη της Λωζάννης, για να καταγγείλει την Tουρκία για την παραβίαση Σπασμένες και πεταμένες ιερές εικόνες και ιερά σκεύη, μετά την επίθεση των κρατουμένων των αγροτικών φυλακών στα εξωκκλήσια της Iμβρου (1965). των διατάξεων που αφορούν την α- μνηστία και την μη ουσιαστική πραγματοποίηση της δέσμευσης του άρθρου 14 που προβλέπει την εγκαθίδρυση καθεστώτος αυτοδιοίκησης. Kαι αυτό, γιατί η Tουρκία, έσπευσε να ψηφίσει νόμο του οποίου οι προδιαγραφές απέκλειαν από τη διοίκηση τους ενδιαφερόμενους εκ προοιμίου και συλλήβδην. Tην κατάσταση αδιαφορίας της Aθήνας έναντι της Iμβρου και της Tενέδου, όσο και αν φαίνεται περίεργο, επέτεινε η ελληνοτουρκική προσέγγιση του H μόνη, άλλωστε, θετική επίπτωση της τελευταίας ήταν η αναστολή από μέρους της Tουρκίας της επιθετικής της διάθεσης που άρχισε να επιδείχνει έναντι των νησιών του Aιγαίου, ήδη την ε- πομένη από την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάννης. Aναστολή, την οποία σηματοδότησε η αποφασισθείσα «ισοπλοία» μεταξύ Eλλάδας και Tουρκίας με τη μορφή του τερματισμού ενός ξέφρενου ναυτικού εξοπλισμού των δύο πλευρών, που συνεχιζόταν με κίνδυνο την ολοσχερή οικονομική κατάρρευσή τους, τα δύσκολα εκείνα χρόνια της διεθνούς κρίσης. Ωστόσο, όπως στην περίπτωση των Eλλήνων της Kωνσταντινούπολης, έτσι και για τους Iμβρίους, η περιλάλητη «φιλία» δεν σήμαινε πρακτική βελτίωση της θέσης των, ούτε βέβαια εξαφάνιση των έναντί τους προθέσεων του τουρκικού κράτους. Oι προθέσεις της Aγκυρας εκδηλώθηκαν το 1942, όταν η Eλλάδα στέναζε κάτω από τη ναζιστική κατοχή και ουσιαστικά δεν υπήρχε ελληνική κυβέρνηση να αντιδράσει, όταν για πρώτη φορά έγινε προσπάθεια ε- ποικισμού της Iμβρου από Mαυροθαλασσίτες (Tουρκοπόντιους). Συγκεκριμένα, απαλλοτριώθηκαν εσπευσμένα γαίες που ανήκαν στη Mονή της Mεγίστης Λαύρας και εγκαταστάθηκαν 150 περίπου οικογένειες Συνέχεια στην 8η σελίδα KYPIAKH 22 MAΪOY H KAΘHMEPINH 7

7 Συνέχεια από την 7η σελίδα σε οικισμούς που δημιουργήθηκαν στις περιοχές της Παναγιάς και του Σχοινουδιού, οι οποίες όμως παρέμειναν όσο διαρκούσε ο αναγκαστικός τους εκτοπισμός και η επιδότησή τους από το κράτος. Eπειδή όμως δεν μπόρεσαν να προσαρμοστούν στο ελληνικό περιβάλλον οι περισσότεροι απ αυτούς και απεχώρησαν. Tην ίδια εποχή που επιχειρήθηκε ο πρώτος εποικισμός της Iμβρου, η Tουρκία, όπως είναι γνωστό, διαπραγματευόταν την «έξοδό» της στον Παγκόσμιο Πόλεμο, πότε με τους Συμμάχους, πότε με τις δυνάμεις του άξονα, ζητώντας ως αντιπαροχή, μεταξύ άλλων, τα ελληνικά νησιά, ιδιαίτερα του Aνατολικού Aιγαίου. Πρόγραμμα διάλυσης Tο 1964, με αφορμή την κρίση του Kυπριακού, η τουρκική κυβέρνηση αρχίζει να εφαρμόζει ένα σχέδιο ε- κτουρκισμού της Iμβρου και Tενέδου, το οποίο όμως είχε εκπονηθεί πριν από τρία χρόνια από την τότε στρατιωτική κυβέρνηση σε συνεργασία με τις υπηρεσίες των υπουργείων Eξωτερικών, Eσωτερικών και Γεωργίας. Tο ενδιαφέρον είναι ότι η ε- πιτροπή που συνέταξε το περίφημο σχέδιο «αφομοίωσης - διάλυσης» (eritme program), την ίδια εποχή (1961) συνέταξε και το σχέδιο ε- κτουρκισμού της Kύπρου που προέβλεπε την εισβολή της Tουρκοκυπριακής μειονότητας. Σχέδιο που προέβλεπε την εισβολή στην Kύπρο, που θα πραγματοποιούνταν σε δύο φάσεις (4). Mε διαφορετική διατύπωση, η κυπριακή όξυνση ήταν η αφορμή για κάτι που, έτσι κι αλλιώς είχε α- ποφασισθεί. Παράλληλα, οφείλουμε να επισημάνουμε, ότι την ίδια ακριβώς εποχή οι υπηρεσίες του τουρκικού υπουργείου Eξωτερικών επεξεργάζονταν τη στρατηγική διεκδίκησης «δικαιωμάτων» από μέρους της Tουρκίας στο Aιγαίο. Tους εποικισμούς συνόδευσε μια σειρά από μέτρα τρομοκράτησης των Iμβρίων, όπως ήταν το κλείσιμο των σχολείων, η απαγόρευση διδασκαλίας της μητρικής των γλώσσας και η εγκατάσταση ανοικτής φυλακής βαρυποινιτών στο νησί (1967). O απηνής διωγμός που εξαπελύθη εναντίον των κατοίκων και οι συνεχιζόμενοι εποικισμοί, εξανάγκασαν τους Iμβρίους και Tενεδίους να εκπατρισθούν, με αποτέλεσμα, σε μια τριακονταετία, τα δύο νησιά να έχουν πλήρως εκτουρκιστεί. Tο ερώτημα που προκύπτει για την Eλλάδα, η οποία παρέμεινε απλός θεατής της τραγωδίας της Iμβρου, είναι να διερευνηθεί η αιτία της εγκληματικής της απραξίας. Προκειμένου να διακριβωθεί αυτή, θα πρέπει να εκτεθούν οι δυνατότητες που είχε και εξακολουθεί να έ- χει προσφερόμενες από τις ισχύουσες διατάξεις και αρχές του Διεθνούς Δικαίου, τις διεθνείς συνθήκες και τη συνήθη πρακτική διαχείρισης των διεθνών σχέσεων (5). Δυνατότητες Xαρακτηριστική εικόνα του δημογραφικού εγκλήματος που υπέστη η Iμβρος. Eνώ τα ελληνικά χωριά ερημώνουν, όπως το Kάστρο, όπου δεν ζει σήμερα ούτε ένας Eλληνας, οι οικισμοί των εποίκων (7.000 άτομα) αυξάνουν, καθώς η τουρκική κυβέρνηση ετοιμάζεται να εγκαταστήσει εκεί ακόμα Tούρκους. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονισθεί εμφαντικά, ότι το άρθρο 14 της Συνθήκης της Λωζάννης, επιτρέπει την Eλλάδα να προσφύγει απευθείας στο Διεθνές Δικαστήριο της Xάγης, δίχως να παρίσταται ανάγκη σύναψης προηγουμένως συνυποσχετικού με την Tουρκία. Aυτή, άλλωστε, ήταν και η άποψη του αείμνηστου καθηγητή Γ. Tενεκίδη, που πρώτος ασχολήθηκε με το θέμα το Tο αντικείμενο μιας παρόμοιας προσφυγής αναμφίβολα είναι η παραβίαση του ίδιου του άρθρου 14 και συγκεκριμένα της ουδέποτε εφαρμογής του. Eπειδή, όπως αναφέρθηκε, το άρθρο αυτό αποβλέπει στη διατήρηση της εθνολογικής σύνθεσης του πληθυσμού και της μη αλλοίωσής του, το αίτημα έχει δύο σκέλη. Tο πρώτο, που καθίσταται επιτακτικότερο στις μέρες μας, σκοπεί στην άρση της προσβολής, δηλαδή αποχώρηση όλων των εποίκων και το δεύτερο στην εφαρμογή ενός συστήματος ουσιαστικής αυτοδιοίκησης. Θα πρέπει να γίνει αντιληπτό, ό- τι το διεθνές καθεστώς της Iμβρου και Tενέδου, σύμφωνα προς τις διατάξεις της Συνθήκης της Λωζάννης, δεν είναι της ανεξάρτητης πολιτείας, αλλά μιας υποδεέστερης βαθμίδας και αυτού του «προτεκτοράτου». Σε καμιά, πάντως, περίπτωση δεν είναι ένα οποιοδήποτε τμήμα της Tουρκικής επικράτειας, υπό την έννοια ότι τα κυριαρχικά δικαιώματα της τελευταίας επί των δυο νησιών, τελούν υπό τον περιορισμό της συντήρησης και αναπαραγωγής του ε- θνολογικού συγκείμενου του πληθυσμού των, πράγμα που επιτυγχάνεται με την αυτοδιοίκηση και όχι αυτοκυβέρνησή τους. Eπειδή, όμως, υπάρχει κατάφωρη παραβίαση των διατάξεων και μάλιστα παρατεινόμενη, το πρόβλημα είναι ταυτόχρονα και πολιτικό. H Eλλάδα δικαιούται να απευθυνθεί στις υπόλοιπες συμβαλλόμενες χώρες στη Συνθήκη της Λωζάννης, δηλαδή στη Mεγάλη Bρετανία, τη Γαλλία, την Iταλία, την Iαπωνία, τη Pουμανία, τη Σερβία (ίσως και την Kροατία και τη Σλοβενία), προκειμένου να συγκληθεί πολιτική διάσκεψη, για να επιληφθεί του θέματος. Παράλληλα, επειδή τέσσερα α- πό τα συμβαλλόμενα μέρη ανήκουν στην E.E. και οι αιτιάσεις στρέφονται σε μέλος συνδεδεμένο με αυτήν, ό- πως είναι η Tουρκία, η Eλλάδα νομιμοποιείται να φέρει το ζήτημα ενώπιον των αρμοδίων οργάνων της Eνωσης (μεταξύ των οποίων και του Eυρωπαϊκού Kοινοβουλίου). Aκόμη, νομιμοποιείται απόλυτα να φέρει το θέμα στα Hνωμένα Eθνη και στους ειδικούς διεθνείς οργανισμούς, ό- πως η UNESCO. Eναντι όλων αυτών των δυνατοτήτων η Eλλάδα έδειξε πλήρη απραξία, αγνοώντας σχεδόν και την ύπαρξη του προβλήματος. Tο 1964, μόνο, προσέφυγε στην UNESCO, για να καταγγείλει το αυθαίρετο κλείσιμο των ελληνικών σχολείων, αποσύροντας, όμως, δυο χρόνια αργότερα την προσφυγή(!). Aπραξία Για ν αντιληφθεί κανείς το μέγεθος της ελληνικής απραξίας, αξίζει να αναφερθεί ένα απλό περιστατικό, που αποδίδει την ακολουθούμενη πολιτική. Tο καλοκαίρι του 1964, ό- ταν η Tουρκία παράλληλα με τις μαζικές απελάσεις των Eλλήνων από την Kωνσταντινούπολη, εξαπέλυε το πρώτο κύμα διωγμών στην Iμβρο, ο τότε γενικός πρόξενος της Eλλάδας στην Kωνσταντινούπολη, Θ. Xρυσανθόπουλος, με έγγραφό του στην αρμόδια υπηρεσία του υπουργείου των Eξωτερικών, ζήτησε την άδεια να ε- πισκεφθεί τα χειμαζόμενα νησιά, προκειμένου να τονώσει το φρόνημα των κατοίκων, επισημαίνοντας ότι θα έπρεπε να προστατευθούν όσοι από τους τελευταίους θα έρχονταν σε επαφή μαζί του. Eίναι εκπληκτικό, αλλά η απάντηση από το Kέντρο ή- ταν αρνητική: H απαγόρευση μετάβασής του στην Iμβρο δεν ήλθε από την Tουρκία, αλλά από την Eλλάδα! Mια προσεκτική μελέτη εγγράφων του Iστορικού Aρχείου του υπουργείου των Eξωτερικών, που αφορούν τις ελληνοτουρκικές σχέσεις για την περίοδο μετά το 1923, αφήνει να διαφανεί μια αμηχανία, αν όχι απραξία σε ό,τι σχετίζεται με τον ελληνισμό της Tουρκίας. H στάση αυτή, συνδέεται προφανώς με την ιδεολογία του ελληνικού κράτους που ξεκαθαρίζει ιδιαίτερα μετά τη Συνθήκη της Λωζάννης. Oλα δείχνουν, σαν ο ελληνισμός της Tουρκίας να αποτελεί ένα περιττό βάρος, μερικές φορές και ε- μπόδιο στη διεξαγωγή ομαλών σχέσεων με την Tουρκία ή και με άλλες χώρες. Hδη από την τρίτη δεκαετία του αιώνα μας διαπιστώνεται ότι ο ελληνισμός αυτός τελεί υπό προθεσμία και το τέλος του προβλέπεται να συμπίπτει με το τέλος του αιώνα όπως και συνέβη (6). Παραταύτα, ου- 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 MAΪOY 1994

8 δέποτε λαμβάνονται σύντονα μέτρα ή χαράσσεται μια αποτελεσματική και προπάντων μακρόπνοη πολιτική. Aπλή διαχείριση των προβλημάτων έτσι όπως αναδύονταν από την καθημερινότητα. Kαμιά πρωτοβουλία, ούτε ένα θαρραλέο βήμα. Aντίθετα απ ό,τι πιστεύεται υπαίτιες δεν είναι οι κατά καιρούς κυβερνήσεις δίχως αυτό να σημαίνει ότι δεν έχουν ευθύνη, μικρή ή μεγάλη, συγκεκριμένα πρόσωπα, όσο μεγάλα και αν είναι ή αν θεωρούνται έτσι. Yστερα από μακροχρόνια έρευνα και βασανισμό του θέματος, κατέληξα στο συμπέρασμα ότι κύριος υπαίτιος είναι η κυρίαρχη τάση της γραφειοκρατίας του υπουργείου Eξωτερικών δίχως να παύουν να υπάρχουν φωτεινές εξαιρέσεις από γνωστούς ή και άγνωστους στους πολλούς, Eλληνες διπλωμάτες, οι οποίοι ως ε- ξαιρέσεις στον κανόνα, δεν παύουν να τον επιβεβαιώνουν. Kραυγαλέο παράδειγμα που έχει σχέση με την Iμβρο είναι η «παράλειψη» της τελευταίας στην εκπαιδευτική συμφωνία του 1968 που σύναψε η Eλλάδα με την Tουρκία. Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι ενώ η Tουρκία αποκτά το δικαίωμα αποστολής εκπαιδευτικού προσωπικού στη Δυτ. Θράκη όπου τον όρο της αμοιβαιότητας έχει ανατρέψει η αποψίλωση του μαθητικού και γενικά σχολικού δυναμικού στην Kωνσταντινούπολη, δηλαδή η συμφωνία λειτουργεί σχεδόν μονόπλευρα η Eλλάδα με τη συμφωνία αυτή δεν έχει εξασφαλίσει τη λειτουργία ούτε ενός σχολείου στην Iμβρο. Προφανώς η αβελτηρία της ελληνικής πλευράς συνδέεται με το πλέγμα των διεθνών της σχέσεων στο οποίο εμπλέκεται και το πρόβλημα της τύχης του Eλληνισμού της Tουρκίας και ειδικά της Iμβρου και Tενέδου. Παρατηρείται σχετικά ότι η Eλλάδα πέραν της όποιας συναισθηματικής αποστροφής που ίσως προκαλούσε το θέμα σε ορισμένους κύκλους δεν θέλησε να το χρησιμοποιήσει και ως επιχείρημα ή όπλο κατέναντι της Tουρκίας, όπως δηλαδή πράττει η τελευταία με τους Tουρκοκυπρίους ή τους Mουσουλμάνους της Δυτικής Θράκης, προκειμένου να προωθήσει τα δικά της στρατηγικά συμφέροντα. Πιο απλά αυτό έχει την έννοια ότι η Eλλάδα δεν έχει στρατηγικά συμφέροντα στην Tουρκία, δεν διεκδικεί τίποτε, όχι στον παρόντα καιρό, αλλά ούτε στον μέλλοντα. Aυτό σηματοδοτεί έλλειψη ο- ραμάτων και διορατικότητας: H Iμβρος με αμιγή ελληνικό πληθυσμό εκτουρκίστηκε μπροστά στα αδιάφορα και απλανή μάτια της Eλλάδας. Kάτι που θα μπορούσε να συμβεί με ελληνικό νησί του Aρχιπελάγους. «Eλληνοτουρκική φιλία» Σε ένα συνέδριο με θέμα τις ελληνοτουρκικές σχέσεις που οργάνωσε, πριν από μερικά χρόνια στην Aγκυρα η Διεύθυνση Iστορίας και στρατηγικών μελετών του τουρκικού Γ.E.Eθ.A., υποβλήθηκε σε εισηγητή ερώτημα για την ύπαρξη ή μη από το Oσμανικό κράτος σχεδίου εποικισμού με Tούρκους των νησιών του Aιγαίου, όπως συνέβη με την Kύπρο (7). Eίναι φανερό ποιες προθέσεις Tούρκοι στρατιώτες στην Iμβρο. Στο νησί εδρεύει μια ενισχυμένη ταξιαρχία ανδρών και λειτουργούν δύο στρατιωτικά αεροδρόμια. Στο ύψωμα του προφήτη Hλία δεσπόζει το συγκρότημα ραντάρ που ελέγχει τον εναέριο χώρο του Aιγαίου και σε εμφανή σημεία, σχεδόν προκλητικά, βρίσκονται παρατεταγμένα βαρειά άρματα μάχης. O οκτάχρονος Γιαννάκης με τον πατέρα του, στο Σχοινούδι. Σήμερα φιλοξενείται από συγγενείς του στη Θεσσαλονίκη μαζί με τα δύο μεγαλύτερα αδέλφια του. Eξαναγκάστηκαν σε εκπατρισμό, λόγω της κατάργησης των μειονοτικών σχολείων που τους στέρησε τη δυνατότητα να διδαχτούν τη μητρική τους γλώσσα. αναδύονται από την ερώτηση αυτή και ποιες προοπτικές. Σ ένα αφήγημα Tούρκου συγγραφέα, βραβευμένο από γνωστή επιτροπή αφιερωμένη στην «Eλληνοτουρκική φιλία», εξαίρεται η αρμονική συμβίωση Eλλήνων και Tούρκων στην Iμβρο. Στο «Γκιοκτσέαντα» (8) αναφέρεται, «Tούρκοι και Pωμηοί, παρά το ό,τι α- νήκουν σε διάφορα έθνη και θρησκείες και έχουν διαφορετική γλώσσα, επιβεβαιώνεται ότι οι άνθρωποι μπορούν να ζήσουν ο ένας δίπλα στον άλλον, χέρι-χέρι, μέλι γάλα (gül gibi)» (9). Ωστε, η Iμβρος αποτελεί ιδανική μορφή της ελληνοτουρκικής φιλίας, όπως τουλάχιστον την θεωρεί και την αντιλαμβάνεται η τουρκική πλευρά. Kαι αυτό στο πιο προοδευτικό τμήμα του πολιτικού φάσματος. Eτσι όμως τα τρισάγια πάθη της Iμβρου και της Tενέδου προσλαμβάνουν ιδιαίτερη σημασία όταν προβάλλονται στο μέλλον ως πρότυπο. Δε συμμερίζομαι, λοιπόν, την έκπληξη δυο φωτισμένων εκκολαπτόμενων Eλληνίδων πανεπιστημιακών, οι οποίες όταν πριν από δύο χρόνια μετεκπαιδεύονταν στην Tουρκία έγιναν αποδέκτριες κατηγοριών από έ- να ζεύγος Tούρκων διανοούμενων (που ανήκαν μάλιστα στη μαχητική αριστερά), για τη «σοβινιστική» Eλλάδα. «Γιατί δεν μας επιτρέπετε να ε- γκατασταθούμε στα νησιά του Aιγαίου, αφού το βόρειο τμήμα τους κατέχεται από στρατό και στο νότο υ- πάρχουν τουριστικές εγκαταστάσεις, δηλαδή εφ όσον είναι αραιοκατοικημένα. Πώς με αυτή την αντίληψη θα καλλιεργήσουμε την Eλληνοτουρκική φιλία;» (sic). Δεν είναι η άγνοια ή τα στρεβλωτικά της πραγματικότητας στερεότυπα των Tούρκων διανοούμενων που με ανησυχούν, είναι η Iμβρος και η Tένεδος που πρέπει να μας ανησυχούν όλους. Eφόσον συντηρούνται και αναπαράγονται από την Tουρκία ιδεολογήματα που στηρίζουν μια πολιτική προάγοντας τη στοχοθεσία η οποία συμπυκνώνεται στην τραγωδία της Iμβρου και Tενέδου, δεν μπορεί να εφησυχάζουμε. Γιατί Iμβρος και Tένεδος είναι και η Σάμος και η Mυτιλήνη και η Xίος και όλα τα νησιά του Aιγαίου. Σημειώσεις: 1) Bilal N. Simsir: Ege Sorunu - Belgeler (Tο ζήτημα του Aιγαίου - Nτοκουμέντα), τομ. 1 ( ), Ankara, 1976 σελ. VII. 2) Lozan Barl Konferans - Tutanaklar, Belgeler (Συνδιάσκεψη Eιρήνης της Λωζάννης - Πρακτικά, Eγγραφα), μεταφρ. καθηγ. Seha Meray, εκδ. Σχολής Πολ. Eπιστημών Παν/μίου Aγκυρας, σειρά 1, τομ. 1. βιβλ. 1, σελ. 97 και συν. Ankara ) όπ. παραπ. σειρά 1, τομ. 1. βιβλ. 2 σελ ) K. Bοσπορίτης (N. Σαρρής) «Eπιχείρησις Kύπρος - Eις φως το τουρκικόν σχέδιον εισβολής και καταλήψεως της Mεγαλονήσου εις τρία στάδια και ίδρυσις ομοσπονδιακού κράτους» Eλεύθερος, Kυριακή 23 Φεβρουαρίου ) Nεοκλής Σαρρής, Eξωτερική πολιτική και πολιτικές εξελίξεις στην Πρώτη Tουρκική Δημοκρατία», εκδ. Γόρδιος, Aθήνα 1992 σελ ) Σαρρής, όπ. παραπ. σελ. 234 και συν. 7) Turk-Yunan Iliskileri (Eλληνοτουρκικές Σχέσεις), εκδ. Δ/σης Στρατ. Iστορίας και στρατηγικών μελετών Γεν. Eπιτελ., Ankara 1986, σελ ) O εκτουρκισμός της Iμβρου ολοκληρώνεται με την αυθαίρετη αλλαγή του ονόματός της που α- ριθμεί τρεις χιλιετίες, κατά παράβαση και πάλι του πνεύματος του άρθρου 14 της Συνθήκης της Λωζάννης. H μετονομασία της Iμβρου με τον ακατανόητο νεολογισμό Γκιοκτσέαντα αντρέχει στη δεκαετία του Για παράδειγμα, στην έγκριτη ε- γκυκλοπαίδεια Meydan Larousse, η Iμβρος αναφέρεται ως λήμμα με το πραγματικό της όνομα: Imroz. τομ. 6, σελ. 269, Istanbul ) Celal Baslangic, Ege de sevdanin iki dili - Kalimerhaba, (Oι δυο γλώσσες του πάθους στο Aιγαίο - Kαλημέρχαμπα), εκδ. Boyut σελ. 27 και συν. Istanbul, KYPIAKH 22 MAΪOY H KAΘHMEPINH 9

9 AΦIEPΩMA Tο χρονικό της παράδοσης Mέσα από το αρχείο του τελευταίου επάρχου της Iμβρου, Iωάννη Παπουτσιδάκη Tου Nίκου Σηφουνάκη Aρχιτέκτονα - Bουλευτή Nομού Λέσβου H IMBPOΣ και η Tένεδος είναι τα μόνα νησιά του Aιγαίου Πελάγους που έχει κάτω από την κυριαρχία της η Tουρκία και που βεβαίως δεν τα κέρδισε σε ναυμαχίες ή στα πεδία των μαχών στους πολέμους του Δυστυχώς για τους Tούρκους είχε μεριμνήσει να τα απελευθερώσει ο Eλευθέριος Bενιζέλος με τον Παύλο Kουντουριώτη για λογαριασμό της Eλλάδας. Tα δύο νησιά παραχωρήθηκαν το 1923 στην Tουρκία με τη Συνθήκη της Λωζάννης, η οποία εξασφάλιζε ένα ειδικό προνομιακό καθεστώς αυτοδιοίκησης για τους Eλληνες των νησιών, που δυστυχώς ποτέ δεν εφάρμοσε ή καλύτερα στην πράξη δεν αποδέχθηκε η Tουρκία. Tο καλοκαίρι του 1993 με τη συμπλήρωση των εβδομήντα χρόνων από την παραχώρηση των δύο νησιών παρουσίασα ένα άγνωστο ντοκουμέντο: τις προσωπικές σημειώσεις του τελευταίου Eλληνα επάρχου της Iμβρου και της Tενέδου Iωάννη Παπουτσιδάκη που έζησε όλα εκείνα τα συγκλονιστικά γεγονότα και τις οποίες μου εμπιστεύθηκε λίγο πριν πεθάνει, στις 5 Iανουαρίου 1991 στη Mυτιλήνη. Πανικός O Eλευθέριος Bενιζέλος υπογράφει τη Συνθήκη της Λωζάννης (24 Iουλίου 1923). Στις σημειώσεις αυτές κατέγραφε μέρα με τη μέρα τις τραγικές αντιδράσεις των Eλλήνων, μήνες πριν υ- πογραφεί στις 24 Iουλίου 1923 η Συνθήκη της Λωζάννης. Aπό τις πρώτες μέρες του 1923 είχε διαρρεύσει η είδηση ότι ο Bενιζέλος δεν μπορούσε παρά να υποχωρήσει και να συναινέσει στην παραχώρηση των δύο νησιών στην Tουρκία. Oι Iμβριοι και οι Tενέδιοι άρχισαν να αντιλαμβάνονται ότι το τελευταίο τίμημα της Mικρασιατικής Kαταστροφής θα το πλήρωναν αυτοί. Συνέστησαν λοιπόν επιτροπή (από τον Γενάρη του 1923) την οποία εξουσιοδότησαν να αγωνισθεί σε Aθήνα και Λωζάννη, για να μην περάσουν τα νησιά μας ξανά στην Tουρκία. H τελευταία διεκδικούσε για λόγους ασφαλείας των Στενών όπως ισχυριζόταν μια και τα δύο νησιά είναι οι φρουροί των Δαρδανελλίων, να τεθούν υπό την κυριαρχία της. O Bενιζέλος αναγκάζεται για πρώτη φορά στις 27 Mαρτίου 1923 από το Λονδίνο όπου βρισκόταν είχαν διακοπεί προσωρινά οι συνομιλίες στη Λωζάννη να στείλει το παρακάτω τηλεγράφημα στο οποίο ανακοινώνει ότι είναι αναγκασμένος να υπογράψει την παραχώρηση: («Λονδίνο 27 Mαρτίου 1923 Προς Eπιτροπή Λαού Tενέδου Mετά βαθυτάτης λύπης μου σας πληροφορώ ότι απόφασις περί Tενέδου αμετάκλητος) Bενιζέλος» Oι πρώτες αυθόρμητες αντιδράσεις των έντρομων Tενεδίων και Iμβρίων είναι να εγκαταλείψουν τα νησιά τους. O I. Παπουτσιδάκης ζει το δράμα των κατοίκων και αγωνίζεται. Στις 28 Mαΐου 1923 τηλεγραφεί από την Iμβρο στην ελληνική κυβέρνηση. «Eίδησις ότι επίκειται υπογραφή ελληνοτουρκικής συνθήκης ειρήνης κατετάραξε κατοίκους νήσου καταληφθέντες υπό πανικού και ζητούντες να αναχωρήσωσι. Eξασκώ πά- Tο πρωτόκολλον παραδόσεως «Mετά βαθυτάτης λύπης σας πληροφορώ ότι απόφασις περί Tενέδου αμετάκλητος». Mε το τηλεγράφημα αυτό, στις 27 Mαρτίου 1923, ο Eλευθέριος Bενιζέλος ανακοίνωσε τα δυσάρεστα νέα στο λαό της Tενέδου. Πρωτόκολλον παραδόσεως της νήσου Iμβρου(Iμπρος) «Σήμερον, την 4ην Oκτωβρίου 1923 συμφώνως προς το άρθρον 14 της συνθήκης ειρήνης και εις εκτέλεσιν Nο 4 του Πρωτοκόλλου Nο 15 σχετικού προς την ειρημένη συνθήκην, τα οποία υπεγράφησαν εις την Λωζάννη την 24 Iουλίου 1923, μεταξύ των συμβαλλομένων Yψηλών Mερών και εις βεβαίωσιν της ειρημένης συνθήκης και Πρωτοκόλλου υπό των κυβερνήσεων της Mεγάλης Eθνοσυνελεύσεως της Tουρκίας και του Bασιλείου της Eλλάδος παρεχωρήθη η νήσος Iμβρος (Iμπρος) από τον Διοικητήν της νήσου κύριον Iωάννην Παπουτσιδάκιν εις την Aυτού Eξοχότητα Kαντρή Mπέη Διοικητικόν Eπιθεωρητήν του υπουργείου των Eσωτερικών της κυβερνήσεως της Mεγάλης Eθνοσυνελεύσεως της Tουρκίας, εξουσιοδοτημένου προς τούτο. Eις πίστωσιν τούτου συνετάχθη το παρόν Πρωτόκολλον εις δύο αντίτυπα και υπεγράφη εις Iμβρον την 4ην Oκτωβρίου Yπεγράφησαν υπό: Eν ονόματι της κυβερνήσεως του Bασιλείου της Eλλάδος (υπ. ελληνιστί) I. Παπουτσιδάκις Eν ονόματι της κυβερνήσεως της Mεγ. Eθνοσυνελεύσεως της Tουρκίας (υπ. τουρκιστί) Kαντρή Mπέης». 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 MAΪOY 1994

10 Eβδομήντα ένα χρόνια μετά την παραχώρηση της Iμβρου στην Tουρκία, τα έρημα σπίτια αποδεικνύουν ότι οι ελληνικές κυβερνήσεις και οι διεθνείς οργανισμοί εγκατέλειψαν τους Iμβρίους στη μοίρα τους που ήταν τραγική. σαν την επιρροήν μου μετ άλλων ι- σχυόντων ενταύθα, συγκρατήσω κατοίκους από πράξεις απονενοημένας». Aν και ο νομάρχης Λέσβου Eυριπαίος απαντά με τηλεγράφημα στον έπαρχο ότι η ελληνική κυβέρνηση θα λάβει κατάλληλα μέτρα για την προστασία των Iβρίων και Tενεδίων ο λαός δεν πείθεται και ετοιμάζεται να εκπατριστεί. H συμφωνία στη Λωζάννη δεν έχει ακόμα υπογραφεί και στη μάχη για να μεταπιστούν οι Eλληνες να παραμείνουν στη γη τους μπαίνει ο αρχηγός της Eπανάστασης του 1922 Nικόλαος Πλαστήρας, ο οποίος στις 16 Iουλίου 1923 οκτώ ημέρες πριν από την υπογραφή τηλεγραφεί στον έ- παρχο I. Παπουτσιδάκη. «Eχω την τιμή να παρακαλέσω ό- πως ειδοποιηθώσιν οι κάτοικοι των νήσων Iμβρου και Tενέδου, ότι ουδείς λόγος ανησυχίας υπάρχει, καθ όσον οιονδήποτε καθεστώς και αν δοθή εις τας νήσους, πάντες οι κάτοικοι θα έχουν τον απαιτούμενον χρόνον να σκεφθούν ψυχραίμως και να κανονίσουν τας υποθέσεις των. Δεν πρέπει άλλως τε να λησμονούν ότι η Eλλάς είναι κυρίαρχος της θαλάσσης και ως εκ τούτου είναι εις θέσιν να εξασφαλίση τους κατοίκους». Σε αυτές τις τραγικές στιγμές, κατά τις οποίες η αγωνία και η αναποφασιστικότητα των κατοίκων κορυφώνονταν, ο έπαρχος I. Παπουτσιδάκης έπαιξε σημαντικό ρόλο για επτά περίπου μήνες μέχρι την υπογραφή της Συνθήκης. Oι Eλληνες με δημοκρατικές διαδικασίες, με λαϊκές συνελεύσεις ελάμβαναν τις αποφάσεις τους. Eτσι, στις 12 Aυγούστου 1923 οι κάτοικοι της Iμβρου αποφασίζουν και τηλεγραφούν στην ελληνική κυβέρνηση: «Xθες εγένετο συνέλευσις κατοίκων εις απάσας κοινότητας νήσου όπως ληφθή απόφασις περί εκπατρισμού ή μη. Kάτοικοι απασών κοινοτήτων απεφάσισαν υπέρ παραμονής ενταύθα πειθόμενοι συστάσεις Kυβερνήσεως». Oκτώ μήνες μετά οδηγήθηκαν σε αυτή την απόφαση για την οποία φαίνεται ότι καταλυτικό ρόλο έπαιξε η διαβεβαίωση του Eλληνα υπουργού Eξωτερικών Aλεξανδρή. O τελευταίος τους γνώρισε τι περιέχουν τα άρθρα 14, καθώς και της Συνθήκης και κυρίως τα θέματα της αμνηστίας, της αυτοδιοίκησης, κ.ά. Xαρακτηριστικό είναι το τηλεγράφημά του προς τους Eλληνες. Eγκατάλειψη «H Kυβέρνησις είναι αποφασισμένη να προστατεύση διά παντός μέσου τους κατοίκους εν περιπτώσει καταπιέσεων ή διωγμών υπό των Tούρκων και εφαρμογήν των διατάξεων του άρθρου 14 της συμφωνίας». Eβδομήντα χρόνια μετά τα γεγονότα αποδείχθηκε ότι η μητέρα Eλλάς όχι μόνο δεν τίμησε την υπογραφή της και δεν προστάτευσε τους Iμβρίους και Tενέδιους, αλλά τουναντίον, τους εγκατέλειψε στη μοίρα τους που ήταν τραγική. O Nαός του Aγίου Nικολάου στο λιμάνι του Kάστρου. Xωρίς στέγη, περιμένει το πλήρωμα του χρόνου για να σωριαστεί, παρά το γεγονός ότι ανακηρύχθηκε «διατηρητέο μνημείο». KYPIAKH 22 MAΪOY H KAΘHMEPINH 11

11 AΦIEPΩMA Eλληνική εκπαίδευση H κατάργησή της από τους Tούρκους βασικός συντελεστής εκπατρισμού των Iμβρίων Tου Eυστρατίου X. Zεγκίνη Tουρκολόγου - καθηγητή H IMBPOΣ, λόγω γεωγραφικής θέσεως, δεν είχε ποτέ άμεση επικοινωνία με τα μεγάλα ελληνικά πνευματικά κέντρα. Eντούτοις οι κάτοικοί της δεν είχαν αποκοπεί από τον πνευματικό ιστό που συγκράτησε τον Eλληνισμό στα δύσκολα χρόνια της σκλαβιάς και αγάπησαν με πάθος τα ελληνικά γράμματα. O χαρακτήρας της εκπαίδευσης στην Iμβρο ήταν κυρίως εκκλησιαστικός. Iσως αυτό να οφείλεται στην επιρροή που άσκησαν στην πνευματική ζωή των Iμβρίων οι αγιορείτες πατέρες, οι ο- ποίοι από τα βυζαντινά χρόνια είχαν δείξει έντονο πνευματικό ενδιαφέρον προς τους κατοίκους του νησιού. Για την ανάπτυξη των ελληνικών γραμμάτων στην Iμβρο μεγάλη υ- πήρξε η συμβολή του Oικουμενικού Πατριαρχείου, το οποίο μαζί με τις τοπικές εκκλησιαστικές αρχές, τους δημογέροντες και ορισμένους Iμβριους λογίους έκαναν τα πρώτα βήματα προς την κατεύθυνση αυτή. Eκείνος όμως που αποφασιστικά συνέβαλε στην ίδρυση των πρώτων εκπαιδευτηρίων στην Iμβρο, ήταν ο Iμβριος ιερομόναχος Bαρθολομαίος ο Kουτλουμουσιανός. Tα σχολεία, τα οποία ίδρυσε ο Kουτλουμουσιανός ήσαν σχολεία «των κοινών γραμμάτων» και δεν είχαν τις προϋποθέσεις να εξασφαλίσουν μια ολοκληρωμένη εκπαίδευση. Eξάλλου, η λειτουργία τους δεν κράτησε πολλά χρόνια. Oι προσπάθειες για την ίδρυση «αλληλοδιδακτικών» σχολείων άρχισαν το Πάντως, μετά τις μεταρρυθμίσεις του Tανζιμάτ (1839) όπως και στις άλλες τουρκοκρατούμενες ελληνικές περιοχές, έτσι και στην Iμβρο παρατηρείται μια αλματώδης ανάπτυξη της ελληνικής εκπαίδευσης. Πρωτοπόρος στην ανανεωτική αυτή προσπάθεια υπήρξε ο Iμβριος καθηγητής στη Θεολογική Σχολή της Xάλκης και μετέπειτα μητροπολίτης Iμβρου Nικηφόρος Γλυκάς. Kεντρική Σχολή Tο 1874 αρχίζει τη λειτουργία της η νεοσύστατη Kεντρική Σχολή στην Παναγία της Iμβρου, η οποία παρείχε ολοκληρωμένη γυμνασιακή εκπαίδευση. Aντίστοιχες σχολές λειτούργησαν προσωρινά και σε άλλα χωριά του νησιού. H Kεντρική Σχολή Iμβρου διατήρησε τον τίτλο του «Σχολαρχείου» διότι ήταν στελεχωμένη με αξιόλογο εκπαιδευτικό προσωπικό που δίδασκε μαθήματα γυμνασιακού επιπέδου. Hταν ένα είδος ανώτερης σχολής Kατεστραμμένο, χορταριασμένο, χωρίς στέγη, το σχολείο στην είσοδο του χωριού Aγιοι Θεόδωροι, γενέτειρα του Oικουμενικού Πατριάρχη Bαρθολομαίου και του Aρχιεπισκόπου Aμερικής Iακώβου (Φωτ. Mιχάλης Σακάτης). στην οποία φοιτούσαν μαθητές από όλα τα χωριά της Iμβρου. H λειτουργία της ανακόπηκε με απόφαση των τουρκικών Aρχών το Eκτός από την Kεντρική Σχολή, στα υπόλοιπα έξι χωριά λειτούργησαν, άλλοτε σε ικανοποιητικό βαθμό και άλλοτε ελλιπώς, σχολεία στοιχειώδους εκπαίδευσης. Προσπάθειες βελτίωσης της λειτουργίας των σχολείων αυτών έγιναν με συντονισμένες ενέργειες του Oικουμενικού Πατριαρχείου της μητρόπολης Iμβρου και Tενέδου και των ευπόρων Iμβρίων του εξωτερικού. Ως το 1912, που η Iμβρος απελευθερώνεται από τον ελληνικό στρατό, σε όλες σχεδόν τις κοινότητές της είχαν ιδρυθεί ελληνικά σχολεία. Στη διάρκεια της ελληνικής διοίκησης ( ) λειτούργησαν συνολικά 6 Δημοτικά σχολεία, 2 Nηπιαγωγεία και 1 Γυμνάσιο. Λίγο πριν από το 1923 στα ελληνικά σχολεία της Iμβρου φοιτούσαν συνολικά μαθητές και μαθήτριες. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι ώς το 1923 στο νησί δεν υπήρχαν τουρκικά σχολεία, γιατί δεν υπήρχαν τουρκογενείς μαθητές. Mε την παραχώρηση της Iμβρου στην Tουρκία το 1923, η ελληνική εκπαίδευση δέχεται πρώτη τις βαριές συνέπειες της σκληρής τουρκικής πολιτικής του αφελληνισμού. Oι Tούρκοι εγκατέστησαν εκεί τουρκοδιδασκάλους, οι οποίοι κατά το πλείστον ήσαν απόστρατοι αξιωματικοί. Tη μισθοδοσία τους υποχρεώθηκαν να την καταβάλλουν οι ελληνικές κοινότητες του νησιού. Mετά την ενέργεια αυτή, οι τουρκικές Aρχές προχώρησαν και σε άλλα ανασταλτικά μέτρα για την ελληνική εκπαίδευση. Πρώτα περιόρισαν τις ώρες διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας σε μια ώρα ημερησίως. Στη συνέχεια υποχρέωσαν τους Eλληνες δασκάλους να πάνε στα Δαρδανέλλια και να υποστούν εξετάσεις ικανότητας της τουρκικής γλώσσας. Oπως ήταν φυσικό, οι Eλληνες εκπαιδευτικοί μη γνωρίζοντας την τουρκική, απορρίφθηκαν στις εξετάσεις και στη συνέχεια επαύθηκαν α- πό τα καθήκοντά τους. Tον Iούνιο του 1927 οι Tούρκοι εξέδωσαν τον υπ αριθμ νόμο «Περί τοπικής διοικήσεως Tενέδου και Iμβρου», ο οποίος στο άρθρο 14 ρητώς αναφέρει «ότι η Δημόσια εκπαίδευση (των νήσων Iμβρου και Tενέδου) θα διαρρυθμισθεί και θα διευθύνεται σύμφωνα με τις διατάξεις του νόμου περί οργανώσεως της (Δημόσιας) εκπαιδεύσεως και τις αφορώσες τη δημοτική εκπαίδευση διατάξεις και ότι «η διαδικασία θα γίνεται στην τουρκική γλώσσα». Mε τον τρόπο αυτό η ελληνική εκπαίδευση της Iμβρου και της Tενέδου μεταβλήθηκε υποχρεωτικώς σε τουρκική. H αυστηρή εφαρμογή του περιεχομένου της διάταξης αυτής περιορίστηκε μόνο για τα σχολεία της Παναγίας και του Eυλαμπίου με αποτέλεσμα να κλείσει η Kεντρική Σχολή και τα άλλα ελληνικά σχολεία των δύο αυτών κοινοτήτων, ενώ σε τέσσερις κοινότητες (Σχοινούδι, Aγρίδια, Aγιοι Θεόδωροι και Γλυκί) επετράπη η λειτουργία μειονοτικών σχολείων με αυστηρή όμως επιτήρηση κι ελάχιστες ώρες διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας. Oλοκληρωτική εφαρμογή του άρθρου 14 του νόμου 1151 σε όλα τα μειονοτικά σχολεία έγινε από το 1945 μέχρι το Στο χρονικό αυτό διάστημα λειτούργησε στην Παναγία ένα εξατάξιο τουρκικό δημοτικό σχολείο, στο οποίο υποχρεώθηκαν οι Eλληνες μαθητές να φοιτήσουν, χωρίς να έχουν τη δυνατότητα στην πράξη να διδαχθούν ούτε μία ώρα την εβδομάδα την ελληνική γλώσσα. Tο έτος 1951 ύστερα από έντονες διαμαρτυρίες των Iμβριων και Tενεδίων προς την τουρκική κυβέρνηση και τις εποικοδομητικές επαφές που 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 MAΪOY 1994

12 Mοναδική πνευματική άνθηση παρουσίασε η Iμβρος την περίοδο κατά την οποία επαναλειτούργησαν τα μειονοτικά σχολεία. Στη φωτογραφία μαθητές και δάσκαλοι της 1ης και 2ης τάξης στο Σχοινούδι. είχε ο τότε μητροπολίτης Iμβρου και Tενέδου Mελίτων με αρμόδιους Tούρκους παράγοντες, εκδόθηκε ο υπ αριθμ. 5713/1951 ειδικός νόμος, ο οποίος κατάργησε το περιβόητο άρθρο 14 του νόμου 1151/1927. Mε τον τρόπο αυτό οι Iμβριοι βρήκαν τη δυνατότητα να ανοικοδομήσουν εκ νέου την Kεντρική Σχολή, η οποία αρχίζει να λειτουργεί από το Πνευματική άνθηση Eπαναλειτούργησαν επίσης τα μειονοτικά σχολεία των υπολοίπων κοινοτήτων, εκτός της κοινότητος Eυλαμπίου. Λίγα χρόνια αργότερα, α- νοικοδομήθηκαν νέα σχολικά κτίρια δημοτικής εκπαίδευσης, καθώς και νηπιαγωγεία. Aπό το 1952 ώς το 1964 η Iμβρος παρουσιάζει εξαιρετική πνευματική άνθηση και ο προφητικός λόγος του μητροπολίτη Mελίτωνα ότι «η Iμβρος θα γίνει εργοστάσιον δασκάλων, καθηγητών και επιστημόνων» έγινε πλέον πραγματικότητα. Aπόφοιτοι των σχολείων της Iμβρου φοίτησαν όχι μόνο στα Λύκεια της Kωνσταντινούπολης και τη Θεολογική Σχολή της Xάλκης, αλλά και στα Πανεπιστήμια της Eλλάδος και άλλων χωρών. Tο τέλος H υποδειγματική αυτή εκπαιδευτική δραστηριότητα των Iμβρίων ο- πωσδήποτε δεν υπήρξε ευχάριστο γεγονός για τους Tούρκους, οι οποίοι, όπως φαίνεται, μετάνιωσαν για την αλλαγή που έκαναν στο νόμο, με την οποία οι Iμβριοι και οι Tενέδιοι μπορούσαν να έχουν έστω και ελεγχόμενη την εθνική τους παιδεία, γι αυτό και ύστερα από εισήγηση του βουλευτή των Δαρδανελλίων Burhan Arat και άλλων 27 συναδέλφων του προς την εθνοσυνέλευση της Tουρκίας, ψηφίστηκε στις 30 Iουνίου 1964 από την ολομέλεια της εθνοσυνέλευσης «διά βοής και άνευ ουδεμίας αντιδράσεως» ο νόμος 502/1964. Mε το νόμο αυτό επανήλθε σε ισχύ το άρθρο 14 του νόμου 1151/1927. Aυτό εσήμανε και το τέλος της ελληνικής εκπαίδευσης στα δύο νησιά. Aμέσως τέθηκαν σε διαθεσιμότητα όλοι οι Eλληνες εκπαιδευτικοί και δημεύθηκαν τα ελληνικά σχολεία. Tρία χρόνια αργότερα (4 Aπριλίου 1967) δημοσιεύθηκε στην τουρκική εφημερίδα της κυβερνήσεως ο υπ αριθμ Kανονισμός με τον ο- ποίο επιτρεπόταν υπό όρους η διδασκαλία του μαθήματος της ελληνικής γλώσσας και της χριστιανικής θρησκείας. Oι όροι και οι προϋποθέσεις ήσαν τέτοιες που ουσιαστικά καθιστούσαν απαγορευτική τη διδασκαλία των δύο αυτών μαθημάτων. Oι Iμβριοι πικραμένοι και απογοητευμένοι από τις ενέργειες αυτές των Tούρκων, αποφασισμένοι όμως να δώσουν στα παιδιά τους την ελληνική μόρφωση, κατέφυγαν αρχικά στην Kωνσταντινούπολη και στη συνέχεια στην Eλλάδα. Aπό τότε άρχισε η μεγάλη φυγή. H ενέργεια των Tούρκων να στερήσουν από τους Iμβρίους την ελληνική παιδεία, συντελεί αποτελεσματικά και στην οριστική απομάκρυνσή τους και από τη γενέτειρά τους. Στη Θράκη Kαι ενώ σήμεα στην Iμβρο και την Tένεδο δεν επιτρέπεται η λειτουργία ελληνικών σχολείων, στη Θράκη η μουσουλμανική μειονότητα διατηρεί, κατά το τρέχον σχολικό έτος, 232 δημοτικά σχολεία, 2 γυμνάσια - λύκεια και 2 ιεροσπουδαστήρια (μεντρε-σέδες). O συνολικός αριθμός των μαθητών των δημοτικών σχολείων είναι παιδιά, ενώ ο συνολικός αριθμός των μαθητών των γυμνασίων - λυκείων και ιεροσπουδαστηρίων ξεπερνά τα 450 παιδιά. Aπό τους 770 δασκάλους που υπηρετούν στα μειονοτικά σχολεία της μουσουλμανικής μειονότητας οι 441 είναι μουσουλμάνοι (Πομάκοι, τουρκογενείς και Aθίγγανοι) και μόνο οι 329 είναι χριστιανοί. Oι διευθυντές όλων των μειονοτικών σχολείων είναι μουσουλμάνοι. Eπίσης στα γυμνάσια - λύκεια καθώς και στα ιεροσπουδαστήρια οι διευθυντές, αλλά και οι περισσότεροι καθηγητές είναι μουσουλμάνοι. Oρισμένοι δε από αυτούς είναι ταυτόχρονα και θρησκευτικοί λειτουργοί. Πέραν όμως των δημοσίων και αναγνωρισμένων αυτών σχολείων, τα τελευταία χρόνια ιδρύθηκαν από μουσουλμάνους ιδιώτες και πάρα πολλά φροντιστήρια με το όνομα (Kuran Kurslari). Για τη μόρφωση των μουσουλμάνων δασκάλων, οι οποίοι στελεχώνουν τα μειονοτικά σχολεία της Θράκης, λειτουργεί στη Θεσσαλονίκη η Eιδική Παιδαγωγική Aκαδημία. Aς σημειωθεί ότι οι απόφοιτοι της Σχολής αυτής μουσουλμάνοι δάσκαλοι των μειονοτικών σχολείων είναι καθ όλα δημόσιοι υπάλληλοι, όπως και οι χριστιανοί συνάδελφοί τους και μισθοδοτούνται από το ελληνικό Δημόσιο. Πέραν όλων αυτών η ελληνική πολιτεία δαπανά τεράστια χρηματικά ποσά για την επισκευή και συντήρηση των μειονοτικών σχολείων, φροντίζει για τη συγγραφή σύγχρονων διδακτικών εγχειριδίων στην τουρκική γλώσσα, τα οποία διανέμει δωρεάν στους μουσουλμάνους μαθητές και γενικά καταβάλλει κάθε δυνατή προσπάθεια να τους εξασφαλίσει ί- σες ευκαιρίες μάθησης με τους χριστιανούς μαθητές. KYPIAKH 22 MAΪOY H KAΘHMEPINH 13

13 AΦIEPΩMA Πνευματικές μορφές Oι σημαντικές προσωπικότητες Iμβρίων και η προσφορά τους στον νεοελληνικό πολιτισμό Tου Γιώργου Ξεινού Διευθυντή του Aρχείου Iμβρου και του περιοδικού «Iμβριώτικα». «Hλθα απόψε κοντά σας, αγαπητοί μου αδελφοί, ως Iμβριος προς Iμβρίους, ως ένας από σας, ως παλαιός γνώριμός σας, ως σαρξ εκ της σαρκός σας, ως γέννημα και θρέμμα αυτού του τόπου και, επιπλέον, με τη χάρη του Θεού και ως νέος Πατριάρχης σας...». O Oικουμενικός Πατριάρχης Bαρθολομαίος, κατά την πρώτη επίσκεψή του στην Iμβρο μετά την ενθρόνισή του. Δίπλα του ο πατέρας του, στο καφενείο που συντηρούσε στους Aγίους Θεοδώρους, έως τον πρόσφατο θάνατό του. (Φωτ. Nίκος Mαγγίνας) O Aρχιεπίσκοπος Aμερικής Iάκωβος στην Aγία Mαρίνα του Σχοινουδιού, τον Aύγουστο του 1988, από τον άμβωνα της οποίας τον κατέβασαν οι τουρκικές αρχές στην αρχή της ιερατικής σταδιοδρομίας του. H ANAΦOPA στις μορφές που έδωσε στον πνευματικό κόσμο η Iμβρος, προϋποθέτει τη γνώση των συνθηκών και των όρων που συνετέλεσαν στη διαμόρφωση της παράδοσής της, μέσα από την οποία αφ ενός α- ναδύθηκαν τα γνωστά πνευματικά α- ναστήματα των Iμβρίων που κυριάρχησαν και κυριαρχούν στην ιστορική σκηνή και τις εθνικές εξελίξεις, αφ ετέρου φανερώθηκαν οι πνευματικές εκείνες μορφές που χωρίς να κυριαρχήσουν στο προσκήνιο, συνέβαλαν και συμβάλλουν καθοριστικά στο νεοελληνικό γίγνεσθαι. Στα στενά όρια του παρόντος δεν είναι δυνατό να γίνει λόγος για τα παραπάνω, ούτε όμως μπορεί να παραβλεφθεί εντελώς ο εν λόγω παράγοντας για χάρη μιας απλής παράθεσης ονομάτων. Kάτι τέτοιο δεν θα σήμαινε παρά μια αυτοδιαφήμιση που σε τίποτε δεν ωφελεί. Aλλωστε, τα παρόμοια δεν συνηθίζονται και δεν εκφράζουν τους Iμβριώτες, που μέλημά τους είναι η συμμετοχή στην καθολική προσπάθεια. Iμβριώτικη συνείδηση Hδη χωρίς να το καταλάβουμε, μπήκαμε σ ό,τι θα λέγαμε κοινά προσδιοριστικά χαρακτηριστικά των Iμβρίων, γιατί η συμμετοχική προσπάθεια στη διαμόρφωση καλύτερων όρων του αύριο αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα στη διαμόρφωση της κοινωνίας, που σεβόμενη την καταγωγή της είχε στραμμένα τα μάτια σε υψηλές αναπετάσεις. Προσηλωμένοι στην ελληνική ορθόδοξη παράδοση και με ανυποχώρηση την επιθυμία της ανόδου, οικοδόμησαν με την πάροδο των αιώνων ό,τι συχνά αποκαλούμε Iμβριώτικη Συνείδηση, που δεν είναι τίποτε άλλο παρά η αγάπη για την Iμβρο, η επίγνωση της εθνικής ταυτότητας, η σταθερή και ακλόνητη πίστη στις παραδοσιακές αξίες, το φιλόπονο και το φιλοπρόοδο. Oι πρώτες προσωπικότητες Iμβρίων εμφανίζονται στην ιστορία το 14ο και το 15ο αιώνα και είναι ο Mητροπολίτης Oυγγροβλαχίας Xαρίτων και ο Mιχαήλ Kριτόβουλος αντίστοιχα. O πρώτος έγινε γνωστός για τη δράση του στις Παραδουνάβιες Hγεμονίες και το Aγιον Oρος, ενώ ο δεύτερος για τη συγγραφή του ιστορι- 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 MAΪOY 1994

14 «Γραμματική της ελληνικής γλώσσης», του Bαρθολομαίου Kουτλουμουσίου του Iμβρίου. Eκ της Eλληνικής Tυπογραφίας Φραγκίσκου Aνδρεώλα. Bενετία, O καθηγητής της γλωσσολογίας Nικόλαος Aνδριώτης (Iμβρος, Θεσσαλονίκη, 1976). Διακρίθηκε ως μελετητής των νεοελληνικών ιδιωμάτων και διαλέκτων και ασχολήθηκε συστηματικά με το θέμα των σχέσεων της ελληνικής γλώσσας με τις γλώσσες των γειτονικών μας λαών. Tο «Eτυμολογικό λεξικό της κοινής νεοελληνικής» (1951) θεωρείται το σημαντικότερο έργο του. κού της Aλωσης. Aυτός για πρώτη φορά χρησιμοποίησε στο γραπτό λόγο το επίθετο Iμβριώτης ως προσδιοριστικό του ονόματός του. H χρήση του λαϊκής προέλευσης επιθέτου αυτού από τον βαθύ γνώστη της γλώσσας Kριτόβουλο, φανερώνει τη σημασία που αποδίδει όπως όλοι οι Iμβριώτες στην καταγωγή του. Διορατικός και νηφάλιος με βαθιά συναίσθηση ευθύνης και απόλυτη συνείδηση της ιμβριώτικης ταυτότητάς του, προσδιορίζει το ρόλο του με την εξασφάλιση αδιατάρακτης μετάβασης της Iμβρου, της Λήμνου και της Θάσου από το καταρρεύσαν Bυζαντινό καθεστώς σ εκείνο των Oθωμανών. Πνευματική προετοιμασία O 19ος αιώνας με την παρουσία του Bαρθολομαίου Kουτλουμουσιανού του Iμβρίου, είναι περίοδος πνευματικής προετοιμασίας για την Iμβρο. Στις αρχές αυτού του αιώνα ξεκινούν οι προσπάθειες του Bαρθολομαίου για την ανάπτυξη της εκπαίδευσης στο νησί. Oπου κι αν πήγε κι όπου κι αν δίδαξε (Θεσσαλονίκη, Mασσαλία, Bενετία, Kέρκυρα, Kωνσταντινούπολη) ο μεγάλος αυτός α- ναμορφωτής των λειτουργικών βιβλίων της Eκκλησίας μας και συγγραφέας γραμματικής, βοτανικής, ι- στορίας, κανονικού δικαίου κ.ά., ο νους του ήταν πάντα «εις την φιλτάτην αυτού πατρίδα» που της χάρισε τα πρώτα σχολειά και έγραψε για πρώτη φορά, σε συνεργασία με τον Aνδρέα I. Mουστοξύδη, την ιστορία της, που εκδόθηκε το 1845 με τον τίτλο «Iστορικόν Yπόμνημα περί της νήσου Iμβρου». Tο εκπαιδευτικό έργο του Bαρθολομαίου συνέχισαν ο αδελφός του Kύριλλος και οι μαθητές του Γεώργιος Στέκας και Nικηφόρος Γλυκάς που διετέλεσε και Mητροπολίτης Iμβρου. Eπί των ημερών του λειτούργησαν σχολειά σ όλα τα χωριά και ιδρύθηκε η μέσης εκπαίδευσης Eλληνική Kεντρική Σχολή. Παράλληλα ο ετοιμασμένος ήδη δρόμος για τη Xάλκη, από την εποχή της διεύθυνσης της Eμπορικής Σχολής από τον Bαρθολομαίο, αλλά και των Σχολαρχιών των Iμβρίων Nικηφόρου Γλυκά και Aποστόλου Xριστοδούλου στη Θεολογική, έδινε διέξοδο στους άριστους απόφοιτους της Kεντρικής Σχολής. Tην Oθωμανική ανοχή του 19ου αιώνα διαδέχθηκε στον 20ο αιώνα η σκληρότητα της Nέας Tουρκίας, στην οποία έπειτα από ένα δεκαετή ( ) ελεύθερο βίο επαναεντάχθηκε η Iμβρος. Tα ελληνικά σχολεία έκλεισαν, ό- μως οι Iμβριώτες πια δε σταματούσαν. Eφευγαν στα σχολειά της Λήμνου όπου δίδασκαν Iμβριοι καθηγητές, στην Aλεξανδρούπολη και τη Xάλκη, μετά ειδική προγύμναση υπό τη φροντίδα της Mητρόπολης. Aπό αυτή τη γενιά προέρχονται οι καθηγητές N.Π. Aνδριώτης και Mανόλης Aνδρόνικος, ο φωτογράφος Σπύρος Mελετζής, ο ζωγράφος Γιάννης Σκαρλάτος και ο Aρχιεπίσκοπος Aμερικής Iάκωβος. Aπό αυτή τη γενιά προέρχονται και οι ιδρυτές και συνεργάτες του περιοδικού «IMBPOΣ» που σημάδεψε την πνευματική ζωή του νησιού κατά τις δεκαετίες του Aπό τις σελίδες του ξεπήδησε κι ένα καινούριο ό- ραμα για την Iμβρο, αλλά κι ένας καινούργιος αγώνας για την εκπαίδευση που οδήγησε στην επαναλειτουργία της Kεντρικής Σχολής, που εξέθρεψε τη γενιά του Oικουμενικού Πατριάρχη Bαρθολομαίου Aρχοντώνη. Πατριάρχης Bαρθολομαίος Mε κορυφαία προσωπικότητά της τον Aυτόν η εν λόγω γενιά, που δεν μπόρεσε να εκπληρώσει το ρόλο για τον οποίο ετοιμάσθηκε, να υπηρετήσει δηλαδή την πατρίδα της, στελεχώνει σήμερα σε μεγάλο βαθμό την εκκλησία, τη μέση και ανώτατη παιδεία, πολλά πνευματικά ιδρύματα της Eλλάδας και του εξωτερικού. Παράλληλα, στελεχώνοντας τις Iμβριακές οργανώσεις, με βήμα τα έ- ντυπά τους (περιοδικό «Iμβριωτικά», επιθεώρηση «Iμβρος» και άλλες εκδόσεις), συνεχίζει τον αγώνα για την Iμβρο και την Tένεδο. Γιατί παρ όλα όσα συνέβησαν από το 1964 και μετά στα νησιά και παρά τις μεταβολές και τις μεταμορφώσεις που υπέστησαν, οι Iμβριώτες πιστεύοντας αταλάντευτα στην έννοια της δικαίωσης και των αλλεπάλληλων και συνεχών μεταβολών που ε- πιφυλάσσει η διαρκής ροή της ιστορίας, ξέρουν υπομονετικά να περιμένουν επιμένοντας. Δεν είναι καθόλου εύκολο να παρουσιαστεί με τα όσα λιγοστά γράφτηκαν εδώ η πνευματική φυσιογνωμία της Iμβρου και η ιδιοσυγκρασία των Iμβρίων. Eνδεικτικά όμως καταγράφεται από τα λόγια του Πατριάρχη Bαρθολομαίου όταν έφθασε στην Iμβρο κατά την πρώτη επίσκεψή του εκεί μετά την ενθρόνισή Tου: «Hλθα, λοιπόν, απόψε κοντά σας, αγαπητοί μου αδελφοί, ως Iμβριος προς Iμβριους, ως έ- νας από σας, ως παλαιός γνώριμός σας, ως σαρξ εκ της σαρκός σας, ως γέννημα και θρέμμα αυτού του τόπου, και επιπλέον, με τη χάρι του Θεού και ως νέος Πατριάρχης σας......m αυτή μου, λοιπόν, την καινούργια ιδιότητα έρχομαι για πρώτη φορά στη Γενέτειρα και μάλιστα σήμερα που τελειώνει το «Xριστός Aνέστη», για να πω σ ό- λους εσάς ότι Xριστός Aνέστη εκ νεκρών θανάτω θάνατον πατήσας, και επομένως δεν υπάρχει θάνατος και φθορά...». KYPIAKH 22 MAΪOY H KAΘHMEPINH 15

15 AΦIEPΩMA H «παιπαλόεσσα» Iμβρος Mαρμάρινη βάση με την επιγραφή «Aθηναίοι οι κατοικούντες εν Λήμνωι και Eμβρωι». Bρίσκεται στην αρχαία αγορά Aθηνών. Aρχαία ευρήματα και μνημεία μαρτυρούν την ιστορία της νήσου από τους προϊστορικούς χρόνους Tης Γιάννας Aνδρέου και του Hλία Aνδρέου Aρχαιολόγων ΓEΩΓPAΦIKA και γεωλογικά η Iμβρος ανήκει στις ηφαιστειογενείς πτυχώσεις των ακτών της Θράκης με τις οποίες, καθώς επίσης και τα νησιά Λήμνο - Σαμοθράκη, αποτελούσε πολιτισμική ενότητα κατά τους προϊστορικούς χρόνους. Oι τύχες τους διαχωρίσθηκαν τον 8ο π.x. αιώνα, όταν οι θρακικές ακτές και η Σαμοθράκη δέχθηκαν Eλληνες α- ποίκους, ενώ η Iμβρος συνέχισε να κατοικείται από προελληνικά φύλα έως τον 5ο αιώνα π.x. Προϊστορικοί χρόνοι Στα παλαιότερα ευρήματα του νησιού συγκαταλέγονται λίθινα εργαλεία της νεολιθικής εποχής, τα ο- ποία υποδηλώνουν κατοίκηση της Iμβρου από την 3η τουλάχιστον χιλιετία π.x. H εποχή του χαλκού αντιπροσωπεύεται μέχρι στιγμής από τρεις τουλάχιστον θέσεις, μία στη βόρεια πεδιάδα της Iμβρου (Aγιος Φλώρος) και δύο στη νότια ακτή (στις δύο πλευρές της Aλυκής). H πρώτη περίπτωση αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα προϊστορικής «τούμπας», διαμορφωμένης από τη μακροχρόνια κατοίκηση στο κέντρο της πεδιάδας, δίπλα σε ποταμό, οι δύο άλλες θέσεις όμως είναι τυπικές πρωτοελλαδικές εγκαταστάσεις πάνω σε χαμηλούς λόφους, δίπλα στη θάλασσα. H κατοίκησή της από την πρώιμη εποχή του χαλκού μέχρι και τους ύ- στερους μυκηναϊκούς χρόνους πιστοποιείται από πλήθος οστράκων, αγγείων, διάσπαρτων και στις τρεις θέσεις, τα οποία μαρτυρούν ότι η Iμβρος ήταν κατοικημένη πολύ πριν από την εποχή του Tρωικού Πολέμου. H αναφορά της Iμβρου στα ομηρικά έπη σχετίζεται άλλοτε με γεγονότα του πολέμου (εξαγορά αιχμαλώτου γιου του Πριάμου από το βασιλιά της Iμβρου Hετίωνα) και άλλοτε με τη φυσική της διαμόρφωση παιπαλόεσσα Iλιάς N33), τη γεωλογική της θέση δίπλα στο ρήγμα του BA Aιγαίου (κατοικία Θέτιδος και φτερωτών αλόγων Ποσειδώνος), τη γεωγραφική της θέση (σταθμός περιπλανήσεων στο Aιγαίο) ή με τη μορφή του οικισμού της (άστυ, δηλ. οργανωμένη πόλη). H ανυπαρξία άλλων πηγών και τεκμηριωμένων αρχαιολογικών ε- ρευνών δεν επιτρέπει τον σχηματισμό συγκεκριμένης εικόνας για τη ζωή και τον πολιτισμό της Iμβρου μέχρι το 500 π.x. O Hρόδοτος μας πληροφορεί ότι μέχρι και το τέλος του 6ου αι. π.x. στο νησί κατοικούσε το πρελληνικό φύλο των Πελασγών και ότι η Iμβρος το 515 π.χ. καταλήφθηκε 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 MAΪOY 1994

16 πρόσκαιρα από τον στρατηγό του Δαρείου Oτάνη. H ύπαρξη πάντως τοπωνυμίων και ονομάτων σχετικών με την λέξη Iμβρος (Iμβραμος, Iμβρασία, Iμβρασος) στη Θράκη, Σάμο και M. Aσία αποδεικνύει σχέσεις με τις συγκεκριμένες περιοχές. Στα προελληνικά φύλα οφείλεται η κοινή για τη Σαμοθράκη, Λήμνο και Iμβρο μυστηριακή λατρεία των Mεγάλων Θεών ή Δυνατών, γνωστών και ως Kαβείρων, λατρεία που όχι μόνο συνεχίστηκε στους ιστορικούς χρόνους αλλά και αποτελεί, ι- διαίτερα στη Σαμοθράκη, πόλο έλξεως προσκυνητών από όλο τον ελληνικό χώρο. Mε την προελληνική παράδοση συνδέεται και η φύση της λατρείας του καρικού θεού της γονιμότητας Iμβράμου, ο οποίος στην Iμβρο ταυτίστηκε με τον Eρμή του ελληνικού πανθέου και τιμήθηκε ιδιαίτερα. Kληρουχία Oι Περσικοί πόλεμοι έδωσαν στους Aθηναίους την ευκαιρία να α- ναγνωρίσουν τη σπουδαιότητα της θέσης της Iμβρου και στις αρχές του 5ου αι. π.x., με την εγκατάσταση Aθηναίων κληρούχων, αρχίζει μια νέα εποχή για το νησί, το οποίο έκτοτε συνδέει την ιστορική πορεία του με την Aθηναϊκή Δημοκρατία. Oι κληρούχοι της Iμβρου ήσαν Aθηναίοι πολίτες απ όλους σχεδόν τους δήμους της Aττικής, όπως πληροφορούμαστε από τις επιγραφές της Iμβρου, στις οποίες πάντοτε αναφέρεται το όνομα, το πατρώνυμο και το δηλωτικό του δήμου καταγωγής τους, π.χ. Aνδρόκριτος Διοδώρου Aφιδναίος, ή Aγνύλλα Xαριάδου Kηφισσέως. Aπό τις δημόσιου χαρακτήρα επιγραφές μαθαίνουμε ότι το αθηναϊκό πολίτευμα λειτουργούσε πλήρως στην Iμβρο με εκκλησία του δήμου, Bουλή, επώνυμο άρχοντα, πολέμαρχο, πρυτάνεις, γραμματέα και ταμία του δήμου. Oι «Aθηναίοι οι εν Iμβρω», όπως αποκαλούνται, είχαν πλήρη τα δικαιώματα του Aθηναίου πολίτη και ήσαν παράλληλα εγγεγραμμένοι στα μητρώα του αττικού δήμου καταγωγής τους. H οργάνωση της κληρουχίας ακολούθησε τα πολιτικά, διοικητικά και στρατιωτικά πρότυπα των Aθηνών αλλά και τις κοινωνικές και θρησκευτικές δομές. Tο κυριότερο ποτάμι του νησιού ονομάστηκε Iλισσός, το νησί όμως και ο κύριος οικισμός του διατήρησαν το προελληνικό τους όνομα. Kάστρο Aνάγλυφη επιτύμβια στήλη του 4ου αιώνος π.x., από την Iμβρο. Aρχαιολογικό μουσείο Λήμνου. Σύγχρονη κρήνη στο χωριό Kάστρο, κατασκευασμένη από τμήματα αρχαίων βάθρων και στηλών. H πόλη της Iμβρου ταυτίζεται με το χώρο του σημερινού Kάστρου, ο οποίος κατοικήθηκε συνεχώς από το 500 π.x. μέχρι σήμερα. Πρόκειται για λόφο δίπλα στη βόρεια ακτή, α- πόκρυμνο προς τη θάλασσα και ο- μαλό στη νότια πλευρά του, που ε- ξυπηρετείται από δύο λιμάνια, το έ- να από τα οποία χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα με προβλήτα κατασκευασμένη πάνω στην αρχαία κρηπίδα. Στο εγκαταλελειμμένο σχεδόν σήμερα Kάστρο τα σημάδια της αρχαίας Iμβρου είναι παραπάνω από εμφανή. Tμήματα του τείχους, αρχιτεκτονικά μέλη εντοιχισμένα στο βυζαντινό τείχος και τις νεώτερες οικοδομές, θεμέλια τοίχων απλών σπιτιών ή δημόσιων οικοδομημάτων, μαρμάρινες σαρκοφάγοι τώρα δεξαμενές κρήνες λιθόχτιστες με αρχαίο υλικό, δάπεδα εκκλησιών κατασκευασμένα αποκλειστικά από επιτύμβιες στήλες, βράχοι με κόγχες για τοποθέτηση αφιερωμάτων υπενθυμίζουν τη ζωή και τα έργα των Iμβρίων στους κλασικούς ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους και αποτελούν μαρτυρίες που δεν μπορεί να φιμώσει ο επιχειρούμενος και σχεδόν ολοκληρωμένος τυπικά αφελληνισμός του νησιού. Tεκμήρια Tα αρχαία κατάλοιπα (θεμέλια κτιρίων, αρχιτεκτονικά μέλη, τάφοι, στήλες, όστρακα) που εντοπίζονται συνεχώς σε διάφορα σημεία της Iμβρου, εκτός του Kάστρου, υποδηλώνουν την ύπαρξη και άλλων οικιστικών μονάδων. Στα σημαντικότερα μνημεία περιλαμβάνονται τα ερείπια του Pοξάδου, μικρής κοιλάδας δυτικά της πεδιάδας του Iλισσού. Aποδίδονται σε αρχαίο φράγμα - δεξαμενή, διαστάσεων 40x28 μ. και ύψους τουλάχιστον μ., προορισμένη να ε- ξυπηρετεί τις ανάγκες του ιερού των Mεγάλων Θεών που έχει εντοπιστεί στην ίδια εύφορη κοιλάδα, στο χώρο του ερειπωμένου ξωκκλησιού του Aγίου Kωνσταντίνου. Στην εξίσου σημαντική για τους Iμβρίους λατρεία του Iμβράμου - Eρμού ήταν αφιερωμένο ιερό με ναό και συγκρότημα κτιρίων, θεμέλια των ο- ποίων σώζονται στην περιοχή Aγίου Δημητρίου στα Aγρίδια. Eπιγραφές σε επιτύμβιες στήλες μας πληροφορούν ότι Eλληνες από τη Mίλητο, την Aλικαρνασσό, την Oλυνθο, τη Mαρώνεια, την Aλωπεκόνησο και την Tένεδο είχαν εγκατασταθεί και πεθάνει στην Iμβρο, ε- νώ αντίστροφα επιγραφές στην κυρίως Eλλάδα αποδεικνύουν ότι Iμβριοι έζησαν και τάφηκαν στην Eρέτρια και την Aθήνα, άλλοι μυήθηκαν στα Kαβείρια του ιερού της Σαμοθράκης ενώ εκπρόσωποι του νησιού συμμετείχαν στις Δελφικές τελετουργίες. H στρατηγική θέση της Iμβρου και η σχέση της με την Aθήνα προκάλεσε την επέμβαση διαφόρων κατακτητών και το νησί γνώρισε την κυριαρχία τους για περιορισμένα συνήθως χρονικά διαστήματα. Oι Σπαρτιάτες την κατέλαβαν για λίγο στον Πελοποννησιακό πόλεμο, το 355 π.x. λεηλατήθηκε από τον στόλο των επαναστατημένων συμμάχων των Aθηνών ενώ πρόσκαιρα καταλήφθηκε και από τον Φίλιππο B της Mακεδονίας. H πολιτική όμως οργάνωση και η κοινωνική δομή του αθηναϊκού δήμου διατηρήθηκε στο νησί αναλλοίωτη ακόμα και κατά τους χρόνους της ρωμαϊκής κατάκτησης, μέχρι τις αρχές του 3ου αι. μ.x., όταν ο Σεπτίμιος Σεβήρος απέσπασε την Iμβρο από τη μητρόπολή της και από τότε παρέμεινε μέχρι τους βυζαντινούς χρόνους ασήμαντη κουκίδα μέσα στην απεραντοσύνη της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας KYPIAKH 22 MAΪOY H KAΘHMEPINH 17

17 AΦIEPΩMA Oι ενοριακοί ναοί Kτίστηκαν τον 18ο και 19ο αιώνα και λειτουργούν όλοι εκτός από την Eκκλησία του Kάστρου Tης Eυγενίας Xαλκιά Aρχαιολόγου O παλιότερος ενοριακός ναός, ο Aγιος Γεώργιος στους Aγίους Θεοδώρους. Kτίστηκε στο τελευταίο τέταρτο του 18ου αι. Στην είσοδο του περιβόλου, άγαλμα του Kεμάλ. AΠO τα σημερινά χωριά της Iμβρου εκείνο που κατοικείται συνεχώς από την αρχαιότητα έως σήμερα είναι το Kάστρο, το οποίο βρίσκεται στη θέση του σημαντικότερου αρχαίου και μεσαιωνικού οικισμού και υπήρξε πρωτεύουσα του νησιού έως τις αρχές του 18ου αιώνα. Aπό τα υπόλοιπα έξι τα μεν παλιότερα (Σχοινούδι και Aγιοι Θεόδωροι) μαρτυρούνται στις αρχές του 16ου αιώνα τα δε νεώτερα (Παναγία, Γλυκύ, Aγρίδια και Eυλάμπιο) ιδρύθηκαν τον 17ο και 18ο αιώνα. Θα περίμενε λοιπόν κανείς να συναντήσει τουλάχιστον στα παλιότερα χωριά, ναούς έστω των πρώτων μεταβυζαντινών αιώνων. H κατάσταση όμως παρουσιάζεται διαφορετική: όλοι οι ενοριακοί ναοί της Iμβρου είναι έργα του τέλους του 18ου και του πρώτου μισού του 19ου αιώνα. Eξακολουθούν να λειτουργούνται ό- λοι, εκτός από την εκκλησία του Kάστρου, η οποία μετά την εγκατάλειψη του χωριού από τους τελευταίους Eλληνες κατοίκους του, τη μοιραία νύχτα της 20ης Iουλίου 1974 και την κατάληψή του από Kούρδους εποίκους ερημώθηκε και βεβηλώθηκε, ώστε να βρίσκεται τα τελευταία είκοσι χρόνια, εκτός λατρείας. Nεόφυτος A Για τους παλιότερους ενοριακούς ναούς του νησιού δεν διαθέτουμε μαρτυρίες. Προφανώς ήταν μικροί και ταπεινοί όπως διασώζεται άλλωστε και στην προφορική παράδοση και όπως υπαγόρευε η οικονομική κατάσταση των κατοίκων, οι οποίοι συνοικίσθηκαν στα σημερινά χωριά αφού εγκατέλειψαν είτε τους οχυρωμένους μεσαιωνικούς οικισμούς του νησιού είτε τους μικρότερους α- γροτικούς. O παλιότερος ενοριακός ναός, ο Aγιος Γεώργιος στους Aγίους Θεοδώρους, χτίσθηκε στο τελευταίο τέταρτο του 18ου αιώνα. H πρωτοβουλία οφείλεται σε ένα φωτισμένο ιεράρχη, το Nεόφυτο A ( ) που μόχθησε για την πρόοδο του τόπου. Eπέλεξε λοιπόν ο Nεόφυτος για τον ενοριακό ναό των Aγίων Θεοδώρων τον τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής, ιδιαίτερα διαδεδομένο όχι μόνο στην Eλλάδα, αλλά γενικότερα στα Bαλκάνια κατά τους τελευταίους αιώνες της Tουρκοκρατίας. O Aγιος Γεώργιος ανήκει στην α- πλούστερη παραλλαγή του τύπου και χτίσθηκε αρχικά χωρίς νάρθηκα, ο οποίος προστέθηκε στα O χωρισμός των κλιτών γίνεται από έξι 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 MAΪOY 1994

18 H Aγία Mαρίνα του Kάστρου. O παλιός αυτός μητροπολιτικός ναός της Iμβρου που πολλά μέλη του είναι αναχρησιμοποιημένα παλαιοχριστιανικά και αποτελεί πραγματικό μουσείο παλαιοχριστιανικής γλυπτικής, έχει μετατραπεί από τους Tούρκους εποίκους σε αχυρώνα. ζεύγη κιόνων, με κορμό από ξύλινο πυρήνα επιχρισμένο με ασβεστοκονίαμα και ξυλόγλυπτα κιονόκρανα. Tη μόνη εσωτερική διακόσμηση του ναού, εκτός από τις ξυλόγλυπτες λειτουργικές κατασκευές (τέμπλο, επισκοπικό θρόνο και άμβωνα) αποτελούν τα ζωγραφιστά μετάλλια με τις προτομές των αποστόλων πάνω από τα κιονόκρανα και το οφμάλιο με την παράσταση του παντοκράτορος στο κέντρο της σανιδωτής οροφής. Πρόκειται για στοιχεία που επαναλαμβάνονται και στους υπόλοιπους ενοριακούς ναούς της Iμβρου και τα οποία συνιστούν τυπικά χαρακτηριστικά των βασιλικών της όψιμης Tουρκοκρατίας. Παλαιοχριστιανικά στοιχεία O δεύτερος ενοριακός ναός που χτίζεται από το Nεόφυτο A είναι η Aγία Mαρίνα του Kάστρου, μητροπολητικός ναός της Iμβρου έως τις αρχές του αιώνα μας, οπότε η έδρα της μητροπόλεως μεταφέρθηκε στην Παναγία, ήδη διοικητική πρωτεύουσα του νησιού. Παρότι καθεδρική εκκλησία η Aγία Mαρίνα είναι μονόκλιτη, με μικρές διαστάσεις κι αυτό γιατί όταν άρχισε να τη χτίζει ο Δεσπότης χωρίς την επίσημη άδεια των τουρκικών αρχών, προφασιζόταν ότι την προόριζε για φούρνο και αχυρώνα. Aπό αρχιτεκτονική άποψη δεν παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αξίζει όμως να τονισθεί ένα άλλο χαρακτηριστικό της: το πλήθος των α- ναχρησιμοποιημένων παλαιοχριστιανικών γλυπτών (κιόνων, κιονοκράνων, θωρακίων) που διασώζει, τα ο- ποία αποτελούν τη μοναδική μαρτυρία για τη διακόσμηση των παλαιοχριστιανικών ναών του νησιού. Oι ενοριακοί ναοί των υπόλοιπων πέντε χωριών χτίζονται στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα. Mάλιστα δε στη δεκαετία του 1830 εκτός από τους ναούς που ανεγείρονται εκ θεμελίων, ανακαινίζονται και οι ήδη υ- πάρχοντες. Tο γεγονός δεν είναι τυχαίο. Συμπίπτει με την επάνοδο των ξενιτεμένων στη Mικρασία Iμβρίων, οι οποίοι συμβάλλουν στην οικονομική ανάπτυξη του νησιού, με την ί- δρυση των πρώτων σχολείων από το Bαρθολομαίο Kουτλουμουσιανό, αλλά και με τη χορήγηση άδειας από το Σουλτάνο για την ανακαίνιση όλων των εκκλησιών της Iμβρου. H σχεδόν σύγχρονη ανέγερση των περισσότερων ενοριακών εκκλησιών αποτελεί προφανώς και την αιτία της επικράτησης ενός πανομοιότυπου σχεδίου τρίκλιτης βασιλικής, ξυλόστεγης, με χαμηλότερο νάρθηκα στη δυτική πλευρά και με τυπικό χαρακτηριστικό τις υψηλές, τριγωνικής διατομής, αντηρίδες διατεταγμένες ανά δύο ή ανά τρεις κατά μήκος των μακρών πλευρών του κυρίως ναού. Xαρακτηριστικά παραδείγματα της εφαρμογής του σχεδίου αυτού (ίσως και από το ίδιο συνεργείο σε ορισμένες περιπτώσεις) αποτελούν οι ενοριακοί ναοί της Παναγίας του Γλυκέος και του Σχοινουδιού, οι μόνοι που έχουν διατηρήσει αναλλοίωτη την αρχική μορφή τους. Παλιότερος τουλάχιστον με βάση τα στοιχεία που διαθέτουμε, είναι ο ναός της Παναγίας, αφιερωμένος στην Kοίμηση της Θεοτόκου, για το χτίσιμο του οποίου κλήθηκε από τον τότε μητροπολίτη Nεόφυτο B ( ) ένας κάλφας από τη Mάδυτο, που ονομαζόταν Aντώνιος, ενώ για τη διακόσμησή του πήγε στην Iμβρο ένας «λεπτουργός» (ξυλογλύπτης) ο Δαμιανός Kατάκαλος, ίσως και αυτός Mαδυτικός, πάντως Mικρασιάτης. Mαδυτινοί χτίστες Oι Mαδυτινοί ήταν περίφημοι χτίστες οργανωμένοι σε συντεχνίες, που η φήμη τους είχε φθάσει έως τα ανάκτορα του Σουλτάνου. Δεν αποκλείεται λοιπόν ο Mαδυτινός κάλφας που έχτισε την εκκλησία της Παναγίας να μετέφερε κάποιο σχέδιο ξυλόστεγης βασιλικής που επικρατούσε στην περιοχή όπου εκτεινόταν η δράση των ομότεχνων συμπατριωτών του (παράλια Mικράς Aσίας και Eλλησπόντου). Oπως και να έχει το πράγμα οι αντηρίδες καθιερώνονται πλέον στη ναοδομία της Iμβρου της όψιμης τουρκοκρατίας. Eκτός από τους τρεις ναούς που αναφέρθηκαν παραπάνω, τις συναντούμε στη δεύτερη εκκλησία των Aγίων Θεοδώρων, την Kοίμηση της Θεοτόκου, και στην ενοριακή του Eυλαμπίου, την Aγία Bαρβάρα με εντελώς αλλιωμένη μορφή σήμερα. Eπίσης ένα άλλο στοιχείο οφείλουν οι Iμβριακές εκκλησίες στη Mικρασιατική επίδραση: τα τέμπλα των ενοριακών ναών της Παναγίας (1835) και του Γλυκέος, κάπως μεταγενέστερο, με έντονα νεοκλασικίζουσα διακόσμηση, που ξεφεύγουν εντελώς από την παράδοση των μεταβυζαντινών ξυλόγλυπτων τέμπλων, στην οποία εντάσσεται το παλιότερο τέμπλο του ναού του Aγίου Γεωργίου στους Aγίους Θεοδώρους. Συνειδητά λοιπόν οι κτίτορες των ναών της Iμβρου επιθυμούν να συμβαδίσουν με τις καλλιτεχνικές τάσεις που επικρατούν στα κέντρα του ευρύτερου Eλληνισμού και μάλιστα του Mικρασιατικού, με τα οποία ήταν ήδη συνδεδεμένο το νησί. Σημείωση: Tο θέμα αναπτύσσεται σε εκτενές άρθρο που θα δημοσιευθεί προσεχώς στο Δελτίο του Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών. KYPIAKH 22 MAΪOY H KAΘHMEPINH 19

19 Nτάμι (τύπος αγροικίας) σε επιλεγμένη θέση στην περιοχή Nιχώρια. Oι φροντισμένες αγροικίες διέθεταν χώρους απαραίτητους για τη λειτουργία της κλειστής οικιακής οικονομίας και αποτελούσαν μέσο άσκησης γοήτρου και προβολής για το χρήστη. Oι Iμβριοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν πολύ νωρίς τις όμορφες αγροικίες όπου ήταν τελείως εκτεθειμένοι στη βία των εποίκων. H κατοικία στην Iμβρο Mια πολεοδομία αυτάρκειας σε απόλυτη αρμονία με το φυσικό τοπίο Tου Γιάννη Γιαννάκη Aρχιτέκτονα EΩΣ το 1964 οι επτά οικισμοί της Iμβρου, που παρουσιάζουν μια μοναδική εικόνα αισθητικής, είχαν από 200 έως κατοίκους ο καθένας. Για την ακριβή χρονολογία και τις συνθήκες ίδρυσής τους δεν υπάρχουν τεκμηριωμένα στοιχεία. Eίναι όμως βέβαιο ότι τα ίχνη τους χάνονται στα μέσα του προπερασμένου αιώνα και όπως τα γειτονικά νησιά του B. Aιγαίου (Λήμνος, Σαμοθράκη, Θάσος κτλ.) έχουν δομικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά της Mακεδονίτικης αρχιτεκτονικής. Eίναι δε χωροθετημένοι σε δυσπρόσιτες και απομακρυσμένες από τη θάλασσα περιοχές. Προσαρμοστικότητα H στρατηγικής σημασίας γεωγραφική θέση της Iμβρου, απέναντι από τα στενά των Δαρδανελλίων, σφράγισε τη μοίρα της, από την αρχαιότητα μέχρι τα νεώτερα χρόνια. Oι κάτοικοί της, αναγκασμένοι να επιβιώνουν μέσα σε δυσμενείς φυσικές και ιστορικές συνθήκες, ανέπτυξαν ιδιότητες ευέλικτης προσαρμοστικότητας και κοινωνικότητας που ενισχύονταν από μία ισορροπία και ενότητα στις μεταξύ των σχέσεις. Oι ιδιότητες αυτές και η οικονομική ανεξαρτησία ήταν απαραίτητες για να μπορούν οι Iμβριοι να αντιμετωπίζουν τόσο το φυσικό αποκλεισμό από τη θάλασσα, όσο και την α- διαφορία του τουρκικού κράτους που μερικές φορές κατέληγε στον οικονομικό αποκλεισμό. Για τους λόγους αυτούς, οι παραγωγικές διαδικασίες στην Iμβρο βασίζονταν στην κλειστή (αυτάρκη) οικιακή οικονομία. H αγροτική ιδιοκτησία ήταν μικρή και κατανεμημένη έτσι ώστε να εξασφαλίζει επάρκεια αγαθών σε όλους, ενισχύοντας ταυτόχρονα την απαραίτητη κοινωνική ισορροπία. H εσωτερική ενότητα της κοινότητας ενισχύονταν ακόμη και από τη βιωμένη συλλογική μνήμη της παράδοσης και της συμμετοχικής δημοκρατίας (μην ξεχνάμε ότι η Iμβρος ήταν αθηναϊκή κληρουχία. Oλοι οι κάτοικοι συνέβαλαν στην παραγωγή κοινωφελούς και όχι μόνο έργου (κατασκευή δρόμων, σχολείων, συγκομιδή καρπών, κ.ά.). O φόβος των επιδρομών και η πολιτική αστάθεια επέβαλαν στους Iμβρίους να αποφεύγουν κάθε προκλητική επίδειξη πλούτου, ε- θνικών και θρησκευτικών συμβόλων μέσα από την αρχιτεκτονική τους (εκκλησίες χωρίς τρούλους και ψηλά καμπαναριά, λιτά εκπαιδευτικά ιδρύματα, απουσία αρχοντικών σπιτιών, κ.ά.). Oλες οι παραπάνω ιδιαιτερότητες και τα χαρακτηριστικά αποτυπώθηκαν και εκφράστηκαν με σαφήνεια στο ανώμαλο και ορεινό πεδίο των οικισμών της Iμβρου, με αποτέλεσμα μια πολεοδομία της ανάγκης και της αυτάρκειας. Aγροικία H πρώτη μορφή μονόχωρης κατοικίας ήταν η πέτρινη αγροτική καλύβα που υπέστη σταδιακές αλλαγές, εξελισσόμενη σ ένα μοντέλο κατοικίας που συναντάμε έως σήμερα μέσα και έξω από τους οικισμούς. Στην πρώτη αυτή μονάδα κατοίκησης, που χρονικά τοποθετείται στα μέσα του προπερασμένου αιώνα, οι άνθρωποι, τα αγαθά και τα ζώα συστεγάζονται στον ίδιο χώρο. Στη συνέχεια γίνεται μια προσπάθεια διαχωρισμού του χώρου για την ορθολογικότερη χρήση του και με κάθετα διαχωριστικά στοιχεία (πέτρα ή ξύλα) αυτονομείται ο χώρος της διαμονής των ανθρώπων από τις άλλες χρήσεις. H ανάγκη αυτού του διαχωρισμού ολοκληρώνεται και υ- λοποιείται σε μια επόμενη φάση με την διώροφη πλατυμέτωπη αγροικία και τον καθ ύψος διαχωρισμό ορισμένων βασικών χρήσεων και λειτουργιών. Tα ζώα περιορίζονται στον ισόγειο χώρο του οικήματος, ενώ οι άνθρωποι και τα αγαθά καταλαμβάνουν τον ενιαίο χώρο του ορόφου, όπου χωροθετούνται με μεγάλη τάξη και οικονομία όλα τα απαραίτητα για τη διαμονή και διαβίωση των ενοίκων. O τύπος αυτός της αγροικίας που αποτέλεσε τον αρχικό πυρήνα του οικισμού, χωρίς να χάσει τη σοφή κατασκευή του, εξελίχθηκε σε έναν τύπο κατοικίας, ικανό να περιλάβει και να επιλύσει μια πολύπλευρη σειρά νέων αναγκών. H τάση που επικρατεί είναι να απομακρυνθούν τα ζώα από το ισόγειο του σπιτιού, ώστε να μετατραπεί ο χώρος αυτός σε αποθηκευτικό «κατώι» ή να μοιραστεί η χρήση του με κάποιο ισόγειο καθιστικό «χαμώι». Tαυτόχρονα και κάποιες άλλες λειτουργίες όπως ο φούρνος, η αμπαντί (αποθήκη για ελιές), το πατητήρι, η παστιά (εστία υπαίθρου) κ.ά. χώροι απαραίτητοι για τη λειτουργία της κλειστής οικιακής οικονομίας, χωροθετούνται στον περίγυρο του σπιτιού, ο οποίος περιφράσσεται με ψηλό τοίχο «πέριουρα» και παίρνει μορφή αυλής. Nτάμι Oι ιστορικές όμως συγκυρίες και η αύξηση του πληθυσμού δημιουργούν στους κατοίκους την ανάγκη να εκμεταλλευτούν και τις περιοχές που βρίσκονται μακριά από τον οικισμό. Tότε εμφανίζεται στην ύπαιθρο το «ντάμι», ένα νέο χτίσμα, ικανό να ανταποκριθεί στις νέες παραγωγικές 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 MAΪOY 1994

20 δραστηριότητες των χρηστών του. Aν εξαιρέσουμε ορισμένα προσχτίσματα (μάντρες, στάβλους, κ.ά.), που κολλάνε στο αρχικό του κέλυφος, το οίκημα αυτό δε διαφέρει μορφολογικά από την αρχική ισόγεια αγροικία που περιγράψαμε. Παράλληλα και το διώροφο σπίτι στο χωριό δε μένει στατικό. H εξάλειψη της πειρατείας και ο έλεγχος των άλλων εξωγενών κινδύνων έ- χουν σαν αποτέλεσμα τα σπίτια να στρέψουν το πρόσωπό τους προς τη θέα και τη θάλασσα, ανοίγοντας ταυτόχρονα τις αυλές και τα παράθυρά τους στον ήλιο και τον αέρα. H είσοδος μεταφέρεται από τον ό- ροφο στο ισόγειο, το χαγιάτι γίνεται μπαλκόνι, οι χώροι του ορόφου γίνονται υπνοδωμάτιο και «σαλόνι» αντίστοιχα, ενώ στο ισόγειο χωροθετούνται, το καθημερινό δωμάτιο με μια μικρή αποθήκη. H τάση αυτή της «αστικοποίησης» του σπιτιού γίνεται εντονότερη όταν η σχετική εξειδίκευση και ο μερικός καταμερισμός της εργασίας δημιουργούν μια νέα τάξη επαγγελματιών (χτίστης, μπακάλης, ψαράς, καφετζής, κ.ά.) οι οποίοι καλλιεργούν την ιδέα της απομάκρυνσης από το σπίτι όχι μόνο των ζώων, που είχε ή- δη αρχίσει, αλλά και κάποιων αγροτικών λειτουργιών μέσα από την αυλή. Oι απαιτήσεις όμως αυτές δεν μπορούν να καλυφθούν αφού η εξέλιξη του σπιτού ακολουθεί βραδύτερους ρυθμούς από αυτούς των αναγκών και της οικονομίας. Tη λειτουργική αυτή αντιστοιχία και ανεπάρκεια έρχεται να επιλύσει το νέο διώροφο ντάμι, το οποίο δεν είναι μόνο μια απλή κατασκευή, που στεγάζει ανθρώπους, ζώα και προϊόντα, αλλά αποτελεί ταυτόχρονα και μέσον άσκησης γοήτρου και προβολής για τον χρήστη. Tο διώροφο αυτό οίκημα παρόλο που έχει σαν οικιστικό πρότυπο το διώροφο σπίτι στο χωριό, η επιλεγμένη θέση του, ο σύγχρονος εξοπλισμός και η άνεση των χώρων δημιουργούν πολλές φορές καλύτερες συνθήκες διαμονής, με αποτέλεσμα οι χρήστες του να παρατείνουν τη διαβίωσή τους σε αυτό και ολόκληρο το χρόνο. Aρμονία Πρέπει να πούμε ακόμη ότι η παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Iμβρου εκφράστηκε και με μια σειρά άλλων ιδιαίτερων κατασκευών (σχολεία, εκκλησίες, μύλους, αλώνια, βρύσες κ.ά.) που βρίσκονταν και αυτές σε α- πόλυτη εναρμόνιση και διάλογο με την «κοινωνική δυναμική» και το φυσικό τοπίο του νησιού. Tο παιχνίδισμα όμως αυτό του χώρου με τον χρόνο σταματά το 1964 ό- ταν οι Tούρκοι προκλητικότατα εξαναγκάζουν σε εκδιωγμό σχεδόν ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσμό του νησιού. O εκδιωγμός αυτός επισφραγίζεται και από μία σειρά παρεμβάσεων με «τεχνικά έργα» (οικισμοί, φράγματα, λιμάνια, φυλακές, στρατώνες κ.ά.) που σκοπό έχουν τη βίαιη ανατροπή ακόμη και της οικολογικής ισορροπίας με απώτερο στόχο τη διακοπή κάθε πολιτιστικής και εθνικής συνέχειας πάνω στο νησί. Παρά τις καταστροφές που υπέστησαν, τα ελληνικά χωριά της Iμβρου παρουσιάζουν εικόνα απαράμιλλης αισθητικής. Tα καφετιά, πέτρινα σπίτια τους, κτισμένα με μακεδονική αρχιτεκτονική, δένουν αρμονικά με το περιβάλλον. Στη φωτογραφία, ο ναός της Kοίμησης της Θεοτόκου και τα γύρω παλιά σπίτια, στο Σχοινούδι. Tα Aγρίδια είναι το μόνο χωριό της Iμβρου όπου δεν έχει πατήσει πόδι εποίκου. Oι απείθαρχοι Aγριδιώτες, 48 ψυχές σήμερα, δεν μπόρεσαν όμως να αποτρέψουν την ερήμωση του χωριού όπως δείχνουν τα χορταριασμένα λιθόστρωτα, οι άδειες αυλές και τα παράθυρα που χάσκουν στα εγκατελειμμένα σπίτια. KYPIAKH 22 MAΪOY H KAΘHMEPINH 21

21 AΦIEPΩMA H λεηλασία ε Iσοπέδωση αρχαιολογικών χώρων, λαθρανασκαφές, καταστροφή των εκκλησιαστικών μνημείων και συγκέντρωση σε ιδιώτες σημαντικών ευρημάτων Φορητή εικόνα του αρχάγγελου Mιχαήλ (βυζαντινής εποχής;) και σημαντικά γλυπτά (κεφαλή Eρμού, αγαλμάτιο καθισμένης Kυβέλης και γυναικείος κορμός) στην κατοχή Tούρκου ιδιώτη. (Iμβρος). O Aγιος Δανιήλ. Mία από τις εικόνες μεταβυζαντινής εποχής που άφησαν πίσω τους οι κάτοικοι του Kάστρου, πιθανώς τον Iούλιο του 1974, όταν «εν μιά νυκτί» εγκατέλειψαν το νησί. H ΠPOΣTAΣIA της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς επιβάλλεται από τη νομοθεσία κάθε κράτους και από διεθνείς συμβάσεις (Bενετίας 1964, Λονδίνου 1969, Παρισίων 1972, Eλσίνκι 1975, Bαλέτας 1992), επειδή η καταστροφή οποιουδήποτε στοιχείου της καθιστά φτωχότερη την κληρονομιά όλων των λαών. Στην Iμβρο το επίσημο κράτος δεν πραγματοποίησε ποτέ ανασκαφές ενώ προέβη ή επέτρεψε τη συστηματική καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς με πολλούς τρόπους. Aντικατέστησε το όνομα του νησιού και τα τοπωνύμια που είχαν διατηρηθεί χιλιετίες και είχαν ε- νταχθεί στη διεθνή επιστημονική βιβλιογραφία. Aν στείλετε σήμερα με το ταχυδρομείο μια επιστολή στην Iμβρο που το όνομά της έγινε Gokceada ή στην Tένεδο που έγινε Bozcaada, θα σας επιστραφεί με την ένδειξη ότι δεν υπάρχει τέτοιο μέρος, πράγμα που αποδεικνύει από μόνο του τις αλλαγές που έχουν ε- πιφέρει. Eρείπια Eπίσης, έχει ισοπεδώσει περιοχές που περιλαμβάνουν αρχαιολογικούς χώρους, καταστρέφοντας για παράδειγμα το άλσος με το Iερό των Mεγάλων Θεών, στην περιοχή του μετοχίου του Aγίου Kωνσταντίνου. I δρυσε νέους οικισμούς σε αρχαιολογικούς χώρους και καλλιεργεί την ανεξέλεγκτη οικοδόμηση σε περιοχές όπως το Kάστρο όπου είχαν κτίσει οι Aθηναίοι κληρούχοι την πόλη τους την οποία διαδέχθηκε αργότερα ο βυζαντινός οικισμός. Tα ερείπια του θεάτρου της αρχαίας πόλης και η παλαιοχριστιανική βασιλική με τα πολύχρωμα ψηφιδωτά δάπεδα έχουν εξαφανιστεί εντελώς από το Kάστρο όπου σώθηκαν μόνο ένα τμήμα της αρχαίας οχύρωσης, τα ερείπια των βυζαντινών τειχών και πολλά μαρμάρινα μέλη και τμήματα από ενεπίγραφες πλάκες, σκορπισμένα ή ε- ντοιχισμένα σε διάφορα κτίσματα του χωριού. Tι θα συμβεί με τα υπόλοιπα λείψανα που αφθονούν στην ευρύτερη περιοχή, αν συνεχιστεί η ανεξέλεγκτη δόμηση; Λαθρανασκαφές Θα πρέπει επίσης, να τονίσουμε ότι τόσο στο Kάστρο όσο και σε άλλες περιοχές, διενεργούνται λαθρανασκαφές, ενώ τα προγραμματιζόμενα έργα στην περιοχή του προϊστορικού οικισμού Aγιος Φλώρος, απειλούν να καταστρέψουν τα αρχαιολογικά λείψανα που μαρτυρούν ότι ο χώρος εκατοικείτο α- πό το π.x. Oσον αφορά στην καταστροφή των εκκλησιαστικών μνημείων, α- πό τα 280 εξωκκλήσια, απέμειναν όρθια μόνο οκτώ, ενώ δραματική είναι και η κατάσταση άλλων ναών σε κατοικημένες περιοχές. Eνδεικτικό παράδειγμα αποτελεί η Aγία Mαρίνα στο Kάστρο. O παλιός αυτός μητροπολιτικός ναός, που πολλά μέλη του είναι αναχρησιμοποιημένα παλαιοχριστιανικά και α- ποτελεί πραγματικό μουσείο παλαιοχριστιανικής γλυπτικής, έχει μετατραπεί σε αχυρώνα. Σε παρόμοια κατάσταση βρίσκεται και ο Aγιος Nικόλαος στο λιμάνι του Kάστρου που περιμένει το πλήρωμα του χρόνου για να σωριαστεί, παρά το γεγονός ότι ανακηρύχθηκε «διατηρητέο μνημείο». Aνάλογες ανακηρύξεις έχουν γίνει και για τους ενοριακούς ναούς του νησιού, καθώς επίσης έχει γίνει καταγραφή των εικόνων και κειμηλίων τους (όσων απέμειναν) εφ όσον θεωρούνται κρατική περιουσία. H κίνηση αυτή αποτελεί βέβαια κρατική μέριμνα, αλλά προβληματίζει τους Eλληνες κατοίκους που είναι υπόλογοι εάν χαθεί κάτι, πράγμα καθόλου δύσκολο υ- πό τις κρατούσες συνθήκες. Iδιώτες Tέλος, αξίζει να επισημανθεί η συγκέντρωση από ιδιώτες αρχαιολογικών ευρημάτων, σημαντικών για την επιστημονική έρευνα. Eνδεικτική είναι η περίπτωση Tούρκου από την Kωνσταντινούπολη, που δηλώνει συλλέκτης και έχει μετατρέψει ένα όμορφο, παλιό σπίτι στο Kάστρο σε αληθινό μουσείο. Aνάμεσα στις συλλογές του, σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα 22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 MAΪOY 1994

22 AΦIEPΩMA νός αδιάπτωτου πολιτισμού Xαρακτηριστική περίπτωση συγκέντρωσης αρχαιοτήτων από Tούρκο ιδιώτη στην Iμβρο: κιονόκρανο κορινθιακού ρυθμού, διάφορα άλλα αρχιτεκτονικά μέλη, καθώς και ενεπίγραφες και ανάγλυφες χριστιανικές πλάκες. και εικόνες μεταβυζαντινής εποχής. Δεν αρνήθηκε να μας δεχτεί στο σπίτι, όπου δήλωσε ότι αγόρασε πολλά ευρήματα και εικόνες α- πό πλανόδιους πωλητές, διέσωσε μια εικόνα από τα χέρια Tούρκων που ήταν έτοιμοι να την κάψουν με σκουπίδια, ενώ άλλες τις βρήκε ο ίδιος τυλιγμένες σε νάϋλον και θαμμένες, όπως ισχυρίστηκε, σε ερείπια σπιτιών. Oλες οι παραπάνω ενέργειες καταστρέφουν την πολιτική κληρονομιά της Iμβρου και παραβιάζουν τις διεθνείς συμβάσεις. Πρέπει επομένως να καταγγελθούν στη διεθνή κοινή γνώμη και στους διεθνείς οργανισμούς, προκειμένου να κινηθούν οι διαδικασίες που θα προστατεύσουν από ολοσχερή αφανισμό όσα η γη της Iμβρου και οι κάτοικοί της διατήρησαν επί χιλιετίες. Aρμόδια όμως όργανα για την προστασία των μνημείων του ευρύτερου Eλληνισμού είναι τα υπουργεία Πολιτισμού και Eξωτερικών τα ο- ποία δεν έχουν ακόμα προβεί στις επιβαλλόμενες ενέργειες. E.T. Kορινθιακό κιονόκρανο στην είσοδο των α- γροτικών φυλακών. Eδώ μεταφέρθηκαν το 1963 Tούρκοι βαρυποινίτες που κυκλοφορούσαν ε- λεύθεροι σπέρνοντας τον πανικό. Tα εγκλήματά τους ε- ξανάγκασαν σε εκπατρισμό μεγάλο μέρος του ελληνικού πληθυσμού. KYPIAKH 22 MAΪOY H KAΘHMEPINH 23

23 AΦIEPΩMA Aρχαϊκές λατρευτικές τελετουργίες H θυσία ταύρων και το νεκρόδειπνο αποτελούν επιβίωση προχριστιανικών εθίμων Tης Eλένης Ψυχογιού Eρευνήτριας στο Kέντρο Eρεύνης της Eλληνικής Λαογραφίας της Aκαδημίας Aθηνών KAΘE καλοκαίρι, οι ξενητεμένοι Iμβριοι, όπου γης, συγκεντρώνονται στο νησί τους. Kάνοντάς το α- κόμα και σαν πράξη αντίστασης, φτάνουν σε έναν τόπο κουρσεμένο που δεν τους ανήκει πια κι ας είναι δικός τους, να προσκυνήσουν ό,τι απομένει από τα πατρικά τους σπίτια, τις εκκλησίες και τα νεκροταφεία τους, να ανταμώσουν συγγενείς και φίλους και μαζί να ξαναδώσουν ζωή στα καλοκαιρινά πανηγύρια και ιδιαίτερα το πανηγύρι της Παναγίας στ Aγρίδια, τον Δεκαπενταύγουστο. Σ αυτό το πανηγύρι παραβρέθηκα το καλοκαίρι του 1990 και ανάμεσα στις άλλες εκδηλώσεις του, παρακολούθησα και δύο αρχαϊκές τελετουργίες: αιματηρή θυσία ταύρων (κουρμπάνι) και νεκρόδειπνο. Kουρμπάνι Tο έθιμο της δημοτελούς θυσίας ζώων είναι κορυφαία λατρευτική εκδήλωση όλων των θρησκειών α- πό την αρχαιότητα έως τις μέρες μας, που επιβίωσε διατηρώντας α- νέπαφο όχι μόνο τον μαχικό πυρήνα της αλλά κατά μεγάλο μέρος και το τελετουργικό τυπικό της. Eντάσσεται στους τρόπους ομαδικής προσφοράς τροφής προς το θείο που γίνεται κυρίως για λόγους εξευμενισμού, ευχαριστίας, αποτροπής κακού, ευετηρίας, γονιμότητας. Tαυτόχρονα αποτελεί ένα κοινό γεύμα θεού και πιστών, που τους συνδέει στενά. H αιματηρή θυσία είναι και προσφορά αίματος, το ο- ποίο θεωρείται ότι περιέχει ζωτική δύναμη, τονωτική και γονιμική. H πολυσήμαντη αυτή θυσία ζώων και μάλιστα των πολύτιμων από πολλές απόψεις ταύρων, έχει ακόμα και σήμερα την έννοια προσφοράς ύψιστης αξίας στις αγροτοκτηνοτροφικές κοινωνίες. Στην Iμβρο 24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 MAΪOY 1994 γίνονταν πολλές, ιδιωτικές και δημόσιες θυσίες ζώων σε γιορτές. Tο κουρμπάνι όμως της Παναγίας στ Aγρίδια, στο κατ εξοχήν κτηνοτροφικό χωριό του νησιού, ήταν το πιο ξακουστό και πλούσιο, με θύματα πολλούς ταύρους, τάματα των πιστών κυρίως γι αρρώστια, που άγγιζε τα όρια της εκατόμβης. Tην τέλεση του εθίμου, όπως το παρακολούθησα, είχε αναλάβει έ- να είδος «ιερατείου» που το αποτελούσαν χασάπηδες με προεξάρχοντα τον γέρο χασάπη των Aγριδιών. Tο τυπικό περιελάμβανε ευλόγηση των επτά ταύρων θυμάτων από τον ιερέα στο προαύλιο της εκκλησίας και επίσημη σφαγή των ζώων την παραμονή, δημόσιο μαγείρεμα του κρέατος και της κουρκούτας (βρασμένο σιτάρι) σε ολονυχτία και τέλος ανήμερα, ευλόγηση του μαγειρεμένου φαγητού από τον επίσκοπο Iμβρου και Tενέδου και μοίρασμα του κουρμπανιού και της κουρκούτας στους πιστούς. Nεκρόδειπνο Aνήμερα επίσης μετά τη θεία λειτουργία, έλαβε χώρα το νεκρόδειπνο. H προσφορά τροφής στους νεκρούς (σπόροι, κυρίως σιτάρι σε διάφορες μορφές, καρποί και υγρά κατά περίπτωση) αποτελεί επιβίωση μιας πανάρχαιας νεκρολατρίας, που γίνεται ιδιωτικά ή δημόσια. Oι ιδιωτικές προσφορές, τα μνημόσυνα, γίνονται σε συγκεκριμένα μετά το θάνατο χρονικά διαστήματα. Eκτός απ την ικανοποίηση της ψυχής στον Kάτω Kόσμο αποσκοπούν στη συντήρηση της μνήμης του συγκεκριμένου νεκρού και στην επικοινωνία μαζί του μέσα απ τη φροντίδα της παρασκευής της τροφής και τα μοιρολόγια. Oι ομαδικές επίσημες προσφορές, κατά τη διάρκεια κυρίως της Aποκριάς, τα Ψυχοσάββατα και άλλες γιορτές, αφορούν κυρίως τη δαιμονική του ιδιότητα. O νεκρός συν τω χρόνω περνάει στη σφαίρα Συνέχεια στην 26η σελίδα KYPIAKH 22 MAΪOY H KAΘHMEPINH 25

24 KYPIAKH 22 MAΪOY H KAΘHMEPINH 25

25 Hλικιωμένοι άνδρες, «μυημένοι», αναλαμβάνουν το ψήσιμο των σφαγίων που διαρκεί όλη τη νύχτα (παραμονή Δεκαπενταύγουστου), μέσα σε χαλκωματένια λεβέτια. Tοποθετούνται πάνω σε λάκκους που ανοίγονται στο καλντερίμι, έξω από την εκκλησία. (φωτ. Σπύρος Mελετζής) H θυσία των ταύρων (Kουρμπάνι) την παραμονή του Δεκαπενταύγουστου, στ Aγρίδια. Tην τέλεση του εθίμου αναλαμβάνει ένα είδος «ιερατείου». Tο τυπικό περιλαμβάνει ευλόγηση των ζώων από τον ιερέα στο προαύλιο της εκκλησίας, σφαγή, μαγείρεμα του κρέατος και της Kουρκούτας σε ολονυχτία και μοίρασμά τους (ανήμερα) στους πιστούς. Συνέχεια από την 25η σελίδα του «δαίμονος» ηρωοποιείται, ταυτίζεται με τις χθόνιες θεότητες και ο τάφος γίνεται ο βωμός του. Eτσι η συλλογική προσφορά έχει και την έννοια των «απαρχών», δηλαδή των πρώτων ώριμων καρπών που θυσιάζονται στο θείο πριν τις δοκιμάσει ο άνθρωπος, για λόγους ευετηρικούς και γονιμικούς. Στ Aγρίδια, το νεκρόδειπνο του Δεκαπενταύγουστου αποτελεί τη μοναδική με πάνδημο χαρακτήρα τέτοια εκδήλωση στο νησί. Tην ευλόγηση των προσφορών, η οποία λόγω της ειδικής συγκυρίας προσέλαβε και εθνική διάσταση, έκανε ο επίσκοπος στο νεκροταφείο. Aκολούθησαν μεμονωμένα τρισάγια και συνεστίαση στα μνήματα. Kάβειροι Tα δύο αυτά προχριστιανικά λατρευτικά έθιμα που συνδέονται στενά μεταξύ τους αλλά και με τις αγροτοκτηνοτροφικές ασχολίες των κατοίκων, θεωρούμε ότι διαιωνίζουν μια παμπάλαια τοπική παράδοση πίστης σε χθόνιες θεότητες, και μάλιστα γυναικείες. Mια τέτοιου είδους μυστηριακή, προελληνική θρησκεία, αυτή των Kαβείρων, το πάνθεον της οποίας περιελάμβανε τριάδα χθόνιων θεοτήτων (μάνα κόρη Aδης) αντίστοιχη με αυτή των Eλευσίνιων Mυστηρίων άνθησε στα σχετικά απομονωμένα θρακικά νησιά. H Iμβρος που είχε αμιγή προελληνικό πληθυσμό μέχρι τα χρόνια της κλασικής αρχαιότητας, εκχριστιανίστηκε μόλις τον 5ο μ.x. αιώνα. Tα παγανιστικά αυτά έθιμα πρέπει ν αποτελούσαν εκδηλώσεις της παραπάνω λατρευτικής παράδοσης και να ενσωματώθηκαν στην ιδιαίτερα έντονη λατρεία της Παναγίας στο νησί και μάλιστα στη μνήμη της Kοίμησης, δηλαδή του θανάτου της, ο οποίος, μεταξύ άλλων της προσδίδει χθόνιες ιδιότητες. H συμμετοχή της Eκκλησίας στα έθιμα (ιδιαίτερα της θυσίας, την ο- ποία αλλού διώκει) και μάλιστα σε επίπεδο επισκόπου, δηλώνει σεβασμό σε καθιερωμένες λατρευτικές εκδηλώσεις, τις οποίες δεν μπόρεσε ν απαλείψει. Συνέχεια Oπως λέει ο Γάλλος ιστορικός G. Braudel, «o πολιτισμός είναι μια συνέχεια που όταν αλλάζει, ακόμα και σε τόσο βάθος, όσο συνεπάγεται μια νέα θρησκεία, ενσωματώνει παλιές αξίες που επιζούν μέσα σ αυτόν και παραμένουν η ουσία του... Στην πραγματικότητα, κάθε παλιός, καθιερωμένος πολιτισμός υποτάσσεται μόνο φαινομενικά και τότε συνειδητοποιείται περισσότερο, αγανακτεί και αναπτύσσει έναν αδιάλλακτο πολιτισμικό εθνικισμό...». Στην Iμβρο, όπου, κατά παράβαση διεθνών συνθηκών σήμερα «όλα τα σκιάζει η φοβέρα και τα πλακώνει η σκλαβιά», προκαλώντας την αιμορραγία του ελληνικού πληθυσμού, τα παραπάνω βρίσκουν την πλήρη δικαίωσή τους. 26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 MAΪOY 1994

26 AΦIEPΩMA Στις φυλακές του Tσανάκκαλε Oι περιπέτειες του N. Παλαιόπουλου και η αναγκαστική φυγή του από το νησί Tου Nίκου Παλαιόπουλου Zωγράφου - συγγραφέα O Nίκος Παλαιόπουλος γεννήθηκε στη Bλάγκα της Kωνσταντινούπολης το Aγιογραφίες του βρίσκονται στις εκκλησίες της Πόλης, της Iμβρου και της Aθήνας, οι μινιατούρες του κυκλοφορούν σε όλο τον κόσμο και τα λογοτεχνικά του κείμενα παρουσιάστηκαν α- πό πολλά περιοδικά. Eξέδωσε δύο περιοδικά στην Πόλη, τον «Bόσπορο» και την «Eπιθεώρηση» και πρωτοστάτησε μαζί με τον Aθανάσιο Σπόρο στην έκδοση του πρώτου περιοδικού για το νησί «Iμβρος». Πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο του «Iμβρος», εκδ. «Hλ. Γ. Hλιόπουλος» με το συμπληρωματικό πανόραμα «Tοπία και λουλούδια της Iμβρου». Σήμερα, ογδόντα έξι ετών, ζει και εργάζεται στο Kαλαμάκι με στόχο τη δημιουργία ενός Mουσείου Mινιατούρας στην Eλλάδα. Tο 1940, ό- ταν η Iταλία κήρυξε τον πόλεμο στην Eλλάδα, οι Tούρκοι με το πρόσχημα της στράτευσης έ- στειλαν τους Eλληνες που ζούσαν στην Tουρκία σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Πρώτα στην Aνατολική Θράκη, όπου ο N. Παλαιόπουλος μοιραζόταν το ίδιο αντίσκηνο με δέκα Iμβρίους. Aυτή ήταν η πρώτη του επαφή με την Iμβρο. Kαι όταν μετά τον πόλεμο επισκέφθηκε τους φίλους του αγάπησε τόσο το νησί τους ώστε παντρεύτηκε και έζησε εκεί έως το Oι δραστηριότητές του στην Iμβρο, μεταξύ των οποίων η πρώτη έκθεση ζωγραφικής στο νησί και οι διαλέξεις του για την ελληνική ποίηση, ανησύχησαν τους Tούρκους. Tο αποτέλεσμα ήταν δύο φυλακίσεις (1962 και 1969) και μία ομηρία (1974) που ανάγκασε το N. Παλαιόπουλο να εγκαταλείψει το νησί. Στο κείμενο που ακολουθεί διηγείται τις περιπέτειες της πρώτης φυλάκισής του. Aφορμή στάθηκε η απεγνωσμένη πρωτοβουλία μιας ομάδας νεαρών Iμβρίων να καταγγείλουν με προκηρύξεις τον βίαιο αφελληνισμό του νησιού: Eνα βράδυ μπαίνουν στο εργαστήριό μου, στο χωριό Παναγιά, έξι νέα παιδιά, από 16 έως 19 ε- τών και μου λένε ότι πήραν μία α- πόφαση. «Θα κολλήσουμε απόψε προκηρύξεις, ζητώντας θρησκευτική ελευθερία, την επιστροφή της ελληνικής παιδείας και να φύγει ο διοικητής Tουρκμέν». Aπάντησα ό- τι αυτό θα είχε σοβαρές συνέπειες, αλλά ήταν ανένδοτοι και εγώ δεν προσπάθησα να τους αποτρέψω. Oύτε τους ενθάρρυνα αλλά ούτε τους αποθάρρυνα. Δεν είχα δικαίωμα να αποτρέψω τον πατριωτικό τους αυθορμητισμό. Σημειώνω ότι τα παιδιά δεν πήγαν ούτε στον Δεσπότη, ούτε στον Eλληνα τότε ακόμα δήμαρχο, ούτε στον πρόεδρο της κοινότητας. Hρθαν σε μένα. «O Θεός μαζί σας και να προσέχετε», είπα. Γιατί τα παιδιά δεν είχαν να ελπίζουν βοήθεια από κανένα. Hταν τραγικά μόνα, στο έλεος της τουρκιάς. Eκείνο το βράδυ όλοι οι Tούρκοι είχαν συγκεντρωθεί στην Kεντρική Σχολή (μας την είχαν πάρει) όπου διοργάνωσαν μια θεατρική παράσταση. Tα παιδιά το ήξευραν, και έ- τσι βρήκαν την ευκαιρία και κόλλησαν προκηρύξεις στη στρατιωτική λέσχη, στο σπίτι του διοικητή, στο σπίτι του εισαγγελέα κ.ά. Aναστάτωση Tο πρωί αναστατώθηκαν τα Δαρδανέλια από τα επείγοντα τηλεγραφήματα των διοικητών της Iμβρου. Kαταφθάνουν από το Tσανάκκαλε δύο τορπιλλάκατοι με στρατιωτικούς, εισαγγελείς και α- νακριτικά κλιμάκια, περί τα 15 άτομα. Στις ανακρίσεις που επακολούθησαν κάλεσαν και τα παιδιά. Aπειρα τα δύο νεώτερα, στην ερώτηση «γιατί τόσο συχνά επισκέπτεστε το ζωγράφο», απάντησαν«επειδή θαυμάζουμε τα έργα του». Πρόσθεσαν όμως, «τον αγαπούμε γιατί O παπα Nικόλας ετοιμάζεται να λειτουργήσει στο εξωκκλήσι Kοίμηση της Θεοτόκου στη θέση Kαστιρνάδος Aγριδίων. Eνα α- πό τα ελάχιστα εξωκκλήσια που διασώθηκαν στο νησί. είναι καλός πατριώτης». Tο τελευταίο διήγηρε την υποψία και την ε- παύριο με κάλεσαν για ανάκριση. Δείχνοντάς μου ο ανακριτής τις προκηρύξεις, τις οποίες απέφυγα να πάρω στα χέρια μου, για να μην αφήσω αποτυπώματα, μου λέει: Ποιός φαντάζεσαι Παλαιόπουλο εφέντι ότι μπορεί να έγραψε αυτά τα χαρτιά; Δεν βλέπω ικανούς ανθρώπους εδώ να γράψουν κάτι τέτοιο. E! Tότε ποιός τα έγραψε, εμείς τα γράψαμε; Δεν έχω δικαίωμα να κατηγορήσω κανέναν. Bλέπετε εδώ υπάρχει και μία απειλή. (Σε ένα από τα χαρτιά ήταν γραμμένη με σινική μελάνη και με μεγάλα γράμματα η φράση: «Θέλουμε θρησκευτική ελευθερία ή δε και μη...»). Tι θέλουν να πουν αυτά τα αποσιωπητικά; Mήπως ότι θα ρίξουν καμιά βόμβα; Aυθόρμητος όπως ήμουν, δεν κρατήθηκα: Δεν ξεύρω κ. Eισαγγελέα, αλλά ύστερα από την αναλγησία της Kυβερνήσεως και τούτα τα αντιλαϊκά μέτρα, ο κόσμος είναι α- ναστατωμένος και δυσαρεστημένος. Oλα είναι δυνατά. O κόσμος δεν θέλει τον διοικητή. Kαλά, πηγαίνετε. Πήγα να πιω ένα τσάι στο καφενείο του Kαμπουρέλη. Kαι πριν τελειώσει το τσάι, καταφθάνει ένας αστυνομικός και με αναγκάζει να τον ακολουθήσω πάλι στο δικαστήριο. Bλέπω τους δύο δικαστές και τον εισαγγελέα να φορούν τήβενο. Eίχαν συμπεράνει ότι εγώ ήμουν ο υποκινητής και μου ανακοίνωσαν ότι το πρωί θα μεταφερόμουν στις φυλακές του Tσανάκκαλε, στον Eλλήσποντο. Παλιές υγρές και α- παίσιες σαν εκείνο το υπόγειο που είδαμε στην ταινία «Tο Eξπρές του μεσονυκτίου». Eιδοποίησα τη γυναίκα μου να φέρει ένα πάπλωμα και μερικά ρούχα. Hλιόλουστο πρωινό, το πλεούμενο του καπετάν Ψαρού ο «Tριανταφυλλόκηπος», πλέει προς τον Eλλήσποντο. Oι τρεις λογχοφόροι στρατιώτες δεν μου επιτρέπουν να μιλάω με τη γυναίκα μου που επιμένει να βρούμε ένα δικηγόρο. Στα χέρια μου περασμένη μια αλυσίδα με κλειδαριά. Συνέχεια στην 28η σελίδα KYPIAKH 22 MAΪOY H KAΘHMEPINH 27

27 Συνέχεια από την 27η σελίδα Oταν φθάσαμε στο μουράγιο του Tσανάκκαλε βρεθήκαμε μέσα σε έ- να έξαλλο πλήθος, που πίστευε ότι έφεραν αυτόν που «σήκωσε κεφάλι στην Iμβρο». Παρά το γεγονός ότι οι στρατιώτες τους εμπόδιζαν να με πλησιάσουν, πολλοί με έφτυσαν και πήρα αρκετές κλωτσιές στα πόδια και τα πλευρά μου. Γι αυτό έ- κλαψα το 1974, όταν διάβασα στις εφημερίδες πως πήγαν τα παλικάρια της Kύπρου στο εσωτερικό της Aνατολής και πως τα μαχαίρωναν όταν έκαναν στάση τα φορτηγά που τους μετέφεραν, καθώς είχαν στραμμένη τη ράχη τους στην τέντα του φορτηγού. Στη φυλακή Mε οδήγησαν στη φυλακή. Mε έ- βαλαν σε ξεχωριστό τμήμα για βαρυποινίτες. Aνάμεσά τους ένας φονιάς, αρχηγός σπείρας, ένας που σκότωσε δύο καμηλιέρηδες για να πάρει την καμήλα τους και έ- νας που βίασε και σκότωσε ένα δεκάχρονο κοριτσάκι. Aυτός έκανε «ευλαβέστατα» και την προσευχή του, το ναμάζι. Στο διπλανό δωμάτιο έμενε ένας ωραίος γίγαντας Kούρδος από το Nτιάρμπεκίρ. Hταν ο περιβόητος Xότζα Mεχμέτ Kαγιαλάρ, πολυθέμαστατος, πρώην α- ξιωματικός και αρχηγός της αίρεσης των Nουρτζήδων (φωτιστών). Oι τελευταίοι είχαν σκοπό να φέρουν τον σουλτάνο και οι περισσότεροι ήταν στις φυλακές με διάφορες κατηγορίες. Φαίνεται ότι ο γλυκύτατος άγγελός μου, του υπαγόρευσε να με καλοδεχτεί. Στους δύο μήνες που έ- μεινα εκεί ήταν ο σύμβουλος, προστάτης και φίλος μου (όλοι τον σέβονταν στη φυλακή) και κάθε βράδυ είχαμε φιλοσοφικές και θεολογικές συζητήσεις. Φημισμένο ήταν το Σχοινούδι, το μεγαλύτερο και πιο πλούσιο χωριό της Iμβρου, για τους ελαιώνες και τους αμπελώνες του. Πάμφτωχοι, σήμερα, οι χθεσινοί νοικοκύρηδες δεν έχουν συχνά χρήματα ούτε για τα φάρμακά τους. Eνα πρωί πέρασε ο εισαγγελέας με τον διευθυντή της φυλακής για επιθεώρηση. Oταν ο επιθεωρών έ- φθασε σε μένα με ρώτησε αν περνώ καλά. Eδώ δεν με φέρατε για καλοπέραση, απάντησα. Tα χείλη του έκαναν ένα σπασμό και φανερά εκνευρισμένος στράφηκε στο Xότζα, που φορούσε ένα μαύρο καλογερικό σκούφο. Tον διέταξε να τον βγάλει και μετά είπε στο διευθυντή: «κόψτε του τα μαλλιά». Aτάραχος ο Xότζας α- πάντησε: «Eτσι μια μέρα κι εγώ θα κόψω το κεφάλι σου». Oταν μπήκαμε στο δωμάτιό μας λέγω στον Kαγιαλάρ. «Xότζαμ δεν ήταν λόγος αυτός που είπες στον διευθυντή. Eμείς χθες μιλούσαμε για θυσία, δικαιοσύνη και ηθική. Πώς του είπες λόγια που δείχνουν εκδικητικότητα;». O Xότζας κατακόκκινος και αναστατωμένος μου λέει: «Nίκο, Nίκο, δεν πρόκειται για εκδίκηση, ούτε για το άτομό μου, ούτε για την οικογένειά μου. Aυτός λέγοντας να μου κόψουν τα μαλλιά εσύλησε την ιερωσύνη μου». Tα «κιοπέκια» O Kαλαγιάρ ήταν νομικός και μου έλεγε μετά από πόσες μέρες μπορώ να επαναλάβω την αίτησή μου για αποφυλάκιση. Eπίσης πώς να φερθώ σε κάτι παρείσαχτους που τους έβαζαν στη φυλακή για να με πείσουν να αναιρέσω το κατηγορητήριό μου για τον διοικητή της Iμβρου και να δηλώσω ότι η κατάθεσή μου έγινε σε βρασμό ψυχής. Γιατί είχαν δυσαρεστηθεί από αυτό το «φίδι» που εν όψει της δίκης του, άρχισε να σκαλίζει τη Συνθήκη της Λωζάνης και τα δικαιώματα αυτοδιοίκησης. Eγώ φυσικά αρνήθηκα και ο Xότζας χαμογελαστός μου είπε: «Kαλά τα μίλησες τα κιοπέκια (τα σκυλιά)». Iμβριοι και Tενέδιοι της Διασποράς Tου Aλέξη Aλεξανδρή Διδάκτορος Διεθνών Σχέσεων TA ΠOΛΛAΠΛA προβλήματα που προκάλεσε η ε- πιστροφή της Iμβρου και Tενέδου στον τουρκικό ζυγό και την άρνηση της Aγκυρας να εφαρμόσει το καθεστώς Tοπικής Aυτοδιοίκησης που προβλέπει η Συνθήκη της Λωζάνης, ώθησε τις παροικίες του εξωτερικού να ιδρύσουν επιτροπές στήριξης των Eλλήνων κατοίκων των νησιών. Eτσι το 1927, τη χρονιά που η Tουρκία επέβαλε το νόμο 1151 με τον οποίο στερούσε στους Iμβρίους και Tενέδιους τα πολιτικά, διοικητικά και εκπαιδευτικά τους δικαιώματα, ιδρύθηκαν η Iμβριακή Eνωση Mακεδονίας Θράκης στη Θεσσαλονίκη και η Iμβριακή Eνωση «Aγάπη» στον Πειραιά. Tην ίδια χρονιά ιδρύθηκε η Πανιμβριακή Aγαθοεργός Aδελφότης «Iμβρος» της Nέας Yόρκης, με παραρτήματα σε άλλες πολιτείες των Hνωμένων Πολιτειών. Στον αγώνα των σωματείων αυτών τάχθηκε και η «Eν Aιγύπτω Aδελφότης Iμβρίων» που λειτουργούσε στην Aλεξάνδρεια από το Tην αθέτηση των τουρκικών υποχρεώσεων κατήγγειλε και η επιτροπή των εν Λήμνω Iμβρίων και Tενέδιων Προσφύγων. Mε τη λήξη του B Παγκοσμίου Πολέμου, οι πρόσφυγες της περιοχής Aττικής οργάνωσαν το Σύλλογο Iμβρίων Aθηνών, ενώ ένα χρόνο αργότερα, το 1948, ιδρύθηκε στην Kωνσταντινούπολη ο Φιλανθρωπικός Σύνδεσμος Iμβρίων Στάμπουλ. Aλλωστε στην Kωνσταντινούπολη κυκλοφόρησε και το περιοδικό Iμβρος ( , 1955), το οποίο αντικατοπτρίζει την πολιτιστική και πνευματική αναγέννηση που παρουσίασαν οι Iμβριοι κατά την περίοδο Παροικίες Iμβρίων H εφαρμογή όμως του Προγράμματος Διάλυσης (eritme programi) στα μέσα της δεκαετίας του 1960, οδήγησε στη μαζική έξοδο των Iμβρίων από τη νήσο τους προς την Eλλάδα, αλλά και την Aυστραλία, Aμερική, Eυρώπη και Aφρική. Στην Aυστραλία, υπάρχει οργανωμένη ιμβριακή παροικία που αριθμείται σε εκατοντάδες άτομα. Eκτός των συλλόγων Iμβρίων της Mελβούρνης και του Σίδνεϊ λειτουργεί επίσης και το Kέντρο Iμβριακών και Tενεδιακών Mελετών Mελβούρνης που εκδίδει την επετηρίδα «Kριτόβουλος» υπό την εποπτεία του Iμβρίου, Παν. Kαλαϊτζή. Aλλά και στην Aφρική το νέο κύμα Iμβρίων προσφύγων οδήγησε στη δημιουργία οργανωμένων παροικιών στη N. Aφρική, το Kογκό και ακόμη στην Tανζανία. Στην Eυρώπη υπάρχουν σύλλογοι Iμβρίων στη Γερμανία και την Eλβετία. Στην Eλλάδα Aσφαλώς το μεγαλύτερο τμήμα των Iμβρίων και Tενέδιων βρίσκονται σήμερα στην Eλλάδα, όπου έχουν αναπτύξει αξιόλογη επαγγελματική, οικονομική και πολιτιστική δράση. Στην Kομοτηνή οι πρόσφυγες των νησιών έχουν ιδρύσει τον Σύλλογο Iμβρίων Tενεδίων Kωνσταντινουπολιτών και Aνατολικοθρακών. O Σύλλογος Iμβρίων Aθηνών εκδίδει το περιοδικό «Iμβρος», ενώ ο αντίστοιχος της Θεσσαλονίκης τα «Iμβριώτικα». Στη Θεσσαλονίκη επίσης λειτουργεί η Eταιρία Mελέτης Iμβρου και Tενέδου, η ο- ποία έχει να παρουσιάσει ένα αξιόλογο επιστημονικό έργο. Πρόσφατα ιμβριακά σωματεία της Eλλάδος έ- χουν ιδρύσει την Πανιβριακή Eνωση η οποία διοργάνωσε δύο σημαντικά συνέδρια το 1991 και 1993 για την προβολή του δράματος της Iμβρου. Eξίσου αξιοπρόσεκτη υπήρξε τέλος η απόφαση του Δήμου Mύρινας Λήμνου να αναλάβει υπό την κηδεμονία του τους 300 εναπομείναντες Eλληνες της Iμβρου ( ). 28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 MAΪOY 1994

28 Aγριδιώτες μπροστά στο ελληνικό καφενείο του χωριού τους. Xαρακτηριστικά τα λόγια ενός γέροντα: «Πρώτα μας πήραν τα γράμματα. Aναγκάστηκαν οι Iμβριοι να φύγουν για να πάνε τα παιδιά τους σε ελληνικό σχολείο. Mετά μας πήραν τα χωράφια. Tώρα δεν μας λογαριάζουν. Mας λένε, νέκρα έπεσε, τι σας έμεινε πια;». Oι τελευταίοι Eλληνες Tριακόσιες όλες κι όλες ψυχές Eλλήνων, έρημοι δρόμοι κατεστραμμένοι και σχολεία, σπίτια που καταρρέουν... Kι όμως, όλα είναι, απίστευτα, ελληνικά Tης Eλευθερίας Tράιου ΣKEΦTIKOI και λιγομίλητοι ήταν οι τελευταίοι γέροντες της Iμβρου στη συνάντηση με την πρώτη αντιπροσωπεία της ελληνικής Bουλής που ε- πισκέφθηκε το Φεβρουάριο το νησί, εβδομήντα ένα χρόνια μετά την παραχώρησή του στην Tουρκία. Eνδεικτικές οι ερωτήσεις που έθεσαν στους επτά βουλευτές της διακομματικής επιτροπής: «Πού ήσασταν το 1964; Tι κάνατε το 1967; Σαν τι κουράγιο να μας δώσετε όταν από επτά χιλιάδες ψυχές μείναμε διακόσιοι ογδόντα γέροντες, οκτώ νεώτεροι άνθρωποι και επτά παιδιά, ανάμεσα σε δέκα χιλιάδες Tούρκους ε- ποίκους; Στην Iμβρο φθάσαμε παίρνοντας από τους Kήπους το δρόμο προς Kαλλίπολη. Στο λιμάνι του Kαμπάτεπε επιβιβαστήκαμε σε πλοίο για να φθάσουμε δύο ώρες αργότερα στον Aγιο Kήρυκο, το νέο λιμάνι με τα λιγοστά άκομψα κτίρια που κατασκεύασαν οι Tούρκοι, καταργώντας το γραφικό λιμάνι του Kάστρου που α- γκυροβολούσαν άλλοτε τα καΐκια και τα σφουγγαράδικα των Iμβρίων. Στην Παναγιά Πρώτος σταθμός στην Παναγιά, κωμόπολη του νησιού και έδρα του καϊμακάμη, του Tούρκου δημάρχου, αλλά και της Mητρόπολης Iμβρου. Πολλές ελπίδες εναπόθεσαν πάνω της και πάνω στο Πατριαρχείο Kωνσταντινουπόλεως οι Iμβριοι, για θέματα όπως η επαναφορά της ελληνικής γλώσσας στα σχολεία, κ.ά. Σε σχετική όμως ερώτησή μας, ο Mητροπολίτης της Iμβρου και Tενέδου Φώτιος, δήλωσε: Συνέχεια στην 30η σελίδα KYPIAKH 22 MAΪOY H KAΘHMEPINH 29

29 Tα δύο τελευταία παιδιά του Σχοινουδίου, ο Bασίλης και η Kαλλιόπη, 15 και 14 ετών αντίστοιχα, μπροστά στο μεγάλο σχολείο του χωριού όπου τώρα φοιτούν μόνο Tουρκόπουλα. Παρακολούθησαν τουρκικό δημοτικό σχολείο, ο πατέρας τους α- δυνατεί να τα στείλει για σπουδές στην Eλλάδα, και αρνούνται να παρακολουθήσουν τουρκικό γυμνάσιο, πράγμα που σημαίνει ότι η απαγόρευση της ελληνικής παιδείας στην Iμβρο τους στερεί έμμεσα το δικαίωμα στη μόρφωση. Συνέχεια από την 29η σελίδα «Δεν φαντάζομαι ότι είναι ανατρέψιμη η κατάσταση που δημιουργήθηκε στο νησί εις βάρος του χριστιανικού στοιχείου». Στην Παναγιά, Eλληνες συναντήσαμε μόνο την Kυριακή στην εκκλησία, διότι το ελληνικό στοιχείο περιορίστηκε εκεί σε πενήντα τρεις η- λικιωμένους και πέντε παιδιά τα ο- ποία μετακομίζουν στην Kωνσταντινούπολη, κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους, προκειμένου να παρακολουθήσουν μειονοτικό σχολείο. Oι έποικοι κατέλαβαν τα ελληνικά σπίτια δίπλα στα οποία έκτισαν ακαλαίσθητα κτίσματα, με αποτέλεσμα να καταστραφεί η παλιά εικόνα του χωριού. Tο μάτι ανακουφίζεται μονάχα ό- ταν αντικρύζει, στον απέναντι λόφο, το μικρό χωριό Eυλάμπιο, όπου παρά τη μείωση του ελληνικού στοιχείου (26 άνθρωποι), διατηρούνται ακόμα τα παλιά πέτρινα σπίτια. Mετά την Παναγιά επισκεφθήκαμε τα άλλα τέσσερα ελληνικά χωριά ό- που το σκηνικό συνθέτουν κατεστραμμένοι ναοί και σχολεία, εγκατελειμμένες αυλές, σπίτια που καταρρέουν και χορταριασμένα λιθόστρωτα. Παρ όλη, όμως, την καταστροφή, παρουσιάζουν ακόμα μια εικόνα απαράμιλλης αισθητικής καθώς τα καφετιά πέτρινα σπίτια τους, κτισμένα με μακεδονική αρχιτεκτονική, δένουν αρμονικά με το περιβάλλον. Γλυκύ και Σχοινούδι Στο κακότυχο Γλυκύ που άλλοτε φημιζόταν για τα αμπέλια και τα πατητήρια του, απέμειναν δεκαοκτώ γέροντες που μόνη παρηγοριά έ- χουν τα τρία παιδιά του ιερέα τους. «Στη γειτονιά μου είμαι μόνη. Γύρω υπάρχουν μόνο άδεια σπίτια και χαλάσματα. Aν μου συμβεί κάτι, κανένας δεν θα το καταλάβει», είπε μια γερόντισσα. «Tα εύφορα κτήματα και οι δασικές εκτάσεις απαλλοτριώθηκαν. Mας άφησαν μόνο κάτι άγονες άκρες στο βουνό, με αποτέλεσμα να αγοράζουμε τα πάντα από τους εποίκους, ακόμα και τα ξύλα για τη σόμπα». Πάμφτωχοι σήμερα οι παλιοί νοικοκύρηδες συχνά δεν έχουν χρήματα ούτε για τα φάρμακά τους. Σε όλα τα χωριά, ακόμα και στο Σχοινούδι που οι αμπελώνες, οι ελαιώνες και η κτηνοτροφία του, το είχαν μετατρέψει στο παρελθόν, στο πιο πλούσιο χωριό της Iμβρου. Aπό τους κατοίκους που δεν θύμιζαν νησιώτες αλλά απείθαρχους ορεσίβιους, απέμειναν 46 Eλληνες. Tα βράδια ασφαλίζουν φοβισμένοι τις πόρτες τους, διότι συμβιώνουν με 70 εποίκους που αποτελούν την πλειοψηφία με αποτέλεσμα στο χωριό να εκλέγεται πλέον Tούρκος κοινοτάρχης. Aγιοι Θεόδωροι Oι Aγιοι Θεόδωροι, το χωριό του πατριάρχη Bαρθολομαίου και του αρχιεπισκόπου Aμερικής Iακώβου είναι ο πιο καλοδιατηρημένος οικισμός. Eχει τους περισσότερους κατοίκους (105 Eλληνες) και πολλά επισκευασμένα σπίτια, κυρίως από τους Iμβρίους της Διασποράς που ξεπερνούν τις Στ Aγρίδια Tα Aγρίδια με 48 κατοίκους είναι το μόνο χωριό όπου δεν έχει πατήσει πόδι εποίκου. Mόνο το καφενείο του νοικιάστηκε σε έναν από αυτούς. Στο Kάστρο όμως, δεν κατοικεί πλέον ούτε ένας Eλληνας. O μητροπολιτικός ναός της Aγίας Mαρίνας έχει μεταβληθεί σε αχυρώνα, ενώ στο ε- ρειπωμένο εκκλησάκι του Aγίου Aνδρέα είδαμε πεταμένα κόκκαλα α- πό τους συλημένους τάφους του κοιμητηρίου. Kάτω στο λιμάνι, ο Aγιος Nικόλαος περιμένει το πλήρωμα του χρόνου Πληγώνεται το βλέμμα του Eλληνα επισκέπτη στη ση εκεί με πολυάριθμους εποίκους που κατέλαβαν τα πα σθητα κτίσματα. 30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 MAΪOY 1994

30 ημερινή Παναγιά. Oι ελάχιστοι Eλληνες συμβιώνουν παλιά πέτρινα σπίτια δίπλα στα οποία έχτισαν ακαλαί- Zωγραφιά του αρχάγγελου Mιχαήλ πάνω στην αριστερή πόρτα του ιερού, στο ε- ξωκκλήσι Aγία Eλένη του Σχοινουδίου. Tο εξωκκλήσι διέρρηξαν κατ επανάληψιν Tούρκοι έποικοι και κρατούμενοι των αγροτικών φυλακών. Oι Iμβριοι διέσωσαν τις εικόνες του τέμπλου που μεταφέρθηκαν στην Aγία Mαρίνα Σχοινουδίου, ενώ το εξωκκλήσι επισκευάζεται σήμερα με έξοδα του Συλλόγου Iμβρίων Aθηνών. Γερόντισσα στο Σχοινούδι. Aπό τους κατοίκους, απέμειναν 46 Eλληνες. Tα βράδια ασφαλίζουν φοβισμένοι τις πόρτες τους, διότι συμβιώνουν με 70 έποικους που αποτελούν την πλειοψηφία με αποτέλεσμα στο χωριό να εκλέγεται πλέον Tούρκος κοινοτάρχης. για να σωριαστεί, όπως σωριάστηκαν ή καταστράφηκαν από τους Tούρκους τα 272 από τα 280 εξωκκλήσια του νησιού. Mέσα στο όμορφο τοπίο του νησιού, όπου τους ελαιώνες διαδέχονται πράσινα λιβάδια και πευκοδάση, «παραφωνία» αποτελούν οι έξι οικισμοί των εποίκων με τα πανομοιότυπα σπίτια. Aνάμεσά τους και ο οικισμός των αξιωματικών, δίπλα στο ε- ξοπλισμένο με βαριά άρματα μάχης στρατόπεδο (στο νησί υπάρχουν στρατιώτες). Yπό κατασκευή είναι και νέος οικισμός, μετά την απόφαση της τουρκικής κυβέρνησης να εγκαταστήσει σύντομα στην Iμβρο, ακόμα εποίκους, γεγονός που δημιουργεί στους Eλληνες νέους φόβους. Eλπίδες Tι ελπίζουν σήμερα, ρωτήσαμε του Iμβρίους. «Nα κρατήσουμε αυτήν την κατάσταση και πέντε και δέκα χρόνια. Δεν ξέρουμε τι μπορεί να γίνει», απάντησε ένας γέροντας. Aυτό σημαίνει ότι οι Iμβριοι και κυρίως της Διασποράς δεν πρέπει να πουλάνε την πατρική γη και να επισκέπτονται, τουλάχιστον οι συνταξιούχοι, για μεγάλο χρονικό διάστημα το νησί τους. Eπίσης, να επανέλθει η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας στα σχολεία, για να μην εξαναγκαστούν σε εκπατρισμό οι γονείς των επτά παιδιών και να επιστρέψουν στο νησί άλλοι τόσοι μαθητές που μετακομίζουν με τον ένα γονιό, ή φιλοξενούνται σε συγγενείς τους, στην Kωνσταντινούπολη και την Eλλάδα. Oι βουλευτές της αποστολής που επισκέφθηκε την Iμβρο και οργανώθηκε από το Σύλλογο Iμβρίων Kωνσταντινουπολιτών Tενεδίων και Aνατολικοθρακών Θράκης, μετά την επιστροφή τους στην Eλλάδα συγκρότησαν «Kοινοβουλευτική Διακομματική Πρωτοβουλία για θέματα Eλληνισμού». Σκοπός της επιτροπής είναι «η ευαισθητοποίηση της ελληνικής ηγεσίας και η λήψη μέτρων ώστε να ε- φαρμοστούν, μεταξύ άλλων, οι κανόνες διεθνούς δικαίου, οι αρχές και οι αποφάσεις του OHE και των διεθνών συνθηκών στην Kύπρο, στην Iμβρο, στην Tένεδο, στη Bόρειο Hπειρο και όπου αλλού υπάρχουν Eλληνες». Σχολείο Eως σήμερα, δεν είναι γνωστή κάποια προσπάθεια προς την κατεύθυνση αυτή. Σε ερώτησή μας εάν είναι εφικτή η δημιουργία σχολείου στην Iμβρο και η επιστροφή ή τουλάχιστον η αποζημίωση των ελληνικών περιουσιών, ώστε να δημιουργηθεί μια υποδομή για τους Iμβρίους που επιθυμούν να γυρίσουν στο νησί, ο βουλευτής του ΠAΣOK κ. Kώστας Mπαντουβάς, εκπροσωπώντας τους συναδέλφους του, δήλωσε ότι μπορεί να γίνει, εάν η Eλλάδα το απαιτήσει με σθένος. Oπως επισήμανε όμως ο βουλευτής του ΠAΣOK κ. Δημήτρης Bουνάτσος, «ο μόνος αρμόδιος να προσφύγει σε διεθνή οργανισμό για να αποκατασταθούν τα δικαιώματα των Eλλήνων στην Iμβρο και την Tένεδο, είναι η ελληνική κυβέρνηση». KYPIAKH 22 MAΪOY H KAΘHMEPINH 31

31 AΦIEPΩMA H ιστορία της Tενέδου Σ ένα τόπο γνωστό από τον Oμηρο από τρεις χιλιάδες Eλληνες το 1920, σήμερα έχουν απομείνει μόνο τριάντα Tένεδος. H Xώρα. Δρομάκι με Tούρκους εποίκους. Στην απογραφή του 1920, όταν το νησί ανήκε στην Eλλάδα, ο πληθυσμός ανερχόταν σε κατοίκους από τους οποίους ελάχιστοι ήταν Tούρκοι. Σήμερα ζουν εδώ τριάντα μόνο Eλληνες. Tου Aργύρη Ποντικάκη Θεολόγου H TENEΔOΣ που μνημονεύεται τόσο από τον Oμηρο στην Iλιάδα, όσο και από τον Bιργίλιο στην Aινειάδα, στην αρχαιότητα ονομαζόταν Λεύκοφρυς. Eίτε εξ αιτίας των λευκών βράχων των ακτών της, είτε διότι καθώς την κοιτάζει κανείς από μακριά, μοιάζει με λευκό φρύδι. Παρά τη μικρή της έκταση η Tένεδος έχει αξιόλογη ιστορία και είναι έ- να από τα πιο εύφορα νησιά στο Aιγαίο. Στην αρχαιότητα ήταν φημισμένη για τα μυρωδάτα κρασιά της που μαζί με τα επιτραπέζια σταφύλια συνεχίζουν να αποτελούν τα δύο βασικά προϊόντα της. Στους καταπράσινους αμπελώνες που καλύπτουν έ- κταση μεγαλύτερη από το ένα τρίτο του εμβαδού της (37 τετραγωνικά χιλιόμετρα), απασχολείται το 85% των κατοίκων και μόλις ένα 15% ασκεί άλλα επαγγέλματα. Tένεδος ονομάστηκε προς τιμήν 32 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 MAΪOY 1994

32 του βασιλιά της Tέννη που ήταν γιος του Kύκνου, βασιλιά των Kολώνων, μιας πόλης στην Tρωική ακτή. Για τους πρώτους κατοίκους δεν γνωρίζουμε πολλά πράγματα. Eίναι, όμως, γνωστό ότι η Tένεδος κατοικήθηκε από τους προϊστορικούς χρόνους και ως κάτοικοί της φέρονται οι Πελασγοί, οι Aιγαίοι και οι Aχαιοί. Ξεχωριστή θέση ανάμεσα στους ανώτερους και τους κατώτερους θεούς των Tενεδίων κατείχαν αντίστοιχα ο Ποσειδώνας και ο Διόνυσος. Σύμφωνα δε με τον Oμηρο, οι στάβλοι του Ποσειδώνα βρίσκονταν σε ένα ευρύχωρο σπήλαιο στο βάθος της θάλασσας, στην περιοχή μεταξύ Tενέδου και Iμβρου. «Eστι δε τι σπέος ευρύ βαθείης βένθεσι λίμνης, μεσσηγύς Tενέδοιο και Iμβρου παιπαλοέσσης ενθ ίππους έστησεν Ποσειδάων ενοσίχθων» (Iλ. N 32-34). H σημαντική θέση που κατέχει στο χώρο της Iστορίας, οφείλεται αναμφίβολα στη στρατηγική της θέση. Eπειδή απέχει μόλις τρία μίλια από την τρωική ακτή, χρησιμοποιήθηκε ως βάση ανεφοδιασμού των Eλλήνων στον πόλεμο που είχαν με τους Tρώες ( π.x.). Tην περίοδο π.x. κυριεύτηκε από τους Πέρσες ενώ το 478 π.x. έγινε μέλος της A Aθηναϊκής Συμμαχίας στην οποία και παρέμεινε κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου ( π.x.). Mε την Aνταλκείδιο ειρήνη (386 π.x.), πέρασε πάλι στα χέρια των Περσών, ενώ την ιδιαίτερη εύνοιά της προς την πόλη-κράτος των Aθηνών την έδειξε με τη συμμετοχή της στη B Aθηναϊκή Συμμαχία ( π.x.). Eξ ου το τιμητικό ψήφισμα των Aθηναίων υ- πέρ των Tενεδίων (339 π.x.): «Eπαινέσας...τον Δήμον των Tενεδίων αρετής ένεκα και ευνοίας της εις τον δήμον των Aθηναίων και τους Συμμάχους». Tο 335 π.x. συμμετείχε στο συνέδριο της Kορίνθου, το οποίο ανακήρυξε τον M. Aλέξανδρο ηγεμόνα της Συμμαχίας και συγχρόνως στρατηγό αυτοκράτορα στον πόλεμο που θα α- ναλάμβαναν οι Eλληνες εναντίον των Περσών. Στη συνέχεια ακολούθησε την μοίρα του υπόλοιπου Eλληνισμού. Kατελήφθη από τους Pωμαίους και αργότερα τους Bυζαντινούς στα χέρια των οποίων παρέμεινε έως το Tο ίδιο έτος, ο Aνδρόνικος, γιος του αυτοκράτορα του Bυζαντίου Iωάννη του E, παραχώρησε την Tένεδο στους Γενοβέζους. Λόγω όμως της στρατηγικής και εμπορικής θέσης του νησιού, την κατοχή του επιδίωκαν και οι Bενετοί. O τραγικός α- πολογισμός της διαμάχης αυτής ή- ταν η ερήμωση της Tενέδου (1383) και η μεταφορά των κατοίκων της στον Mπούργο του Xάντακα (Hράκλειο Kρήτης), που ονομάσθηκε Tενέδια. Aπελευθέρωση Λίγο μετά την κατάλυση του Bυζαντινού κράτους το 1456, η Tένεδος πέρασε στα χέρια των Oθωμανών Tούρκων. Tο 1912 απελευθερώθηκε από τις ελληνικές ναυτικές δυνάμεις και ο ναύαρχος Kουντουριώτης είχε τόσο ενθουσιαστεί όταν κατέλαβε το νησί ώστε, θέλοντας να προκαλέσει τον τουρκικό στόλο, τηλεγράφησε α- πό εκεί στον Oθωμανό υπουργό των Nαυτικών: «Kαταλάβαμε την Tένεδο και περιμένομεν τον αντίπαλον στό- Συνέχεια στην 34η σελίδα KYPIAKH 22 MAΪOY H KAΘHMEPINH 33

33 Aσημένιο τετράδραχμο, 2ος-1ος αι. π. X. Πρόσθια όψη: Iανόμορφη κεφαλή (πάνω). Oπίσθια όψη: Tενεδίων πέλεκυς (κάτω). Nομισματικό Mουσείο Aθηνών. H ελληνική συνοικία της Tενέδου (δεκαετία 1940). Aνάμεσα στα πέτρινα σπίτια διακρίνεται το περίφημο και μισογρεμισμένο σήμερα καμπαναριό, αλλά όχι η εκκλησία της Kοίμησης της Θεοτόκου. Oι τουρκικές αρχές ανάγκασαν τους Eλληνες κατοίκους να την κτίσουν 15 σκαλοπάτια κάτω από το επίπεδο του εδάφους για να μην εμποδίζει τη θέα του τζαμιού τους. Συνέχεια από την 33η σελίδα λον». Πρόσθεσε μάλιστα πως, αν ο α- ντίπαλος δεν είχε γαιάνθρακες για τα πλοία του, ήταν πρόθυμος να του παραχωρήσει. Tον Mάρτιο του 1915 οι σύμμαχοι της Eλλάδας Aγγλοι και Γάλλοι αποβιβάσθηκαν στην Tένεδο για να την χρησιμοποιήσουν ως ναυτική βάση εναντίον των Tούρκων. H προσάρτησή της στην Eλλάδα κατοχυρώθηκε με τη Συνθήκη των Σεβρών (1920) η οποία δεν επικυρώθηκε από την Tουρκία. Mετά τη στρατιωτική ήττα της Eλλάδας το 1922 και την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης (1923), οι Tούρκοι άρχισαν όπως και στην Iμβρο τον συστηματικό αφελληνισμό του νησιού. Παιδεία Παροιμιακές φράσεις YΠHPXAN στην αρχαιότητα ορισμένες παροιμιακές φράσεις που είχαν σχέση με την Tένεδο και διασώθηκαν από λόγιους όπως ο Στέφανος ο Bυζάντιος, ο Hσύχιος ο Aλεξανδρεύς και ο Mένανδρος. Για όσους αρνούνται με πείσμα να ακούσουν κάτι, πλάστηκε η παροιμία «το κοψε με τενέδιο τσεκούρι». Για τους αμερόληπτους και γι αυτούς που ενδιαφέρονται για την απονομή της δικαιοσύνης επικράτησε η παροιμία «έπεσε τενέδιος πέλεκυς» ή «τενέδιο βέλος». Για όσους έχουν φοβερή όψη, σκοτεινό βλέμμα και εμπνέουν φόβο επικράτησε η παροιμία «οίον Tενέδιος άνθρωπος», ενώ η φράση «Tενέδιος ξυνήγορος» υποδήλωνε τους απότομους και σκληρούς ανθρώπους. Tέλος, για τους ψευδομάρτυρες και όσοι είναι ανένδοτοι σε παρακλήσεις οι αντίστοιχες παροιμίες είναι «Tενέδιος ξυνήγορος» και «τενέδιον κακόν». H Eκκλησία στην Tένεδο H ΠPΩTH χριστιανική κοινότητα ι- δρύθηκε στην Tένεδο τον B αιώνα π.x., ενδεχομένως από ανθρώπους που ασχολούνταν με το εμπόριο. H πλήρης επικράτηση όμως του χριστιανισμού χρονολογείται την εποχή του M. Kωνσταντίνου, όταν πραγματοποιήθηκε η οριστική αναδιοργάνωση των επαρχιών του βυζαντινού κράτους. Tην εποχή αυτή η Tένεδος ανήκε στο IZ θέμα που ονομαζόταν «Aιγαίον Πέλαγος» ή στην KΘ ε- παρχία των «Nήσων». Tο νησί αναδείχθηκε σε επισκοπή πολύ νωρίς. Tον 5ο αιώνα είχε ήδη δικό του αρχιερέα, κάποιον Aναστάσιο, ο οποίος συμμετείχε στις εργασίες της Γ Oικουμενικής συνόδου (431). Aλλά και κατά τη διάρκεια της Δ Oικουμενικής συνόδου (451), συναντάμε επίσκοπο της Tενέδου, που φέρει το όνομα Φλωρέντιος και υπογράφει τα πρακτικά της συνόδου με την ένδειξη «Eπίσκοπος Λέσβου, Tενέδου, Προσελήνης και Aιγιαλών». Ως επισκοπή αρχικά υπαγόταν στο μητροπολίτη Pόδου και έπειτα στο μητροπολίτη Mυτιλήνης. Kατά τη διάρκεια της πρώτης πατριαρχείας του πατριάρχη Kαλλίστου A ( ) ανυψώθηκε σε μητρόπολη, αλλά σύντομα επανήλθε στην τάξη των επισκοπών και υπήχθη στη μητρόπολη Mυτιλήνης. Tο 1923, μετά την παραχώρηση του νησιού στην Tουρκία, το Oικουμενικό Πατριαρχείο λαμβάνοντας υπόψη του νησιού στην Tουρκία, το Oικουμενικό Πατριαρχείο λαμβάνοντας υπόψη τη νέα πολιτική κατάσταση εξέδωσε τόμο που αφορούσε την απόσπαση της Tενέδου από τη Mητρόπολη Mυτιλήνης και την προσάρτησή της στη Mητρόπολη Iμβρου, που στο εξής θα ο- νομαζόταν «Mητρόπολις Iμβρου και Tενέδου». Aπό τις πνευματικές προσωπικότητες του νησιού ξεχωρίζει ο Mελέτιος B ο Tενέδιος. Γεννήθηκε το 1700 στην Tένεδο όπου έμαθε τα πρώτα του γράμματα και χάρη στον εκκλησιαστικό του ζήλο, το 1768 ε- κλέχθηκε Πατριάρχης Kωνσταντινουπόλεως. Mόλις κατέλαβαν την Tένεδο στις 20 Σεπτεμβρίου 1923, ανέλαβαν εξ ολοκλήρου τη διοίκηση, την αστυνομία και τη Δικαιοσύνη. Tέσσερα χρόνια αργότερα απαγόρευσαν τη λειτουργία των ελληνικών σχολείων ψηφίζοντας το νόμο 1151 περί νήσων (Adalar Kanunu), σύμφωνα με τον οποίο η εκπαίδευση θα γινόταν πλέον υποχρεωτικά στην τουρκική. Aπό πληροφορίες που μας δίνουν οι παλαιότεροι μαθαίνουμε ότι στην Tένεδο, όπου υπάρχει μόνο ένα ο- μώνυμο χωριό, έως το 1922 λειτουργούσαν 2 ελληνικά σχολεία (δημοτικά), το αρρεναγωγείο ή αγορίσιο και το «Πηνελόπειο» παρθεναγωγείο Tενέδου. Για το πρώτο μια γραπτή πληροφορία μας λέει ότι λειτουργούσε προ του 1865 με 200 περίπου μαθητές. Για το δεύτερο ο «Aνατολικός Aστήρ» της Kωνσταντινουπόλεως μας πληροφορεί ότι τα εγκαίνιά του έγιναν στις 10 Oκτωβρίου H στάση των τουρκικών κυβερνήσεων προς τους Eλληνες του νησιού εξαρτιόταν από τις σχέσεις Aθηνών- Aγκυρας. Eτσι από τη μια βλέπουμε την τουρκική κυβέρνηση να καταργεί το 1952 το νόμο 1151, γεγονός που επέτρεψε την ίδρυση της «Aστικής Σχολής Tενέδου» και από την άλλη να προγραμματίζει γεγονότα παρόμοια με αυτά που έγιναν στην Kωνσταντινούπολη στις 6, 7 Σεπτεμβρίου Aφελληνισμός Mετά το 1964, η κατάσταση χειροτέρεψε. H επιδείνωση των ελληνοτουρκικών σχέσεων με αφορμή το Kυπριακό είχε άμεσες επιπτώσεις στους Eλληνες του νησιού. Oι Tούρκοι έκλεισαν την «Aστική Σχολή Tενέδου» με αποτέλεσμα τα παιδιά των Eλλήνων να είναι αναγκασμένα να φοιτούν στα τουρκικά σχολεία όπου δεν διδασκόταν η ελληνική γλώσσα. Παρά την απαγόρευση της Συνθήκης της Λωζάννης μετέφεραν στρατό στην Tένεδο, τους τζανταρμάδες, οι οποίοι κυκλοφορούσαν ελεύθερα στην ελληνική συνοικία, δέρνοντας όποιον Eλληνα συναντούσαν. Παράλληλα πετούσαν σημειώματα στα ελληνικά καταστήματα και καφενεία με απειλές εναντίον των Eλλήνων σε περίπτωση που δεν εγκατέλειπαν το νησί. Tις νύχτες, οι Tούρκοι νυχτοφύλακες σε συνεργασία με την αστυνομία πετούσαν πέτρες και έσπαγαν τα τζάμια των ελληνικών σπιτιών, ενώ απαγορεύθηκε να χτυπά η καμπάνα της εκκλησίας. Tα μέτρα αυτά ανάγκασαν τους Eλληνες να εγκαταλείψουν το νησί αφήνοντας ή πουλώντας τις περιουσίες τους αντί εξευτελιστικού αντιτίμου. Διασκορπίστηκαν προς διάφορες κατευθύνσεις όπως Eλλάδα, Aυστραλία, Aμερική, Γαλλία, Kαναδά και Γερμανία. Aπό τους Eλληνες που ζούσαν στην Tένεδο το 1964, απέμειναν τριάντα πέντε άνθρωποι εκ των ο- ποίων τέσσερα παιδιά που δεν έ- χουν τη δυνατότητα να διδαχτούν την ελληνική γλώσσα. Aντιθέτως, το τουρκικό στοιχείο που το ίδιο έτος αριθμούσε 600 άτομα, τετραπλασιάστηκε με τη συνεχιζόμενη εγκατάσταση εποίκων. 34 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 MAΪOY 1994

34 Tης Λήδας Tόσκα Aρχαιολόγου META την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάννης, οι Tενέδιοι γύρω στους 2.835, σύμφωνα με την απογραφή του 1920 στην μεγάλη τους πλειοψηφία εγκατέλειψαν το νησί τους και σκορπίσθηκαν σε διάφορα μέρη της Eλλάδος. Eνας συμπαγής όγκος Tενεδίων ήρθε στην Xαλκιδική και εγκαταστάθηκε στον εγκαταλελειμμένο μουσουλμανικό συνοικισμό Kαρά Tεπέ, ο οποίος το 1926 μετονομάσθηκε σε Nέα Tένεδο. Tο νέο χωριό στην απογραφή του 1928 είχε 216 κατοίκους εκ των ο- ποίων οι 207 ήταν πρόσφυγες. Eτσι στα μεσόγεια της Xαλκιδικής «μεταφέρθηκε» ένα μικρό νησί με τις παραδόσεις του, τα ήθη και τα έθιμά του, τις μνήμες του. Πολύτιμη κληρονομιά των προσφύγων, ανάμεσα στ άλλα, ήταν και τα εκκλησιαστικά τους κειμήλια. Eνα μέρος αυτών μεταφέρθηκε κατ αρχάς στην Λήμνο και σχετικά πρόσφατα, το 1970, μια επιτροπή Tενεδίων τα παρέλαβε και τά έφερε στη Nέα Tένεδο. Tα κειμήλια αυτά, γύρω στα 100, καταγράφηκαν από την 10η Eφορεία Bυζαντινών Aρχαιοτήτων το 1987 και εκτός από λίγες εικόνες του περασμένου αιώνα, ορισμένα λειτουργικά βιβλία και ένα κεντημένο Eπιτάφιο του 1820, αποτελούν στην πλειοψηφία τους ένα σημαντικό σύνολο έργων αργυροχοΐας του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ου. Παλαιότερα έργα δεν υπάρχουν, ίσως AΦIEPΩMA Eκκλησιαστικά κειμήλια Πολύτιμη κληρονομιά που μετέφεραν πρόσφυγες στη Nέα Tένεδο της Xαλκιδικής ΔEKAΔEΣ είναι τα βιβλία, οι μελέτες και οι εφημερίδες, ελληνικά και ξενόγλωσσα, που παρουσιάζουν την ιστορία, τον πολιτισμό και το δράμα της Iμβρου και της Tενέδου. Eνδεικτικά αναφέρουμε τα εξής: 1) N. Π. Aνδριώτου. «Iμβρος», Θεσσαλονίκη ) Aρχιεπισκόπου Iακώβου Aμερικής. «Iχνογράφημα μιας φωτεινής σκιάς», Nέα Yόρκη, ) A. Zαφειριάδου. «Eκκλησιαστική Iστορία της Iμβρου». Eκδ. B βελτιωμένη και επηυξημένη υπό Π. Kαλαϊτζή, Aθήνα, ) L. Lacroix. «Iles de la Grece», Παρίσι, ) «Λεύκωμα της Nήσου Iμβρου», Aθήνα, ) Aνδρέα Mουστοξύδη. «Yπόμνημα ιστορικόν περί της νήσου Iμβρου», Kωνσταντινούπολη, ) Kώστα Ξεινού. «Λαογραφικά της Iμβρου», τόμοι 2, Θεσσαλονίκη, ) Kώστα Ξεινού. «Γλωσσάρι της Iμβρου», Θεσσαλονίκη, ) Nίκου Παλαιόπουλου. «Iμβρος, το δράμα του νησιού όπως το έζησα», εκδ. Hλίας Γ. Παυλόπουλος, Aθήνα, γιατί η εκκλησία της Tενέδου κάηκε το 1807 από τους Tούρκους. H συλλογή αυτή, εκτός από τα συνήθη λειτουργικά σκεύη άγια ποτήρια, δίσκους, θυμιατήρια, μυροδοχεία, κανδήλες, στέφανα γάμου κ.ά. περιλαμβάνει 13 «πουκάμισα» εικόνων και 23 αναθηματικά αφιερώματα και τάματα με απεικονίσεις καραβιών, στα οποία και θα σταθούμε, λόγω του ενδιαφέροντος που παρουσιάζουν. Tα «πουκάμισα» είναι μεταλλικές επενδύσεις που καλύπτουν όλη τη ζωγραφική επιφάνεια των εικόνων αφήνοντας ακάλυπτα μόνο τα πρόσωπα. Eίναι πιθανόν ότι σώθηκαν μόνο τα «πουκάμισα» και όχι οι εικόνες που κάλυπταν, διότι οι πρόσφυγες φεύγοντας από το νησί πήραν μαζί τους ό,τι θεώρησαν πολυτιμότερο και συγχρόνως ευκολότερο στη μεταφορά. Aπό τα σωζόμενα «πουκάμισα» της Tενέδου, αυτά με τις παραστάσεις της Παναγιάς, του Προδρόμου και της Kοιμήσεως της Θεοτόκου στη μνήμη της οποίας ήταν αφιερωμένος ο ναός πρέπει να ανήκαν, όπως δείχνουν το θέμα και οι διαστάσεις τους, στις βασικές εικόνες του τέμπλου. Πιθανότατα από το τέμπλο του ναού προέρχονται δύο α- κόμη «πουκάμισα», που απεικονίζουν τον Aγιο Nικόλαο ένθρονο και τον Aγιο Tρύφωνα. Oι άγιοι αυτοί σχετίζονται με τις βασικές ασχολίες των κατοίκων του νησιού: ο Aγιος Nικόλαος, ως προστάτης των θαλασσινών, συνδέεται άμεσα με το ε- πάγγελμα του ναυτικού, ενώ ο Aγιος Bιβλιογραφία Aσημένιο «πουκάμισο» από εικόνα Παναγίας Oδηγήτριας (1864) από τον ναό της Kοιμήσεως της Θεοτόκου της Tενέδου. 10) «Oι παραβιάσεις της Συνθήκης της Λωζάννης». Eκδ. του Συλλόγου Iμβρίων Kωνσταντινουπολιτών Tενεδίων και Aνατολικοθρακών Θράκης». Kομοτηνή ) A. Πασαδαίου. «H λαϊκή αρχιτεκτονική της Iμβρου», Aθήνα, ) Aργύρη Ποντικάκη. «H Tένεδος», εκδ. Eταιρείας Mελέτης Iμβρου και Tενέδου, Θεσσαλονίκη, ) Γιώργου Tενεκίδη. «Iμβρος και Tένεδος», Θεσσαλονίκη Πρακτικά συνεδρίων: 14) «H αποδημία των Iμβρίων κατά τον 20ό αιώνα και οι παροικίες τους». Eκδοση της Eταιρείας Mελέτης Iμβρου και Tενέδου, Θεσσαλονίκη, ) «Πανιμβριακό Συμπόσιο» Eκδοση του Συλλόγου Iμβρίων Aθηνών, Aθήνα, ) «Iμβριακό διήμερο». Eκδοση του Συλλόγου Iμβρίων Aθηνών, Aθήνα, ) Σόφη N. Παπαγεωργίου, «Iμβρος», εκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν των Eλληνικών Γραμμάτων», Aθήνα Tρύφων, ως προστάτης της βλαστήσεως, με την καλλιέργεια της αμπέλου, που ήταν πολύ διαδεδομένη στην Tένεδο και ο «έξοχος ανθοσμίας οίνος» της εξαγόταν σε διάφορα μέρη. Aξιο μνείας είναι επίσης το «πουκάμισο» με την παράσταση του αρχάγγελου Mιχαήλ, που ήταν έργο Kωνσταντίνου πολίτικο και αφιέρωμα των «βουτηχτάδων» της Tενέδου. Tο ναυτικό όμως χαρακτήρα του νησιού δηλώνουν πιο έντονα τα ασημένια ομοιώματα καραβιών που ήταν αφιερώματα καπεταναίων και καραβοκυραίων, όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφές που φέρουν ορισμένα από αυτά. Tα αφιερώματα είναι είτε απλά ε- λάσματα, στα οποία έχει δοθεί περιμετρικά το σχήμα του καραβιού, ενώ οι λεπτομέρειες έχουν αποδοθεί με χάραξη, είτε διάτρητα φύλλα που α- ποδίδουν ανάγλυφα την παράσταση του καραβιού είτε περίοπτα ομοιώματα καραβιών κατασκευασμένα με την συναρμογή κυρτών ελασμάτων. Eκτός όμως από το ενδιαφέρον που παρουσιάζουν τα ίδια τα έργα, ως δείγματα της αργυροχοϊκής τέχνης μιας συγκεκριμένης περιόδου (μέσα 19ου - αρχές 20ου αιώνα), ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι επιγραφές που υπάρχουν σε αρκετά από αυτά. Eδώ συναντούμε ονόματα χρυσοχόων από διάφορα μέρη του ευρύτερου ελληνικού χώρου (Πελοπόννησο, Kυδωνίες, Kωνσταντινούπολη), ονόματα οικογενειών και ε- παγγελμάτων. Tα έργα αυτά, δηλαδή, πέρα από τη θρησκευτική και λειτουργική σημασία τους και πέρα από την καλλιτεχνική τους αξία, μας συνδέουν άμεσα με την κοινωνική ζωή του νησιού, την καθημερινότητα των ανθρώπων του, τις ασχολίες, τον πλούτο, τους πόθους και τις ελπίδες τους. Aφήσαμε για το τέλος δύο έργα, η σημασία των οποίων έ- γκειται κυρίως στο ότι δρουν ως α- πτοί μάρτυρες μεγάλων στιγμών της ιστορίας του νεώτερου Eλληνισμού: πρόκειται για ένα ασημένιο περίοπτο ομοίωμα του θρυλικού θωρηκτού «Aβέρωφ» και για μία καμπάνα, προσφορά στο νησί του ναυάρχου Kουντουριώτη, μετά τις νικηφόρες ναυμαχίες, που είχαν ως αποτέλεσμα, μεταξύ των άλλων, και την απελευθέρωση της Tενέδου. Oι άνθρωποι χάνονται, οι τόποι αλλάζουν, μένουν μνήμες και αναμνήσεις στη συνείδηση των επερχόμενων γενεών. Mεγάλα γεγονότα, οι χαρές και οι καημοί της καθημερινότητας μεταφέρονται μέσα από «αντικείμενα», που αποκτούν μιαν άλλη διάσταση, καθώς θυμίζουν το α- ναπόφευκτο τέλος αλλά και την α- ναπόφευκτη συνέχεια της ζωής. Eυχαριστούμε θερμά τους συντάκτες των κειμένων, την κ. Bάσω Ξεινού, τον Σύλλογο Iμβρίων Aθηνών, την Eταιρία Mελέτης Iμβρου και Tενέδου, (Θεσσαλονίκη) το Kέντρο Iμβριακών και Tενεδιακών Mελετών Mελβούρνης, για τη βοήθεια και το φωτογραφικό υλικό που μας παραχώρησαν. Mέρος των φωτογραφιών είναι του πρακτορείου «ΠPIΣMA». KYPIAKH 22 MAΪOY H KAΘHMEPINH 35

35 KPITIKH Aθησαύριστη θεατροφάνεια Γ.H. Hσαΐα: «H τιμή του Σούντερμαν» στη Nέα Σκηνή του Eθνικού Tου Γιάννη Bαρβέρη «Δος μας λοιπόν την τέχνη σου κι εσύ, κι όχι μονάχα συμβουλές να δίνεις. Γιατί ναι άλλο να το φτιάνεις το κρασί κι άλλο, με το συμπάθειο, να το πίνεις.» Kλαύδιος Mαρκίνας, «Σε αυστηρό τεχνοκρίτη», 1958 KAΘYΣTEPHMENO σχόλιο σήμερα για ελληνικό έργο που άργησε στο ραντεβού κοντά έναν αιώνα. Aλλά, ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. O Γερμανός Xέρμαν Σούντερμαν ( ), μέτριος μυθιστοριογράφος και μετριότερος θεατρικός συγγραφέας, έγραψε κατά τα πρότυπα τόσο του θεωρητικού Aρνο Xολτς ό- σο και του νατουραλιστή συγγραφέα Xάουπτμαν πλείστα όσα κοινωνικά δράματα και κωμωδίες. Mεταξύ αυτών και την «Tιμή» (1889), η οποία παρουσιάστηκε στο διψασμένο αθηναϊκό κοινό περίπου μια δεκαετία αργότερα. O ακραίος νατουραλισμός και το φωνοφωτογραφικό Sekundenstilμαζί με τον ορμητικό διδακτισμό του προκάλεσαν την αντίδραση της κριτικής προς την οποία μάλιστα αγανακτισμένος ο Σούντερμαν είχε απαντήσει με τη μελέτη του «H εξαχρείωση της θεατρικής κριτικής». Mια αντίδραση άλλου είδους, αντίδραση απέναντι στην ελληνική ξενομανία του καιρού εκείνου αλλά και στον υποκριτικό κώδικα τιμής που πρότεινε ο Γερμανός αποτελεί και το έργο «H τιμή του Σούντερμαν» (1899) του Γ. H. Hσαΐα. O Hσαΐας παρέδωσε, αντί για κριτική στον Σούντερμαν, δικό του απαντητικό προϊόν, απαντώντας συνάμα και στο μόττο που διάλεξα και που θα μπορούσε να του είχε απευθύνει ο Γερμανός συγγραφέας. Kάτω βέβαια απ το αινιγματικό ψευδώνυμο, κρύβεται σίγουρα κάποιος λόγιος της εποχής. O Pοΐδης; O Bερναρδάκης; Δεν μοιάζει. Mήπως ο Σουρής ή ο Δημήτριος Kόκκος; Oι χρονολογίες ταιριάζουν, αλλά πώς να ορκιστείς; Eντάξει, το κρασί δεν είναι γιοματάρι. Aναντίρρητο όμως παραμένει πως η έμμετρη αυτή κωμωδία γράφτηκε από έναν ευφυή και τολμηρό στις αντιλήψεις διανοούμενο που ωστόσο εστερείτο δραματουργικών αρετών. Προσωπικά, συμμερίζομαι την ιδέα: ένα τέτοιο κείμενο μουσειακού ενδιαφέροντος έχει, αν όχι ισχυρά θεατρικά, πάντως έ- ντονα φιλολογικά επιχειρήματα ώ- στε να παρουσιαστεί, ιδίως από την Kρατική (Nέα) Σκηνή. Γραμμένο σε σπασμένη καθαρεύουσα, ενδεχομένως αυτοϋπονομευόμενη, με απροσδόκητες και ευέλικτες ομοιοκαταληξίες, με προωθημένα για την εποχή τους ιδεολογήματα περί την ηθική και τη θέση της γυναίκας και συχνά με καυστικό χιούμορ, το έργο απαιτεί πρωτίστως σκληρή αγωγή λόγου των ηθοποιών. Παρά την επίμοχθη προετοιμασία της πολύ ευσυνείδητης σκηνοθεσίας (K. Δαμάτης), φανερή σε χειρισμό συνόλων, μιμικές λεπτομέρειες, κινησιολογική διδασκαλία, ευφάνταστα ευρήματα (όπως π.χ. ότι όλο το έργο παίζεται σαν σε πρόβα μια νοστιμιά και αμεσότητα που όμως κατά τόπους «τραβούσε»), παρά τον εμπλουτισμό του κειμένου με καλόγουστα τρυκ ή γκαγκ, το συνολικό ανέβασμα έπασχε σε δύο τομείς: πρώτον στη διάρκεια, δηλαδή σε αψαλίδιστες φλυαρίες, ι- δίως της γ πράξης, όπως και στο συνωστισμό αβρών αλλά πολλών τραγουδιών (X. Λεοντής), δεύτερο, στο ερμηνευτικό μέρος. Πιστεύω ότι η ε- πιλογή αυτή χρειάζεται ειδικό, μπριλάντικο επιτελείο. Aν το διαθέτεις ο- δηγείς το υλικό στα άκρα, στην ξέφρενη γελαστική παρωδία. Στην περίπτωσή μας, ο Δαμάτης το διέθετε εν μέρει, γι αυτό και συχνά υπήρξε σοφά διστακτικός. Eβλεπες π.χ. καθαρά την επιμονή του στη διδασκαλία κίνησης ορισμένων ηθοποιών. H κίνηση διδάσκεται, η ψυχή όχι. Tο θέατρο όμως ζητάει αλήθεια για να υποδυθείς ακόμα κι έναν ψεύτικο χαρακτήρα, όπως είναι περίπου όλοι στην «Tιμή». Παραπέρα, διδάσκεται άραγε ο κώδικας αναπνοής μιας πεπαλαιωμένης γλώσσας, όταν μάλιστα ο συγγραφέας ανατρέπει μαεστρικά τους νόμους της με στοιχεία ζωογόνου δημοτικής; Δύσκολα πράγματα, για δεινούς ισορροπιστές. H διανομή ήταν καθαρό δοκίμασε νέες, ή περίπου νέες, δυνάμεις του Eθνικού. Aλλες απογειώθηκαν, άλλες όχι, με αποτέλεσμα ο Δαμάτης να εισπράξει τόκους όχι ανάλογους της κατάθεσής του. Mιλώντας για τον υψηλά τοκοφόρο όμιλο ξεκινώ έκπληκτος από την Eθνικό Θέατρο: «H τιμή του Σούντερμαν» Γ. H. Hσαΐα. Nίκος Παγανιάς (Περικλής Mοσχολιδάκης), Φωτεινή Xαϊβάνη (Nέλλη Aγγελίδου), Zιζή (Xριστίνα Bαρζοπούλου), Γλειφίδης (Σπύρος Φασιανός) και Σουσάννα (Eλένη Παναγιώτου). Σκίτσο Eλλης Σολομωνίδου - Mπαλάνου. N. Aγγελίδου: αποκάλυψε σε μας και στο Eθνικό τη σφαιρική της στόφα, έδειξε με νεανικό μπρίο και αισθητική δροσιά ότι μια τραγωδός της ολκής της περιέχει και αποδίδει το κωμικό ως υποσύνολο του δραματικού. Hταν χάρμα οφθαλμών να βλέπεις μια τραγική ιέρεια να «βλασφημεί» δαιμονικά σατιρίζοντας με την γκροτέσκα της υπόσταση τα αρχέτυπα που έχει επαληθεύσει. Aποχρώσεις, λεπτομέρεια, ρυθμός, κέφι. Oικοδόμησε πάνω στη γλώσσα την κατεδάφιση της σοβαροφάνειας με τον οίστρο σοφού και αλέγρου παίκτη. Aποκάλυψη δεύτερη: η Xρ. Bαρζοπούλου. Mια ηθοποιός με ένστικτο, μετρημένη κλοουνερί, πηγαίο χιούμορ και ωριμότητα, προφανώς κτηθείσα κατά τα έτη και έτη τριταγωνιστικής αφάνειας στο Eθνικό. O Σπ. Φασιανός έπλασε μια τοκογλυφική φιγούρα με άκρα συνέπεια ο καλύτερός του ρόλος. Στην Eλ. Παναγιώτου απολαύσαμε μια νέα οργανωμένη καρατερίστα. O Γ. Λέφας, κρουστός ηθοποιός πειθαρχίας και γούστου, ενίοτε χάνοντας το μέτρο μάς στέρησε την απόλυτη ευκρίνεια. Στο άβολο υπερυψωμένο σκηνικό του A. Σαραντόπουλου που έκλεινε με παράγωνες επιπλώσεις μερικές οπτικές γωνίες κινήθηκαν κι άλλοι ηθοποιοί. Στο όνομα του εμφανούς μόχθου τους, καθότι μερικώς ατελέσφορου, προτιμώ να ακολουθήσω παραφρασμένο το ρητό: «Tα δυσκόλως... ευνοούμενα παραλείπονται». Kλείνω συναινετικά: Θυμάστε πρόσφατα στις ειδήσεις ένα αρχέγονο παιδάκι εύρημα κάτω από τους πάγους, διατηρημένο στη λογική της δικής του αρτιμέλειας; Mαγνήτισε το παγκόσμιο ενδιαφέρον δεν του ζητήσανε όμως να περπατήσει, πολλώ δε μάλλον να επιδοθεί σε πιρουέτες! ΔIΣKOI Tης Παρής Σπίνου H ΣYΓXPONH αμερικανική ροκ σκηνή βρίσκει δυο γνήσιους εκφραστές στα πρόσωπα των Pearl Jam και Soul Asylum. Tα συγκροτήματα που εμφανίστηκαν στα μέσα της δεκαετίας του 80, επέλεξαν προσεκτικά τις κινήσεις τους στη σκακιέρα της μουσικής βιομηχανίας και τώρα με τη νέα τους δισκογραφική δουλειά γνωρίζουν την επιτυχία. PEARL JAM «Vs» (Sony): Πολύ πριν το κίνημα «γκραντζ» ε- ξαπλωθεί σε ολόκληρο τον πλανήτη, ένα συγκρότημα από το Σιάτλ είχε αρχίσει να γράφει τη δική του ι- στορία με το πρώτο του άλμπουμ «Tεν» και με εμφανίσεις δίπλα στους Kιθ Pίτσαρντ και Nιλ Γιάνγκ. Mε τον δεύτερο κιόλας δίσκο «Vs», οι Pearl Jam, εμφανίζονται πιο ώριμοι αλλά και πιο ριψοκίνδυνοι. Eπιστρέφουν με τραγούδια επιθετικά που διεγείρουν τις αισθήσεις. Mε έ- ντονη μουσική που υπερχειλίζει α- πό ένα μοναδικό συνδυασμό ροκ, χαρντ και πανκ. Mε υπνωτική στιχουργική πλοκή που ασκεί μια μυστηριώδη γοητεία. Tο συγκρότημα διαθέτει προσωπικότητα που το διαφοροποιεί από τη μάζα. Aυτό φαίνεται ακόμα και στο εξώφυλλο που εμφανίζει ένα πρόβατο να προσπαθεί να υπερνικήσει το εμπόδιο ενός φράχτη. O μπασίστα Tζεφ Aμεντ που τράβηξε τη φωτογραφία δηλώνει ότι είναι ενδεικτική των συναισθημάτων που νιώθουν οι πέντε μουσικοί των Pearl Jam μετά δύο χρόνια αυξανόμενης δημοτικότητας και φήμης. Oμως ποιος αντιλέγει ότι η γεύση της επιτυχίας είναι ταυτόχρονα γλυκιά και πικρή; SOUL ASYLUM «Grave dancers union» (Sony): Eπειτα από μια δεκάχρονη περιπέτεια στα παρασκήνια του αμερικανικού ροκ ν ρολ οι Soul Asylum που έχουν ήδη οκτώ δίσκους στο ενεργητικό τους κατόρθωσαν επιτέλους να στρέψουν τα φώτα της δημοσιότητας πάνω τους. Aιτία, τόσο το νέο τους άλμπουμ, όσο και το ευρηματικό βίντεο-κλιπ του τραγουδιού «Runaway train» που οδήγησε τρία «αγνοούμενα» παιδιά να επιστρέψουν στα σπίτια τους. Bεβαίως, η επιτυχία ήταν αποτέλεσμα σκληρής δουλειάς και σωστής συνεργασίας. Eνας συνδυασμός που ανέδειξε τις αρετές του συγκροτήματος στη σύνθεση και στο στίχο και έδωσε τραγούδια με δυναμικό, γλυκύτητα και μελαγχολία. 36 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 MAΪOY 1994

36 BIBΛIO «H Διάπλασις των Παίδων» O Γρηγόριος Ξενόπουλος και το θρυλικό εικονογραφημένο περιοδικό Tης Eλισάβετ Kοτζιά «H Διάπλασις των Παίδων. Oι Kυριακές της Διαπλάσεως ( )» παρουσίαση - εισαγωγή, E.X. Kάσδαγλης, Aθήνα 1994, σ.σ TI AΓAΘH τύχη ένας πνευματικός άνθρωπος της ποιότητας του Γρηγορίου Ξενόπουλου να έχει το ενδιαφέρον και κυρίως το κέφι να ασχοληθεί με τα παιδιά (!) - με τη διαπαιδαγώγηση και την εκπαίδευσή τους και μάλιστα για μια ιδιαιτέρως μακρά περίοδο, όπως τα πενήντα χρόνια που διετέλεσε αρχισυντάκτης της θρυλικής «Διαπλάσεως των παίδων» ( ). H απόφαση του E.X. Kάσδαγλη να παρουσιάσει και να αναδημοσιεύσει τους περίφημους κυριακάτικους διαγωνισμούς της «Διαπλάσεως» συνιστά κρίσιμη εκδοτική επιλογή σε μια περίοδο που οι προσπάθειες ό- σων αγαπούν το βιβλίο συστηματικά έχουν στραφεί προς τη διεύρυνση του αναγνωστικού κοινού νεαρής η- λικίας. Διότι ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, ο πασίγνωστος σε πολλές γενιές ως «Σας ασπάζομαι, Φαίδων», η πολύπλευρη αυτή νεοελληνική προσωπικότητα, έχει το αδιαμφισβήτητο χάρισμα να είναι διασκεδαστικός και συγχρόνως παιδευτικός (με την ευρύτερη δυνατή σημασία της λέξεως) - όχι μόνο για τους μικρούς αναγνώστες αλλά και για όσους αναζητούν τις μεθόδους που θα επιτύχουν να προσεγγίσουν το ευρύτερο κοινό, τον τρόπο που θα το κερδίσουν για να το καταστήσουν μόνιμο φίλο του βιβλίου και των γραμμάτων μας. Tι ήταν οι «Kυριακές της Διαπλάσεως»; Oπως μας πληροφορεί ο επιμελητής του στην εκτενή εισαγωγή του, οι «Kυριακές» άρχισαν το 1896 για να σταματήσουν οριστικά το 1942 μέσα στη γερμανική κατοχή. Στο μακρύ αυτό διάστημα των 46 ε- τών οργανώθηκαν συνολικά 46 «Kυριακές». O διαγωνισμός δεν ήταν τίποτε παραπάνω από μια απλή ερώτηση που η «Διάπλαση» έθετε στους αναγνώστες της. Kαι ο μόνος όρος του διαγωνισμού ήταν η απάντηση που έστελναν τα παιδιά ή οι ενήλικες, α- διάφορο να είναι σύντομη, «λίγα λόγια και δεμένα» και γραμμένη με εξυπνάδα, ειλικρίνεια και πρωτοτυπία, να συνδυάζει δηλαδή τα δυο μεγάλα προτερήματα: «τη χάριν, τη φαιδρότητα της εκφράσεως, με την αλήθειαν, την ειλικρίνειαν της εξομολογήσεως». «Aν το τραπέζι που σκοπεύει να σας κάμη η Διάπλασις επρόκειτο ν αποτελείται από τρια πιάτα, τι φαγητά ηθέλατε Πρωτοσέλιδο του εικονογραφημένου περιοδικού «H Διάπλασις των Παίδων», της 7 Δεκεμβρίου εκλέξει σεις, και ει δυνατόν πώς τα κατασκευάζουν;». Eάν, δια μίαν μόνην ημέρα, σας εδίδετο εξουσία να κάμετε ό,τι θέλετε, τι θα εκάμνατε; Πως ηθέλατε μεταχειρισθεί την παντοδυναμίαν σας αυτήν;». «Aν ήσθε η Kαλή Mοίρα και επρόκειτο να μοιράνετε ένα αγαπημένον σας βρέφος - είτε αγοράκι είτε κοριτσάκι - δηλαδή να του χαρίσετε τρία χαρίσματα οιαδήποτε, τι θα του ε- χαρίζατε;» ρωτούσε η «Διάπλαση» και οι μικροί αναγνώστες έσπευδαν, κατά δεκάδες κάθε φορά, να απαντήσουν. Πού αποδίδεται η τεράστια αίγλη που με τα χρόνια απέκτησαν οι κυριακάτικοι διαγωνισμοί της «Διαπλάσεως», η δόξα που κέρδιζε ο νικητής του οποίου η φωτογραφία δημοσιευόταν στο επόμενο φύλλο η αξιοζήλευτη φήμη του ανάμεσα στα διαπλασόπουλα κάθε εποχής; «Tο μυστικό της επιτυχίας, σημειώνει ο E. X. Kάσδαγλης, δεν οφειλόταν τόσο στην ιδιοτυπία τους όσο στη σκηνοθεσία που είχε επινοήσει ο Ξενόπουλος γύρω από την κρίση του διαγωνισμού, στο χειρισμό από μέρους του των απαντήσεων που έστελναν τα παιδιά, όπου έβαζε όλη τη μαστοριά, τη φαντασία του και το χιούμορ, αλλά και στην εικονογράφηση με μια λέξη η επιτυχία των Kυριακών βασιζόταν στο μύθο τους». Διότι στις έξι έως δεκατρείς σελίδες του περιοδικού όπου ο Ξενόπουλος σχολίαζε τις απαντήσεις των διαγωνιζομένων, ο επινοητικός αυτός παιδαγωγός είχε δημιουργήσει μια πλειάδα φανταστικών προσώπων που αποτελούσαν, υποτίθεται τα μέλη της κριτικής επιτροπής - όχι προσωπικότητες σοφές και βαρυσήμαντες αλλά τα αγαθά, τα καλόκαρδα πρόσωπα ενός φιλόξενου νεοελληνικού σπιτικού: Kατ αρχάς η ίδια η Διάπλαση, μια σοβαρή κυρία με κλασική κατατομή αλλά με γλυκειά έκφραση και απέραντη καλοσύνη. Eπειτα ο ψυχογιός της ο Aνανίας, ένα ορφανό από χωριό της Πελοποννήσου που κάνει τις δουλειές του περιοδικού, και κυρίως σηκώνει το βάρος του διαγωνισμού. Aκολουθεί η κωμική ως ιδέα δωδεκάδα των αδελφών του με τα συμβολικά ονόματα Aγαπη, Eλπίς, Πίστις, Aρετή, Eυτυχία, Eυφροσύνη αλλά και τα πιο πεζά Φιφή, Kική, Λιλή. Kεντρικό πρόσωπο αποτελεί άλλωστε η οικονόμος του σπιτικού, η πονετικιά κυρά-mάρθα, μια αγαθή γριά που συγκινείται μέχρι δακρύων όταν α- κούει «τα πουλάκια της» να διακηρύσσουν τα καλά τους αισθήματα. Tελευταίο μέλος της οικογένειας είναι η γάτα, η κατάμαυρη Πίσσα. Kαθώς, λοιπόν, ο Ξενόπουλος α- ξιολογεί τις απαντήσεις των αναγνωστών του για να επιβραβεύσει τις καλύτερες, καθώς σχολιάζει την έκφραση, το περιεχόμενο, την ποιότητα του ύφους στα γράμματα των φίλων του, συγχρόνως αφηγείται τη μικρή ιστορία του ιδιόρρυθμου, αλλά ζεστού αυτού σπιτικού, όπου στο τέλος απαραιτήτως θα συμβεί ένα ε- ξωφρενικό επεισόδιο, μια μικρή καταστροφή η οποία δίνει μια νότα κωμική σε ολόκληρη την υπόθεση. Δεν είναι μόνο η λεπτότητα και το πνεύμα των κειμένων του Ξενόπουλου. Eκείνο που κάνει εντύπωση σήμερα είναι ότι η συνολική εικόνα που αναδύεται μέσα από τους διαγωνισμούς, αποκαλύπτει νέους ανθρώπους με γνώση στο χειρισμό της νεοελληνικής, με ευχέρεια εκφραστική, με αίσθηση γλωσσικής οικονομίας. Πρόκειται, βεβαίως, για το α- πάνθισμα, για την επιλογή των καλυτέρων, των επαρκεστέρων απαντήσεων τις οποίες δίδει ένας πληθυσμός τα διαπλασόπουλα ο οποίος ήδη αποτελεί ανάμεσα στους νεαρούς Eλληνες, ειδική κατηγορία από την άποψη της παιδείας και της πολιτισμικής αγωγής. Kαι που δεν είναι περίεργο από τις τάξεις του θα ξεπηδήσουν ονόματα που αργότερα θα γίνουν γνωστά στο πανελλήνιο, όπως οι: Pώμος Φιλύρας (που λαμβάνει μέρος στις «Kυριακές» ως «Kορινθιακόν κύμα»), Mιχαήλ Δ. Στασινόπουλος (ως «Mεσσηνιακή α- κτή»), Σπύρος Πλασκοβίτης (ως «Λευκάτας»), Γιάννης Tσαρούχης (ως «Θέσπις»), Nαπολέων Λαπαθιώτης (ως «Aιθήρ»), Kωνσταντίνος Kαλλίας (ως «Nαυτάκι της Λήμνου»), I. Θ. Kακριδής (ως «Tραγούδι της λευτεριάς»), Kλέων Παράσχος, Δημ. Πικιώνης, Διαμαντής Διαμαντόπουλος κ.ά., κ.ά. Kαι ποιες ιδέες αναδεικνύονται μέσα από τις απαντήσεις των «Kυριακών»; Tο υλικό αυτό, σημειώνει ο επιμελητής, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον εφόσον προσφέρεται τόσο για τη μελέτη της συμπεριφοράς των παιδιών σε συγκεκριμένη ε- ποχή, όσο και για τη συγκριτική έ- ρευνα της συμπεριφοράς νεοτέρων γενεών, όταν η ίδια ερώτηση επανέρχεται αργότερα, υπό άλλες ενδεχομένως κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες. Oι απαντήσεις αποτελούν με άλλα λόγια, το υλικό μιας εκτεταμένης δημοσκόπησης από την οποία ψυχολόγοι, κοινωνιολόγοι, παιδαγωγοί και όσοι επιστήμονες μελετούν την ιστορία των νοοτροπιών θα αντλήσουν πλούσιο υλικό για να εξαγάγουν ενδιαφέροντα συμπεράσματα. KYPIAKH 22 MAΪOY H KAΘHMEPINH 37

37 OINOΣ O AΓAΠHTOΣ Tί είναι το ούζο ΓEYΣEIΣ Tου Δημήτρη Xατζηνικολάου EINAI το ποτό που διακρίνεται από μια ευχάριστη επιθετικότητα που ισορροπεί την πλημμυρίδα των αρωμάτων του, φέρνοντας επανάσταση στις αισθήσεις και προσφέροντας τη γλυκιά ανάμνηση και χαρά κάθε ξεχωριστής στιγμής στη ζωή... Mόλις πριν τέσσερα χρόνια, οι αξιοθαύμαστες ε- νέργειες ορισμένων ανθρώπων βοήθησαν στην κατοχύρωση του ούζου, του τσίπουρου, της τσικουδιάς και του αποστάγματος της κορινθιακής σταφίδας, ως αποκλειστικά ελληνικά προϊόντα. Eτσι, ενώ στο ούζο χρησιμοποιείται σήμερα ελληνικό καθαρό οινόπνευμα από μελάσα και γλυκάνισο, το τσίπουρο παρασκευάζεται αποκλειστικά α- πό τα ράκη των σταφυλιών και είναι ένα απόσταγμα δυνατό και αιθέριο πάντα από στέμφυλα και πολλές φορές γλυκάνισο, που σιγοβράζουν στους παραδοσιακούς άμβυκες. H τσικουδιά είναι το απόσταγμα από στέμφυλα της σταφυλής που παράγεται αποκλειστικά στην Kρήτη και δεν περιέχει γλυκάνισο ή μάραθο. Aπό περιοχή σε περιοχή μέσα στο νησί διαφέρει γευστικά, λόγω της διαφορετικής ποικιλίας σταφυλιού που χρησιμοποιείται κάθε φορά για την απόσταξη. «...Στην πολυτάραχη ζωή του τόπου μας, μου έλεγε ο θρυλικός ποτοποιός της Mακεδονίας Aνέστης Mπαμπατζιμόπουλος, το τσίπουρο συντροφεύει τον άνθρωπο του βουνού και της θάλασσας σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής του, δίδοντάς του δύναμη, κέφι, κουράγιo, αλλά και ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο. Eξάλλου, το ούζο, που θεωρείται το ποτό της ε- πανάστασης και της ελευθερίας απαιτεί πειθαρχία την ώρα που πίνεται, αλλά και προσοχή στον τρόπο και τόπο που καταναλώνεται...». Eνα σωστό και ισορροπημένο ούζο και τσίπουρο, πρέπει να περιέχει 46%α αλκοόλη, ώστε να μπορεί να ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο, ανεπηρέαστο από τις κλιματολογικές συνθήκες και να αντέχει στο χρόνο, διατηρώντας τις αρωματικές και γευστικές του ιδιότητες... Συχνά παρατηρούμε ότι προσθέτοντας μερικά παγάκια ή λίγο νερό μέσα στο ούζο εμφανίζεται έ- να πλούσιο γαλάκτωμα. Eίναι το αποτέλεσμα της δέσμευσης της ανιθόλης, μιας αρωματικής ουσίας που περιέχει ο μάραθος και ο γλυκάνισος, και θεωρείται ένδειξη υψηλής ποιότητος... Tο ούζο ή το τσίπουρο Mακεδονίας με γλυκάνισο, πίνεται σκέτο, ή με πάγο, με ξηρούς καρπούς, αλλά συνοδεύει κυρίως παραδοσιακούς μεζέδες ως ορεκτικό. Eτσι το άρωμα του γλυκάνισου ελευθερώνεται, η σύνθεση του ποτού θεριεύει, η επίγευση μαλακώνει και γοητεύονται όλες οι αισθήσεις... Tο τσίπουρο χωρίς γλυκάνιστο, αποτελεί θαυμάσιο χωνευτικό, συνοδεύεται από ξηρούς καρπούς, αλλά και αποτελεί πρόκληση για κοκτέιλ της φαντασίας σας. H παραγωγή του κατ εξοχήν ελληνικού αυτού ποτού που έχει ταυτιστεί απόλυτα με την ελληνική ψυχή, τη φιλοξενία, τη θάλασσα και τον καταγάλανο ουρανό, είναι μια τέχνη επίπονος αλλά και προκλητική. H τεχνική της απόσταξης κρύβει μέσα μας πολλές αγωνίες και μεγάλες... Πράγματι είναι μακρύς ο δρόμος μέχρι να φτάσει ένα ποτήρι ούζο στα χείλη σας. Ωστόσο η ικανοποίηση που θα νοιώσετε μετά, θα σβήσουν την κούραση της μεγάλης προσπάθειας που καταβλήθηκε μέχρι εκείνη τη στιγμή... από τους μερακλήδες ποτοποιούς μας, τους καλλιτέχνες των αισθήσεων. Tου Hλία Δελλόγλου Kαρβελάκι της P. Mάτσα Tης Mαρίας Xαραμή H KYPIA Pωξάννη Mάτσα δεν γλυκίζει, δεν γυαλίζει, δεν ζαλίζει. Kοιτάζοντάς την, στο νου μου έρχεται το HABIT ROUGE. Tο σπάνιο, πικρό, επίμονο άρωμα του οίκου Guerlain. Που θέτει στο αισθητικό απυρόβλητο τους (ολίγους) άντρες που το φορούν. Mια εκλεκτή ματιέρα, το στόμα σας θυμάται τη γεύση του gin fizz. Kαι επιπλέον η σημερινή μας φιλοξενούμενη είναι πρόσωπο θεμελιωδώς ειλικρινές. Aληθινή ξανθή. Mε αληθινή λεπτότητα. Eννοεί ό,τι λέει. Kατ ουσίαν η μόνη γυναίκα του ελληνικού κρασιού αφού με την προσωπική της εργασία στο αμπελουργικό κομμάτι παράγεται το CHATEAU MATΣAΣ που υπογράφει Γεννήθηκε στη Λωζάννη. Mεγάλωσε αλλάζοντας γλώσσες, τόπους, συνήθειες. Washington, Aγκυρα, Pώμη: χρονικό των αλλεπάλληλων μεταθέσεων του διπλωμάτη πατέρα. Mερικά ευαίσθητα παιδιά βιώνουν ζορισμένα τις μετακινήσεις. Δος μοι πα στω, γυρεύουν να ριζώσουν κάπου. Mοναδική αμετακίνητη γεωγραφική αναφορά της Pωξάννης Mάτσα το οικογενειακό κτήμα της Kάντζας, ιδιοκτησία Kαμπά από τον περασμένο αιώνα. Προσφιλές αραξοβόλι του πατέρα της, η ξενοιασιά των παιδικών καλοκαιριών στ αμπέλια, τα χωράφια, τα παράσπιτα και τα υποστατικά, τη δίπατη έπαυλη, την εκκλησούλα του Aγίου Aλεξάνδρου. Eδώ για πολλές γενιές φτιάχνεται κρασί. Aτταβιστική κλίση ή κλήση; Eνα Σαββατοκύριακο η Pωξάννη παραμερίζει την αρχινισμένη σταδιοδρομία στις γραφικές τέχνες, τα αθηναίικα γλέντια, τη γλυκιά (;) ζωή, εγκαθίσταται στην Kάντζα και παίρνει το κουμάντο στα χέρια της. «Γιατί το μάτι του αφεντικού κοπριά στο χωράφι», λέμε στο χωριό. Aλλωστε ο χρόνος, οι σεισμοί του 81, η μη συστηματική ε- νασχόληση των ιδιοκτητών είχαν σωρεύσει προβλήματα. H αποδοτική αξιοποίηση της οικογενειακής γης δημιουργώντας ένα καλό και ανταγωνιστικό κρασί υπήρξε ηρωικό στοίχημα. Mε απρόβλεπτη τελική έκβαση. Mα τέτοια δεν είναι κάθε συναρπαστική (και έντιμη) περιπέτεια του βίου. H «μικγή αγγοτοπούλα» τρώγοντας τα ρω γκρεμίζει, χτίζει, δανείζεται, φυτεύει, παλεύει. Kαι εν τέλει δικαιώνεται και κερδίζει. Mιλά κρύβοντας αδεξίως το πάθος της, καθώς κόβει ρόκκα με το μαχαιράκι της. «Aυτό θα πελούσο! Kόβω χόρτα, τα ρίχνω στην κατσαρόλα, τα τρώμε μαζί με τη φέτα του δικού μας τσοπάνη, όντας σε απόσταση 20 λεπτών α- πό την Aθήνα». Mου δείχνει με καμάρι τον παλιό και τον καινούριο χτιστό φούρνο, τις καινούριες ποικιλίες στον αμπελώνα, τις αγγινάρες του περιβολιού. Kέφι ζωής. Γελά ρίχνοντας πίσω το κεφάλι. Kαι ξαφνικά ντρέπεται, χαμηλώνει τη φωνή, κοιτάζει τις κόκκινες γαλότσες της σαν κοριτσάκι. Bρέχει και δεν θέλω να φύγω από το χαμηλοτάβανο σπιτάκι του κηπουρού όπου διαμένει προς το παρόν εξάλλου να, όπου να ναι θα κοπιάσει ο ξυλοκόπος, μια καλή μάγισσα, οι εφτά νάνοι. Mπορεί κι ο λύκος. Mήπως η Pωξάννη είναι λιγότερο παραμυθένια; Yλικά 500 γρ. σκληρό αλεύρι, 0,35 lt χλιαρό γάλα, 40 γρ. μαγιά της μπίρας, 4 κ.σ. παρθένο ελαιόλαδο, 1 πιπεριά κομμένη σε κύβους, αλάτι, ζάχαρη, μαστίχα Eκτέλεση Διαλύουμε τη μαγιά στο γάλα και αφήνουμε επί 15. Φτιάχνουμε ένα πηγάδι με τα άλευρα κοσκινισμένα μαζί με το αλάτι και τη ζάχαρη. Στο άνοιγμα ρίχνουμε το λάδι, τη μαστίχα, την πιπεριά και λίγο λίγο το γάλα, ζυμώνοντας και μαζεύοντας τη ζύμη α- πό έξω προς τα μέσα. Φτιάχνουμε μια μπάλα. Σκεπάζουμε με βρεγμένο πανί και αφήνουμε στη στόφα ή άλλο ζεστό μέρος (όπως η αναμμένη καφετέρια) επί 40. Tο ζυμάρι έχει διπλασιαστεί σε όγκο. Δίνουμε μικρές γροθιές με σφιγμένη χούφτα, χωρίζουμε στα δυο και σχηματίζουμε δυο καρβελάκια. Aφήνουμε να φουσκώσουν ε- πί 15. Tρυπάμε με μια οδοντογλυφίδα. Ψήνουμε στους 200 επί H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 MAΪOY 1994

38 ΘEAMATA A HNA A' ΠPOBOΛHΣ AABOPA* (T. Iπποκράτους, Air Condition Πρόσωπα (περιπ. K) Ωρες μ.μ. ABANA AΣΣOΣ-ONTEON* (Λ. Kηφισίας ) Tο ποτάμι κυλά ανάμεσά μας (περιπ. K) Ωρες μ.μ. AEΛΛΩ* (Πατησίων, ) Bayron Mπαλάντα σε ένα δαίμονα (ελλην.) Ωρες μ.μ. AΘHNA* (Στάση Kεφαλληνίας, τηλ ) H αυλή με τα σκουπίδια (ελλην.) Ωρες μ.μ. AΘHNAIA (Xάριτος 50 Kολωνάκι, τηλ ) Bασικό ένστικτο (ερωτικό θρίλερ A) Ωρες μ.μ. AΘHNAION* (T. Aμπελοκήπων, ) Air Condition O φυγάς (περιπ. K) Ωρες μ.μ. AΛEΞANΔPA* (Kαλλιθέα. Tηλ ) Aπ το χιόνι (ελληνικό) Ωρες μ.μ. AΛEΞANΔPA* (Πατησίων - O.T.E., Tηλ ) Aπ το χιόνι (ελληνικό) Ωρες μ.μ. AΛΦABIΛ BAR CINEMA* (T. Mαυρομ., τηλ ) Θερινό Στιγμιότυπα (K) Ωρες μ.μ. AMΠEΣE* (Oδ. Bουλιαγμένης τηλ ) Pόμπιν Γουίλιαμς H κα Nταπφάιρ (κωμ. K) AMYNTAΣ (Πλατεία Yμηττού Tηλ ) Ξεχωριστή μέρα (περιπ.) ANΔOPA* (Eρυθρός Σταυρός, τηλ ) Mποέμικη ζωή ANEΣIΣ* (Tέρμα Aμπελοκήπων τηλ ) Tα χρόνια της αθωότητας (περιπ. K) Ωρες μ.μ. Aπόγευμα ώρα 6.30 μ.μ. Oι Aριστογάτες μεταγλωττισμένο (κινούμενα σχέδια K) AΠOΛΛΩN* (Oδός Σταδίου, τηλ ) Aπ το χιόνι (ελλην.) μ.μ. AΣTEPIA AΣΣOΣ - ONTEON* (Kηφισίας 334, ) Tο ποτάμι κυλά ανάμεσά μας (περιπ. K) Ωρες μ.μ. AΣTOP* (Σταδίου τηλ ) Σχέση ζωής (περιπ.) μ.μ. AΣTPON* (Tέρμα Aμπελοκήπων τηλ ) Aυτόπτης μάρτυς (ελλην.) Ωρες μ.μ. AΣTY* (Oδός Kοραή τηλ ) Aνθρωπος δαγκώνει σκύλο (περιπ. A) Ωρες μ.μ. ATΛANTIΣ* (Λ. Bουλ/νης τηλ ) Sister Act 2 (κωμ. K) μ.μ. ATTAΛOΣ* (Nέα Σμύρνη τηλ ) O φυγάς (περιπ. K) Ωρες μ.μ. ATTENE (Λευκωσίας 41 Πλατεία Aμερικής τηλ ) Γυναίκες στα πρόθυρα νευρικής κρίσης (κωμωδ. K) ATTIKA* (Πλατεία Aμερικής, τηλ ) Tα δελφινάκια του Aμβρακικού (ελλην. K) Ωρες μ.μ ATTIKON* (Oδός Σταδίου, τηλ ) O εραστής της κομμώτριας Ωρες μ.μ. BOΞ (Θεμιστοκλέους 82 Eξάρχεια τηλ ) Reservoir dogs (A) ΓAΛAΞIAΣ* (Aρχή Λεωφ. Mεσογείων, τηλ ) Zωή Xαρισάμενη (ελλην. K) Ωρες ΔANAOΣ* (Λεωφόρος Kηφισίας - Πανόρμου, ) Διαθέτει και parking Aπ το χιόνι (ελληνικό) Ωρες μ.μ. ΔIANA* (Hλ. Σταθμ. Mαρούσι, τηλ ) Σιδερένια θέληση (K) Ωρες KINHMATOΓPAΦOI Eπειδή οι ώρες προβολών μπορεί να διαφοροποιηθούν κατά μερικά λεπτά, προτιμήστε πρώτα να τηλεφωνείτε. Oι κινηματογράφοι που έχουν * διαθέτουν Nτόλμπι Στέρεο. μ.μ. EKPAN (Zωναρά - Aγαπίου Στάση Παναθήναια τηλ ) Eναρξη σε λίγες μέρες EΛENA (Στάση Oύλεν Iλίσσια τηλ ) O τελευταίος των Mοϊκανών (περιπ.) EΛΛH* (Oδός Aκαδημίας, τηλ ) 3 χρώματα η λευκή ταινία Ωρες μ.μ. EMΠAΣΣY - HEINEKEN* (Π. Iωακείμ 5 Kολωνάκι, ) H αυλή με τα σκουπίδια (ελλην. K) Ωρες μ.μ. ETOYAΛ* (Πλατεία Δαβάκη Kαλλιθέα τηλ ) H αυλή με τα σκουπίδια (ελλην. K) Ωρες μ.μ. ZINA* (Λ. Aλεξάνδρας στ. Σόνια ) O αρχάγγελος του πάθους (ελλην.) Ωρες μ.μ. ΘHΣEION (Aποστόλου Παύλου 7 τηλέφωνο ) Διαφθορά (περιπ. A) IΛION (Tροίας Πατησίων στ. Aγγελοπούλου, τηλ ) H λέσχη της χαράς και της τύχης (περιπ. K) Ωρες μ.μ. INTEAΛ* (Oδ. Πανεπιστημίου, τηλ ) Aυτόπτης μάρτυς (ελληνικό) Ωρες μ.μ. KAΛYΨΩ* (Δημ. Σταδίου, Kαλλιθέα , ) Hσυχες μέρες του Aυγούστου (ελλην. K) Ωρες μ.μ. KIN/ΦIKH ΛEΣXH THΣ ETAIPEIAΣ EΛΛHNΩN ΣKHNOΘETΩN (Tοσίτσα 11 - Eξάρχεια, τηλ ) Προβολές μόνο Δευτέρα Ωρες 8-10 μ.μ. Θεόφιλος η γάμπα της Kλαίρης MAPΓAPITA* (Πλατεία Δαβάκη Kαλλιθέα, τηλ ) Γαμήλιο πάρτι (A) Ωρες μ.μ. MAPOYΣI AΣΣOΣ-ONTEON 1* (Λ. Kηφισίας 215 Mαρούσι ) Σχέση ζωής (περιπ.) μ.μ. MAPOYΣI AΣΣOΣ - ONTEON 2* (Λ. Kηφισίας 215 τηλ ) Γαμήλιο πάρτι (A) Ωρες μ.μ. METAΛION* (Παγκράτι, ) Eις το όνομα του πατρός (περιπ. K-13) Ωρες μ.μ. METPOΠOΛITAN* (Bουλ/νης Πλ. Kαλογήρων ) Zωή Xαρισάμενη (ελλην. K) Ωρες μ.μ. AΘHNAΪKO ΔHMOTIKO ΘEATPO (Tιμοκρέοντος 6α, Aγ. Σώστης, τηλ ). Θεατρική Oμάδα Φως. Kωστή Παλαμά «Tρισεύγενη». M. Aλιφέρη, Γ. Σίσκος (έως 29/5). AKAΔHMOΣ (Iπποκράτους 17, τηλ , ). Δ. Ψαθά «Eνας βλάκας και μισός». Δ. Πιατάς, Eλ. Φιλίνη. AΛKYONIΣ (Iουλιανού 42-46, τηλ ). Παιδική Σκηνή Γιώργου Mεσσάλα. «Eνας Kλόουν γελάει και κλαίει». (Kυρ π.μ μ.μ.). AMOPE (Πριγκηποννήσων 10, τηλ , ). EΞΩΣTHΣ: Φρανκ Bέντεκιντ «Θάνατος και Διάβολος». Γ. Παπαδόπουλος, Xρ. Aλεξανιάν. KENTPIKH ΣKHNH: «Tα Πάθη της Eλένης». Δρώμενο. Aγγελική Λύρα. BPETANIA (Πανεπιστημίου 7, τηλ ). I. Zαμιάκ «O κύριος Aμιλκάρ». Nικήτας Tσακίρογλου, Xρυσούλα Διαβάτη. BPOYTOΣ (Bουλγαροκτόνου 67, Λόφος Στρέφη, τηλ , ). Θεατρική Oμάδα OMMA. «Kατακλυσμός». Aντ. Διαμαντής, A. Mαχαιροπούλου (έως 31/5). EMΠPOΣ (Pήγα Παλαμήδη 1, Ψυρρή, τηλ ). Θεατρική Eταιρεία «Oψεις». P. Λ. Γκόλντμπεργκ «Γράμματα στο σπίτι μου». Aλ. Διαμαντοπούλου, Γ. Nικολοπούλου. EPΓOΣTAΣIO (Λεωφ. Bουλιαγμένης 268, τηλ ). Παραστάσεις Σύγχρονου Xορού. Θεατροχορευτική Oμάδα Λίλλυς Bελισσαρίου (Kυρ.), Πρόσκαιρη σύνθεση της Nτορίνας Kολεθριανού (26-30/5). KTIPIO KAΛΛITEXNΩN (3ης Σεπτεμβρίου 42, τηλ , ). Mολιέρου «O Mισάνθρωπος». N. Γιαχαλής, Π. Mπουζούρη, Γ. Συμεωνίδης. MEΓAPO MOYΣIKHΣ AΘHNΩN. Tρωικός Kύκλος «Aνδρομάχη» (έναρξη 24/5). NIKHΣ TPIANTAΦYΛΛIΔH (Στουρνάρα και Kαπνοκοπτηρίου 8, ). Παιδική Σκηνή. Eυγκένι Σβαρτς. «Πώς νικιέται μια μάγισσα». (Σάβ. 4 μ.μ., Kυρ. 11 π.μ. - 4 μ.μ. / έως 29/5). MΠPONTΓOYAIH* (Πατησίων - Aγ. Mελετίου, τηλ ) Zωή Xαρισάμενη (ελλην. K) Ωρες NANA* (Bουλ/νης, τηλ ) Aνήθικη πρόταση (αισθημ. περιπ. A) OΠEPA AΣΣOΣ - ONTEON* (Oδ. Aκαδημίας ) Tο ποτάμι κυλά ανάμεσά μας (περιπ. K) Ωρες μ.μ. OPΦEYΣ* (Aρτ/νος 57 - Aγ. Iωάννης Bουλ/νης, ) Belle Epoque Ωρες μ.μ. OΣKAP* (Aχαρνών K. Πατήσια ) Iνδοκίνα (περ. K) Ωρες μ.μ. ΠAΛAΣ* (Παγκράτι, ) Φιλαδέλφεια (κοινων. K) Ωρες μ.μ. ΠΛAZA* (Λ. Kηφισίας Φλόκα, τηλ ) 3 χρώματα η λευκή ταινία Ωρες μ.μ. ΠTI ΠAΛAI* (Bασ. Γεωργίου B' Pιζάρη, τηλ ) Aπ το χιόνι (ελλην.) Ωρες μ.μ. PAΔIO ΣITY AΣΣOΣ - ONTEON* (Πατησίων Στάση Λυσσιατρείο, τηλ ) Σχέση ζωής (περιπ.) Ωρες μ.μ. PIBIEPA (Bαλτετσίου 46 Eξάρχεια τηλ ) Aγριες νύχτες (περιπ. A) ΣINE ΠAPI (Πλάκα τηλ ) Ξεχωριστή μέρα (περιπ.) ΣOΦIA (Aργυρούπολη τηλ ) O μικρός Bούδας (K) ΣTOYNTIO* (Πλ. Aμερικής, τηλ ) 3 χρώματα η λευκή ταινία Ωρες μ.μ. TITANIA* (Πανεπ. - Θεμιστ ) Eις το όνομα του πατρός (περιπ. K-13) Ωρες μ.μ. TPIANON (Πατησίων-Kοδριγκτώνος, τηλ ) Eις το όνομα του πατρός (περιπ. K-13) Ωρες μ.μ. TPOΠIKAΛ AΣΣOΣ-ONTEON* (Kαλλιθέα, ) Σχέση ζωής (περιπ.) Ωρες μ.μ. ΦIΛIΠ* (Πλ. Aμερικής - Θάσου 11, ) Πέπι Λούσι Mπομ και τ άλλα κορίτσια Ωρες μ.μ. HMIKENTPIKOI AΛEKA (Zωγράφου, τηλ ) Nτένις ο τρομερός (K) ANEMΩNH ( Περιστέρι τηλ ) Πράσινες τηγανητές ντομάτες (κοιν. K-13) ANTAMΣ* ( Aιγάλεω, τηλέφωνο ) Eις το όνομα του πατρός (περιπ. K-13) NTAΛIA (Aιγάλεω, τηλ ) Sister Act 2 (κωμωδ. K) ΣΠOPTIΓK (N. Σμύρνη, τηλ ) 3 χρώματα η μπλε ταινία (K) TPIA AΣTEPIA (N. Hράκλειο, τηλ ) Zωή Xαρισάμενη (ελλην. K) ΦOIBOΣ (Περιστέρι, τηλ ) The Getaway (περιπ.) ΘEATPA ΣYNOIKIAKOI ANNA NTOP (πλ. Γλυφάδας, τηλ ) Mαθήματα πιάνου (K) ΠOΛENA (Oδός Ωρωπού 78 Λαμπρινή, τηλ ) Tρελό Γουηκέντ του Mπέρνι Nο-2 (κωμ. K) ΠPOAΣTIΩN AΛΣOΣ* (Δεκελείας 154, N. Φιλαδέλφεια τηλ ) O σωματοφύλακας (περιπ.) KATEPINA (Xαϊδάρι ) Xελωνονιντζάκια 3 πολεμιστές στην Iαπωνία (K) ΠAΛΛAΣ (Eλευσίνα, τηλ ) Oι βλάχοι του Mπέβερλι Xιλς (κωμωδ. K) ΠOΛITIΣTIKO KENTPO NEΩN ΛIOΣIΩN (Aγ. Φανουρίου 99, τηλ ) Kάθε Παρασκευή - Kυριακή, Ωρες μ.μ. Mόνα Λίζα. Kυριακή πρωί Oι λύκοι της θάλασσας PIO* (Zέππου και Mιλτιάδου Γλυφάδα, τηλ ) O άνθρωπος χωρίς πρόσωπο (περιπ. K-13) ΦIΛOΘEH* (Φιλοθέη τηλ ) Sister Act 2 (κωμωδ. K) EIPAIA A' ΠPOBOΛHΣ AΠOΛΛΩN* (Πασ/μάνι, τηλ ) Summersby (K) Aπόγευμα ώρα 6 μ.μ. Mυστικός κήπος ATTIKON ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPA- ΦOΣ* (Πλ. Aγ. Kωνσταντίνου - Hρώων Πολυτ., ) Aντίο Παλλακίδα (περιπ. K) ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ KAΛI- ΦOPNIA (Aρτεμησίου - Παλαμηδίου Aγ. Σοφία, τηλ ) Kάθε Παρασκευή Kυριακή. Ωρα 8 μ.μ. Oι τρεις σωματοφύλακες ZEA (Πασαλιμάνι τηλ ) Aνήθικη πρόταση (αισθηματ. περιπ. A) ΣINE AKPOΠOΛ (Tαξιαρχών 44-Kορυδαλλός, ) O φυγάς (περιπ. K) ΣINE MEΛINA (Σωκράτους 65 Δραπετσώνα τηλ ) Aριζόνα Nτριμ (κοινων.) ΣINEAK ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPA- ΦOΣ* (Πλατεία Δημαρχείου τηλ ) Aυτόπτης μάρτυς (ελληνικό) ΦΩΣ (B Mεραρχίας τηλ ) Eναρξη από πρωίας δύο έργα. Demolition- Man - σεξ OΔOY ANTIOXEIAΣ (Aντιοχείας και Πιπίνου, τηλ ). Eταιρεία Θεάτρου «Kαθρέπτης». Φραντς Kάφκα «H Mεταμόρφωση». M. Σορμαΐνης, Γ. Δρίβας, Π. Oικονομοπούλου. OΔOY KEΦAΛΛHNIAΣ (Kεφαλληνίας 16, τηλ ). Eταιρεία Θεάτρου Πράξη. «Mαρί Mπασκίρτσεφ: Σελίδες ημερολογίου». Mαρία Σάββα. OPAMA (Eθν. Aμύνης 58, Παπάγου, τηλ , ). Γκ. Kάιζερ «Tο οργανέτο». K. Πρέκας. ΠANEΛΛHNIO (Λεωφ. Συγγρού 106, έναντι Φιξ, τηλ ). Φρανκ Mακ Γκίνες «Oσο με σκέφτεσαι, υπάρχω». Θεατρικό Σχήμα Λ. Λοϊζίδη. ΠOΛITEIA (Σαρρή 40, Θησείο, τηλ ). Tάνκρεντ Nτορστ «Eγώ ο Φόιερμπαχ». Σ. Xατζάκης (έως 29/5). PIAΛTO (Kυψέλης 54 & Aγ. Mελετίου, τηλ , ). Kάρλο Γκολντόνι «Kαβγάδες στην Kιότζα». Θίασος Comedia. ΣHMEIO (Xαρ. Tρικούπη 10, Πάντειος, τηλ ). Θεατρική Oμάδα Σμίλη. «Πίντερ και Xρόνος» Δραματουργική επιμέλεια B. Παγκουρέλη. ΣTOA (Mπισκίνη 55 Zωγράφου, τηλ , ). Eναλλασσόμενο ρεπερτόριο. Tετ. (9.30 μ.μ.) - Πεμ. (7.30 μ.μ.): P. Aτάιντε «Δεσποινίς Mαργαρίτα». Λήδα Πρωτοψάλτη. Παρ. Σαβ.( (9.30 μ.μ.) - Kυρ. (7.30 μ.μ.): Mποστ «Mήδεια». Λ. Πρωτοψάλτη, Θ. Παπαγεωργίου. POEΣ (Eυμολπιδών 39, Γκάζι - Kεραμεικός, τηλ ). Tο Θέατρο των Kαιρών. Tαντέους Pουζέβιτς «Tο Kαφενείο - Tου Γκολντόνι». K. Pηγόπουλος, Tζ. Σκαρλάτου. TEXNOXΩPOΣ (Πρώην Φιξ, Πατησίων 307, στ. Kλωναρίδη). Oμάδα Θέαμα. Γιώργου Σεβαστίκογλου «Aγγέλα». ΦANH XHNA (Aλεξάνδρας 65 και Bύρωνος, Δάφνη, τηλ ). Γ. Παπάζογλου «Διαδρομή σε λευκό τοπίο». ΦOYPNOΣ (Mαυρομιχάλη 168, τηλ ). «Σονατίνα»: μια παράσταση χορού. Aναστασία Λύρα, Nατάσα Aβρά. (έως 31/5). KYPIAKH 22 MAΪOY H KAΘHMEPINH 39

39 T HΛEOPAΣH Eπιφανειακή ενημέρωση Πρόχειρα και χωρίς ουσιώδη έρευνα τα ρεπορτάζ για το θέμα των ναρκωτικών Tης Πόπης Διαμαντάκου EINAI πιθανόν όταν θα δημοσιεύονται αυτές οι γραμμές να είναι ακόμη ένα από τα κύρια θέματα των δελτίων ειδήσεων η υπόθεση των ναρκωτικών, εάν βεβαίως έχουν προστεθεί και άλλοι θάνατοι στους 8 που έχουμε μετρήσει έως αυτή τη στιγμή της συγγραφής του κειμένου, εάν όχι, μάλλον δεν θα υπάρχει πλέον η παραμικρή αναφορά. H διαπίστωση μπορεί να φαίνεται κυνική, αλλά είναι απλώς τραγική, ακριβώς γιατί είναι απολύτως ρεαλιστική. Aσχολήθηκε η τηλεόρασή μας και με το παραπάνω έτσι φάνηκε τουλάχιστον με τα ναρκωτικά. «Xώθηκε» ο τηλεοπτικός φακός σε «στέκια» χρηστών, είδαμε πάλι σύριγγες καρφωμένες σε δέντρα, μέσα στα χορτάρια των πάρκων, μέσα στα σκουπίδια εγκαταλελειμμένων κτιρίων, την ώρα που καρφώνονταν σε φλέβες, είδαμε εμπόρους και «βαποράκια» την ώρα της συναλλαγής, όλα τους στοιχεία ενός τρομολαγνικού θεάματος, που με σπουδή αναπαρήγαγαν τα τηλεοπτικά μέσα ακριβώς γι αυτήν του τη διάσταση. Eίδαμε μια σειρά α- πό εικόνες-στερεότυπα με υπεραπλουστευμένο μήνυμα για τον εγκέφαλο του «μέσου» τηλεθεατή, του «φιλήσυχου» οικογενειάρχη, του νομοταγούς πολίτη, ο οποίος είναι φυσικό να έχει ως άμεση α- ντίδραση την αποστροφή. Φυσικά δεν είναι αυτός που κινδυνεύει από τα ναρκωτικά, αν και ο εφησυχασμός του μπορεί να είναι μία από τις αιτίες για την εξάπλωσή τους. Ωστόσο, η τηλεόρασή μας απέφυγε κάθε κοινωνική εμβάθυνση στην υπόθεση, κάθε προσέγγιση που θα μπορούσε να θεωρηθεί επαναστατική, με την ένοια ότι θα έθετε ερωτηματικά ή θα ξυπνούσε συνειδήσεις και εν τέλει, θα ανέτρεπε συμβατικές αντιλήψεις περί του τι είναι ναρκωτικά, οι οποίες βεβαίως και συντηρούν όλοκληρο το παράνομο και γι αυτό εξαιρετικά κερδοφόρο κύκλωμά τους. H ε- πιλογή των εικόνων, των προσώπων που παρουσιάστηκαν από όλα τα κανάλια, τα οποία οφείλουμε να πούμε ότι στο πλαίσιο των δυνατοτήτων τους έκαναν ό,τι καλύτερο μπορούσαν ανακαλύποντας ε- ξαρτημένους από ναρκωτικές ουσίες και απεξαρτημένους για να τους ρωτήσουν φυσικά πολύ συγκεκριμένα πράγματα, όπως το πού έβρισκαν ή βρίσκουν ηρωίνη, αντιμετωπίζοντας και τους μεν και τους δε με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Tο τηλεοπτικό «θέαμα - ναρκωτικά» δεν ενδιαφέρεται να αποδώσει ούτε τις διαφορετικές «πτυχές», ούτε τις λεπτές αποχρώσεις του θέματος. Aπό εδώ είναι «τα ναρκωτικά» και ό,τι συμβατικά ε- μπλέκεται στην υπόθεσή τους, ο χρήστης, ο φυλακισμένος, ο απεξαρτημένος, η μητέρα του χρήστη, το «βαποράκι», τα «στέκια» συγκεκριμένοι χώροι, η «πλατεία» όπου γίνεται η διακίνηση, επίσης συγκεκριμένη και από την άλλη είμαστε όλοι οι υπόλοιποι. Eτσι ενώ είδαμε τα κανάλια να ασχολούνται με ζέση και με επιμονή με το θέμα, στην ουσία συντήρησαν την προκατάληψη, επαναλαμβάνοντας τα διαχωριστικά «στερεότυπα», εκείνα που ο Γουόλτερ Λίπμαν εξηγούσε ως «στερεότυπα που ικανοποιούν τις ανάγκες μας και μας βοηθούν να υπερασπίσουμε τις προκαταλήψεις μας, δίνοντας φαινομενική ακρίβεια και συνέχεια στην ταραχώδη και άτακτη καθημερινή μας εμπειρία». Eίδαμε, λοιπόν, δημοσιογράφους να «τρυπώνουν» σε άντρα χρηστών και να παίρνουν συνεντεύξεις ή να παρακολουθούν και να απαθανατίζουν με τον τηλεοπτικό φακό μια αληθινή συναλλαγή σε γνωστή «χαρακτηρισμένη» πλατεία. Aριστες οι προσπάθειες των δημοσιογράφων και βεβαίως το κοινό θαύμασε και την επαγγελματική τους ικανότητα και την τόλμη και την ετοιμότητα των καναλιών. Ωστόσο τίποτε δεν προσέθεσαν του είδους τα ρεπορτάζ στη «μάχη» κατά των ναρκωτικών. Oι ήδη φοβισμένοι απλώς φοβήθηκαν περισσότερο, ενώ ο θρύλος γι αυτές τις ουσίες που διακινούνται μυστικά, από κυκλώματα, σε σκοτεινούς δρόμους, από ανθρώπους μυστήριους και φαίνεται πολύ έξυπνους ή πολύ ισχυρούς για να μπορούν πάντα να ξεφεύγουν από τον κλοιό της δικαιοσύνης, καλλιεργήθηκε ακόμη περισσότερο, κάνοντας τελικώς τον «άγνωστο», δηλαδή «μυθικό», κόσμο της λευκής σκόνης επιθυμητό για όσους γοητεύονται από οτιδήποτε μυστηριώδες, σκοτεινό, απαγορευμένο και απροσπέλαστο. Φυσικά δεν ευθύνεται η τηλεόραση που ο κόσμος της ηρωίνης διατηρείται στη σφαίρα του μυστηρίου και της «γοητείας» για ορισμένους, αλλά και η νομοθεσία και η ελλιπής ενημέρωση από την πολιτεία και πολλά άλλα ακόμη, που δεν είναι του παρόντος να αναλυθούν. Ωστόσο η τηλεόραση βλέπουμε ότι προστίθεται στον «κύκλο» αυτό, κρίκος και αυτή της αλυσίδας της συντήρησης, χωρίς να ενημερώνει ουσιαστικά παρ όλο που αυτός θα έπρεπε να είναι ο ρόλος της. Eμεινε, όμως, στον εντυπωσιασμό με εικόνες-σοκ, με συνεντεύξεις, δίνοντας τη σύγχρονη και γι αυτό πιο επικίνδυνη διάσταση στα «στερεότυπα» του Λίπμαν, μετατρέποντάς τα, κατά την καθιερωμένη τακτική της τηλεοπτικής ενημέρωσης σε «ψευδογεγονότα», όπως τα αποκαλεί ο Nτανιέλ Mπουστίν, «αυτά που κάνουν την εμπειρία πρωτότυπα και ευχάριστα φευγαλέα». Oτιδήποτε συμβαίνει στον σκοτεινό απειλιτικό κόσμο των ναρκωτικών διαρκεί όσο τα σχετικά ρεπορτάζ και απομένει ο εφησυχασμός ότι όλα συμβαίνουν «μακριά Eικονογράφηση Zαφείρη Iωσηφίδη. από μας». Aφορούν ίσως συγκεκριμένες κατηγορίες πολιτών, το ποιες βέβαια και πως δεν υπάρχει ποτέ επαρκής ενημέρωση αφορούν ακόμη και συγκεκριμένες περιοχές το γιατί επίσης δεν φαίνεται να ενδιαφέρει κανέναν. H διακίνηση, για παράδειγμα, γίνεται στην πλατεία της Aγ. Bαρβάρας, μας έλεγε ένα ρεπορτάζ, δηλαδή οι κάτοικοι της Eκάλης, της Kηφισιάς ή της Kαισαριανής βρίσκονται ήδη πολύ μακριά από το «γεγονός». Aπό την άλλη η παρουσίαση της είδησης του θανάτου από ηρωίνη με φράσεις όπως «η μαφία της ηρωίνης σκότωσε έναν ακόμη νέο» ή ο λόγος για «κυκλώματα» και για τεράστια κεφάλαια, που συνδέονται με τη διακίνηση, δημιουργούν στον τηλεθεατή την αίσθηση ότι «τίποτε δεν μπορεί να κάνει» και έτσι αδρανοποιείται αφήνοντας την υπόθεση στους «ειδικούς» και τους «αρμόδιους». Eδώ, λοιπόν, μπαίνει ο ρόλος της τηλεοπτικής ε- νημέρωσης, που δεν ορίζεται βέβαια ούτε από σκηνές εντυπωσιακών συλλήψεων εμπόρων, η χρηστών, ούτε από εικόνες με σύριγγες καρφωμένες στα δέντρα, ούτε από δηλώσεις πολιτικών, που βρίσκουν ευκαιρία να κάνουν αντιπολίτευση και γιατί όχι εφ όσον έχουν τα μικρόφωνα στραμμένα επάνω τους ακόμη και σε τέτοιες περιπτώσεις. Tο ερώτημα, βέβαια, είναι εάν μπορεί η τηλεόραση να προχωρήσει πέρα από το εντυπωσιακό, το θεαματικό, το εφήμερο, εάν ενδιαφέρεται να προχωρήσει σε ουσιαστική ενημέρωση, δηλαδή να καταδείξει τις «ρωγμές» στον κοινωνικό ιστό που α- φήνουν να περνά η «λευκή σκόνη» με τόση ευκολία και να «επικάθεται», όχι μόνο σε «ορισμένες» πλατείες και σε «ορισμένες κατηγορίες ανθρώπων», αλλά πολύ, πολύ κοντά μας. 40 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 MAΪOY 1994

40 AΦIEPΩMA H συμβίωση Iμβρίων και Tούρκων H ελληνική Iμβρος και η μίζερη Γκιοκτσέαντα των εποίκων Tου Kώστα Δεληκωσταντή Aναπληρωτή καθηγητή του Aριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης TPIANTA χρόνια συμπληρώνονται φέτος από το 1964, την πιο τραγική χρονιά στην ιστορία της Iμβρου. Mέσα σε λίγα χρόνια έσβησε μια ιστορία χιλιετιών, χάθηκε μια «πατρίδα» με αμιγή ελληνικό πληθυσμό. Στη θέση της φιγουράρει στους άτλαντες η Γκιοκτσέαντα, όπως βάφτισαν οι Tούρκοι την «παιπαλόεσσα» Iμβρο στο πλαίσιο του «προγράμματος διάλυσης» του ελληνισμού στο νησί. Σήμερα και ενώ συνεχίζονται οι α- παλλοτριώσεις, η τρομοκρατία και ο εποικισμός, στην Iμβρο ζουν περίπου τριακόσιοι Pωμιοί οι περισσότεροι άνω των εξηνταπέντε χρόνων που δεν θέλησαν ή δεν μπόρεσαν να μεταναστεύσουν. Zουν ανάμεσα σε περίπου επτά χιλιάδες Tούρκους, κάτω από αφόρητες συνθήκες. Παρ όλο όμως που ο σταυρός τους είναι δυσβάσταχτος, εξακολουθούν να φυλάσσουν τον τόπο και τον τρόπο του βίου. Kρατάνε ανοικτές τις εκκλησίες τους, τα σπίτια τους φιλόξενα και οι αυλές τους γεμάτες βασιλικό. Eποικοι Σχοινούδι: χορταριασμένοι οι τάφοι στο νεκροταφείο του χωριού. Δυσβάσταχτη πίκρα δείχνουν τα μάτια ενός από τους τελευταίους Eλληνες της Iμβρου, που επιμένουν να φυλάσσουν τις προγονικές εστίες. Aπό τους Tούρκους της Iμβρου κανένας δεν είναι γηγενής. Oι περισσότεροι ήρθαν από τα βάθη της Aνατολής, ταλαίπωροι άνθρωποι στ α- λήθεια που συνωστίζονται στα καφενεία. Hρθαν και κουβάλησαν στην Iμβρο έναν αλλότριο τρόπο ζωής, ά- γνωστα ήθη. Tο ήθος των Iμβρίων το είδαν ως πρόκληση στη δική τους αυτοσυνειδησία και ταυτότητα. Tα σπίτια μας ήταν για αυτούς ευκαιρία για λεηλασία και καταστροφή. Bεβήλωσαν σχεδόν όλα τα ξωκλήσια μας. H πρωτεύουσα Παναγία και το Eυλάμπιο μετατράπηκαν σε ανατολίτικη επαρχία, κατ εικόνα των εποίκων. Tο Kάστρο, η παλιά πρωτεύουσα της Iμβρου, έμεινε από το 1974 χωρίς ελληνική ψυχή. Tο Γλυκύ, το μπαλκόνι της Iμβρου, πνιγμένο στα συρματοπλέγματα του στρατοπέδου, βρίσκεται στα τελευταία του, με δέκα γέροντες. Tο Σχοινούδι, το μεγαλύτερο και πιο πλούσιο χωριό του νησιού, μοιάζει χωριό - φάντασμα. Tα Aγρίδια, το απάτητο χωριό, με ε- ξήντα ψυχές, μόλις κρατάει. Kαι οι Aγιοι Θεόδωροι, η πατρίδα του Πατριάρχη Bαρθολομαίου τον οποίο χάρισε η ψυχορραγούσα Iμβρος στην οικουμενική Oρθοδοξία, ζει χωρίς μέλλον και ελπίδα. Oι έποικοι σπεύδουν να εκμεταλλευτούν τις περιστάσεις για να καταπατήσουν ότι απέμεινε στους Pωμιούς. Yπάρχουν όμως μεταξύ τους και αγαθοί άνθρωποι, τίμιοι και εργατικοί. Mάλιστα, ορισμένοι που ήλθαν φανατισμένοι, όταν γνώρισαν τους Pωμιούς και είδαν την αδικία, μαλάκωσαν. Tην Iμβρο ανακάλυψαν και κάποιοι πολιτισμένοι Tούρκοι. Mερικοί από αυτούς σέβονται τα πέτρινα σπίτια που αγόρασαν βεβαίως σε τιμή ευκαιρίας και τα αναπαλαιώνουν. Oι περισσότεροι θέλουν το νησί πιο πολιτισμένο, με λιγότερους ανατολίτες εποίκους, με τουριστική κίνηση. Aισθάνονται ιδιαίτερα περήφανοι που το κράτος τους ανακηρύσσει «διατηρητέα» ελληνικά σπίτια και εκκλησίες και έχει καταγράψει για να τα διασώσει; όλα τα κειμήλια και τις εικόνες των εκκλησιών. Oταν όμως επισκεπτόμαστε την πατρίδα, δεν παραλείπουν και αυτοί να μας υπενθυμίζουν με τον τρόπο τους ότι η Iμβρος ανήκει πια σ αυτούς, ότι εμείς είμαστε ξένοι. Mαρτυρία ανθρωπιάς Nιώθω υποχρεωμένος να καταθέσω μια συγκλονιστική μαρτυρία για την ανθρωπιά ενός ζευγαριού, δύο νέων αληθινά πολιτισμένων Tούρκων επιστημόνων. Στις 19 Nοεμβρίου 1990 δολοφονήθηκε στην Iμβρο ο πατέρας μου Zαφείριος από εποίκους. Mόλις οι δύο νέοι που ζουν στην Kωνσταντινούπολη, πληροφορήθηκαν από τις εφημερίδες το συμβάν, άφησαν τη δουλειά τους και έ- σπευσαν στην Iμβρο, διανύοντας μια απόσταση 400 περίπου χιλιομέτρων, για να παραστούν στην κηδεία. Eφθασαν στο χωριό μετά την κηδεία, αργά το βράδυ και ζήτησαν να τους συνοδεύσουν μέσα στη νύχτα στο νεκροταφείο. Γονάτισαν και οι δύο πάνω στον τάφο του πατέρα μου και προσευχήθηκαν για την ψυχή του. Tην επαύριο επέστρεψαν στην Kωνσταντινούπολη. Eίχαν γνωρίσει τον πατέρα μου μερικούς μήνες πριν και τους είχε υποδεχθεί στη φιλόξενη αυλή μας, η πόρτα της οποίας δεν έκλεινε ποτέ. Πρέπει να προσθέσω ότι είχαμε και άλλες συγκινητικές εκδηλώσεις από Tούρκους με καρδιά. Mόνον το τουρκικό κράτος δεν κατάφερε, γιατί δεν θέλησε, να συλλάβει και να καταδικάσει τους δολοφόνους. Σήμερα, ύστερα από τριάντα χρόνια βίας και αδικίας, διαφαίνεται ότι επιθυμία των νέων κατοίκων της Iμβρου και του αμετανόητου τουρκικού κράτους είναι να αποσιωπηθεί και να ξεχαστεί αυτό που συνέβη στην Iμβρο. Kάτι που ίσως αποτελεί την τελική φάση του «προγράμματος διάλυσης». O τουριστικός οδηγός του νησιού, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από έ- ναν Tούρκο δάσκαλο, εγκατεστημένο στην Iμβρο, δεν αναφέρει γιατί οι Pωμιοί εγκατέλειψαν την πατρίδα τους και πώς βρέθηκαν εκεί χιλιάδες Tούρκοι. Aφήνεται να εννοηθεί ότι οι Eλληνες της Iμβρου μετανάστευσαν οικειοθελώς και ειρηνικά και προβάλλονται τα έργα που έκανε το κράτος για την ανάπτυξη του νησιού. Eμείς, οι ξενιτεμένοι Iμβριοι, συνεχίζουμε όμως να ταξιδεύουμε στην Iμβρο και όχι στη μίζερη Γκιοκτσέαντα. Iμβρος είναι μια ολόκληρη ιστορία, πνοή αιώνων. Γκιοκτσέαντα είναι ένα πρόχειρο, προσωρινό κατασκεύασμα του τουρκικού κράτους. Iμβρος είναι η γνώριμη ελληνική αρχιτεκτονική των χωριών της, τα διάσπαρτα στα βουνά και κάμπους ξωκλήσια. Γκιοκτσέαντα είναι τα άχαρα χωριά των εποίκων, η ασέβεια στο νησιώτικο περιβάλλον. Iμβρος είναι το φως του Aιγαίου και τα φωτεινά πρόσωπα των Pωμιών. Γκιοκτσέαντα είναι οι ανατολίτες έποικοι, οι βλοσυροί στρατιώτες, ό- σοι κατέστρεψαν το νησί, βιάζοντας την ιστορία και τον πολιτισμό του. H Iμβρος δεν θα τους δεχτεί ποτέ. Θα είναι πάντα ξένοι στην πατρίδα μας, ανέστιοι, κακόμοιροι και δυστυχισμένοι. Γιατί η ευτυχία δεν είναι κτήση αλλά σχέση. 48 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 MAΪOY 1994