Η ΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΤΡΑΓΙΚΟΥ ΉΡΩΑ

Transcript

1 2 Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ Η ΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΤΡΑΓΙΚΟΥ ΉΡΩΑ ΟΙ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΞΕΡΞΗ & ΤΟΥ ΑΙΑΝΤΑ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΣΑΜΠΟΥΚΟΣ ΑΜ.: ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΔΡΟΥΛΙΔΑΚΗΣ, ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΠΕΡΙΣΤΕΡΙ 8 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2009

2 «Αφού μελετήσετε προσεκτικά τις ενότητες 3.2 και 3.3 του διδακτικού εγχειριδίου σας Ο Δραματικός Λόγος από τον Αισχύλο ως τον Μένανδρο, καθώς επίσης τις ενότητες 10 έως 16 των Παράλληλων Κειμένων και τα αντίστοιχα κεφάλαια για τον Αισχύλο και τον Σοφοκλή της Ιστορίας της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας του Albin Lesky, να αναλύσετε τους λόγους για τους οποίους ο Ξέρξης στους Πέρσες του Αισχύλου και ο Αίας στον Αίαντα του Σοφοκλή οδηγούνται στην πτώση και στην ατίμωση.» 1

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΞΕΡΞΗΣ, Ο ΚΥΡΙΑΡΧΟΣ ΤΩΝ ΗΡΩΩΝ... 4 ΕΥΤΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΙΑΣ, Ο ΜΕΙΖΩΝ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

4 Αισχύλου Πέρσαι (9/5/1934), Εθνικό Θέατρο: Κεντρική Σκηνή Μετάφραση: Ιωάννης Γρυπάρης, Σκηνοθεσία: Φώτος Πολίτης εύτερη σειρά, στο κέντρο: Γεώργιος Γληνός (Ξέρξης). Χορός. Θίασος. Τάδε γὰρ οὐκ ἡμεῖς κατεργασάμεθα, ἀλλὰ θεοί τε καὶ ἥρωες, οἳ ἐφθόνησαν ἄνδρα ἕνα τῆς τε Ἀσίης καὶ τῆς Εὐρώπης βασιλεῦσαι, ἐόντα ἀνόσιόν τε καὶ ἀτάσθαλον. Ηρόδοτος VIII, 109, 3 3

5 ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΞΕΡΞΗΣ, Ο ΚΥΡΙΑΡΧΟΣ ΤΩΝ ΗΡΩΩΝ Οι Πέρσες, η αρχαιότερη από τις διασωθείσες τραγωδία και η μοναδική με ιστορικό περιεχόμενο, διδάχτηκε από έναν ήδη ώριμο Αισχύλο, οκτώ μόλις χρόνια μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, που αποτελεί και το κεντρικό επεισόδιο της υπόθεσης. Σε μικρή απόσταση από τον τόπο της σύρραξης, υπό τη σκιά μιας Ακρόπολης με κατεστραμμένους ακόμα τους ναούς, μπροστά σε ένα κοινό που είχε αναγκαστεί να εγκαταλείψει την πόλη του κυνηγημένο από την περσική απειλή, ο ποιητής με χορηγό το νεαρό τότε Περικλή, παρουσιάζει μια τραγωδία όπου παρόντες είναι μόνο οι Πέρσες και η θεϊκή παρέμβαση, χωρίς τη φυσική παρουσία ούτε ενός Έλληνα επί σκηνής. 1 Ο Αισχύλος δε διαχειρίζεται την τραγωδία του ως ένα ιστορικό έργο επικαιρότητας τουναντίον με σημείο εκκίνησης ένα ιστορικό και δη σύγχρονό του γεγονός, δημιουργεί ένα δράμα που διαπραγματεύεται το θέμα της ύβρεως και της νέμεσης. Συγγράφει στην ουσία ένα είδος πολιτικής πραγματείας σε ποιητική μορφή, παρουσιάζοντας πως μια υπερδύναμη μπορεί να καταστραφεί αν υπερβεί κάποια ηθικά όρια. Ο δραματουργός θεολογεί και αναζητώντας καθολικά κριτήρια για τα αίτια της πτώσης, θεωρητικοποιεί την περσική ήττα. Ως μεγάλος ποιητής όμως τοποθετεί σοφά τη δράση στη μεριά των ηττημένων, εκεί από όπου μπορεί να αντλήσει δραματικό βάθος και να μετουσιώσει την ιστορία σε αναγκαίο για το δράμα μύθο. 2 Η συγκεκριμένη τραγωδία στερείται προλόγου και ξεκινά με την πάροδο, όταν στην εναρκτήρια σκηνή εισέρχεται ο χορός, ψάλλοντας μια θριαμβευτική ωδή με κύριο θέμα της τον πλούτο και τη μεγαλοπρέπεια της στρατιάς του Ξέρξη που εκστρατεύει ενάντια στην Ελλάδα. Είναι οι εναπομείναντες στην Περσία γέροντες, οι ηλικιωμένοι ευγενείς τους οποίους ο Πέρσης βασιλιάς έχει αναγορεύσει σε θεματοφύλακες και τοποτηρητές της εξουσίας του, που διατρανώνουν με αυτό τον τρόπο και το μεγαλείο του βασιλιά. Παρουσιάζεται λοιπόν ο Ξέρξης ως ένας ισόθεος άντρας, ο βίαιος άρχοντας της πολυάνθρωπης Ασίας, ο περήφανος, ο βλαστός της γενιάς της χρυσόγεννης, αυτός που οδηγεί την απέραντη ανθρωποπλημμύρα, την ορμή της θάλασσας, τον ανίκητο στρατό της Περσίας με την καρδιά σαν ατσάλι. Ο ακαταμάχητος Ξέρξης καθρεπτίζεται με γλαφυρότητα στη δυναμική εικόνα της δεύτερης στροφής (στ.81-86): Και ρίχνει βλέμμα σκοτεινό δράκου φονιά και με χιλιάδες ναύτες, με χιλιάδες μπράτσα, εμπρός χιμώντας, πάνω στ άρμα του το συριακό, για πόλεμο κινεί τους τοξότες του ενάντια σε άντρες ξακουστούς στο κοντάρι. 3 Ήδη όμως από τους πρώτους στίχους οι γέροντες εισαγάγουν ένα κλίμα ανησυχίας η οποία ξεκινά από τη μακρά απουσία κάποιας είδησης σχετικά με την περσική στρατιά. Η αρχική ανησυχία μεταμορφώνεται γρήγορα σε φόβο που κάνει τη καρδιά να τρέμει. Ένας φόβος που βρίσκει στήριγμα στη σκέψη ότι κανείς θνητός δεν μπορεί να ξεφύγει από τη δολερή παγίδα του θεού, ούτε 1 Kitto H. D. F., Η αρχαία Ελληνική τραγωδία, µτφρ. Ζενάκος Λ., εκδ. Παπαδήµα, Αθήνα , σ Αισχύλου, Πέρσες, µετάφραση και εισαγωγή Αδάµος Ευάγγελος, πρόλογος Ιακώβ ανιήλ Ι., εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2005, σσ Όλα τα αναφερθέντα αποσπάσµατα της τραγωδίας Πέρσες ακολουθούν την µετάφραση του Μουλλά Π., Αισχύλου, Πέρσες, εκδ. Στιγµή, Αθήνα

6 από την Άτη, την πρόσχαρη μάγισσα, την Πλάνη που ξεγελάει τον άνθρωπο με χάδια, ώσπου στο δίχτυ να πιαστεί. 4 Η αδιόρατη ανησυχία του χορού, με την είσοδο της Άτοσσας στο πρώτο επεισόδιο που ακολουθεί, μετουσιώνεται σε άσχημη πρόρρηση. Η ταραχή των γερόντων ενισχύεται από την εκτενή αφήγηση του ονείρου της σεβάσμιας βασιλομήτορος που λειτουργεί ως εύγλωττος συμβολισμός, αναπαριστώντας δυο διαφορετικούς κόσμους και την αποτυχημένη προσπάθεια του γιου της να τους κατακτήσει. Με τη δραματική δύναμη που κρύβουν οι προειδοποιήσεις των ονείρων ο Αισχύλος ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια των θεατών ολόκληρη την τραγωδία. Στο όνειρο της Άτοσσας, ο Ξέρξης προσπαθεί να ζέψει δυο αδελφές στον ίδιο ζυγό και η προσπάθειά του αποτυγχάνει αφού αυτή που είναι ντυμένη με τους δωρικούς πέπλους αντιδρά γκρεμίζοντάς τον από το άρμα. 5 Η τρομερή επιβεβαίωση ακολουθεί με την είσοδο του αγγελιοφόρου που σε έναν στίχο θα συγκεντρώσει ολόκληρη την καταστροφή: Πάει των βαρβάρων όλος ο στρατός! 6 Ας δούμε όμως ποιες αιτίες αναγνωρίζει ο ποιητής στην περσική ήττα, ποια τα γεγονότα που υπονοεί ότι οδήγησαν στην πτώση του δραματικού ήρωα Ξέρξη. Εξαρχής προβάλλεται το θέμα της ύβρης που εδώ έχει τη μορφή της ασέβειας ενός ανθρώπου που ξεπερνά το μέτρο καταργώντας τα ηθικά και φυσικά όριά του. Το φάντασμα του Δαρείου, που λειτουργεί ως το πάνσεπτο σύμβολο του ένδοξου περσικού παρελθόντος, εμφανίζεται και δίνει την ερμηνεία του ποιητή για τα γεγονότα. Ήταν η αποκοτιά του γιου του να δέσει με αλυσίδες το Βόσπορο, επεμβαίνοντας στο θεϊκό χώρο της φύσης που τον έφερε αντιμέτωπο με τους θεούς. Εδώ εκφράζεται ξεκάθαρα το κοινής μάλλον αποδοχής θεώρημα της γεωγραφικής διάκρισης Ευρώπης και Ασίας, με τον Ελλήσποντο να λειτουργεί ως η απαράβατη διαχωριστική γραμμή την οποία εκβιαστικά ο Ξέρξης επιχειρεί και επιτυγχάνει να συζεύξει. 7 Η τιμωρία του λοιπόν είναι αναπόφευκτη εξαιτίας του θράσους του, της επιθυμίας του που τον οδηγεί στην ασέβεια και στην ύβρη, ώστε στην ορμή της νιότης του, ελπίζοντας τον ιερό Ελλήσποντο, το ρεύμα του θείου Βοσπόρου, με δεσμά σαν δούλο να κρατήσει! Κι όντας θνητός ο άμυαλος νόμισε πως μπορούσε τους θεούς όλους να τους νικήσει, και τον Ποσειδώνα ακόμα! 8 Αυτό που ο Δαρείος αναγνωρίζει ως αποτέλεσμα ορμητικής νιότης και απερισκεψίας, η μητέρα το δικαιολογεί ως επακόλουθο κακών συμβουλών και απόρροια βαρύ φορτίου που ο Ξέρξης κληρονόμησε από έναν ένδοξο πατέρα. Η παράτολμη πράξη όμως του γιου της συνεχίζει να επιβαρύνει τη θέση του, όταν με αλαζονική συμπεριφορά, ο αψύς Ξέρξης προβαίνει σε αποτρόπαια πράξη και με ακόλαστη ασέβεια πυρπολεί τους ελληνικούς ναούς, προσβάλλοντας τα σύμβολα και τη λατρεία των Ελλήνων. Ο Αισχύλος χρησιμοποιεί ένα μονοθεϊστή Πέρση, το Δαρείο, για να κάνει κριτική σε έναν 4 στ Αισχύλου, ό.π., σ στ Μαρωνίτης. Ν., Ηρόδοτος οκτώ νουβέλες και τέσσερα ανέκδοτα, εκδ. Άγρα, Αθήνα , σ στ ,

7 ανίερο πλέον Ξέρξη, βρίσκοντας πρόσφορο έδαφος να περάσει με αυτό το δραματικό τρόπο στοιχεία της κοσμοθεωρίας του και τις απόψεις του σχετικά με τη θεία δικαιοσύνη και τα ανθρώπινα. 9 Η προφητεία λοιπόν του υπερκόσμιου Δαρείου που προκαλεί μεγαλύτερη ακόμα θλίψη για τις συμφορές που θα επακολουθήσουν στις Πλαταιές, είναι ξεκάθαρη αλλά κυρίως αιτιολογημένη. Υπαίτιος ξανά ο ασύνετος και ασεβής, ακόμα και τη στιγμή της νίκης του, Πέρσης βασιλιάς. Κι εκεί τους μέλλεται να δουν τις πιο μεγάλες συμφορές για την αλαζονεία τους και τ άθεο φρόνημά τους. Γιατί δεν ντράπηκαν, στη γη σαν ήρθαν των Ελλήνων, ν αρπάζουνε τ αγάλματα των θεών και τους ναούς να καίνε, έτσι που γίναν άφαντοι οι βωμοί και γκρεμιστήκαν τα ιερά συθέμελα. Γι αυτό πληρώνουν τώρα τα πολλά τους κακουργήματα με συμφορές όχι λιγότερες, κι ακόμα θα τα πληρώσουνε και με άλλες: το κακό δεν έφτασε ως το πάτο του, αλλ αναβλύζει αδιάκοπα. 10 Κυρίαρχος είναι ο συλλογισμός ότι τα πάντα εξαρτώνται από τους θεούς, η θεοληψία που διαφαίνεται μέσα στους φόβους και στις ελπίδες, στην αγωνία και στις διηγήσεις. Όσο γίνεται εμφανέστερο ότι ο Ξέρξης υπάκουσε στην αλαζονεία, τόσο περισσότερο υποδεικνύεται η θεϊκή παρουσία, αθέατη μεν, αλλά δρούσα με σαφώς εχθρικές προθέσεις. Ο χρησμός για την καταστροφή ήταν γνωστός στο Δαρείο, αλλά ήταν απρόσμενα για αυτόν τα λάθη του διαδόχου του που επιτάχυναν την απευκταία εκπλήρωσή του και την πληρότητα της τιμωρίας. Ήταν θέμα χρόνου και στην προκειμένη περίπτωση οι επιλογές του Ξέρξη λειτούργησαν καταλυτικά. Ο νεαρός βασιλιάς τρέχει προς το χαμό του, μα όταν στο χαμό σου μόνος σου τρέχεις, τρέχει κι ο θεός. 11 Η θεϊκή βούληση είναι ανέκκλητη και κυρίαρχη από τη στιγμή που ξεκινά η μεγαλειώδης εκστρατεία ενάντια στην Ελλάδα. Πέρα από την ασεβή κατασκευή της γέφυρας στον Ελλήσποντο που ξεπέρασε τα όρια που είχε θέσει ο Ουρανός και τη βεβήλωση με τις καταστροφές των ιερών, ο στρατηλάτης επισύρει τη θεϊκή μήνιν εξαιτίας του ίδιου του εγχειρήματός του να θέσει υπό την εξουσία του δυο διαφορετικούς πολιτισμούς. Οι θεοί που είχαν δώσει στην Περσία την κυριαρχία στη στεριά φαίνεται να μην επιδοκιμάζουν την απόπειρα για περαιτέρω περσική επέκταση. Τα πλοία άλλωστε στάθηκαν εντέλει ο αφανισμός της περσικής δύναμης. Η οίηση λοιπόν του Ξέρξη, με τη μορφή περισσότερο της αφροσύνης παρά της αμαρτίας, αντικατοπτρίζεται και στην προσπάθειά του να καταλύσει έναν πολιτισμό της αξίας του ελληνικού. Η σύγκρουση λοιπόν ελληνικού και βαρβαρικού κόσμου που αυτός προξένησε, λειτουργεί ως μονόδρομος για την πτώση του αλαζόνα βασιλέα. Ο ποιητής εξάλλου προβάλλει σε διάφορα επίπεδα και με έντονο τρόπο την αντίθεση ανάμεσα σε δυο παράταιρους κόσμους που βρίσκονται σε ρήξη. Σε πολιτειακό επίπεδο αντιπαραβάλλει τη δεσποτική εξουσία, που ασκείται αποκλειστικά από τον παντοδύναμο μεγάλο 9 Αισχύλου, ό.π., σ στ στ

8 βασιλέα στο απέραντο περσικό βασίλειο, με τις αυτόνομες ελληνικές πόλεις που δημοκρατικά αυτορυθμίζονται. Έτσι ο Ξέρξης αν δεν νικήσει, δεν έχει στην πατρίδα του να δώσει λόγο. 12 Η εξουσία του στηρίζεται στη βία που αναγκάζει τους υπηκόους του στα γόνατα να πέφτουν να τον προσκυνάνε, 13 στα χαλινάρια που των θνητών τη γλώσσα την κρατάνε, 14 ενώ οι έλληνες δεν λογιάζονται δούλοι και υπήκοοι κανενός. 15 Τα αντιθετικά ζεύγη που χρησιμοποιεί ο Αισχύλος βρίσκονται εξάλλου διάσπαρτα σε όλη την τραγωδία. Στην περσική άποψη για τη δύναμη που ο μέγας Πλούτος εξασφαλίζει αφοί οι άνθρωποι δίχως χρήμα δε λάμπουν όσο αξίζουν 16 απαντά η ελληνική βεβαιότητα ότι το κάστρο το πιο σίγουρο είν οι άντρες. 17 Στο προφητικό όνειρο της Άτοσσας από τις δυο αδελφές, αυτή με το περσικό πέπλο καμαρώνει για τα στολίδια της και γαληνεμένη άπλωνε στόμα υπάκουο στα γκέμια. 18 Αυτή όμως που έλαχε να χει για πατρίδα την Ελλάδα, 19 κομματιάζει με τα χέρια της όλα τα σύνεργα του δίφρου και, τινάζοντας τα χαλινάρια της, αρπάζει το ζυγό με λύσσα και τον σπάει στη μέση. 20 Η αλληγορική εικόνα της σύγκρουσης του ανυπότακτου ελληνικού κόσμου με το δουλόφρονα περσικό είναι προφανή. Αντίστοιχα το ολόχρυσο λαμπρό περσικό παλάτι και η ολόχρυση στρατιά των Περσών 21 βρίσκεται σε αντίθεση με μια φλέβα ασήμι, το θησαυρό της ελληνικής γης. 22 Το ρίξιμο του τόξου κόντρα στην ορμή της σιδερένιας λόγχης, 23 τα λογιών λογιών χιλιάδες βέλη 24 αντίκρυ στον ελληνικό τρόπο μάχης, στις λόγχες για μάχη σώμα με σώμα και ασπίδες. 25 Το περσικό τηλεβόλο τόξο πολεμά το ελληνικό αγχέμαχο δόρυ. 26 Από τη μια πλευρά έχουμε την αναφορά σε πλήθος επωνύμων ευγενών Περσών αξιωματικών και από την άλλη το ανώνυμο ελληνικό σύνολο, ενώ η μεγάλη διαφορά των δυνάμεων που συγκρούονται αναδεικνύεται με την αριθμητική αναφορά των πλοίων των δυο πλευρών που συμμετέχουν στη ναυμαχία. Οι Πέρσες δρουν στο σκοτάδι της πλάνης αλλά οι Έλληνες στο φως της μέρας. Ο παιάνας των Ελλήνων διακόπτει την περσική σιωπή. Η ασυνάρτητη, μπερδεμένη, θολή βουή των βαρβάρων έρχεται σε αντιπαράθεση με τους δυνατούς ρυθμικούς πλαταγισμούς των ελληνικών κουπιών. Ο Αισχύλος χρησιμοποιεί αριστοτεχνικά όλα αυτά τα δραματικά στοιχεία για να εικονογραφήσει με επιδεξιότητα αλλά και δραματικότητα τη διαφορετικότητα των δυο πολιτισμών. 27 Όσο αναδεικνύει αυτή τη διαφορετικότητα, τόσο 12 στ στ στ στ στ στ στ στ στ στ.3 & στ στ στ στ Αισχύλου, ό.π., σ Αισχύλου, ό.π.,σ

9 προβάλλει το μέγεθος της ύβρης του Ξέρξη και επεξηγεί τη θεϊκή αντίδραση σε μια εκδικητική εκστρατεία. Ο Ξέρξης θέλησε να ελευθερωθεί από την ανθρώπινη μοίρα ξεπερνώντας τα όρια που έχουν θέσει για τον άνθρωπο οι θεοί. Εκπροσωπεί πια τον κόσμο της αγριότητας, της τρέλας και της αταξίας. Είναι ο υπαίτιος της διασάλευσης της κοσμικής τάξης, αυτός που πλανήθηκε και επέδειξε άνομη έπαρση, έλλειψη μέτρου και άθεη φρόνηση. Η ύβρης του είναι μέγιστη και η ιερή αγανάκτηση ανάλογη, ώστε η τιμωρία του να είναι αναπόφευκτη και σημαίνουσα. Μια τιμωρία που προκαλεί την ατίμωση και την καταστροφή. Σε αυτή την ατίμωση οι Έλληνες αποτελούν το όργανο της θείας δίκης και για αυτό ο Αισχύλος αποδίδει την ήττα λιγότερο στην ανθρώπινη δράση προβάλλοντας τη θεϊκή παρέμβαση. 28 Εδώ ξεδιπλώνεται το θέμα της θεοδικίας που απασχολούσε ιδιαίτερα τον Αισχύλο, ο οποίος αναγνώριζε το Δία ως πηγή της δικαιοσύνης. Είναι το θείο που παρεμβαίνει ως εύνοια ή τιμωρία επεμβαίνοντας στα ανθρώπινα και αυτό φαίνεται στα λόγια του αγγελιοφόρου: Τη συμφορά μας όλη, Δέσποινα, την άρχισε ένας θεός κακός ή τιμωρός, ποιος ξέρει πούθε φερμένος. 29 Και γίνεται ακόμα πιο ξεκάθαρο στον υπερφυσικό τρόπο που οι θεοί τιμωρούν τον περσικό στρατό στο Στρυμόνα. Κι έξαφνα, αυτή τη νύχτα, οι θεοί σηκώνουν πρώιμη βαρυχειμωνιά και πήζει κρύσταλλο το ρεύμα του ιερού Στρυμόνα Κι όταν πια τις πολλές τις προσευχές του τελείωσε ο στρατός, στην παγωμένη κρούστα αρχίζει να γλιστρά. Γιατί ο καυτός του ήλιου ο δίσκος έλιωσε τον πάγο στην καρδιά του ποταμού, κι ένας πάνω στον άλλο πέφτανε. Όσοι σώθηκαν, κι είν ελάχιστοι, με τη ψυχή στο στόμα 30 Η πτώση του Ξέρξη προετοιμάζεται από την αρχή της αισχύλειας τραγωδίας. Σταδιακά έρχεται η επιβεβαίωση για το αναπόφευκτο γεγονός. Ο κραταιός βασιλιάς, ο έχων την απόλυτη εξουσία, θα μετατραπεί σε δέκτη των επικρίσεων και θα αναγνωρισθεί ως ο αποκλειστικός υπεύθυνος για τη συμφορά. Ο Ξέρξης τους οδήγησε, οιμέ, ο Ξέρξης τους αφάνισε, οιμέ, ο Ξέρξης έφερε όλα τα δεινά, ο Ξέρξης, και της θάλασσας τα πλοία. 31 Η απεικόνιση της πτώσης πραγματώνεται με ευφυΐα στο εύρημα του σχισμένου ρούχου που επαναλαμβάνεται στο όνειρο της βασιλομήτορος, στη διήγηση του αγγελιοφόρου, στις συμβουλές του Δαρείου αλλά και στα λόγια του ίδιου του βασιλιά. Η σχισμένη βασιλική ενδυμασία με τον ξεκάθαρο 28 Αισχύλου, ό.π., σ στ στ , , , στ

10 συμβολισμό της, ατιμάζει τον Ξέρξη που το όνομα του στα περσικά σημαίνει ο κυρίαρχος των ηρώων. 32 Όταν εισέρχεται ρακένδυτος στη σκηνή η γύμνια του σώματός του παραπέμπει στο ψυχικό του κενό. Ο ισχυρός και ικανός στρατηλάτης έχει απολέσει πια τα σύμβολα της εξουσίας του, τον πλούτο που στήριζε την ισχύ του. Επιστρέφει και κρατά μιαν άδεια φαρέτρα, στερημένος πλέον από τη δύναμη του στρατού του, έχοντας πλήρη συνείδηση της γύμνιας του. Θρηνεί για όσα ο ίδιος προκάλεσε και εύχεται το θάνατό του συντετριμμένος από τις τύψεις του. 33 Αποδυναμωμένος αποτελεί μια δραματική φιγούρα εντελώς διαφορετική από αυτή του πατέρα του. Η σκιαγράφηση άλλωστε του ήρωα καταδεικνύεται και στην αντιπαραβολή των δυο αυτών δραματικών προσώπων. Το είδωλο του Δαρείου εμφανίζεται εξιδανικευμένο, με το νεκρό πρότυπο του αγιοποιημένου γέρου βασιλιά να κατέχει θεϊκή υπόσταση. Είναι η σοφία του πατέρα απέναντι στην αφροσύνη του γιού, ο αβλαβής νικηφόρος Δαρείος αντίκρυ στον καταστροφικό ηττημένο Ξέρξη. Ο σεβάσμιος κόντρα στον ασεβή, το διορατικό υπερκόσμιο φάσμα ενάντια στον τυφλωμένο από την Άτη θνητό. Ο ποιητής υπερτιμά τον ένα για να μειώσει τον άλλον; Παρ όλα αυτά, μέσα από ένα κρεσέντο οδύνης ο ήρωας οδηγείται στην αυτογνωσία αποκαθαρμένος και τελικά αναγεννημένος γιατί πλέον γνωρίζει. 34 Αυτή την πολύτιμη γνώση ο Αισχύλος επιθυμεί να κοινωνήσει μέσα από το έργο του. Ξεφεύγοντας από τη στενή έννοια του πατριωτισμού και από τον κίνδυνο της κομπορρημοσύνης υπενθυμίζει στους συμπολίτες του το ηθικό χρέος κάθε μεγάλης δύναμης να μην ξεχνά τα όρια της εσωτερικής και κυρίως της εξωτερικής πολιτικής. Συμβουλές που αποδείχθηκαν επίκαιρες και ιδιαιτέρως χρήσιμες αφού η ίδια η Αθήνα πρόκειται σύντομα να εκδηλώσει εμφανή συμπτώματα μιας ιμπεριαλιστικής δύναμης στα χρόνια του πελοποννησιακού πολέμου. 35 Δυστυχώς η σοφία του ποιητή δεν έφθασε στα ευήκοα ώτα των σύγχρονών του. Μπορεί για τους Πέρσες οι νεκροί στοίβες να προειδοποιούν ακόμα κι ως την τρίτη γενεά, πως δεν αρμόζει, όντας θνητός, να έχεις φρονήματα τόσο αλαζονικά. 36 Για τους Αθηναίους όμως η προειδοποίηση δεν έφθασε ούτε στην επόμενη γενιά και σαράντα χρόνια μετά την παράσταση, οι συμπολίτες του δε θα μπορέσουν να σώσουν οι ίδιοι με τη σειρά τους, τους εαυτούς τους από την ύβρη. Χιλιετίες μετά, στη δική μας εποχή, το πρόβλημα παραμένει και η Άτη τυφλώνει τους δυνατούς, οι οποίοι ξεφεύγοντας από το μέτρο και τα ηθικά όρια προκαλούν τη νέμεση, παραβλέποντας τα διαχρονικά διδάγματα του Αισχύλου. Αν στερούμαστε της σοφίας του, μας απομένει τουλάχιστον η υψηλή του ποίηση. 32 Αισχύλου, ό.π., σ Αισχύλου, ό.π., σ Αισχύλου, ό.π., σ Αισχύλου, ό.π., σσ.14, στ

11 Σοφοκλέους Αίας (2/7/1961), Εθνικό Θέατρο: Κεντρική Σκηνή Μετάφραση: Ιωάννης Γρυπάρης Σκηνοθεσία: Τάκης Μουζενίδης Θάνος Κωτσόπουλος (Αίας). Αἰαῖ τίς ἄν ποτ ᾤεθ ὧδ ἐπώνυμον τοὐμὸν ξυνοίσειν ὄνομα τοῖς εμοῖς κακοῖς; Αίας στ Σοφοκλής 10

12 ΕΥΤΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΙΑΣ, Ο ΜΕΙΖΩΝ Η τραγωδία Αίας παρουσιάζει την ασυνήθη για το σοφόκλειο corpus ιδιαιτερότητα της θεϊκής παρουσίας πάνω στη σκηνή, όταν στον πρόλογο, σε ένα αυτοδύναμο εκθετικό επεισόδιο, ο ποιητής τοποθετεί την Αθηνά να συνομιλεί με τον Οδυσσέα και αμέσως μετά με τον Αίαντα. Με τους διαλόγους αυτούς ο Σοφοκλής παρουσιάζει τα δραματικά γεγονότα που τοποθετούνται πριν την έναρξη του δράματος, ενώ συγχρόνως αναδεικνύει συστατικά γνωρίσματα του χαρακτήρα και των τριών προσώπων. Η Αθηνά επιβεβαιώνει στον Οδυσσέα τις φήμες σχετικά με τα πεπραγμένα του Αίαντα, την αιτία που τα προκάλεσε, καθώς και τη δική της συνεισφορά στα γεγονότα. Μαζί με έναν επιφυλακτικό και ανήσυχο Οδυσσέα που ακολουθεί τα ίχνη και προσπαθεί να μαντέψει τι έχει συμβεί, πληροφορούμαστε κι εμείς λοιπόν την απόφαση του Αίαντα να σχεδιάσει και να εκτελέσει δολοφονική επιδρομή ενάντια στους Ατρείδες και το στρατό. Μαθαίνουμε ότι αιτία για αυτή την επίθεση αποτέλεσε η κρίση των όπλων. Η απόφαση να αποδοθούν τα όπλα του Αχιλλέα ως έπαθλο στον Οδυσσέα και όχι στον ίδιο, προκάλεσε την οργή σε έναν Αίαντα που τον έχει κυριεύσει η εκδικητική μανία. Όταν όμως ο ήρωας ξεκινά για το εγχείρημά του, η Αθηνά παρεμβαίνει και αφού του θόλωσε την όραση, τα βλέφαρά του βάρυναν και τον κατοίκησαν χαρούμενες, έμμονες φαντασιοπληξίες. 37 Έτσι τον κατευθύνει να επιτεθεί στα κοπάδια των ζώων των Αχαιών πιστεύοντας μέσα στην πλάνη του πως σκότωνε τους δυο Ατρείδες με τα ίδια του τα χέρια ή πως ρίχνεται σε κάποιον άλλο στρατηγό. 38 Η θεά όμως δεν σταματά στην προστασία του Οδυσσέα και των υπόλοιπων Ελλήνων από τη μανία του Αίαντα. Προχωρά εκθέτοντας απροκάλυπτα τη μοιραία παραφροσύνη του, ώστε να γίνει αντιληπτή και γνωστή σε όλους χωρίς περιστροφές. Έχοντας οργανώσει ένα αποτρόπαιο παιγνίδι στο σαλεμένο ήρωα, μας προσφέρει ανάγλυφη την εικόνα της ψυχικής του διαταραχής, έντονη την αίσθηση της απώλειας κάθε επαφής του με την πραγματικότητα, καθώς και την ειρωνεία που υποκρύπτεται όταν την εκλαμβάνει ως προστάτιδά του. 39 Πρωτίστως όμως έχουμε ένα παράδειγμα της μεγάλης δύναμης των θεών που βρίσκουν φυσικό να χαίρεσαι να γελάς με τον εχθρό σου. 40 Ένα παράδειγμα που διδάσκει τους σώφρονες ότι όταν κάποιος θεός συλλάβει κάτι, μπορεί να το κατασκευάσει και για αυτό πρέπει καθαρά να βλέπουμε, χωρίς παρωπίδες και ψευδαισθήσεις, εμείς οι θνητοί, ότι όσο ζούμε είμαστε σαν είδωλα κάποιου φανταστικού καθρέφτη, σαν κούφιες, άδειες σκιές. 41 Αυτό όμως είναι ένα μάθημα που ο Αίαντας αρνείται να διδαχθεί. Θέλει να είναι παντού ανεξάρτητη εξουσία και κάθε αρχή που προσπαθεί να του επιβληθεί τον εξοργίζει. Αντιθέτως επιθυμεί να επιβάλλει το δικό του πρότυπο στη ζωή. Είναι ένας αρχαϊκός ήρωας, ένας παράφορος και άγριος πρωταγωνιστής, μια μεγάλη μορφή που ενσάρκωνε τη φυσική τελειότητα και 37 Όλα τα αναφερθέντα αποσπάσµατα της τραγωδίας Αίας ακολουθούν την µετάφραση του Κ. Χ. Μύρη, Σοφοκλέους, Αίας, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα στ.51-52, Lesky A., Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων, τ. Α, µτφρ. Χουρµουζιάδης Ν., εκδ. Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα , σ στ στ.86,

13 την ακέραιη υπεροχή. Η ίδια η Αθηνά λέει ότι δεν υπήρχε άντρας πιο νηφάλιος, πιο μυαλωμένος απ αυτόν, αφού κάθε στιγμή μπορούσε να πράξει το σωστό με φρόνηση και μέτρο. 42 Όταν όμως του στερούνε το γέρας που πιστεύει πως του ανήκει, χάνει το έδαφος πάνω στο οποίο στεκόταν και πολεμούσε ως τότε με το εικοσαπήχινο κοντάρι του. Αυτός αγωνίστηκε σε όλη του τη ζωή για να υπερασπίσει την τιμή του και αυτοί του την αφαιρούν. Είναι σκανδαλώδες να μην περιέρχονται τα όπλα σε εκείνον που δίκαια θεωρείται πρότυπο του πολεμιστή. Γνωρίζει την απαράμιλλη ανδρεία του και δεν αποδέχεται ότι οφείλει κανένα σεβασμό. Αντιλαμβάνεται ότι αδικούν την ίδια του την ύπαρξη, μια ύπαρξή που στηρίζεται σε περιορισμένη βάση αφού οι αξίες που αναγνωρίζει και σέβεται είναι λιγοστές. Γι αυτόν μετράει μόνο η τιμή, το δίκαιο και η ακατάβλητη ενέργεια. Αν του αρνηθούν την ανδρεία, δεν του απομένει τίποτε. Ο Οδυσσέας, αντιλαμβάνεται τις ποικίλες εξωτερικές δυνάμεις από τις οποίες εξαρτώνται οι θνητοί και για αυτό είναι πολύτροπος. Ο Αίας όμως, είναι από τη φύση του μονότροπος, κάτοχος μιας και μοναδικής αρετής που την κραδαίνει με έπαρση. 43 Η αντίδρασή του λοιπόν δεν ακολουθεί το παράδειγμα του Αχιλλέα που εκδήλωσε τη μήνιν της δικής του δυσαρέσκειας αρνούμενος να βοηθήσει στη μάχη. Χωρίς να αναγνωρίζει την εγκυρότητα της συλλογικής ψηφοφορίας, στρέφεται βίαια εναντίον εκείνων με τους οποίους υπήρξε ορκισμένος σύμμαχος, αντιμετωπίζοντάς τους πλέον ως εχθρούς. Οι παρεκτροπές τον σπρώχνουν στη μοιραία υπερβολή. Υπακούοντας στην ηθική που καθιέρωσε η ηρωική εποχή και η οποία προβάλλει το προσωπικό γόητρο, δεν διστάζει να αφανίσει τους εχθρούς του, εγκαταλείποντας το αίσθημα δικαιοσύνης που στο παρελθόν λειτουργούσε ως το αντίβαρο της δύναμης. Κανένας μετριασμός δεν είναι επιθυμητός και καμιά άλλη δυνατή σχέση δεν υπάρχει εκτός από την ακραία εχθρότητα. Η ταπεινωμένη δύναμη μετατρέπεται σε επιτιθέμενη βία αφού μια τέτοια επιορκία είναι για αυτόν απόλυτα συμβατή με την αντίληψή του για την προσωπική τιμή. Άλλωστε είναι ο Σοφοκλής που αναδεικνύει πρώτος στην ελληνική γραμματεία το πολιτικό δεδομένο της ανταρσίας του Αίαντα κατά των αρχόντων, προσθέτοντας στο πεπρωμένο του ήρωα τον κλήρο του προδότη και του στασιαστή, παρουσιάζοντάς τον με ένα καινούργιο σφάλμα έστω και αν αυτός δεν παραδέχεται ενοχή για την εξέγερσή του. Ο επαναστατημένος Αίαντας λοιπόν δεν έχει πια συμμάχους και βρίσκεται αυστηρά απομονωμένος, εφόσον η οίησή του τον οδήγησε στην ασέβεια και η αντίληψή του για την τιμή στην εξέγερση. Αποκομμένος λοιπόν από την κοινωνία των ανθρώπων, εξέρχεται αποφασιστικά από την κοινότητα των συμπολεμιστών, χωρίς να επιζητά την προστασία κάποιου θεού. 44 Όταν τον βλέπουμε ανάμεσα στα σφαγμένα ζώα, στην αιματοβαμμένη νεκρή φύση, στην εκατόμβη που η θεά τον τοποθέτησε, ο ήρωας έχει πλέον πλήρη συνείδηση της πραγματικότητας και τότε ακριβώς αρχίζει η συμφορά του με την κορύφωση της ντροπής του. Μπροστά μας ξεδιπλώνεται με 42 στ Starobinski J., «Το σπαθί του Αίαντα» στο Τρείς µανίες, οκίµια, µτφρ. Αγγελάκος Χ., εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1992, σ Starobinski, ό.π., σσ

14 αφάνταστη σκληρότητα η πτώση του και αυτός με συγκλονιστική ειλικρίνεια περιγράφει την οδύνη του: Ιδέστε το ματωμένο κύμα της τρέλας μου, από παντού με ζώνει, με κυκλώνει, θα με πνίξει. 45 Βυθισμένος στο βόρβορο της ατίμωσης και στην απελπισία, ακινητοποιημένος από την απρόσμενη για αυτόν εξέλιξη, αφού ξέσπασε σ ένα βαρύ, πικρό μακρύ παράπονο και κλάμα, αυτός που έλεγε πάντα πως οι θρήνοι ταιριάζουν στ ανθρωπάκια τα μικρόψυχα, τώρα, ήσυχος και νηφάλιος, φαίνεται πως κάτι σχεδιάζει στο βάθος του μυαλού 46 για να ανακτήσει το ηθικό του ανάστημα. Ο ατρόμητος Αίαντας εντέλει είχε έναν και μοναδικό φόβο, τη ντροπή της ταπείνωσης. Νιώθει πλέον αντικείμενο περιφρόνησης και εμπαιγμού από τους Αχαιούς, ενώ φαντάζεται τον Οδυσσέα, το όργανο του κακού, το σιχαμερό σκουπίδι του στρατού, να γελά μαζί του: το ξέρω πως γελάς το ξέρω πως ευφραίνεσαι με τις ντροπές μου. 47 Γεμάτος αυτοπεποίθηση ως το βαθμό της αναίδειας, πίστεψε ότι μπορεί να νικά χωρίς τη βοήθεια των θεών. Πίστεψε πως ως μια κορυφαία ενσάρκωση της αρετής ήταν ικανός να υπερασπιστεί το δίκαιό του και να πάρει εκδίκηση. Ανακαλύπτει όμως τον εαυτό του ταπεινωμένο αφού αυτός, ο μεγάλος πολεμιστής, όχι μόνο έδειξε την παλικαριά του πάνω σε άκακα ζώα αλλά ακόμη χειρότερα, επέτρεψε στους πραγματικούς εχθρούς του να ξεφύγουν από την οργή του. 48 Αυτός ο άκαμπτος, ο αυστηρός, που δεν διατηρούσε την παραμικρή ανοχή στη ματαίωση ή την προσβολή, βλέπει τώρα την ύπαρξή του μέσω του κριτικού βλέμματος των άλλων. Δεν αντικρίζει πλέον τον εαυτό του ως ήρωα, αλλά όπως οι άλλοι πιστεύει ότι τον βλέπουν, υποτιμητικά. Είμαι καταραμένος, αφού μου ξέφυγαν, μου γλίτωσαν οι δαίμονες της συμφοράς και πήγα και ξεθύμανα πάνω στα βόδια με τα στριφτά τα κέρατα και πάνω στα κοπάδια τα κατάλευκα που βάφτηκαν στο μαύρο τους με τις ντροπές μου. 49 Γνωρίζει τώρα ότι η κόρη του Διός, θεά παντοκρατόρισσα, με ολέθρια δεινά τον βασανίζει. 50 Γιατί όμως οι θεοί στράφηκαν ενάντια στον ήρωα; Η 45 στ στ.317, 320 & στ Winnington-Ingram R. P., Σοφοκλής Ερµηνευτική προσέγγιση, µτφρ. Πετρόπουλος Ν. - Φαράκλας Χ., εκδ. Α. Καρδαµίτσα, Αθήνα 1999, σ στ στ

15 Αθηνά τον βούλιαξε στης τρέλας το βυθό, τον έσπρωξε να κατεβεί στο πιο βαθύ πηγάδι των αιμάτων 51 μόνο για να σώσει τον Οδυσσέα και τους υπόλοιπους Έλληνες; Το κάνει για να δώσει ένα χρήσιμο παράδειγμα στους θνητούς; Τα λόγια της μας δίνουν μια ιδέα για την αιτία της οργής της. γι αυτό μην ξεστομίσεις ποτέ τον κομπασμό και της αλαζονείας το λόγο, υβρίζοντας τα θεία. Το θείο αγαπά πάντα τον φρόνιμο τον άνθρωπο και μισεί τον αλαζόνα και τον κακό. 52 Και αργότερα ακολουθούν τα λόγια του Κάλχα που αποκαλύπτουν την ύβρη του Αίαντα, την υπέρβαση του μέτρου, την παραβίαση των ανθρώπινων ορίων. Πριν να ξεκινήσει για την Τροία εξέθεσε την έπαρση και την αφροσύνη του, όταν στις συμβουλές του γνωστικού πατέρα του να έχει το θεό συμπαραστάτη στον πόλεμο αυτός απαντά: Εγώ και δίχως θεό μπορώ και θέλω τη δόξα να κερδίσω. 53 Όταν η Αθηνά στη διάρκεια της μάχης τον ενθάρρυνε, αυτός εμμένει στην αλαζονεία του και δηλώνει: Βασίλισσα, τράβα να δώσεις κουράγιο και συμπαράσταση στους άλλους Αργείους. Όσο μάχομαι εγώ σ αυτό το μέρος, δεν πρόκειται να σπάσει το μέτωπο. 54 Ακόμα και την ώρα της θεόσταλτης τρέλας του, όταν καυχιέται ότι έβαψε το σπαθί του στο αίμα των Αργείων, ακόμα και τότε ο ασεβής δεν υπακούει στην εντολή της να μην πειράξει τον Οδυσσέα. Αθηνά μου, πρόθυμος είμαι να σου κάνω όποια χάρη ζητήσεις, όμως εκείνος θα τιμωρηθεί μ αυτόν τον τρόπο. 55 Ο Κάλχας όμως φανερώνει και κάτι άλλο που εμείς γνωρίζουμε ήδη από τη θεά, το γεγονός δηλαδή ότι η εκδίκησή της περιορίζεται σε μια μόνο μέρα. Μια θεϊκή οργή που εντέλει παρουσιάζεται πρόσκαιρη και άρα εξασθενισμένη, χωρίς να αποτελεί την κύρια κινητήρια δύναμη του δράματος αφού δεν είναι αυτή που θα τον οδηγήσει στην αυτοχειρία στ στ , στ στ στ Winnington-Ingram, ό.π., σ

16 Η συμφορά του Αίαντα είναι στην αδυναμία του να διαχειριστεί τη ντροπή του, στην τελική συνειδητοποίηση του χαρακτήρα του και στην ανικανότητά του να υπάρξει σε έναν κόσμο που απαιτεί ευελιξία και συνεργασία. Η απόφασή του να θέσει τέρμα στη ζωή του πηγάζει από το ήθος του ήρωα, ένα χαρακτήρα που δεν μπορεί και δε θέλει να αλλάξει. Λέει ο ίδιος στην Τέκμησσα: Είσαι με τα σωστά σου να πιστεύεις πως μπορείς ν αλλάξεις τη φύση μου; 57 Από την εξέγερση οδηγείται στην παραφροσύνη και από εκεί στην αναγνώριση της ατίμωσης, στην ταπεινωτική επίγνωση της καταισχύνης και στην απελπισία. Ο Σοφοκλής υπογραμμίζει με θαυμαστή ακρίβεια τη διδαχή, την αλληλουχία και τη διαφορά των εκφράσεων του πάθους του ήρωα που εντέλει τον οδηγούν στον εκούσιο θάνατο. 58 Αφού ο ήρωας απόκτησε συνείδηση της θέσης στην οποία έχει περιέλθει, κατανοεί ότι η ανεξαρτησία του έχει συρρικνωθεί στη μορφή της μοναξιάς. Αν δεν του απομένει πια καμιά ελπίδα, υπάρχει ωστόσο κάποια αξιοπρέπεια στην απόφαση που παίρνει να ξεκόψει από αυτόν τον κόσμο. Και αυτό πράττει ο Αίας επιλέγοντας το δρόμο της υψηλοφροσύνης, με πιο θορυβώδη τρόπο ίσως από άλλους σοφόκλειους ήρωες, αλλά διατηρώντας και αυτός την ίδια αγέρωχη ευγένεια που του επιτρέπει να θριαμβεύει ενώ συντρίβεται. 59 Ο Αίαντας παραμένει πάντα κύριος της δικής του αντίδρασης και απαντά με έναν εθελοντικό θάνατο. Αντιδρά στην καταστροφή του ως άνθρωπος που τίποτα δεν θα μπορούσε να τον κάνει να υποκύψει, σκέφτεται μόνο την τιμή του. Με πλήρη επίγνωση των πράξεών του αυτοθανατώνεται προσδοκώντας ότι οι εχθροί του θ αναγνωρίσουν το δίκιο του και τη γενναιότητά του. 60 Η αυτοχειρία με το σπαθί σβήνει την ύβρη. Είναι το γέρας μιας τιμημένης ζωής και η χλεύη προς το θεϊκό και ανθρώπινο κατεστημένο. Είναι μια πράξη που διακηρύσσει μέσα στο υπέρτατο θάρρος της, την ολοκλήρωση της ανδρικής δύναμης. 61 Η αναχώρησή του στηρίζεται στις πεποιθήσεις του, στην ιδεολογία του, σε μια κοσμοθεωρία που εκφράζεται άριστα στην αντίληψη Ο άνθρωπος που διάλεξε να ζει μ αξιοπρέπεια, μ αξιοπρέπεια πεθαίνει. 62 Είναι η αποδεκτή για το ήθος του διέξοδος από τα δεινά του. Είναι όμως και αποτέλεσμα ωρίμανσης, μια ενσυνείδητη παραδοχή που ξεπροβάλλει μέσα στον απατηλό λόγο, στην παραπλανητική ρήση. Μέσα στην ειρωνεία του μονόλογου αποκαλύπτεται ότι η ζωή είναι πλέον υπόθεση αλλαγής. Η καινούργια εποχή οροθετείται με τον λόγο, τον διάλογο και τη συνδιαλλαγή. Η κρίση των όπλων μας τοποθετεί σε μια εποχή ανταγωνισμού, σε ένα κλειστό 57 στ Starobinski, ό.π., σ Romilly Jacqueline De, Αρχαία Ελληνική Τραγωδία, µτφρ. Μίνα Καρδαµίτσα-Ψυχογιού, εκδ. Α. Καρδαµίτσα, Αθήνα , σσ Romilly, ό.π., σσ Starobinski, ό.π., σ στ

17 πεδίο που το διέπουν οι κανόνες της πειθούς και της ρητορικής αυθεντίας και όχι η ηρωική πολεμική αξία. 63 Ο κόσμος του Αίαντα ανατράπηκε, το πάν γκρεμίζεται. 64 Δεν ταιριάζει αυτός στον κόσμο των ξαφνικών ανατροπών, εκεί όπου τα πάντα καταρρέουν κι ο φοβερός ο όρκος και η σιδερένια θέληση. 65 Ούτε σε έναν κόσμο συνεχούς αλλαγής, εκεί όπου ο δίσκος των ωρών γυρίζει, τα χιόνια του χειμώνα τα διαδέχεται το θέρος στα χωράφια, η σκοτεινή νυχτιά χωνεύεται καθώς η μέρα λαμπροφέγγει. Ούτε εκεί όπου δεν ξεχωρίζει ο φίλος από τον εχθρό, εκεί που όσοι έχουν μεγάλες πλάτες και στέρνο ευρύ, δεν είναι πάντα οι καλύτεροι. 66 Το γνωρίζει πια και αυτό είναι το μάθημα που ο ίδιος διάλεξε να μάθει. Όχι μόνο δεν ταιριάζει αλλά ακόμα περισσότερο δεν χωρά σε τέτοιον κόσμο. Το ήθος του, η προσωπικότητά του απέχει παρασάγγας από αυτό του Οδυσσέα που δείχνει σύνεση και οίκτο, γενναιοψυχία και υπομονή στις αδικίες, ευγνωμοσύνη για ότι έγινε σωστά. Δεν αποδέχεται τη θεϊκή εξουσία ούτε εγκλωβίζεται στην πολιτική εξουσία των Ατρειδών. Επιθυμεί να ζήσει με τους δικούς του όρους αλλά δυστυχώς αυτό είναι αδύνατο. αφού οι θεοί που περιφρονεί αποδείχθηκαν δυνατότεροι. 67 Έτσι όταν φθάνει η ώρα της αυτοχειρίας, η σκηνή αδειάζει, ακόμα και ο χορός αποσύρεται, ώστε ο Αίας γενναίος, ειλικρινής και αποφασισμένος, να πεθάνει μέσα στην απόλυτη μοναξιά, μια μοναξιά που αισθητοποιείται εντονότατα. Δυο φορές μας λέει ο άγγελος ότι ο Αίας είναι ανίκανος να σκέφτεται σαν άνθρωπος ενώ ο χορός δηλώνει ότι ο ήρωας περιπλανιέται στο χάος του μυαλού του. 68 Μήπως όμως ο Αίαντας απλά δεν σκέπτεται ως άνθρωπος της εποχής του; Είναι η ανθρώπινη σκέψη μαζί με την αστάθεια των ανθρώπινων πραγμάτων που αποτελούν σημαίνοντα ζητήματα στη σοφόκλεια σκέψη και η τραγωδία στο επίκεντρό της θέτει το σωκρατικό ερώτημα πῶς δεῖ ζῆν. Για αυτό το λόγο ο ποιητής συνεχίζει και μετά την αυτοκτονία του Αίαντα. Το ζήτημα της ταφής και της απόδοσης τιμών στο νεκρό φέρνει στο προσκήνιο τους χαρακτήρες των εκφραστών του κόσμου από τον οποίο αναχώρησε ο Αίαντας. Ο Μενέλαος διακηρύσσει μικρόψυχη ευτέλεια προσπαθώντας να δείξει τη δύναμή του σε έναν νεκρό, στη σορό εκείνου που δεν μπορούσε να επιβληθεί όσο ήταν ζωντανός. Ηθικολογεί με υστεροβουλία και με αυτάρεσκο δεσποτισμό. Θρασύς και υπερφίαλος, απολογητής της κρατικής τρομοκρατίας, βρίσκει περιττό να συζητεί αφού διαθέτει τη βία. Το ίδιο ανόσιος και ο Αγαμέμνων, ο αρχηγός του στρατού, με ισχυρογνωμοσύνη απειλεί. Αχάριστος και αγνώμων για τα οφέλη που είχε δει από το νεκρό, ξεχειλισμένος από την οργή που έχει κυριεύσει την κρίση του, υπερασπίζεται το κύρος του και μισεί αμετανόητα. Οι δυο τους απαγορεύοντας την ταφή ενός ήρωα διαπράττουν ύβρη μεγαλύτερη από αυτή του Αίαντα. Μόνο ο συνετός Οδυσσέας, ο εύστροφος, αυτός που έχει μάθει ό,τι ο ποιητής επιθυμεί να διδάξει, υπερασπίζεται το δίκαιο του νεκρού. Είναι αυτός τελικά και όχι ο Ζευς που σώζει τη σωρό του Αίαντα από την οργή των εχθρών του. 63 Starobinski, ό.π., σ στ στ στ , , Kitto, ό.π., σσ στ

18 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αισχύλου, Πέρσες, μτφρ. Μουλλάς Παναγιώτης, εκδ. Στιγμή, Αθήνα Αισχύλου, Πέρσες, μετάφραση και εισαγωγή Αδάμος Ευάγγελος, πρόλογος Ιακώβ Δανιήλ Ι., εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη Kitto Humphrey Davey Findley, Η αρχαία Ελληνική τραγωδία, μτφρ. Ζενάκος Λεωνίδας, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα Lesky Albin, Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων, τ. Α, μτφρ. Χουρμουζιάδης Νίκος, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα Μαρωνίτης Δημήτρης Ν., Ηρόδοτος οκτώ νουβέλες και τέσσερα ανέκδοτα, εκδ. Άγρα, Αθήνα Romilly Jacqueline De, Αρχαία Ελληνική Τραγωδία, μτφρ. Μίνα Καρδαμίτσα- Ψυχογιού, εκδ. Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα Σοφοκλέους, Αίας, μτφρ. Κ. Χ. Μύρη, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα Starobinski Jean, «Το σπαθί του Αίαντα» στο Τρείς μανίες, μτφρ. Αγγελάκος Χρήστος, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1992, σσ Winnington-Ingram Reginald Pepys, Σοφοκλής Ερμηνευτική προσέγγιση, μτφρ. Πετρόπουλος Νικόλαος, Φαράκλας Χρήστος, εκδ. Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα