Στηρίζοντας ένα µέλος της οικογένειας µε κατάθλιψη: Παρεµβάσεις µιας συνεδρίας. της. Μαρίας Δουκάκου

Transcript

1 ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ Κονίτσης 33, Μαρούσι, Τηλ: , Fax: , LABORATORY FOR THE STUDY OF HUMAN RELATIONS 33, Konitsis str., Maroussi, Tel , Fax: , Στηρίζοντας ένα µέλος της οικογένειας µε κατάθλιψη: Παρεµβάσεις µιας συνεδρίας της Μαρίας Δουκάκου Κείµενο Εργασίας/Working Paper Series 2004/16 1

2 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Χάρις Kατάκη Αθηνά Ανδρουτσοπούλου Γιώργος Καλαρρύτης Τσαµπίκα Μπαφίτη Μαρία Πυρουνάκη Αλέξης Ζώτος ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΕΚΔΟΣΗΣ Σίσσυ Χαϊτογλου EDITORIAL COMMITTEE Charis Katakis Athena Androutsopoulou George Kalarritis Tsabika Bafiti Maria Pirounaki Alexis Zotos TECHNICAL EDITOR Sissy Haitoglou Εργαστήριο Διερεύνησης Ανθρώπινων Σχέσεων Κανένα µέρος αυτής της εργασίας δεν µπορεί να αναδηµοσιευτεί ή να χρησιµοποιηθεί µε οποιονδήποτε τρόπο χωρίς την έγκριση του συγγραφέα. Laboratory for the Study of Human Relations No part of this paper may be reproduced or distributed without the consent of the author. ISSN

3 Στηρίζοντας ένα µέλος της οικογένειας µε κατάθλιψη: Παρεµβάσεις µιας συνεδρίας Της Μαρίας Δουκάκου Η Μαρία Δουκάκου είναι κλινική ψυχολόγος του Πανεπιστηµίου Αθηνών. Εκπαιδεύτηκε στο Εργαστήριο Διερεύνησης Ανθρώπινων Σχέσεων ως ψυχοθεραπεύτρια-οικογενειακή θεραπεύτρια. Εργάζεται ατοµικά και µε οµάδες ενώ συνεργάζεται µε ιδιωτικό διαγνωστικό-θεραπευτικό κέντρο για γονείς και παιδιά ως επόπτρια. 3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελίδα Περίληψη Μέρος Ι: Βιβλιογραφική ανασκόπηση - Στηρίζοντας την οικογένεια: Το γονεοποιηµένο παιδί - Κατάθλιψη: Όταν ο θεµέλιος λίθος της οικογένειας αρχίζει να τρίζει - Κατασκευάζοντας την αίσθηση του εαυτού Μέρος ΙΙ: Παρουσίαση περιστατικού i. Η ιστορία της Βίκυς ii. iii. iv. Το αίτηµα της Βίκυς Οι σκέψεις µου για τη Βίκυ Βραχυπρόθεσµοι και µακροπρόθεσµοι στόχοι των θεραπευτικών παρεµβάσεων v. Μέθοδοι και τεχνικές vi. vii. Θεραπευτικά διλήµµατα Επίλογος Βιβλιογραφία 4

5 Περίληψη Στην παρουσίαση αυτή γίνεται περιγραφή της πρώτης συνάντησης µε µια νεαρή γυναίκα η οποία δεν συνέχισε τη συνεργασία µπαίνοντας σε µια ψυχοθεραπευτική πορεία. Η Βίκυ εκδήλωσε συµπτώµατα κατάθλιψης και ζήτησε βοήθεια κατόπιν της συνεχούς προτροπής των φίλων της. Παρουσιάζονται κάποιες σκέψεις για τη σχέση των καταθλιπτικών συµπτωµάτων της µε το οικογενειακό πλαίσιο καθώς και οι στόχοι που θα ήταν σκόπιµο να επιτευχθούν εάν η Βίκυ αποφάσιζε να δουλέψει θεραπευτικά µε τον εαυτό της. Περιγράφονται επίσης µέθοδοι και τεχνικές που χρησιµοποιήθηκαν καθώς και τα διλήµµατα της θεραπεύτριας σε µια προσπάθεια αναστοχασµού της πορείας της συνεδρίας και των θεραπευτικών χειρισµών. Η κατάθλιψη της Βίκυς φαίνεται να αποτελούσε έναν ασυνείδητο τρόπο να παραµείνει πιστή στην πατρική της οικογένεια. Μοιάζει να είχε τη θέση του καλού παιδιού που ανταποκρινόταν στις επιθυµίες των άλλων ενώ αγνοούσε τις δικές της ανάγκες και επιθυµίες. Έτσι, ένιωθε εξαρτηµένη και ανήµπορη, υποτιµούσε τον εαυτό της και έστρεφε τα αρνητικά συναισθήµατα εναντίον της, γεγονός που συνδεόταν άµεσα µε την καταθλιπτική εικόνα της. Οι πιθανοί θεραπευτικοί στόχοι αναφέρονται στην ενδυνάµωσή της ώστε να διαφοροποιηθεί από τον οικείο ρόλο και την αναδιαµόρφωση της αντίληψης του εαυτού της. Ως προς τις µεθόδους και τεχνικές παρουσιάζεται ο τρόπος µε τον οποίο η θεραπεύτρια προσέγγισε τη Βίκυ και µοιράστηκε µαζί της τις εµπειρίες της αφήγησής της χρησιµοποιώντας δεξιότητες ενσυναίσθησης και πρόκληση. Ένα θεραπευτικό δίληµµα που συζητείται αφορά στο βαθµό της ευθύνης και εµπλοκής που φέρει ο θεραπευτής στην αλλαγή του θεραπευόµενου. Τέλος, εκτιµώνται κάποιοι πιθανοί λόγοι για τους οποίους η Βίκυ διέκοψε. 5

6 Στηρίζοντας την οικογένεια: Το γονεοποιηµένο παιδί Η έννοια της γονεοποίησης ενός παιδιού στην οικογένεια περιγράφτηκε από τους Boszormenyi-Nagy & Spark (1976) και αφορά στην προσδοκία ότι ένα από τα παιδιά στην οικογένεια θα εκπληρώσει έναν γονεϊκό ρόλο. Ο Μinuchin (1974) επίσης είχε αναφερθεί στο ρόλο του παιδιού ως γονέας το οποίο µεταβαίνει από το υποσύστηµα των αδελφών στο γονεϊκό υποσύστηµα. Το γονεοποιηµένο παιδί µπορεί να αναλάβει την ευθύνη ακόµη και για τη συναισθηµατική υγεία των υπολοίπων µελών της οικογένειας αποτελώντας το ίδιο µια φιγούρα προσκόλλησης σε στρεσσογόνες συνθήκες (Byng-Hall, 2002). O Jurkovic (1997) διαφοροποιεί ανάµεσα στις έννοιες της προσαρµοστικής και της καταστροφικής γονεοποίησης. Η πρώτη αναφέρεται στην προσωρινή ή και παρατεταµένη ανάληψη του γονεϊκού ρόλου από το παιδί το οποίο όµως δεν έχει εγκλωβιστεί σε αυτό το ρόλο. Με άλλα λόγια, η ταυτότητά του δεν είναι συνδεδεµένη µε το να είναι ένα γονεϊκό παιδί. Μάλιστα, είναι πιθανό να υποστηρίζεται σε αυτό το ρόλο από την οικογένεια ή την κοινότητα. Η καταστροφική γονεοποίηση όµως, περιλαµβάνει τη συναισθηµατική φροντίδα και/ή τις λειτουργικές ευθύνες ενός γονέα οι οποίες είναι υπερβολικές και ακατάλληλες για το αναπτυξιακό στάδιο του παιδιού. Το παιδί αναµένεται να είναι εκείνο που θα παρέχει φροντίδα και ο ρόλος αυτός εγγράφεται στην ταυτότητά του. Ο Bowlby (1980) περιέγραψε την καταναγκαστική παροχή φροντίδας η οποία αναπτύσσεται µετά από µια χρονική περίοδο όπου το παιδί έχει αναλάβει τη φροντίδα ενός γονέα και εξαναγκάζεται να συνεχίζει να παρέχει φροντίδα σε αυτόν µέσα από το συναίσθηµα ενοχής που του προκαλείται. Αυτά τα παιδιά µπορεί να αφιερώσουν όλη τους τη ζωή στη φροντίδα των άλλων, ακόµη και εκείνων που δεν την έχουν ανάγκη ή δεν την επιθυµούν, η οποία συντηρείται µέσα από ένα πλέγµα ενοχής. Τα παιδιά-γονείς µεγαλώνουν έχοντας επίγνωση των αναγκών των άλλων, ενώ συχνά φαίνεται να µην έχουν επίγνωση των δικών τους αναγκών. Εµφανίζουν δυσκολία να θέτουν όρια στο να καθορίζουν για πόσα πράγµατα είναι υπεύθυνα κάνοντας πολύ περισσότερα από εκείνα που τους αναλογούν (Νapier, 1997). Προκειµένου να ξανακερδίσουν ή να διατηρήσουν την αίσθηση της ασφάλειας σε ένα περιβάλλον µε έντονες δυσκολίες στη σχέση των γονέων, φαίνεται να ρυθµίζουν την έκθεσή τους στο γονεϊκό συναίσθηµα. Η ανασφάλεια που νιώθουν είναι εκείνη που επιταχύνει τη ρύθµιση της έκθεσής τους στα συναισθήµατα των γονέων αυξάνοντας τις προσπάθειές τους να εµπλακούν στις γονεϊκές συγκρούσεις ώστε να ελέγξουν αυτά τα συναισθήµατα και τις συµπεριφορές των γονέων προτού οι συγκρούσεις κλιµακωθούν και καταλήξουν σε σοβαρότερες και αρνητικές συνέπειες για όλη την 6

7 οικογένεια (Cummings & Davies, 1996). Ο ρόλος του προστάτη, του ειρηνοποιού και του υποστηρικτή εµπεριέχει σηµαντική συναισθηµατική επένδυση, φροντίδα και ενασχόληση µε περίπλοκα προβλήµατα που αντιµετωπίζουν οι ενήλικες. Αυτοί οι τύποι γονεοποίησης αυξάνουν την ψυχολογική ή σωµατική ευαλωτότητα των παιδιών κάνοντάς τα αντικείµενα της γονεϊκής εχθρότητας, κακοποίησης ή απόρριψης. Η δυσανάλογη κατανοµή ενέργειας που απαιτείται για να αναλάβουν γονεϊκούς ρόλους και να ξανακερδίσουν την ασφάλεια περιορίζει τα παιδιά αυτά στην επίλυση άλλων σηµαντικών αναπτυξιακών στόχων, όπως η επιτυχής ικανότητα του σχετίζεσθαι µε τους άλλους και η αυτονοµία. Στο περιστατικό που περιγράφεται παρακάτω, η Βίκυ ήταν το καλό και υπάκουο παιδί στην πατρική της οικογένεια που προσπαθούσε να διατηρήσει τις ισορροπίες του οικογενειακού οικοδοµήµατος ενώ ταυτόχρονα περνούσε απαρατήρητη χωρίς να εκφράζει δικές της, προσωπικές ανάγκες και επιθυµίες. Σχετική είναι η έννοια της διαφοροποίησης του εαυτού. Όσο υψηλότερο είναι το επίπεδο διαφοροποίησης του εαυτού, τόσο µεγαλύτερη είναι η ικανότητα του ατόµου να εµπλακεί σε στενές σχέσεις µε τους άλλους διατηρώντας ταυτόχρονα την ατοµικότητά του. Όσο χαµηλότερο είναι το επίπεδο διαφοροποίησης του εαυτού, τόσο περισσότερο οι πίστεις, οι στάσεις, τα συναισθήµατα και οι πράξεις του ατόµου επηρεάζονται από τη συναισθηµατική εµπλοκή των στενών σχέσεων. Όσο λιγότερο διαφοροποιηµένο είναι το άτοµο, τόσο περισσότερο η ατοµικότητά του συµβιβάζεται για χάρη της αίσθησης του «µαζί» και των αναγκών της συναισθηµατικής εγγύτητας, της αποδοχής και της επιδοκιµασίας (Kerr, 1985). Ένα χαµηλό επίπεδο διαφοροποίησης µέσα στο οικογενειακό σύστηµα οδηγεί σε µια λεπτή και εύθραυστη αίσθηση ατοµικότητας. Ο Minuchin (2000) παρατήρησε ότι σε οικογένειες στις οποίες οι σχέσεις των µελών χαρακτηρίζονται από υπερεµπλοκή, παρείσφρηση και αµφιθυµία (enmeshed families) παρατηρείται έλλειψη σεβασµού των ορίων και της απαραίτητης αυτονοµίας Τα γονεοποιηµένα παιδιά συχνά δυσκολεύονται να εκφράσουν το θυµό τους ή να κάνουν οτιδήποτε που θα προκαλέσει αναταραχή σε µια σχέση. Έτσι, είναι ευάλωτα στην κατάθλιψη και σε ένα αίσθηµα παθητικότητας (Napier, 1997). Συχνά υποφέρουν από κατάθλιψη, σκέψεις αυτοκτονίας, χαµηλή αυτοεκτίµηση, ντροπή, υπερβολική ενοχή, γενικευµένη ανησυχία, κοινωνική απόσυρση, ψυχοσωµατικά συµπτώµατα ή διαταραχές διαγωγής. Αυτά τα συµπτώµατα συνήθως συγκαλύπτουν την ύπαρξη γονεϊκού ρόλου (Byng- Hall, 2002). Ο Flach (1974) αναφέρει ότι τα άτοµα αυτά δυσκολεύονται να χειριστούν την εχθρότητά τους, κάποιες φορές µάλιστα, φαίνεται να µην έχουν επίγνωση της οργής τους προς τους άλλους. Η υποµονή που επιδεικνύουν γίνεται συχνά το παθητικό τους. Η Βίκυ, όπως αναφέρεται παρακάτω, παρουσίαζε µια καταθλιπτική εικόνα η οποία περιελάµβανε 7

8 τάσεις αυτοκατηγορίας και χαµηλή αυτοεκτίµηση, κοινωνική απόσυρση, αίσθηση αδιεξόδου, ενοχή και παθητικότητα. Mια από τις συνέπειες της αγωνιώδους προσπάθειας ενός παιδιού να επιτύχει στο γονεϊκό ρόλο είναι η τάση αυτοκατηγορίας. Αυτή η τάση πολλές φορές ενισχύεται από στρατηγικές που χρησιµοποιούν τα υπόλοιπα µέλη στην οικογένεια οι οποίες προκαλούν ενοχή στο γονεοποιηµένο παιδί (Byng-Hall, 2002). Ο Boszormenyi-Nagy έχει αναφερθεί στις Αφανείς αφοσιώσεις σύµφωνα µε τις οποίες ο στερηµένος γονέας φορτώνει το παιδί µε προσδοκίες τέτοιες που όταν το παιδί δεν µπορεί να ανταποκριθεί, τότε γίνεται ο στόχος του θυµού που τρέφουν οι γονείς του προς τους δικούς τους γονείς. Ο Napier (1997) εξηγεί ότι αυτά τα παιδιά κρατούν µέσα τους την επίκριση του γονέα και αυτή γίνεται αναπόσπαστο µέρος της εικόνας που έχουν για τον εαυτό τους. Μαθαίνουν να είναι επικριτικοί µε τον εαυτό τους νιώθωντας ταυτόχρονα πως δεν τα κατανοούν και τα απορρίπτουν. Στο περιστατικό που ακολουθεί, η Βίκυ εµφάνιζε έντονα στοιχεία επίκρισης προς τον εαυτό της. Αυτή η τάση επίκρισης είτε προβαλλόταν στα πρόσωπα του περιβάλλοντός της µε αποτέλεσµα εκείνη να νιώθει ότι τη λυπούνται και είναι θυµωµένοι µαζί της, είτε στρεφόταν ενάντια στον εαυτό της κάνοντάς την να νιώθει χαζή και άχρηστη. Αυτές οι ασυνείδητες, αµοιβαίες διεργασίες ανάµεσα σε ένα γονέα και ένα παιδί, περιγράφονται µέσα στο πλαίσιο της σχέσης προσκόλλησης που έχουν αναπτύξει. Οι συναισθηµατικοί δεσµοί ανάµεσα στα µέλη της οικογένειας είναι θεµελιώδους σηµασίας για την ψυχολογική ανάπτυξη και προσαρµογή. Μέσω των δεσµών προσκόλλησης οι άνθρωποι σχηµατίζουν εσωτερικές αναπαραστάσεις του εαυτού, των σχέσεων και των τρόπων αλληλεπίδρασης oι οποίοι βασίζονται σε πρώιµες εµπειρίες (Bowlby, 1969, 1973). Προεκτείνοντας την έννοια της προσκόλλησης και των ακόλουθων εσωτερικών αναπαραστάσεων από τη δυάδα στο οικογενειακό σύστηµα, οι Marvin & Stewart (1990) µίλησαν για «µοιρασµένες» εσωτερικές αναπαραστάσεις, ενώ ο Bretherton (1985) έκανε λόγο για «σενάρια» τα οποία προσδιορίζουν ποιος κάνει τι, πότε, πώς και γιατί κάτω από διαφορετικές συνθήκες. Οµοίως, ο Βyng-Hall (1985, 1995a) πρότεινε τον όρο «οικογενειακό σενάριο» το οποίο αναπαριστά τις µοιρασµένες προσδοκίες που έχει η οικογένεια σχετικά µε τον τρόπο που θα εκτελεστούν οι οικογενειακοί ρόλοι, συµπεριλαµβανοµένων αυτών που αφορούν στην αναζήτηση και παροχή φροντίδας. Κάθε µέλος της οικογένειας γνωρίζει ποιοι ρόλοι υπάρχουν και ποιόν αναµένεται να αναλάβει. Έτσι, ένα «γονεοποιηµένο σενάριο» περιλαµβάνει την προσδοκία της οικογένειας ότι ένα από τα παιδιά θα αναλάβει ένα γονεϊκό ρόλο και το οποίο βασίζεται στα µοιρασµένα εσωτερικευµένα µοντέλα αναζήτησης και παροχής φροντίδας. 8

9 Κατάθλιψη: Όταν ο θεµέλιος λίθος της οικογένειας αρχίζει να τρίζει Η κατάθλιψη αναφέρεται σε µια ψυχολογική κατάσταση η οποία επηρεάζει τη βασική συναισθηµατική διάθεση του ατόµου και ρυθµίζει τον τρόπο της ζωής και την αντίληψη του εαυτού του και του περιβάλλοντός του (Flach, 1974). Τα καταθλιπτικά άτοµα συχνά εκφράζουν αισθήµατα και σκέψεις ενοχής για αποτυχίες ή λάθη. Το αίσθηµα αναξιότητας κυµαίνεται από αισθήµατα ανεπάρκειας µέχρι έντονη αρνητική εκτίµηση της προσωπικής αξίας. Ανάλογα, επηρεάζεται και η αυτοεκτίµηση καθώς το άτοµο είναι ανίκανο να εκτιµήσει ρεαλιστικά την απόδοσή του στις καθηµερινές υποχρεώσεις (Μάνος, 1997). Η αλληλεπίδραση ανάµεσα στο δεσµό προσκόλλησης και την κατάθλιψη είναι πολύπλοκη. Το παιδί χρειάζεται να συνδεθεί µε ένα πρόσωπο που θα του προσφέρει συνεχή φροντίδα, θα ανακουφίσει τα δυσφορικά συναισθήµατα και θα είναι ικανό να αντέχει όλο το εύρος των συναισθηµάτων προς τον εαυτό του και τους άλλους. Η αδυναµία του ατόµου που παρέχει φροντίδα να ανταποκριθεί µε συνεπή και υποστηρικτικό τρόπο στο αρνητικό συναίσθηµα και τη δυσφορία του παιδιού, συνδέεται µε την ανάπτυξη µιας ανασφαλούς σχέσης προσκόλλησης στην οποία το παιδί αναπτύσσει ένα εσωτερικό µοντέλο αναπαράστασης σύµφωνα µε το οποίο οι σηµαντικοί άλλοι δεν είναι ικανοί να το βοηθήσουν στη διαχείριση των δυσφορικών συναισθηµάτων του. Σαν αποτέλεσµα, το παιδί αποτυγχάνει να αναπτύξει την ικανότητα να διαχειρίζεται τα αρνητικά του συναισθήµατα και βρίσκεται σε αυξηµένο κίνδυνο να εµφανίσει κατάθλιψη (Cole & Kaslow, 1988). Αυτό δεν σηµαίνει ότι υπάρχει γραµµική αιτιολογική σχέση ανάµεσα στη σχέση προσκόλλησης και την κατάθλιψη, φαίνεται όµως ότι η εµφάνιση και διατήρηση της κατάθλιψης και των δυσκολιών στην προσκόλληση συνυφαίνονται περιλαµβάνοντας γενετικούς, βιολογικούς, ψυχολογικούς και κοινωνικούς παράγοντες (Herring & Kaslow, 2002). Οι οικογενειακές σχέσεις που δεν χαρακτηρίζονται από συνοχή (εγγύτητα) και κοινωνική στήριξη (θετική ενίσχυση, συναισθηµατική διαθεσιµότητα) πιθανόν να αποτελέσουν προγνωστικό παράγοντα για κατάθλιψη στα νεαρά άτοµα (Cole & McPherson, 1993). Oι γονείς συνήθως είναι ελεγκτικοί και αυταρχικοί ενώ χρησιµοποιούν συµπεριφορές εξαναγκασµού ασκώντας έλεγχο στους στόχους και τις σχέσεις των παιδιών, αποθαρρύνοντας την ελεύθερη έκφραση και την ικανότητα συµµετοχής στη λήψη αποφάσεων (Amanat & Butler, 1984). Έτσι, ενθαρρύνουν ένα αίσθηµα ανηµπόριας και ανεπάρκειας στο παιδί τους. Από την άλλη πλευρά, η παθητικότητα και η έλλειψη αυθόρµητης επικοινωνίας από το παιδί µπορεί να διαιωνίσει αυτή την ελεγκτική συµπεριφορά των γονέων. Τα πρότυπα επικοινωνίας στην οικογένεια περιλαµβάνουν έλλειψη αυθορµητισµού, αναποτελεσµατική επίλυση των συγκρούσεων και υψηλά επίπεδα εχθρότητας, κριτικής και γονεϊκής υπερεµπλοκής που εναλλάσσεται µε απόρριψη (Κaslow, Deering, & Ash, 1996). Όπως θα δούµε παρακάτω, 9

10 στην πατρική οικογένεια της Βίκυς υπήρχε κριτική διάθεση και υπερεµπλοκή, κυρίως στη σχέση µε τη µητέρα της, φαινόµενα τριγωνοποίησης ως µέσο για την επίλυση θεµάτων τόσο στο γονεϊκό υποσύστηµα όσο και στο υποσύστηµα γονέων-αδελφών, απουσία ελεύθερης έκφρασης και σεβασµού των προσωπικών επιλογών και επιθυµιών. Η αποτυχία για αποτελεσµατική ρύθµιση του συναισθήµατος παρατηρείται, επίσης, σε νεαρά άτοµα µε κατάθλιψη. Μπορεί να κατακλύζονται από δυσφορικά συναισθήµατα και να νιώθουν υπερβολικά λυπηµένα ή µπορεί να καταπιέζουν ευχάριστα συναισθήµατα βιώνοντας διάχυτη ανηδονία. Η απαισιοδοξία τους για την αποτελεσµατικότητα των στρατηγικών ρύθµισης του συναισθήµατος µπορεί να τους κάνει να αµφιβάλλουν για την ικανότητά τους να µεταβάλλουν τα δυσφορικά συναισθήµατα που νιώθουν (Garber, Braafladt, & Zeman, 1991). Η Βίκυ έµοιαζε να νιώθει υπερβολική αγωνία σχετικά µε τη δυνατότητά της να νιώσει καλά και να σωθεί από αυτή την κατάσταση. Oι Rolland & Walsh (1994) αναφέρουν ότι η κατάθλιψη εµφανίζεται σε ένα διαπροσωπικό πλαίσιο. Φαίνεται να υπάρχει µια αµοιβαία σύνδεση ανάµεσα στις δράσεις και τις αντιδράσεις των καταθλιπτικών ατόµων και των ανθρώπων γύρω τους. Tα πρότυπα επικοινωνίας ανάµεσα στους νέους µε κατάθλιψη και τους σηµαντικούς άλλους παρουσιάζει µια πιο σύνθετη εικόνα από ό,τι ένα διάχυτα αρνητικό πρότυπο επικοινωνίας. Οι σηµαντικοί άλλοι φαίνεται να εκφράζουν θυµό και απόρριψη, ενδιαφέρον και υποστήριξη (Sacco & MacLeod, 1990). H σύγχυση σχετικά µε αυτά τα µπερδεµένα µηνύµατα µπορεί να αυξήσει το αίσθηµα της ανηµπόριας και να µειώσει τη δυνατότητα για αποδοχή της προσφερόµενης φροντίδας ενισχύοντας την καταθλιπτική διάθεση. Διερευνώντας τη σχέση ανάµεσα στη συζυγική αλληλεπίδραση και την κατάθλιψη φαίνεται ότι ο γάµος στη σχέση του καταθλιπτικού ατόµου µε το/τη σύντροφό του ασκεί επιρροή στην πορεία της κατάθλιψης α) προκαλώντας ή εµποδίζοντας το στρές που προκαλείται από τις συγκρούσεις β) παρέχοντας ή στερώντας από τον καταθλιπτικό σύζυγο τη συναισθηµατική στήριξη (έκφραση συναισθηµάτων) ή τη λειτουργική στήριξη (βοήθεια στην επίλυση προβληµάτων) γ) ενισχύοντας ή µειώνοντας την αίσθηση της αυτο-αξίας µέσα από την ανάληψη του συζυγικού ρόλου και δ) δηµιουργώντας θετικά ή αρνητικά πρότυπα αλληλεπίδρασης (Kung, 2000). Όσον αφορά στις προσδοκίες που δηµιουργούνται από την ανάληψη του συζυγικού ρόλου φαίνεται ότι στις δυτικές κοινωνίες ο ρόλος του/της συζύγου αποτελεί τον πιο σηµαντικό ρόλο σε κοινωνικό και προσωπικό επίπεδο. Οι Oatley & Bolton (1985) υπογραµµίζουν τη σηµασία που έχει η ανάληψη αυτού του ρόλου στο αίσθηµα της αυτοεκτίµησης και µιλούν για το αίσθηµα αποτυχίας που φαίνεται να διαποτίζει πολλές πλευρές της ζωής του ατόµου όταν αυτός ο ρόλος απειλείται. Ο Jack (1991) σε έρευνά του µε 10

11 καταθλιπτικές γυναίκες παρατήρησε ότι οι γυναίκες κοινωνικοποιούνται αποδίδοντας µεγάλη αξία στο ρόλο τους ως σύζυγοι µε αποτέλεσµα να κρύβουν τις δικές τους ανάγκες προκειµένου να ανταποκριθούν στις ανάγκες του συζύγου τους έτσι ώστε να τείνουν προς την εικόνα της «καλής συζύγου». Τέτοιες προσπάθειες να «σιωπούν» συχνά οδηγούν σε µαταίωση, αποµόνωση και µια αίσθηση ότι χάνουν τον εαυτό τους µε κορύφωση την κατάθλιψη. Η Βίκυ έδειχνε να συνδέει την εικόνα της «καλής» και ικανής συζύγου µε την καταθλιπτική εικόνα της αναφερόµενη στην ανοχή που δείχνει ο άνδρας της και στην πεποίθηση ότι εκείνη δεν του αξίζει. Αναφερόµενοι στο πλαίσιο της συζυγικής σχέσης οι Kahn, Coyne & Margolin (1985) παρατήρησαν ότι τόσο τα καταθλιπτικά άτοµα όσο και οι σύζυγοί τους βίωναν στην αλληλεπίδρασή τους συναισθήµατα εχθρότητας, δυσπιστίας και συναισθηµατικής αποκοπής ενώ παράλληλα ένιωθαν την απουσία δεσµού, συναινετικής διάθεσης και φροντίδας ο ένας προς τον άλλο. Η συµµετοχή και των δύο συζύγων στη διατήρηση της κατάθλιψης του ενός εκ των δύο παρατηρήθηκε και σε άλλες έρευνες. Οι Leff & Vaughn (1985) παρατηρώντας τη διαδικασία της µεταξύ τους αλληλεπίδρασης βρήκαν ότι οι σύζυγοι των καταθλιπτικών ατόµων ασκούσαν κριτική εναντίον τους εντείνοντας τα ήδη δυσφορικά συναισθήµατα που οι τελευταίοι βίωναν. Οι Nelson & Beach (1990) και οι Schmaling & Jacobson (1990) παρατήρησαν ότι οι καταθλιπτικοί σύζυγοι τείνουν να εµπλέκονται σε πρότυπα αλληλεπίδρασης στα οποία φαίνεται να ασκούν υπερβολικό έλεγχο στη συµπεριφορά των συντρόφων τους και µάλιστα οι καταθλιπτικές σύζυγοι εκδηλώνουν υψηλά επίπεδα επιθετικής συµπεριφοράς σε σχέση µε τους συζύγους τους. Οι καταθλιπτικές συµπεριφορές φαίνεται να µειώνουν τις έντονες επιθετικές αντιδράσεις του/της συντρόφου αλλά όταν αυτή η εχθρότητα ή η υποβόσκουσα επιθετικότητα έρθει στην επιφάνεια, φαίνεται να προκαλεί τις καταθλιπτικές εκδηλώσεις του/της συντρόφου διατηρώντας έναν φαύλο κύκλο. Η σύνδεση της κατάθλιψης µε την προσαρµογή στη συντροφική σχέση φαίνεται να οδηγεί στην αναγκαιότητα θεραπευτικών παρεµβάσεων µέσα στο συζυγικό/συντροφικό σύστηµα. Στόχος των παρεµβάσεων αυτών είναι η ανακούφιση του καταθλιπτικού ατόµου ή/και του συντρόφου από το στρές, η ενθάρρυνση για αµοιβαία υποστήριξη, η επαναδιαπραγµάτευση των συζυγικών ρόλων και η επιβεβαίωση της αυτοαξίας του καταθλιπτικού ατόµου µέσω ρεαλιστικών προσδοκιών που συνεπάγεται η ανάληψη του συζυγικού ρόλου και η µείωση της έντασης που πιθανόν προκαλείται από ένα αρνητικό πρότυπο αλληλεπίδρασης (Kung, 2000). 11

12 Κατασκευάζοντας την αίσθηση του εαυτού Η αίσθηση του ποιοι είµαστε σχετίζεται µε εκείνες τις εµπειρίες τις οποίες αφηγηµατοποιούµε στο διάλογο όχι µόνο µε τους άλλους αλλά και µε τον εαυτό µας (Ανδρουτσοπούλου, 2002). Από την οπτική του κοινωνικού κονστρουξιονισµού και της τεχνικής της αφήγησης, ο εαυτός ισοδυναµεί µε µια σειρά από κατασκευασµένες αφηγήσεις που σχετίζονται µε τον εαυτό (self-narratives) και οι οποίες στοχεύουν στην εξασφάλιση µιας αίσθησης του εαυτού µε ιστορική συνέχεια, κατεύθυνση και συνοχή µέσα στο χρόνο. Η διεργασία για την κατασκευή αυτών των αυτο-αφηγήσεων και τον ακόλουθο σχηµατισµό µιας ταυτότητας φαίνεται να ακολουθεί το άτοµο σε όλη τη ζωή του (Αndroutsopoulou, 2001). Οι Rosenwald & Ochberg (1992) αναφέρουν ότι ο τρόπος µε τον οποίο τα άτοµα αφηγούνται τις εµπειρίες τους -σε τι δίνουν έµφαση και τι παραλείπουν και η στάση τους ως πρωταγωνιστές ή θύµατα- φέρουν στοιχεία του τρόπου µε τον οποίο αντιµετωπίζουν τη ζωή τους. Συνήθως, οι αφηγηµατοποιηµένες εµπειρίες των θεραπευόµενων τείνουν να αναπαριστούν ένα µικρό αριθµό από το εύρος των εµπειριών τους (π.χ. εµπειρίες αποτυχίας), ενώ οι υπόλοιπες (π.χ. εµπειρίες επιτυχίας) παραµένουν στο περιθώριο των αφηγήσεων (White & Epston, 1990, Parry, 1991). Στο περιστατικό που θα αναφερθεί, φαίνεται ότι η θεραπευόµενη κατά την περιγραφή των καταστάσεων που σχετίζονταν µε εκείνη, εστίαζε σε εκείνες τις συνθήκες που επιβεβαίωναν την εικόνα της αποτυχηµένης και ανάξιας ενώ έµοιαζε να αγνοεί πληροφορίες που σχετίζονταν µε θετικά στοιχεία της προσωπικότητάς της. Η επιλογή των εµπειριών που θα αφηγηµατοποιηθούν συνδέεται µε τις προσδοκίες για τη θέση του κάθε ατόµου στο οικογενειακό σύστηµα και τη διαµόρφωση του οικογενειακού σεναρίου. Στην παιδική ηλικία, οι µεγάλοι αποφασίζουν ποιες από τις εµπειρίες θα περιλαµβάνονται συνεχώς στις αφηγήσεις και µε ποιο τρόπο (Byng-Hall, 1998) ώστε οι ιστορίες αυτές να ταιριάζουν µε την οικογενειακή µυθολογία και ποιές εµπειρίες θα παραµένουν ανείπωτες. Καθώς µεγαλώνει κανείς, οι αφηγηµατοποιηµένες ιστορίες δίνουν την αίσθηση ενός εαυτού µε αυτονοµία και συνοχή στο χρόνο, ως υπαρκτή οντότητα παρά το γεγονός της κατασκευής της µέσα από τις αφηγηµατοποιηµένες εµπειρίες (Androutsopoulou, 2001). Ο Parry (1991) παρατηρεί ότι οι άνθρωποι φαίνεται να έχουν δυσκολία να αφηγηθούν µια ιστορία για τον εαυτό τους στο βαθµό που νιώθουν αδύναµοι να βρουν τη δική τους φωνή µε την οποία θα περιγράψουν τις δικές τους εµπειρίες. Έτσι, µοιάζει να µιλούν για την ιστορία τους µέσα από το φίλτρο άλλων φωνών αποδεχόµενοι τις περιγραφές άλλων ατόµων στις δικές τους εµπειρίες «σαν να εκτελούν προκαθορισµένα προγράµµατα». 12

13 Η κατασκευή του εαυτού µέσα σε ένα περιοριστικό πλαίσιο µονοδιάστατων και αποσπασµατικών εµπειριών και οι αντίστοιχες περισσότερο ή λιγότερο συνειδητές πεποιθήσεις διαδραµατίζουν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της ζωής του ατόµου. Η Κατάκη (2003) αναφέρει ότι οι πάγιες κατασκευές και τα επώδυνα συναισθήµατα που τις συνοδεύουν οδηγούν σε αναπόφευκτους φαύλους κύκλους και αυτοεκπληρούµενες προφητείες, οι οποίες έχουν σταθεροποιήσει µια υποδηλούµενη πεποίθηση ότι τα πράγµατα δεν είναι δυνατό να αλλάξουν. Σύµφωνα µε τον Flach (1974), οι άνθρωποι διαθέτουν µια ισχυρή τάση να επιβεβαιώνουν τους εσωτερικούς περιορισµούς και τις στερήσεις, κτίζοντας εξωτερικές παγίδες και προβάλλοντας πάνω σε αυτές τους φραγµούς που είχαν προηγουµένως υιοθετήσει διατηρώντας µέσα τους µια ανισορροπία, µέχρι να συµβεί κάτι αρκετά δραµατικό για να τους επαναφέρει στο δίληµµά τους. Όταν το εύρος των αφηγηµατοποιηµένων εµπειριών είναι πολύ µικρό και περιοριστικό, οι άνθρωποι αντιµετωπίζουν συναισθηµατικές δυσκολίες αφού έχουν την αίσθηση ότι αποτελούνται από ένα και µόνο και όχι από πολλά και διαφορετικά κοµµάτια εαυτού. Οδηγούνται λοιπόν σε έναν αδιέξοδο εσωτερικό µονόλογο από µια κυρίαρχη, επικριτική και απαιτητική φωνή η οποία συντηρεί µια αρνητική εικόνα εαυτού (Ανδρουτσοπούλου, 2002). Όπως θα δούµε παρακάτω, η Βίκυ παρουσίαζε µια εµφανή δυσκολία να αφηγηθεί τι ακριβώς της συνέβαινε µε αποτέλεσµα να χάνεται σε ένα χαοτικό κυκεώνα πληροφοριών όπου όλα έµοιαζαν αδιέξοδα. Επιπλέον, φαινόταν να επιλέγει συγκεκριµένες πληροφορίες, τέτοιες που να επιβεβαιώνουν την αρνητική εικόνα που είχε σχηµατίσει για τον εαυτό της παρακάµπτοντας εκείνες που φώτιζαν κάποια θετικά στοιχεία της. Αναγνώρισε ότι η µητέρα της ήταν εκείνη που συνεχώς την επέκρινε και την αποδοκίµαζε ενώ συγχρόνως γινόταν αρκετά παρεισφρητική. Η προσπάθεια για διερεύνηση των προβληµάτων που φέρνουν οι θεραπευόµενοι µέσα από την οπτική της αφήγησης των προσωπικών ιστοριών, φαίνεται να αποκαλύπτει ότι παρόλο που τα προβλήµατα ανιχνεύονται µέσα σε πολιτισµικές, διαπροσωπικές ή ατοµικές συνθήκες (ή έναν συνδυασµό των τριών), ωστόσο οι άνθρωποι δείχνει να δυσκολεύονται, να µην έχουν την ευκαιρία ή να µην τους έχει επιτραπεί να αφηγηµατοποιήσουν σηµαντικές πλευρές της εµπειρίας τους µε ικανοποιητικό τρόπο. Η επεξεργασία του περιεχοµένου των κυρίαρχων θεµάτων ή των µύθων στις αφηγήσεις των θεραπευόµενων και η εκτίµηση του τρόπου µε τον οποίο αυτές οι αφηγήσεις προσδιορίζουν τη φύση των εµπειριών τους αποτελεί πρόκληση για τις εγκατεστηµένες πεποιθήσεις τους. Η διεύρυνση των αφηγηµατοποιηµένων εµπειριών ώστε να περιλαµβάνουν την ύπαρξη πολλών ακόµη και αντιφατικών κοµµατιών του εαυτού µε την ακόλουθη βίωση πολλών συναισθηµάτων τα οποία είναι επιτρεπτά, δίνει τη δυνατότητα να διευρυνθεί η εικόνα του εαυτού µέσα από την παροχή εναλλακτικών 13

14 οπτικών και την ευελιξία για την εύρεση πιο κατάλληλων λύσεων. Η δηµιουργία νέων ιστοριών επηρεάζει άµεσα τόσο το συναίσθηµα όσο και τον τρόπο αλληλεπίδρασης µε τους άλλους (McLeod, 1997) που οδηγεί τον εαυτό σε µια εναλλακτική και πιο προστατευτική για εκείνον θέαση των πραγµάτων. Ο Parry (1991) αναφερόµενος στο στόχο της θεραπείας κάνει λόγο για «ανακαίνιση» των ιστοριών η οποία αφορά στο να διευκολυνθεί ο θεραπευόµενος να βρεί τη δική του φωνή µε την οποία θα αφηγηµατοποιήσει τις δικές του περιγραφές στις δικές του εµπειρίες. Οι αφηγήσεις της θεραπευόµενης στο περιστατικό που ακολουθεί µοιάζει να περιείχαν τέτοιες εµπειρίες που να επιβεβαιώνουν την πεποίθηση που είχε η ίδια για τον εαυτό της: ότι δεν αξίζει. Φαίνεται πως ό,τι πίστευε για τον εαυτό της επηρέαζε όχι µόνο αυτά που έβλέπε γύρω της αλλά και τον τρόπο που τα ανέλυε, τα ερµήνευε και τους έδινε νόηµα. Σε αυτή την περίπτωση χρειαζόταν να δηµιουργηθεί χώρος για περισσότερες από µια αναγνώσεις της ιστορίας της, οι οποίες θα ήταν πιο ευέλικτες και λειτουργικές (McLeod, 1997) αναθεωρώντας η ίδια εκείνες τις ιστορίες που την εµπόδιζαν να βλέπει θετικά στοιχεία στον εαυτό της και νοηµατοδοτώντας θετικά τις εµπειρίες της. Η περίπτωση της Βίκυς Η ιστορία της Η Βίκυ είναι 29 ετών και εργάζεται ως λογίστρια σε µια εταιρεία. Η αρχική επαφή της µαζί µου έγινε τηλεφωνικά κατόπιν παραποµπής από φίλη της την οποία γνωρίζω. Η κοινή γνωστή τηλεφώνησε αρχικά σε περίοδο καλοκαιρινών διακοπών- λέγοντάς µου ότι µια πολύ καλή της φίλη (η Βίκυ) έχει πρόβληµα και πρέπει οπωσδήποτε να δει κάποιον ειδικό. Μου περιέγραψε εν ολίγοις συµπτώµατα όπως: δεν βγαίνει έξω, δεν νιώθει καλά, είναι χάλια, δεν κοιµάται το βράδυ και µου ζήτησε να τη δω λέγοντας ότι ανησυχεί για εκείνη. Τη ρώτησα εάν η ίδια η Βίκυ επιθυµεί να µε δει και αν γνωρίζει για την επικοινωνία µας και πήρα καταφατική απάντηση. Έτσι, έδωσα το τηλέφωνό µου επισηµαίνοντας ότι µπορεί να τηλεφωνήσει εφόσον η ίδια το επιθυµεί, θέτοντας ένα χρονικό διάστηµα (λόγω του καλοκαιριού) εντός του οποίου µπορούσα να προγραµµατίσω συνάντηση. Η Βίκυ τηλεφώνησε το ίδιο απόγευµα. Η φωνή της ήταν αργή και χαµηλή σε ένταση, σαν να «σερνόταν». Είχα την αίσθηση ότι καθώς µου µιλούσε έκλαιγε, ενώ συχνά παρέµενε σιωπηλή. Περιέγραψε την κατάσταση στην οποία βρισκόταν λέγοντας ότι δεν είναι καλά, ότι δεν της αρέσει η ζωή της, δεν την ευχαριστεί τίποτα πια και δεν βρίσκει νόηµα. Χαρακτήριζε την κατάστασή της «τραγική» και στεναχωριόταν για τον άνδρα της και τον γιό της που την 14

15 ανέχονταν, όπως η ίδια ανέφερε. Μου ζήτησε να τη δω δίνοντας την αίσθηση του επείγοντος και µε την επιθυµία να γίνει η συνάντησή µας όσο το δυνατό πιο σύντοµα. Στη συνάντηση αυτή η Βίκυ ήρθε µε το σύζυγο της κοινής γνωστής η οποία την παρέπεµψε σε εµένα, γεγονός που µε εξέπληξε. Ήταν µια συµπαθητική νέα γυναίκα, φροντισµένη στο ντύσιµό της µε χαµηλή φωνή, ενώ έδειχνε συνεσταλµένη και «µαζεµένη» και γενικά άνθρωπος χαµηλών τόνων. Σε σχετική ερώτησή µου ανέφερε ότι δεν ήρθε µε τον άνδρα της γιατί εκείνος είχε βάρδια εκείνη την ηµέρα (είναι στρατιωτικός), ωστόσο τον είχε ενηµερώσει για τη συνάντησή µας, όπως είπε. Με µακρόσυρτη φωνή άρχισε να µιλάει για το λόγο που ήρθε σε εµένα εκφράζοντας τη δυσκολία της να περιγράψει τι της συνέβαινε και ζητώντας να της κάνω ερωτήσεις. Μίλησε για την έλλειψη ευχαρίστησης την οποία αισθανόταν τα τελευταία τρία χρόνια, τη δυσκολία της να κοιµηθεί τα βράδια και την απελπισία µε την οποία αντιµετώπιζε τη ζωή της η οποία δεν της έδινε χαρά. Είναι παντρεµένη εδώ και τρία χρόνια µε το Ντίνο και έχουν ένα γιο 2,5 χρονών. Περιέγραψε τη συζυγική σχέση ως καλή και χωρίς προβλήµατα, είπε ότι είναι τυχερή που έχει έναν καλό άνδρα µε κατανόηση και ότι εκείνη δεν του αξίζει. Ανέφερε ότι του έχει πει στο παρελθόν να πάρει το παιδί τους και να φύγουν µακριά από εκείνη γιατί η ίδια τους κάνει κακό. Περιέγραψε τη ζωή της ως µια εναλλαγή σπιτιού και εργασίας όπου πηγαινοέρχεται σαν ροµπότ χωρίς να ανταποκρίνεται «όπως θα έπρεπε» και δεν έχει το κουράγιο να ασχοληθεί µε οτιδήποτε. Στη δουλειά της ανέφερε ότι νιώθει «χαζή», ότι τίποτα από όσα της αναθέτουν δεν κάνει καλά, ότι οι συνάδελφοί της την σχολιάζουν και της λένε να δει κάποιον ειδικό και πιστεύει ότι στο τέλος θα την απολύσουν. Στο σπίτι, είπε ότι µε δυσκολία προσπαθεί να ασχοληθεί µε τις οικιακές υποχρεώσεις και ότι τον περισσότερο χρόνο κάθεται αδρανής, χωρίς να κάνει τίποτα. Δεν έχει ενδιαφέρον για διασκέδαση και ψυχαγωγία ούτε για κάποιο χόµπι και δεν παίρνει ικανοποίηση από τη σεξουαλική επαφή µε το σύζυγό της. Τέλος, ρώτησε µε αγωνία: «µπορώ να σώσω την ψυχή µου ή την έχω σκοτώσει;» Η πατρική της οικογένεια ζει σε µια µικρή πόλη της Πελοποννήσου. Η ίδια είναι τρίτη κατά σειρά γέννησης µετά από µια αδελφή και έναν αδελφό. Είναι η µόνη από τα αδέλφια της που σπούδασε, έχει µια σταθερή εργασία και δική της οικογένεια. Περιέγραψε ότι η σχέση µε τον πατέρα της ήταν ανέκαθεν καλή, ενώ µε τη µητέρα της ήταν τυπική µε στοιχεία παρείσφρησης και κριτικής σχετικά µε τη ζωή της και τη λήψη αποφάσεων. Τη σχέση µε τα αδέλφια της την περιέγραψε συγκρουσιακή. Η ίδια περιέγραψε τον εαυτό της ως εξυπηρετικό και βοηθητικό και γενικότερα ως ένα καλό και υπάκουο κορίτσι που προσπαθούσε να µην δηµιουργεί προβλήµατα στην οικογένεια. 15

16 Για τις διακοπές που θα άρχιζαν σε λίγες µέρες είχε προγραµµατίσει µε το σύζυγό της να πάνε στους γονείς της -πράγµα που εκείνη δεν ήθελε να κάνει αλλά έπρεπε να το κάνει, όπως ανέφερε- και µετά θα πήγαιναν για λίγο οι δυό τους κάπου αλλού. Καθόλη τη διάρκεια της συνεδρίας έµοιαζε να έχει πολύ βαρύ συναίσθηµα αγωνίας και απελπισίας ενώ το σώµα της έγερνε µπροστά και φαινόταν κουρασµένο και αδύναµο. Το αίτηµα της Βίκυς Η εικόνα της (κούραση, αργές κινήσεις και ρυθµός οµιλίας), η διάθεσή της (θλίψη, στεναχώρια, απογοήτευση, απελπισία, κλάµα), η απουσία ευχαρίστησης και απώλεια ενδιαφέροντος για δραστηριότητες καθώς και οι αϋπνίες της ή η δυσκολία της να ξανακοιµηθεί, η απώλεια ενέργειας και η αγωνία της για την ύπαρξη ελπίδας («θα µπορέσω να σώσω την ψυχή µου;») αποτελούν συµπτώµατα κατάθλιψης. Σε σχετική ερώτησή µου για τη λήψη φαρµακευτικής αγωγής απάντησε ότι είχε επισκεφθεί κάποιον ψυχίατρο ο οποίος της χορήγησε Τavor για να µπορεί να κοιµάται τα βράδια αλλά δεν παρακολουθείται από εκείνον. Ανέφερε ότι τα Τavor δεν την «πιάνουν» πλέον. Η Βίκυ έδωσε την εντύπωση µιας γυναίκας που ξαφνικά, χωρίς να αναφέρεται συγκεκριµένος λόγος, νιώθει τη ζωή της άδεια ενώ εκείνη µοιάζει θύµα και εξαρτηµένη από τους άλλους (δεν θέλει να επισκεφθεί τους γονείς της αλλά πρέπει, δεν έρχεται µόνη στη συνεδρία αλλά τη συνοδεύει ο σύζυγος της φίλης της, ζητά από µένα να προσδιορίσω τι θα πεί και ζητά να απαντήσω σε ερώτηµα που ταυτίζεται µε την ύπαρξή της). Ενώ ήταν εκείνη που απέφευγε να προκαλεί προβλήµατα στη ζωή τη δική της και των άλλων, τώρα έχει γίνει η ίδια το πρόβληµα, όπως ανέφερε. Ο τρόπος µε τον οποίο µιλούσε και περιέγραφε την κατάσταση στην οποία βρισκόταν έδινε την αίσθηση του αδιεξόδου, της µαταιοδοξίας και του µηδενισµού σε τέτοιο σηµείο ώστε να αναρωτηθώ µήπως υπάρχουν σκέψεις ή απόπειρα αυτοκτονίας και το λόγο που ήρθε σε εµένα. Τουλάχιστον, ένα καλό σηµείο που µπορούσα να διακρίνω σε εκείνη ήταν ότι η εµφάνιση και το ντύσιµό της ήταν προσεγµένα, η επικοινωνία λειτουργική και η κατανόησή της πολύ καλή. Ανέφερε επίσης, ότι δεν έχει σκεφτεί ποτέ να αυτοκτονήσει. Δεν µου ήταν σαφές το γιατί ζήτησε βοήθεια σε περίοδο καλοκαιρινών διακοπών. Σε διερεύνησή µου για το λόγο της επίσκεψής της εκείνη την ηµέρα, σε εκείνη την περίοδο της ζωής της, ανέφερε απλώς ότι δεν µπορούσε άλλο και ήθελε να µε δει για να της πω τι να κάνει. Είχα την αίσθηση ότι η κατάστασή της δεν φαινόταν επείγουσα και υπέθεσα ότι η αναγκαιότητα της συνάντησής µας µάλλον προέκυπτε από µια δική της ανάγκη για συναισθηµατική αποφόρτιση. 16

17 Οι στόχοι της Βίκυς από την επαφή της µαζί µου φαίνονταν µπερδεµένοι. Αρχικά ζητούσε να τη βοηθήσω να µην είναι έτσι όπως ήταν. Μετά είπε ότι ήθελε να σώσει την ψυχή της για να µην κάνει κακό στον άνδρα της και το παιδί της. Στο τέλος µε ρώτησε αν υπάρχει πιθανότητα να βοηθηθεί και να αλλάξει, ζητώντας λύση άµεσα. Πρόσθεσε ότι όλοι γύρω της την παρότρυναν να αναζητήσει βοήθεια. Σε γενικές γραµµές το αίτηµά της σχετιζόταν µε τη δυσφορία της για την κατάσταση στην οποία ζούσε και την αδυναµία της να ανταποκριθεί στις ευθύνες που έπρεπε να αναλάβει. Λόγω της αίσθησης του επείγοντος από τη φίλη της και την ίδια, της επιµονής των ανθρώπων γύρω της να συµβουλευθεί κάποιον ειδικό και της επιθυµίας της να της δώσω λύση άµεσα, προσπάθησα να θέσω κάποιους όρους για την πιθανή διαµόρφωση ενός αρχικού συµβολαίου. Θεώρησα αναγκαίο να διευκρινίσω τι είδους βελτίωση περιµένει να δει, να ενηµερώσω για αλλαγές τις οποίες µπορεί να δει, το χρόνο που θα χρειαστεί προκειµένου να νιώσει καλύτερα και να δει αλλαγές στον εαυτό της καθώς και για τη δέσµευση σε µια θεραπευτική πορεία, εάν το αποφασίσει, η οποία θα πηγάζει από προσωπικό αίτηµα για βοήθεια. Διευκρίνισα, επίσης, ότι εγώ µπορώ να τη βοηθήσω εάν και εκείνη το θέλει και πρότεινα ατοµικές συναντήσεις µε συχνότητα µια φορά την εβδοµάδα. Μίλησα επίσης, και για ενδεχόµενη συνάντηση µε το σύζυγό της αφού, από τα λεγόµενά της, εκείνος ήταν θετικός και δεκτικός να µε δει. Οι συναντήσεις θα γίνονταν µετά το καλοκαίρι και εάν αποφάσιζε να δουλέψουµε µαζί, µπορούσε να τηλεφωνήσει εκείνη. Οι Σκέψεις µου για τη Βίκυ Η Βίκυ φαίνεται να είναι µια γυναίκα που τόσο στην πατρική της οικογένεια όσο και στην τωρινή µοιάζει να έχει αναλάβει το ρόλο του καλού παιδιού που δεν δηµιουργεί προβλήµατα, δεν θυµώνει και δεν διαµαρτύρεται. Έχει µάθει υπάκουα να ανταποκρίνεται στις επιθυµίες των ατόµων γύρω της ενώ εκείνη δεν αντλεί ευχαρίστηση από οτιδήποτε κάνει. Φαίνεται να µην αναγνωρίζει τις δικές της ανάγκες και εξιδανικεύει τους άλλους υποτιµώντας τον εαυτό της. Η ίδια ανέφερε συγκεκριµένα: «θέλω να τα κάνω όλα καλά και να µην έχει κανείς παράπονο. Όµως δεν τα καταφέρνω όπως θα έπρεπε και σίγουρα µε θεωρούν χαζή». Μοιάζει να αξιολογεί τον εαυτό της µε βάση το βαθµό της ικανότητάς της να κάνει τα πράγµατα καλά. Εξαιτίας του ότι δεν είναι σε θέση να αναγνωρίσει άµεσα τις δικές της ανάγκες, να τις ικανοποιήσει ή/και να τις διεκδικήσει, αλλά και της τάσης της να µειώνει τον εαυτό της, έχει την αίσθηση ότι είναι ανήµπορη και εξαρτηµένη. Η ίδια είπε: «πιστεύω ότι δεν µπορώ να κάνω τίποτα καλά. Κάθοµαι όλη την ηµέρα και δεν κάνω τίποτα ενώ θα έπρεπε να µπορώ να κάνω κάτι. Απορώ πώς µε ανέχεται ο άνδρας µου». Ακόµη και στη συνεδρία 17

18 ανέφερε ότι προτίµησε να έρθει µε το σύζυγο της φίλης της αντί να έρθει µόνη της, µήπως µπερδευτεί. Μου ζήτησε επίσης, να τη ρωτώ εγώ γιατί όπως είπε: «δυσκολεύοµαι να εκφραστώ και να µιλήσω µε τρόπο που να µε καταλάβεις... φοβάµαι ότι θα τα µπερδέψω µιας και δεν έχω ξαναπάει σε ψυχολόγο». Το γεγονός ότι υποτιµά τον εαυτό της και στρέφει τα αρνητικά συναισθήµατα εναντίον της συνδέεται άµεσα µε την καταθλιπτική εικόνα της. Ο κρυµµένος θυµός και η δυσαρέσκεια στρέφονται εναντίον του εαυτού της. Ο θυµός είναι τόσος που τον προβάλλει στα πρόσωπα γύρω της. Έτσι πιστεύει ότι όλοι είναι θυµωµένοι µε την κατάστασή της και τη λυπούνται. «Ούτε το σεξ µε ικανοποιεί και ο άνδρας µου το κάνει µαζί µου γιατί µε λυπάται. Σίγουρα θα είναι θυµωµένος µαζί µου και µε το δίκιο του» ανέφερε. Η Βίκυ περιγράφει τον εαυτό της ως «θύµα», µη αναγνωρίζοντας θετικά στοιχεία. Έχοντας υιοθετήσει το ρόλο του καλού παιδιού στην οικογένεια, είναι προσανατολισµένη προς τις επιθυµίες και ανάγκες των άλλων αγνοώντας τις δικές της ανάγκες και επιθυµίες. Έτσι, νιώθει ανήµπορη να προχωρήσει στη ζωή της. Νοµίζει ότι είναι ανίκανη να κάνει τα πράγµατα «σωστά» και κατηγορεί τον εαυτό της γι αυτό πιστεύοντας ότι και οι άλλοι είναι θυµωµένοι µαζί της για την ανικανότητά της και τη λυπούνται. Εκείνη αποστασιοποιείται συναισθηµατικά «για να µην τους βλάψει» και εξακολουθεί να κινείται «µηχανικά» όπως αναφέρει. Όσο οι άλλοι στρέφονται προς εκείνη, τόσο η ίδια πιστεύει ότι το κάνουν γιατί θα την κρίνουν ή επειδή τη λυπούνται και συνεχίζει να κατηγορεί τον εαυτό της νιώθοντας ότι είναι το «πρόβληµα». Έχοντας ενοχή αποµακρύνεται περισσότερο «για να µην βλάψει» κ.ο.κ. Βραχυπρόθεσµοι και µακροπρόθεσµοι στόχοι των θεραπευτικών παρεµβάσεων Κάθε θεραπευτής θέτει ορισµένους στόχους τόσο βραχυπρόθεσµους όσο και µακροπρόθεσµους, οι οποίοι βασίζονται στο θεωρητικό του µοντέλο ή την εµπειρία του. Το επιθυµητό είναι οι στόχοι αυτοί να αποτελούν µια «συγκατασκευή», να γίνονται αντικείµενο διαπραγµάτευσης µε το θεραπευόµενο και να υπάρχει µοίρασµα στην ευθύνη όχι µόνο της στοχοθεσίας αλλά και της πραγµατοποίησης, ευθύνη που κυρίως αναλαµβάνει ο θεραπευόµενος. Παρακάτω αναφέροµαι στους δικούς µου µονοµερείς στόχους γιατί, όπως θα ειπωθεί, η συνεργασία µου µε τη Βίκυ δεν προχώρησε πέρα από την πρώτη συνάντηση γνωριµίας. Πρόκειται λοιπόν για στόχους που αποτελούν περισσότερο τον τρόπο που εγώ θα ήθελα να τη δω να προχωρά. Ένας αρχικός στόχος µου θα ήταν να χτίσω µια πρώτη επαφή εµπιστοσύνης µεταξύ µας προκειµένου η Βίκυ να µπορέσει να εκφραστεί ελεύθερα και να λάβει το µήνυµα ότι άκουσα την αφήγησή της και ότι έγινε κατανοητή. Είχε µεγάλη αγωνία για το αν έχω καταλάβει τι 18

19 είπε και αυτή η αγωνία φαίνεται να είχε τις ρίζες της στην αίσθηση της αγνόησης που δεχόταν στο παρελθόν. Η δηµιουργία ενός κλίµατος εµπιστοσύνης θα αποτελούσε απαραίτητη προϋπόθεση, επίσης, για τις παρεµβάσεις στις οποίες θα προέβαινα καθώς και για τη µετέπειτα ένταξή της στη θεραπευτική διαδικασία. Το γεγονός ότι «περνούσε απαρατήρητη» ή γινόταν αντικείµενο κριτικής ή λύπης κατά το παρελθόν, ήταν ένα θέµα στο οποίο θα χρειαζόταν να είµαι ιδιαίτερα προσεκτική ώστε να µην γίνω και εγώ άλλο ένα άτοµο που θα ένιωθε ότι της φερόταν µε τον ίδιο τρόπο και να µπορέσουµε να συνεργαστούµε. Ένας άλλος στόχος θα ήταν να αναγνωρίσει τη θέση της ως ξεχωριστό άτοµο µε τις δικές της επιθυµίες και ανάγκες. Παράλληλα µε την αναγνώριση αυτή θα ήταν σκόπιµη και η οριοθέτησή της ως προς το βαθµό της ανταπόκρισής της στις επιθυµίες των άλλων. Η Βίκυ φαινόταν να µην έχει αίσθηση των προσωπικών της επιθυµιών. Ανέφερε ότι δεν έχει επιθυµίες και ότι είναι άχρηστη. Έτσι συµπεριφερόταν µε βάση τις επιθυµίες των άλλων επιτυγχάνοντας το «µαζί» µε κόστος να παγώνει τα συναισθήµατά της και να νιώθει η ίδια «ροµπότ». Η Βίκυ θα χρειαζόταν, επίσης, να δει πόσο η ίδια µπορεί να έχει ρόλο και αποφάσεις στη ζωή της αλλά και να αναλαµβάνει την ευθύνη γι αυτές. Θα χρειαζόταν να απεµπλακεί από την αίσθηση θυµατοποίησης και να σταµατήσει να βλέπει τον εαυτό της µόνο ως υπαίτιο για τη συµπεριφορά τη δική της ή των άλλων. Θα ήταν σκόπιµο να δει πόσο η συµπεριφορά της είναι αποτέλεσµα αλληλεπιδρώντων παραγόντων αλλά και τον τρόπο που ερµήνευε τη συµπεριφορά των άλλων στον προσωπικό όσο και στον εργασιακό της χώρο ή τα λεγόµενά τους προκειµένου να «επιβεβαιώσει» ότι εκείνη είναι το πρόβληµα σύµφωνα µε τις οικείες σταθεροποιηµένες αντιλήψεις της (βλ. µέθοδοι και τεχνικές). Η Κατάκη (1992) αναφέρει ότι ο θεραπευόµενος έρχεται µε προβλήµατα τα οποία ερµηνεύει και αξιολογεί µε βάση µια αιτιοκρατική, στατική, αποσπασµατική θεώρηση ζωής και έχοντας σταθεροποιήσει µια υποδηλούµενη πεποίθηση ότι δεν είναι δυνατόν να αλλάξουν. Όταν πια αναγνωρίσει την πολύπλοκη και πολλαπλή σχέση ανάµεσα στις ενδοπροσωπικές, διαπροσωπικές και περιβαλλοντικές πλευρές της γενικής κατάστασης, παραδέχεται τη δυνατότητα αλλαγής και αναλαµβάνει την ευθύνη της κατάστασης στην οποία βρίσκεται. Σε ακολουθία των παραπάνω στόχων, η Βίκυ θα χρειαζόταν να ενθαρρυνθεί στο να εκφράζει δύσκολα, γι αυτήν, συναισθήµατα προς τους άλλους όπως είναι ο θυµός. Αυτή η προσπάθεια θα αποσκοπούσε στην αναγνώριση και αποδοχή τέτοιων συναισθηµάτων ώστε να κινητοποιείται και να δρα αντίστοιχα, αποφεύγοντας τη συναισθηµατική µόνωση και αποστασιοποίηση που τη χρησιµοποιούσε «για να µην βλάψει». Θα χρειαζόταν να δει όχι µόνο πώς αισθάνεται και να το εκφράζει αλλά και να συνδέει τα εκάστοτε συναισθήµατα µε 19

20 συγκεκριµένα γεγονότα και συµπεριφορές ώστε να καθησυχάσει µε το γεγονός ότι το να εκφράζει πώς αισθάνεται δεν θα βλάψει τους άλλους. Προχωρώντας περισσότερο στη θεραπεία και αφού θα «γνώριζε» το συστηµικό τρόπο σκέψης, θα χρειαζόταν να δει ποιοι ήταν εκείνοι οι µηχανισµοί και δυναµικές που την οδήγησαν να «φέρει» το σύµπτωµα της κατάθλιψης συνδέοντας πλευρές του παρελθόντος και παρόντος, ενδοπροσωπικές και διαπροσωπικές, οικείους ρόλους και θέσεις στην οικογένεια. Στόχος θα ήταν να δηµιουργηθεί µια νέα αντίληψη για τον εαυτό της που περιλαµβάνει και θετικές πλευρές. Έτσι, θα χρειαζόταν να δουλευτεί η σχέση µε τη µητέρα της, να τεθεί σε νέες βάσεις και να ξαναδοκιµαστεί ιδωµένη από άλλη οπτική γωνία. Μέσα από την αναγνώριση της κυρίαρχης εσωτερικής φωνής της µητέρας της που προσδιόριζε την ταυτότητά της και την αντικατάστασή της από µια εναλλακτική, θα ήταν σταδιακά σε θέση να αναδιαµορφώσει την αντίληψη για τον εαυτό της. Με βάση το γενικότερο συστηµικό τρόπο σκέψης για τη σηµασία του πλαισίου και των διαπροσωπικών δυναµικών στη θεραπευτική παρέµβαση αλλά και σχετικές έρευνες που συνδέουν την εκδήλωση της κατάθλιψης µε τη συντροφική σχέση (Kung, 2000), ένας ακόµη στόχος θα ήταν να κληθεί και ο σύζυγος της Βίκυς σε συνάντηση ή και συναντήσεις ζεύγους (µια που φάνηκε να είναι θετικός ως προς αυτό) ώστε να ειδωθεί το «πρόβληµα» της Βίκυς ως ένα σοβαρό θέµα που επηρεάζει και επηρεάζεται άµεσα από τη σχέση του ζευγαριού. Με αυτό τον τρόπο θα δινόταν έµφαση στην αποενοχοποίηση της Βίκυς ως φέρουσα το πρόβληµα και στην αποκατάσταση µιας ισότιµης σχέσης µεταξύ τους ενώ ταυτόχρονα θα γινόταν προσπάθεια για µεγαλύτερη εµπλοκή του συζύγου της ενεργά πια και «εκ των έσω». Μέθοδοι και τεχνικές Έχω την αίσθηση ότι το στυλ που υιοθέτησα στον τρόπο που µοιραζόµουν τις εµπειρίες της αφήγησής της σε εκείνη την πρώτη συνάντηση είχε τα χαρακτηριστικά της πλήρους αποδοχής και κατανόησής µου από τη µια πλευρά, ενώ από την άλλη είχε στοιχεία πρόκλησης στην προσπάθειά µου να δει µόνη της τι είναι αυτό που της συµβαίνει αλλά και να ξανασκεφτεί τον τρόπο και το περιεχόµενο της αφήγησής της. Δεν αισθάνθηκα ότι παρασύρθηκα στην προσδοκία της να της πω εγώ τι πρέπει η ίδια να κάνει και εάν µπορεί να λυτρώσει την ψυχή της. Εξάλλου στόχος µου δεν ήταν να γίνω ακόµη ένα άτοµο από το οποίο θα ένιωθε εξαρτηµένη δίνοντας προδιαγεγραµµένες συνταγές για τη ζωή της. Ο τρόπος µε τον οποίο την προσέγγιζα ήταν διερευνητικός αρχικά και αφού έκανα κάποιες σκέψεις, τις εξέφραζα µε τρόπο ώστε εκείνη να µπαίνει στη διαδικασία να τις σκεφτεί και να προχωρήσει παρακάτω δίνοντας και άλλες σχετικές πληροφορίες. 20