Ἡ Ἑλληνική Παιδεία τῆς Κύπρου κατά τούς ὑστεροβυζαντινούς χρόνους

Transcript

1 1. Γενικά χαρακτηριστικά τῆς παιδείας στίς φραγκοκρατούμενες περιοχές τοῦ Ἑλληνισμοῦ Τό ζήτημα τῆς ὀργανώσεως, τῆς ποιότητας καί τῆς λειτουργίας τῆς παιδείας στίς φραγκοκρατούμενες περιοχές τῆς βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας, κατά τούς ὑστεροβυζαντινούς χρόνους εἶναι ἕνα πολύπλοκο ζήτημα καί παρουσιάζει σημαντικές ἰδιαιτερότητες σέ κάθε συγκεκριμένη περιοχή. Οἱ ἰδιαιτερότητες κάθε περιοχῆς προσδιορίζονται, σέ μεγαλύτερο ἤ μικρότερο βαθμό, ὄχι μόνο ἀπό τή γενικώτερη στάση τῶν κατακτητῶν ἔναντι τῶν ὀρθοδόξων ὑποτελῶν, ἡ ὁποία καθόριζε καί τά πλαίσια τῶν ἐλευθεριῶν τους, ἀλλά καί ἀπό τήν ἀντικειμενική εὐχέρεια τῶν ὀρθοδόξων κάθε συγκεκριμένης περιοχῆς νά κινοῦνται ἀκώλυτα πρός τίς ἐλεύθερες περιοχές τῆς βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας. Στίς περιοχές αὐτές συνέρρεαν συνήθως γιά εὐνόητους λόγους οἱ σημαντικώτεροι λόγιοι ἀπό κάθε φραγκοκρατούμενη περιοχή, ἀφοῦ μόνο σέ αὐτές μποροῦσαν νά ἀξιοποιηθοῦν σέ ὑψηλές θέσεις τοῦ δημοσίου ἤ τοῦ πνευματικοῦ βίου τοῦ ἐλεύθερου ἑλληνισμοῦ. Τέτοιες προοπτικές δέν ὑπῆρχαν βεβαίως στίς ἐλεγχόμενες ἀπό τούς Σταυροφόρους περιοχές, ἀφοῦ οἱ ὑποτελεῖς ὀρθόδοξοι δέν εἶχαν τίς ἀναγκαῖες ἐλευθερίες, ἀλλ οὔτε καί τά ἀντικειμενικά ἰσχυρά κίνητρα γιά νά ἐπιμείνουν στήν ἀνάπτυξη ἑνός φιλόδοξου προγράμματος σπουδῶν στήν ἀνώτερη κυρίως βαθμίδα τοῦ παραδοσιακοῦ ἐκπαιδευτικοῦ συστήματος. Οἱ σχηματικές αὐτές παρατηρήσεις γιά τή θέση τῶν ὀρθοδόξων στίς φραγκοκρατούμενες περιοχές ὑπῆρξαν τό ἄμεσο ἀποτέλεσμα τῶν ριζικῶν μεταβολῶν ἀπό τούς Σταυροφόρους σέ ὅλες σχεδόν τίς θεσμικές ἐκφράσεις τοῦ δημοσίου, τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ, τοῦ πνευματικοῦ καί τοῦ ἰδιωτικοῦ βίου τῶν ὑποτελῶν ὀρθοδόξων. Ὅλες οἱ θεσμικές μεταβολές καθορίσθηκαν σέ αὐστηρό τρόπο τόσο ἀπό τή νομοθεσία, ὅσο καί Βλασίου Ἰω. Φειδᾶ * Ἡ Ἑλληνική Παιδεία τῆς Κύπρου κατά τούς ὑστεροβυζαντινούς χρόνους ἀπό τόν διοικητικό μηχανισμό τῶν κατακτητῶν καί ἀποσκοποῦσαν στήν ἀπονεύρωση τοῦ συμπαγοῦς ὀρθοδόξου πληθυσμοῦ κάθε συγκεκριμένης περιοχῆς. Τό πνεῦμα του ἐκφράζεται μέ ἰδιαίτερη σαφήνεια στίς σχετικές διατάξεις τῆς νομοθεσίας τῶν Σταυροφόρων, ἡ ὁποία συνδύαζε κυρίως τίς γενικές ἀρχές τοῦ φεουδαρχικοῦ δικαίου τῆς Γαλλίας γιά τήν ἀπονομή τῆς δικαιοσύνης, μέ ὁρισμένες ἀρχές τῆς βυζαντινῆς νομοθεσίας καί τῶν τοπικῶν ἐθιμικῶν παραδόσεων σέ κάθε φραγκοκρατούμενη περιοχή. Οἱ νομικές αὐτές συλλογές εἶναι γνωστές μέ τήν ὀνομασία Ἀσσίζες (assisiae) καί κωδικοποιοῦν τή νομολογία κατά τομεῖς τοῦ δημοσίου καί τοῦ ἰδιωτικοῦ βίου κυρίως μέ τή γνωστή ταξική διάκριση τῆς νομοθεσίας σέ Κούρτη τῶν εὐγενῶν (Cour de barons) καί σέ Κούρτη τῶν ἀστῶν (Cour de bourgois), ἀφοῦ κυρίως γιά τήν τάξη τῶν ἀστῶν υἱοθετήθηκαν πολλές διατάξεις τοῦ βυζαντινοῦ καί τοῦ ἐθιμικοῦ δικαίου τῶν ὀρθοδόξων πληθυσμῶν. 2. Οἱ θεσμικές μεταβολές στό δημόσιο, ἐκκλησιαστικό και πνευματικό βίο τῆς Κύπρου. Στήν Κύπρο ἐφαρμόσθηκαν οἱ Ἀσσίζες τῶν βασιλέων τῆς Ἱερουσαλήμ καί τῆς Κύπρου, οἱ ὁποῖες κωδικοποιήθηκαν καί κατέγραψαν «τά ἔθιμα πού ἔπρεπε νά ἰσχύουν καί νά ἐφαρμόζονται στό βασίλειο τῆς Ἱερουσαλήμ» (Μία ἑλληνική μορφή τοῦ κειμένου τῶν Ἀσσιζῶν δημοσιεύθηκε ἀπό τόν Κ. Σάθα, Μεσαιωνική βιβλιοθήκη, τ. ς, ἐν Παρισίοις 1877, σ , ἐνῶ ἡ συνέχεια τῶν Ἀσσιζῶν ἀποτυπώνεται σέ δημώδη γλώσσα στόν Χρονικόν τοῦ Λεοντίου τοῦ Μαχαιρᾶ καί τοῦ Βουστρωνίου κ.λπ.). Ἡ νέα αὐτή πραγματικότητα ἦταν ἰδιαίτερη ἐπαχθής γιά τήν Κύπρο, ἡ ὁποία παραχωρήθηκε τελικῶς στόν Φράγκο βασιλιά τῆς Ἱερουσαλήμ Γουΐδο Λουζινιάν, ἀλλά δέν ἀπαλλάχθηκε ἀπό τή λη- * Ὁ κ. Φειδᾶς εἶναι Ὁμότιμος Καθηγητής τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν καί Κοσμήτωρ τοῦ Ἰνστιτούτου Μεταπτυχιακῶν Σπουδῶν Ὀρθοδόξου Θεολογίας, Σαμπεζύ Γενεύης. 18 Πνευµατική ιακονία, τεῦχος 3ο

2 στρική μανία τοῦ ἱπποτικοῦ τάγματος τῶν Ἰωαννιτῶν, τό ὁποῖο διατήρησε ὁρισμένα σημαντικά φέουδά του στή νῆσο. Ἡ ἐγκαθίδρυση λατινικῆς ἱεραρχίας στίς μεγάλες πόλεις (Ἀμμόχωστο, Λεμεσό, Πάφο) μέ ἐπικεφαλής τόν λατίνο ἀρχιεπίσκοπο Λευκωσίας, ἡ ἐγκατάσταση στή νῆσο λατινικῶν μοναστικῶν ταγμάτων καί ἡ παραχώρηση στή λατινική ἱεραρχία καί στά μοναστικά τάγματα σημαντικῶν ἀκινήτων καί ἐκτάσεων τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας ὑπῆρξαν καίρια πλήγματα γιά τήν εὐρύτερη πνευματική της ἀποστολή σέ ἰδιαίτερα χαλεπούς καιρούς. Τά πλήγματα αὐτά ὁλοκληρώθηκαν τόσο μέ τήν ἱκανοποίηση τῆς ἀξιώσεως τοῦ πάπα Κελεστίνου Γ γιά τήν καθιέρωση τῆς φορολογίας τῆς «δεκάτης» τοῦ τοπικοῦ πληθυσμοῦ ὑπέρ τῆς λατινικῆς συνόδου τῆς Ἀμμοχώστου (1222), ἡ ὁποία συγκλήθηκε ἀπό τόν περιώνυμο παπικό λεγάτο καρδινάλιο Πελάγιο μέ τή συμμετοχή τῶν λατίνων ἀρχιερέων καί τῶν ἐκπροσώπων τῶν λατινικῶν μοναστικῶν ταγμάτων τῆς Κύπρου. Οἱ ἀποφάσεις τῆς λατινικῆς αὐτῆς συνόδου περιόρισαν τήν ὀρθόδοξη ἱεραρχία ἀπό 14 σέ 4 ἐπισκοπές, ἐπέβαλαν τελικῶς τή μετάθεση τῆς ἕδρας τῶν ὀρθοδόξων ἐπισκοπῶν ἀπό τίς μεγάλες πόλεις σέ μικρές κωμοπόλεις τῆς δικαιοδοσίας τους, εἰσήγαγαν σκληρά μέτρα καταπιέσεως γιά τήν ὑποταγή τοῦ ὀρθοδόξου ἐνοριακοῦ κλήρου στόν λατίνο ἀρχιεπίσκοπο καί ἔπληξαν μέ κάθε πρόσφορο μέσο τόν ὀρθόδοξο μοναχισμό. Βεβαίως, ἡ σθεναρή ἀντίδραση τῆς ὀρθοδόξου ἱεραρχίας, τοῦ κλήρου καί τοῦ μοναχισμοῦ γιά τά σκληρά αὐτά μέτρα περιόρισαν μέν τήν ἔκταση ἤ τήν ἔνταση τῆς ἐφαρμογῆς τους, ἀλλά δέν ἀκυρώθηκαν μέ νεώτερες ἀποφάσεις, γι αὐτό καί ἐφηρμόσθηκαν σέ κάθε κρίσιμη ἔνταση τῶν σχέσεων τῶν κατακτητῶν μέ τόν ὀρθόδοξο λαό τῆς Κύπρου. 3. Οἱ ἰδιαιτερότητες τῆς παιδείας στή φραγκοκρατούμενη Κύπρο. Ἡ ἑλληνική παιδεία στήν Κύπρο κατά τήν ἐπαχθῆ περίοδο τῆς Φραγκοκρατίας ( ) ὑπέστη τίς ἄμεσες καί ὁδυνηρές συνέπειες τῶν βιαίων πολιτικῶν, ἐκκλησιαστικῶν καί κοινωνικῶν μεταβολῶν, οἱ ὁποῖες ἐπισωρεύθηκαν ἀπό τούς κατακτητές στόν ὀρθόδοξο λαό τῆς νήσου. Ἰδιαίτερα ὅμως τά βίαια μέτρα τοῦ παπικοῦ λεγάτου καρδιναλίου Πελαγίου, τά ὁποῖα ἐξέφρασαν τήν ἐπίσημη πολιτική τοῦ παπικοῦ θρόνου σέ ὅλες τίς φραγκοκρατούμενες ὀρθόδοξες χῶρες, ἄφησαν ἀνεξίτηλα τά ἴχνη τους σέ σημαντικούς τομεῖς τοῦ ἐθνικοῦ, ἐκκλησιαστικοῦ καί πνευματικοῦ βίου τοῦ κυπριακοῦ λαοῦ. Ἐπαχθέστερες ὅμως ὑπῆρξαν οἱ συνέπειες στόν τομέα τῆς παιδείας ὄχι μόνο ἀπό τήν εὐνόητη παρακμή τοῦ ὅλου συστήματος τῆς παραδοσιακῆς ἑλληνικῆς ἐκπαιδεύσεως, ἀλλά καί ἀπό τήν παράλληλη ἀνάπτυξη τοῦ ἀνταγωνιστικοῦ συστήματος τῆς ὀργανωμένης λατινικῆς ἐκπαιδεύσεως, ἡ ὁποία ὀργανώθηκε κυρίως ἀπό τά λατινικά μοναστικά τάγματα γιά προπαγανδιστικούς λόγους καί ὑποστηρίχθηκε ἀπό τούς κατακτητές μέ κάθε θεμικό ἤ ἀθέμιτο τρόπο. Ὁ βίαιος διχασμός καί ὁ ἀθέμιτος ἀνταγωνισμός στόν καθορισμό τῶν σκοπῶν τῆς παιδείας τοῦ κυπριακοῦ λαοῦ ἀποτυπώνεται μέ χαρακτηριστική τραγικότητα στό περίφημο Χρονικόν Λεοντίου τοῦ Μαχαιρᾶ: «Καί διατί δύο φυσικοί ἀφένταις εἶναι εἰς τόν κόσμον, ὁ ἕνας κοσμικός καί ὁ ἄλλος πνευματικός, τούς εἶχεν τό νησάκιν τοῦτον, τόν βασιλέα τῆς Κωνσταντινούπολης καί τό Πατριάρχην τῆς μεγάλης Ἀντιοχείας, πρίν τήν πάρουν οἱ Λατινοι. Διά τοῦτον ἦτον χρήσι νά ξεύρωμεν ῥωμαίικα καθολικά, διά νά πέψουν γραφαῖς τοῦ βασιλέως, καί συριάνικα σωστά, καί οὕτως ἐμαθητεύγαν τά παιδιά τους, καί τό σύγκριτον οὗτος ἐδιάβαινεν μέ τά συριάνικα καί ῥωμαίικα, ὥς που καί ἐπῆραν τόν τόπον οἱ Λαζανιάδες, καί ἀπό τόσες ἀρκέψας νά μαθάνουν φράνγκικα καί βαρβαρίσαν τά ῥωμαίικα, ὡς γίον καί σήμερον καί γράφομεν φράνγκικα καί ῥωμαίικα, ὅτι εἰς τόν κόσμον δέν ἠξεύρουν ἴντα συντυχάνομεν» 1. Ἡ σύγχυση ὅμως γλωσσῶν καί ἐκπαιδευτικῶν συστημάτων σέ ἕναν καταπιεζόμενο καί ἐμπερί- 1. Κ. Σαθᾶ, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τ. Β, ἐν Βενετίᾳ 1873, σ Πνευµατική ιακονία, τεῦχος 3ο 19

3 στατο λαό διαφοροποίησαν σέ μεγαλύτερο ἤ μικρότερο βαθμό ὄχι μόνο τούς σκοπούς, ἀλλά καί τό περιεχόμενο τῆς παρεχόμενης παιδείας. Ὅπως παρατηρεῖ ὀρθῶς ὁ πρωτοπόρος στήν ἔρευνα τῶν σχετικῶν πηγῶν Κ. Σάθας, «ὅταν μία μερίς λαοῦ πολιτικῶς συζῶντος ἀποτμηθῆ βιαίως τῆς ἐθνικῆς ὁλομελείας, ἡ πολιτική ἐκείνη ὑποδούλωσις ἀναγκαίως συνεπάγεται καί τόν πνευματικόν ἐξανδραποδισμόν...» 2. Ἡ διαπίστωση αὐτή θά μποροῦσε νά ἔχει ἀπόλυτη ἐφαρμογή καί στόν κυπριακό λαό, ἄν αὐτός δέν διέθετε δοκιμασμένες παραδοσιακές δομές καί θεσμικές ἐκφράσεις τῆς ἰδιαίτερης ἐθνικῆς καί πνευματικῆς του ταυτότητας. Ἡ ταυτότητα αὐτή συνδεόταν ἄρρηκτα μέ τήν ἰδιαιτερότητα τῆς λατρευτικῆς ἐμπειρίας καί τῆς ὅλης πνευματικῆς ζωῆς τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας σέ σύγκριση πρός τίς ἀντίστοιχες ἐπιλογές τῶν χριστιανῶν κατακτητῶν. Ὑπό τήν ἔννοια αὐτή εἶναι ἐπίσης ὀρθή ἡ παρατήρηση τοῦ ἔγκριτου ἱστοριοδίφη Κ. Σάθα, ὅτι οἱ «Γάλλοι καί Ἐνετοί μόνον ἐν ἀρχῇ τῆς κατακτήσεως βιάσαντες τούς ὑποδούλους εἰς θρησκευτικήν ἐξωμοσίαν, ἀποτυχόντες τοῦ σκοποῦ περιωρίσθησαν εἰς τήν πολιτικήν κυριαρχίαν. Ἀντικαταστήσαντες ὅμως τά ἑλληνικά σχολεῖα καί δικαστήρια διά λατινικῶν οὐ μόνον κατέστρεψαν τήν ἐπί τῶν βυζαντινῶν ἐπικρατοῦσαν κοινήν γλῶσσαν, ἀλλά καί τό ταύτην ἀντικαταστῆσαν ἐγχώριον ἰδίωμα ἐπί τοσοῦτον σύν τῷ χρόνῳ ἐξεβαρβάρωσαν, ὥστε ἐπί τέλους τοῦτο ἀνεγνωρίσθη ὡς ἡ κοινή γλῶσσα τοῦ τε ὑπηκόου καί τοῦ κυριάρχου» 3. Οἱ ἀνωτέρω παρατηρήσεις συνάγονται ἀπό τήν περιεκτική καί, παρά τίς ἐπί μέρους ἀνακρίβειες, ἀξιόπιστη περιγραφή τοῦ χρονικογράφου Λεοντίου τοῦ Μαχαιρᾶ, ὁ ὁποῖος διασώζει ὄχι μόνο τή διαχρονική ἱστορική μνήμη, ἀλλά καί τή συνειδητή ἀξιολόγηση τῶν ἱστορικῶν ἐπιλογῶν στόν τομέα τῆς ἐκπαιδεύσεως. Ἡ μέχρι τά τέλη τοῦ ιβ αἰώνα ἐμμονή τοῦ κυπριακοῦ λαοῦ στήν ἑλληνοκεντρική παιδεία τῆς βυζαντινῆς παραδόσεως δέν ἀπέκλειε τήν τάση γιά τήν ἐκμάθηση τῆς καθιερωμένης γλώσσας τῆς Συρίας, μέ τήν ὁποία ἦσαν ὑποχρεωμένοι οἱ Κύπριοι νά διατηροῦν συνεχεῖς πολιτικές, ἐμπορικές καί πνευματικές σχέσεις. Ἡ ἐπέκταση ὅμως στήν Κύπρο τῆς κυριαρχίας τῆς δυναστείας τῶν Λουζινιάν τοῦ βασιλείου τῆς Ἱερουσαλήμ κατέστησε ἀναγκαία τήν ἐκμάθηση καί τῆς φράγκικης γλώσσας, ὄχι μόνο γιατί ἐπιβλήθηκε ἀπό τούς κατακτητές μέ τή συστηματική ὑποστήριξη τῶν λατινικῶν σχολείων, ἀλλά καί γιατί ἦταν πλέον χρήσιμη γιά τήν ἐπικοινωνία μέ τίς ἀρχές τῶν κατακτητῶν. Ὑπό τήν ἔννοια αὐτή, ὁ χρονικογράφος ἐπισημαίνει τή στροφή τῶν Κυπρίων πρός τήν ἐκμάθηση καί τῆς φράγκικης γλώσσας, ὥστε νά μποροῦν νά τήν ὁμιλοῦν καί νά τή γράφουν, ἀφοῦ, ὅπως τονίζει, οἱ Κύπριοι εἶχαν πλήρη συνείδηση «ὅτι εἰς τόν κόσμον δέν ἠξεύρουν ἴντα συντυχάνομεν». Ἔτσι, παράλληλα πρός τήν ἑλληνική ἀναπτύχθηκε κυρίως γιά χρηστικούς λόγους καί ἡ λατινική παιδεία μέ ὅλες τίς ἀναπόφευκτες καί ὁπωσδήποτε ἀρνητικές συνέπειες ὄχι μόνο γιά τήν ἐσωτερική παραδοσιακή ἑνότητα τῶν σκοπῶν τῆς παιδείας, ἀλλά καί γιά τήν ἴδια τήν καθαρότητα τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας. Πράγματι, ἡ παράλληλη χρήση τῆς φράγκικης γλώσσας ὁδήγησε σταδιακά στόν «ἐκβαρβαρισμό» τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας («βαρβαρίσαν τά ῥωμαϊκά»). Ἡ ἑλληνική συνείδηση τοῦ κυπριακοῦ λαοῦ ἀποδοκίμαζε τήν ἱστορική ἀναγκαιότητα τῆς παράλληλης ἐκμάθησης τῆς φραγκικῆς γλῶσσας, ὄχι βεβαίως μόνο ἐπειδή ἦταν ἡ γλώσσα τῶν «βαρβάρων» κατακτητῶν, ἀλλά καί ἐπειδή ἀποδυνάμωνε τόν καθοριστικό ρόλο τῆς ὑπερέχουσας ἑλληνικῆς γλώσσας γιά τήν ἀπρόσκοπτη συνέχεια τῆς παραδοσιακῆς ἑλληνικῆς παιδείας στήν Κύπρο. Τό αἴσθημα αὐτό τῆς ὑπεροχῆς τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας ἔναντι τῆς φραγκικῆς ἐκφράζει ἀφ ἑνός μέν τούς ἀκατάλυτους δεσμούς τῆς ἐθνικῆς συνειδήσεως μέ τήν ἑλληνική γλώσσα, ἀφ ἑτέρου δέ τήν ἐξαιρετική σπουδαιότητα τῆς καθαρῆς ἑλληνικῆς γλώσσας γιά τήν ποιότητα τῆς παρεχόμε- 2. Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τ. ς, ἐν Παρισίοις 1877, σ. ιθ. 3. Ὅ.π., σ. κ. 20 Πνευµατική ιακονία, τεῦχος 3ο

4 νης παιδείας, ἡ ὁποία περιέπεσε σέ εὐνόητη κρίση σκοπῶν καί περιεχομένου κατά τήν περίοδο τῆς Φραγκοκρατίας. Τά βασικά λοιπόν στοιχεῖα τῆς ποιοτικῆς παρακμῆς τῆς ἑλληνικῆς παιδείας στήν Κύπρο κατά τή μακρά περίοδο τῆς Φραγκοκρατίας συνδέονται ἄμεσα πρός τήν ἀπώλεια τῆς ἐθνικῆς ἀνεξαρτησίας τοῦ κυπριακοῦ λαοῦ, ἀφοῦ ἡ φεουδαρχική πολιτική τῶν κατακτητῶν ἐπιβλήθηκε μέ βίαιο τρόπο σέ ὅλες τίς πτυχές τοῦ δημόσιου καί τοῦ ἰδιωτικοῦ βίου τῶν Κυπρίων. Πράγματι, ὅπως συνάγεται ἀπό τίς ἐπαχθεῖς διατάξεις τῶν Ἀσσιζῶν τῆς Κύπρου, ἡ ξένη κυριαρχία εἶχε ὡς ἄμεσο ἀποτέλεσμα ὄχι μόνον τόν ἀποκλεισμό τῶν Κυπρίων ἀπό τή δημόσια διοίκηση, ἀλλά καί τήν ἀποδυνάμωση τῶν οἰκονομικῶν τους δραστηριοτήτων, τά ὁποῖα περιόριζαν σοβαρά τά ἀντικειμενικά κίνητρα γιά ὀλοκληρωμένες σπουδές. Μόνον ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία εἶχε πλέον σοβαρούς λόγους νά ἐνδιαφέρεται ὡς θεσμικός φορέας γιά τήν ὑποστήριξη τῆς ἑλληνικῆς παιδείας, ἡ ὁποία ἦταν ἀναγκαία γιά τή μόρφωση τῶν στελεχῶν τῆς Ἐκκλησίας καί τῆς ἐκπαιδεύσεως τοῦ λαοῦ σέ μία κρίσιμη περίοδο γιά τά πεπρωμένα τοῦ κυπριακοῦ λαοῦ. 4. Κριτική ἀξιολόγηση τῆς κυπριακῆς παιδείας ἀπό τόν Πατρ. Γρηγόριο Κύπριο. Ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης Γρηγόριος Β ὁ Κύπριος ( ), μία ἀπό τίς πλέον ἐξέχουσες πνευματικές μορφές τῆς ἐποχῆς του, στόν περίφημο αὐτοβιογραφικό λόγο του Διήγησι μερική παρουσιάζει ἀνάγλυφη τήν εἰκόνα τόσο τῆς οἰκονομικῆς δυσπραγίας τῶν παλαιῶν πλουσίων ὁμογενῶν τῆς Κύπρου, ὅσο καί τήν ἀδυναμία ἤ καί τήν ἀπροθυμία τους νά ἐνθαρρύνουν τίς ἀνώτερες σπουδές τῶν παιδιῶν τους ἔξω ἀπό τήν Κύπρο, ἀφοῦ γιά τούς ἴδιους λόγους δέν λειτουργοῦν στή νῆσο ἀξιόλογες ἀνώτερες σχολές ἑλληνικῆς παιδείας. Ὅπως ὁμολογεῖ ὁ Οἱκουμενικός Πατριάρχης, ἀναφερόμενος στήν οἰκογένειά του, τά παλαιά πλούτη χάθηκαν, καίτοι δέν παρήκμασε τελείως ὁ οἰκονομικός βίος στή νῆσο: «πατέρες δέ καί πατέρων πατέρες καί ὅλως ἡ ἄνω τοῦ γένους σειρά, οἱ πλούτου τε τά πρῶτα καί τῆς πατρίδος ἔχοντες, ἕως οὔπω βαρβάροις ἔλαχεν Ἰταλοῖς τό ἐκεῖσε δουλεύειν ἑλληνικόν. Ἐπεί δ ἐδούλευσαν καί τῆς κοινῆς συμφορᾶς καί αὐτοί γε μετέσχον, μέτρια καί ἔχοντες καί τιμώμενοι, καί ὅσα μήτ εἰς πένητας αὐτούς καί τούς πολλούς καί ἀδόξους ἐνέγραφε, μήτ εἰς τούς ἀδρούς καί βαθυπλούτους συνέταττε» 4. Εἶναι λοιπόν προφανές ὅτι ἡ Φραγκοκραία ἔπληξε καίρια καί τήν οἰκονομική ζωή τοῦ κυπριακοῦ ἑλληνικοῦ, ἡ ὁποία δέν ἐπέτρεπε, τουλάχιστον κατά τόν ιγ αἰώνα, τήν ἀνάληψη σημαντικῶν πρωτοβουλιῶν γιά τή λειτουργία κυρίως ἀνωτέρων σχολῶν ἐκπαιδεύσεως, ἀφοῦ οὔτε οἱ ἀντικειμενικές συνθῆκες, οὔτε ἡ οἰκονομική κατάσταση τῶν Κυπρίων ἦσαν ἐλκυστικές γιά τήν προσέλκυση σπουδαίων διδασκάλων στή δοκιμαζόμενη Κύπρο. Ὑπό τήν ἔννοια αὐτή, ἡ οὐσιαστική μέριμνα ἐπικετρώθηκε στή συντήρηση μέ κάθε πρόσφορο μέσο τουλάχιστον τῆς στοιχειώδους καί τῆς ἐγκύκλιας παιδείας ὄχι μόνο γιά τή διάσωση τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας, ἀλλά καί γιά τήν προετοιμασία τῶν ἀναγκαίων στελεχῶν γιά ὅλες τίς θεσμικές λειτουργίες τοῦ κυπριακοῦ ἑλληνισμοῦ. Πράγματι, στήν Κύπρο ἀκόμη καί κατά τούς χαλεπούς καιρούς τοῦ ιγ αἰώνα λειτουργοῦσαν σέ κάθε περιοχή πολλά ἑλληνικά σχολεῖα στοιχειώδους ἐκπαιδεύσεως («γραμματιστῶν»), στά ὁποῖα συνέρρεαν οἱ μαθητές ἤδη ἀπό τήν ἡλικία τῶν ἕξι ἐτῶν καί παρακολουθοῦσαν γιά μιά τριετία περίπου τά καθιερωμένα κατά τή βυζαντινή περίοδο μαθήματα (ἀνάγνωση, γραφή, γραμματική, ἀριθμητική, κείμενα κλασσικῆς ἤ βυζαντινῆς ἑλληνικῆς γραμματείας, στοιχεῖα ἱερᾶς ἱστορίας κ.λπ.), ὅπως ἐπίσης καί ὁρισμένα μαθήματα τῆς ἐπιλογῆς τῶν διδασκόντων «γραμματιστῶν». Μετά τήν περάτωση τῆς στοιχειώδους ἐκπαιδεύσεως, στήν ἡλικία τῶν ἐννέα ἐτῶν περίπου, ὅσοι μαθητές ἐπιθυμοῦσαν νά λάβουν μία εὐρύτερη μόρφωση συνέχιζαν τίς σπουδές τους σέ σχολεῖα ἐγκύκλιας παιδείας, τά ὁποῖα λειτουργοῦσαν στίς μεγαλύτερες συνήθως πόλεις κάθε περιοχῆς μέ ἀξιολογώτερους διδασκάλους («γραμματικούς») 4. PG 142, 20A. Πνευµατική ιακονία, τεῦχος 3ο 21

5 καί ἐφάρμοζαν τά καθιερωμένα στή βυζαντινή παράδοση διδακτικά προγράμματα γλώσσας, ρητορικῆς, φιλοσοφίας κ.λπ. 5 Οἱ διαπιστώσεις αὐτές συνάγονται καί ἀπό τήν αὐτοβιογραφική Διήγηση τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχη Γρηγορίου τοῦ Κυπρίου, ὁ ὁποῖος παρακολούθησε τά μαθήματα τῆς στοιχειώδους ἐκπαιδεύσεως στόν τόπο τῆς καταγωγῆς του («τρέφεται παρά τοῖς γονεῦσιν, ἕως αὐτόν ἔδει φοιτᾶν εἰς γραμματιστῶν»). Ὅταν ὅμως περάτωσε τή στοιχειώδη ἐκπαίδευση σέ ἡλικία ἐννέα ἐτῶν («ὡς δέ τῆς τούτων ἐπιστήμης παρῆλθε τήν χρείαν») καί εἶχε τήν ἔφεση γιά εὐρύτερη μόρφωση, «δοκῶν εὐ πεφυκέναι τήν ψυχήν πρός μαθήματα καί ἀδιοίσθ ἄν μή τούτοις ἐμβιβαζόμενος», μετέβη στήν πόλη τῶν Καλλινικισέων, «πλείοντας παιδεύσεως ἕνεκεν». Πράγματι, στήν πόλη αὐτή ὑπῆρξε ἕνα περίφημο σχολεῖο ἐγκύκλιας παιδείας, «δοκοῦσάν τε ὡς τήν πόλιν ἐκείνην ἀνδρῶν εὐτυχεῖν, πολύ πλέον εἰδότων παρά τούς ἐξ ἀρχῆς παιδευτάς». Ἐν τούτοις, τό ἐπίπεδο τῆς παρεχόμενης ἐγκυκλίας παιδείας ἀπό τούς διαφημισμένους διδασκάλους τῆς πόλεως δέν ἦταν ὑψηλό ἤ τουλάχιστον δέν ἦταν ἱκανοποιήτικό γιά ἕναν ἀπαιτητικό μαθητή. Ὁ πολύ ἀπαιτητικός Γρηγόριος ὁ Κύπριος παρατηρεῖ μέ πικρία ὅτι δέν βρῆκε κάποιον ἀξιόλογο δάσκαλο στό σχολεῖο αὐτό («κἄν εὐτύχει ταῖς ἀληθείαις ἑνός οὐδενός») καί ὅτι ἡ παρακμή αὐτή συνδεόταν ἀπό τούς παλαιότερους διδασκάλους πρός τήν ἤδη ἑξηκονταετῆ Φραγκοκρατία, ἀφοῦ «ἐξ οὗπερ εἰς ἑτερογλώσσους τάτῆς νήσου κράτη μετετέθη καί παρ ὅλον τουτονί τόν χρόνον μηδένα φανῆναι ἄλλο τι παρά τά συνήθη ταῦτα καί ταπεινά τῶν γραμμάτων ἀσκήσαντα» 6. Τήν ἴδια ὅμως ἀπογοήτευση εἶχε καί ἀπό τή στροφή του πρός τήν ἐγκύκλια ἐκπαίδευση τῶν Φράγκων «γραμματικῆς ἐν τούτοις τῆς κατά τήν πάτριον Λατίνων παραδιδομένης φωνῆς». Ἡ ἀπογοήτευσή του ὀφειλόταν ὄχι μόνον στόν σύντομο χρόνο τῆς μαθητείας («χρόνον οὐχί συχνόν»), ἀλλά καί στό μή ἱκανοποιήτικό ἐπίπεδο τῶν σπουδῶν, ἀφοῦ οἱ μέν δάσκαλοι δέν γνώριζαν ἐπαρκῶς τήν ἑλληνική γλώσσα, οἱ δέ μαθητές εἶχαν μόνον στοιχειώδεις γνώσεις τῆς λατινικῆς («σκιᾶς δέ ἔδοξε γραμματικῆς, ἀλλ οὐκ αὐτῆς γε τῆς τέχνης ἀπόνασθαι»). Πράγματι, τό πρόβλημα τῆς γλώσσας ἦταν καταλυτικό γιά τήν λατινική ἐκπαίδευση, ἀφοῦ «ἡ τῶν διδασκάλων φωνή, ἀλλόθρους τις οὖσα καί νόθος, καί τῷ νέῳ σύν πολλῷ καί μεγάλῳ καταλαμβανομένη τῷ μόχθῳ», δέν ἦταν καί δέν μποροῦσε νά εἶναι ἑλκυστική γιά τούς Κυπρίους μαθητές, οἱ ὁποῖοι ἔπρεπε «διπλοῦν ἀνθ ἁπλοῦ τόν πόνον ὑφίστασθαι, τοῦτο μέν τάς φωνάς ὅ,τι δή καί σημαίνοιεν ζη- Σφραγίδα Πατριάρχη Γρηγορίου Κυπρίου ( ). Μουσεῖο Μπενάκη ἀρ Βλ. Φειδᾶ, Βυζάντιο, Ἀθῆναι 1977, σ. 340 κ.ἑξ. 6. PG 142,21A. 22 Πνευµατική ιακονία, τεῦχος 3ο

6 τοῦντι μαθεῖν, τοῦτο δέ καί τάς τῆς ὑποκειμένης τέχνης περινοίας καταλαβεῖν... Δυσχέρεια γάρ ἐμβαθύνειν τοῖς λεγομένοις τους καί τῶν φωνῶν αὐτῶν ὡς ἐλάχιστα ἐπαΐοντας». Τό πρόβλημα λοιπόν τῆς γλώσσας ἦταν ἀξεπέραστο γιά τούς συνήθεις μαθητές, ἀλλά καί ἡ προσφερόμενη παιδεία δέν δικαιολογοῦσε τόν ἀπαιτούμενον μόχθο τῶν φιλομαθῶν μαθητῶν, ἀφοῦ, ὅπως παρατηρεῖ Γρηγόριος ὁ Κύπριος, «οὐδέ τῆς λογικῆς Ἀριστοτέλους ἐνταῦθα διδασκομένης ἄξιόν τι λόγου παρείληφε, πλήν ὅσον τά εἰς εἰσαγωγή τοῦ μαθήματος εἰδέναι, καί ταὐτά πως ἀμυδρῶς» Κριτική τῶν ἀπόψεων Γρηγορίου τοῦ Κυπρίου. Βεβαίως, οἱ κριτικές ἀξιολογήσεις Γρηγορίου τοῦ Κυπρίου γιά τήν κατάσταση τῆς ἐγκύκλιας παιδείας στήν Κύπρο κατά τόν ιγ αἰώνα θά μποροῦσαν νά χαρακτηρισθοῦν τουλάχιστοσν ὑπερβολικές, ἄν ὄχι ἄδικες, ὄχι μόνο γιατί ὁ ἴδιος ἦταν πολύ ἀπαιτητικός μαθητής, ἀλλά καί γιατί προέβαλλε πάντοτε ὡς ἀπόλυτο κριτήριο τίς ὑποκειμενικές του ἀναζητήσεις, οἱ ὁποῖες δέν ἦταν δυνατόν νά καλυφθοῦν ἀπό τά «συνήθη» καί «ταπεινά» γι αὐτόν μαθήματα τῆς ἐγκύκλιας παιδείας. Ὅπως ὁ ἴδιος ὁμολογεῖ ἦταν ἀπόλυτος στίς ἐπιλογές του, γι αὐτό καί «αὐθάδους λαχών φύσεως καί πονεῖν οὐκ ἀνεχομένης, ἤ γάρ ἔδει τό πᾶν ἔχειν καταληφθέν, ἤ καθάπαξ ὀλιγορεῖν τοῦ σπουδάσματος» 8. Εἶναι τό χαρακτηριστικό ὅτι μέ τήν ἴδια περιφρονητική διάθεση κατακρίνει τήν ποιότητα τῶν ἀνωτέρων σπουδῶν στή Νίκα τῆς Βιθυνίας τήν πρωτεύουσα τοῦ κράτους τῆς Νίκαις, ἐπειδή τά διδακτικά προγράμματα δέν ἱκανοποιοῦσαν τίς προσωπικές του προτιμήσεις γιά τήν ἐπικέντρωση τῆς διδασκαλίας στήν ἀνάπτυξη τῶν ἀρχῶν τῆς ἀριστοτελικῆς φιλοσοφίας. Ὁ ἴδιος ἐξηγεῖ τίς ἀπόλυτες ἀντικειμενικές του ἀξιολογήσεις, τονίζοντας ὅτι «τό δ ἴσως αἴτιον ὅτι τῆς περιπατητικῆς φιλοσοφίας ἄγαν ἐρῶν, καί ταύτη ἑαυτόν ἐπινείμας, Ἀριστοτέλην τε ὡς οὐδένα φιλοσοφῶν ἐκθειάζων τῶν ἄλλων, ἦττον τήν ῥητορικήν δεξιός καί λογογράφος ἀκούειν ἐφρόντιζεν» 9. Ἡ ἀναγωγή λοιπόν τῶν ὑποκειμενικῶν του προτιμήσεων σέ ἀπόλυτα κριτήρια ἐξηγεῖ τή βίαιη ἀποδοκιμασία τοῦ περιεχομένου τῶν ἀνώτερων σπουδῶν στή Νίκα τῆς Βιθυνίας, «ὅπου καί λόγος ἐκράτει, γενομένῳ τινί αὐτάς ἐξεῖναι δοκεῖν τά γ ἐς σοφῶν ἀνδρῶν ἀφθονίαν τά παλαιάς Ἀθήνας ὁρᾶν», ὅπως ὁ ἴδιος ὁμολογεῖ 10. Ἐν τούτοις, ὁ ἴδιος δέν βρῆκε τίποτε ἀξιόλογο στά προγράμματα διδασκαλίας τῆς ἀνωτέρας ἐκπαιδεύσεως καί ὁμιλεῖ περιφρονητικά γιά τή διδασκαλία ἔργων τῆς κλασσικῆς ἑλληνικῆς ἀρχαιότητας, ἀφοῦ «πλήν γραμματικῆς τε καί ποιητικῆς, ἐπιπολαίων καί τούτων, εὗρεν αὐτούς ἐκεῖσε σοφούς ἕτερον διδάσκειν εἰδότας οὐδέν. Φάσκειν δέ ῥητορικῆς καί φιλοσοφίας, καί τῶν ἄλλων ὅσα μαθήματα διαφερόντως μετιέναι καί εἰδέναι ἀνθρώπῳ προσήκει κλέος οἷον ἀκούειν, γινώσκειν μέντοι αὐτούς ὅ,τι ποτέ εἰσιν, εἰ ἄρα καί εἰσίν, οὐδαμῶς» Συμπεράσματα Συνεπῶς, ἡ περιφρονητική κριτική ὅλων τῶν παραδοσιακῶν προγραμμάτων σπουδῶν σέ ὅλες τίς βαθμίδες τῆς ἑλληνικῆς παιδείας (στοιχειώδους, ἐγκύκλιας, ἀνωτέρας), τά ὁποῖα ἔδιναν προτεραιότητα στήν καθιερωμένη ρητορική τέχνη ἔναντι τῶν ἄλλων ἑλληνικῶν μαθημάτων καί στήν πλατωνική ἔναντι τῆς ἀριστοτελικῆς φιλοσοφίας, ἀσκεῖται ὄχι βεβαίως μέ ἀντικειμενικά ἐκπαιδευτικά κριτήρια, ἀλλά μέ τά ὑποκειμενικά κριτήρια τῶν προσωπικῶν κλίσεων ἤ καί ἀδυναμιῶν Γρηγορίου τοῦ Κυπρίου. Εἶναι γεγονός ὅτι ἡ διδασκαλία τῆς ρητορικῆς τέχνης ἦταν ὁ κύριος ἄξονας τῶν διδακτικῶν προγραμμάτων τοῦ παραδοσιακοῦ ἐκπαιδευτικοῦ συστήματος τῆς βυ- 7. PG 142,21BC. 8. PG 142,21C 9. PG 142,28A. 10. PG 142,21D 11. PG 142,24D-25A. Πνευµατική ιακονία, τεῦχος 3ο 23

7 ζαντινῆς περιόδου, καίτοι τά προγράμματα αὐτά δέν ἱκανοποιοῦσαν τίς προσωπικές κλίσεις τοῦ θιασώτη τῆς ἀριστοτελικῆς φιλοσοφίας, γι αὐτό προφανῶς κατέφυγε καί στά λατινικά σχολεῖα τῆς Κύπρου, στά ὁποῖα ἡ διδασκαλία τῆς ἀριστοτελικῆς φιλοσοφίας εἶχε κεντρική θέση στό ὅλο πρόγραμμα διδασκαλίας. Οἱ ἀνωτέρω παρατηρήσεις καί κρίσεις θά μποροῦσαν νά ὁδηγήσουν σέ ὁρισμένα χρήσιμα συμπεράσματα γιά τήν κατάσταση τῆς ἑλληνικῆς παιδείας στήν Κύπρο κατά τούς ὑστεροβυζαντινούς χρόνους, τά ὁποῖα θά μποροῦσαν νά συνοψισθοῦν ὡς ἑξῆς: Πρῶτον, ἡ περίοδος τῆς Φραγκοκρατίας τῆς Κύπρου ( ), ὑπῆρξε ὀδυνηρή γιά τήν ὀργάνωση, τή λειτουργία καί τίς προοπτικές τῆς ἑλληνικῆς παιδείας, ἀφοῦ ἡ ἀπώλεια τῆς ἐθνικῆς ἀνεξαρτησίας ἔπληξε ὅλους τούς τομεῖς τοῦ ἐθνικοῦ, ἐκκλησιαστικοῦ, κοινωνικοῦ καί πνευματικοῦ βίου τοῦ κυπριακοῦ λαοῦ. Δεύτερον, ὁ κυπριακός ἑλληνισμός, παρά τίς ἀντιξοότητες ἀπό τή δυναστική πολιτική τῶν κατακτητῶν, διατήρησε ζωντανές τίς ἑστίες τῆς στοιχειώδους καί τῆς ἐγκύκλιας ἑλληνικῆς παιδείας συνδεόταν ἄρρηκτα μέ τίς συγκεκριμένες ἐπιτακτικές ἀνάγκες κάθε συγκεκριμένης περιοχῆς τῆς νήσου, ὥστε νά εἶναι εὐχερής καί ὄχι πολυδάπανη ἡ συμμετοχή τῶν μαθητῶν. Τέταρτον, ἡ ἀνώτερη ἐκπαίδευση ἔχασε τήν παλαιότερη ὀργανωμένη μορφή καί ἦταν δυνατή μόνο σέ περίπτωση ἀνευρέσεως κάποιου σοφοῦ διδασκάλου ἤ μεταβάσεως τῶν φιλομαθῶν μαθητῶν σέ καθιερωμένα διδασκαλεῖα τῶν ἐγγυτέρων ἐλεύθερων περιοχῶν τοῦ Βυζαντίου. Πέμπτον, ἡ παράλληλη ἀνάπτυξη τῶν λατινικῶν σχολείων γιά τήν προωθηση τῆς λατινικῆς προπαγάνδας στόν ὀρθόδοξο κυπριακό λαό, καίτοι ὑποστηρίχθηκε συστηματικά ἀπό τούς Φράγκους κατακτητές, δέν βρῆκε σοβαρή ἀπήχηση στήν Κύπρο ὄχι μόνο ἐπειδή ἦσαν προφανεῖς οἱ προπαγανδιστικές σκοπιμότητες, ἀλλά καί ἐπειδή ἡ γλώσσα δέν καθιστοῦσε τά λατινικά σχολεῖα ἑλκυστικά γιά τόν μεγάλο ἀριθμό τῶν Κυπρίων μαθητῶν, καίτοι ὁρισμένοι φιλομαθεῖς μαθητές, ὅπως ὁ Γρηγόριος ὁ Κύπριος, δέν εἶχαν πρόβλημα νά φοιτήσουν σέ λατινικά σχολεῖα. Ἕκτον, τά ἀναλυτικά προγράμματα τῶν λατινικῶν σχολείων, τά ὁποῖα εἶχαν ὡς κύριο ἄξονα τῆς ἀριστοτελική φιλοσοφία, ἐνίσχυσαν κατά τούς ὑστεροβυζαντινούς χρόνους τήν ἤδη γενικώτερη στροφή τῆς ἑλληνικῆς παιδείας πρός τή σπουδή τῆς ἀριστοτελικῆς φιλοσοφίας, παράλληλα ὅμως πάντοτε πρός τήν παραδοσιακή προσήλωση στήν πλατωνική φιλοσοφία. Ἕβδομον, ἡ ἑλληνική γλώσσα τοῦ κυπριακοῦ ἑλληνισμοῦ δέν ἀπέφυγε τίς σοβαρές ἐπιδράσεις τῆς γλώσσας τῶν Φράγκων κατακτητῶν, τήν ὁποία ἄλλωστε ἦσαν ὑποχρεωμένοι οἱ Κύπριοι νά χρησιμοποιοῦν κυρίως γιά νά διευκολύνουν τήν ἐπικοινωνία τους μέ τίς ἀρχές τῶν κατακτητῶν, γι αὐτό καί πολλά στοιχεῖα της ἐπιβίωσαν στήν ἐξέλιξη τῶν κυπριακῶν διαλεκτικῶν μορφῶν τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας. Ὄγδοον, ἡ ἑλληνική παιδεία καί ἡ νοθευμένη ἤ μή ἑλληνική γλώσσα παρέμειναν, μέ τήν ὁλόθυμη ὑποστήριξη τῆς Ἐκκλησίας, οἱ δύο σταθεροί πόλοι τῆς ἐθνικῆς συνειδήσεως τοῦ κυπριακοῦ ἑλληνισμοῦ κατά τούς χαλεπούς καιρούς τῆς Φραγκοκρατίας. Αὐτόγραφος κώδικας Πατριάρχη Γρηγορίου Κυπρίου (β μισό 13ου αἰ.) 24 Πνευµατική ιακονία, τεῦχος 3ο

8 Κωστῆ Κοκκινόφτα * Ἐκκλησία καί Παιδεία κατά τήν Τουρκοκρατία ( ) Ἕνας ἀπό τούς μεγαλύτερους κινδύνους πού ἀντιμετώπισε ὁ Ἑλληνισμός τῆς Κύπρου κατά τή διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας ἦταν αὐτός τῆς ἄμβλυνσης τῶν πνευματικῶν του ἀντιστάσεων, ἐξαιτίας τῆς σχεδόν παντελοῦς ἔλλειψης σχολείων. Τό ἀποτέλεσμα ἦταν, μεγάλο μέρος του νά ζεῖ στήν ἀμάθεια καί σημαντικό τμῆμα του, νά γίνει φορέας δεισιδαιμονικῶν ἀντιλήψεων, ἐνῶ ἕνα ἄλλο, σέ συνδυασμό μέ τίς αὐθαιρεσίες τῶν τοπικῶν διοικητῶν καί τή βαριά φορολογία, νά ἐξισλαμισθεῖ καί σταδιακά νά ἐκτουρκισθεῖ. Μοναδικό καταφύγιο καί πηγή τῆς παραμυθίας τῶν ὑποδούλων, καθόλο τό χρονικό διάστημα τῆς περιόδου αὐτῆς, ἦταν ἡ Ἐκκλησία, στήν πνευματική ζωή τῆς ὁποίας διασφάλιζαν τήν ἐθνική τους ὑπόσταση. Στό φιλόξενο περιβάλλον τῶν πολυάριθμων μοναστηριῶν, πού ἦταν διάσπαρτα στό νησί -γιά παράδειγμα, καταμετρήθηκαν ἀπό ἀνέκδοτο κατάστιχο τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς νά εἶναι σέ λειτουργία ἑξήντα ἑπτά μοναστήρια, τό εὕρισκαν καταφύγιο καί ἐνισχύονταν γιά νά ἀντέξουν τά δεινά τῆς σκλαβιᾶς. Σέ αὐτά καλλιεργήθηκαν ἡ ἁγιογραφία, ἡ ξυλογλυπτική, ἡ βυζαντινή μουσική, οἱ τέχνες καί τά ἑλληνικά γράμματα. Ἤδη ἀπό τόν 18ο αἰώνα σέ ὁρισμένες Μονές, ὅπως στήν ἱστορική Μονή τῆς Παναγίας τοῦ Κύκκου, λειτουργοῦσαν σχολεῖα μέ κύρια μαθήματα διδασκαλίας τά ἑλληνικά γράμματα καί τή βυζαντινή μουσική καί μαθητές, κυρίως, τούς νεαρούς δοκίμους, καθώς καί ἄλλους νέους ἀπό τά γύρω χωριά. H Σχολή αὐτή διέκοψε γιά μερικά χρόνια τή λειτουργία της, ἐξαιτίας τῶν τραγικῶν γεγονότων τοῦ 1821, καί ἐπαναλειτούργησε γύρω στά 1840, ἤ, κατά τήν προφορική παράδοση τῶν μελῶν τῆς ἀδελφότητάς της, τό 1856, καί ἐξακολούθησε νά προσφέρει συνεχῶς τίς ὑπηρεσίες της μέχρι τίς ἀρχές τῆς δεκαετίας τοῦ Ἄς σημειωθεῖ, ὅτι κατά τή διάρκεια τοῦ 19ου αἰώνα, πολλοί ἀπό τούς ἀποφοίτους της ὑπηρέτησαν ὡς ἱεροδιδάσκαλοι σέ διάφορα χωριά τοῦ νησιοῦ, ὅπως ὁ μοναχός Σάββας στό Πολέμι, οἱ ἱερομόναχοι Παΐσιος στό Κίτι, Δοσίθεος στήν Ἀμμόχωστο καί τή Γύψου, Ἰεζεκιήλ στά Κελοκέδαρα, Δαμασκηνός στόν Ἅγιο Δομέτιο, Ἀγαθάγγελος στό Ἄρσος Λεμεσοῦ καί Κύριλλος στόν Στρόβολο. Εἰδικότερα, ἀπό τά μέσα περίπου τοῦ 18ου αἰώνα, καταβλήθηκε ἐκ μέρους τῆς Ἐκκλησίας προσπάθεια γιά ἵδρυση μερικῶν σχολείων, κυρίως στίς πόλεις, ὥστε νά διαδοθεῖ τό ἀγαθό τῆς παιδείας καί νά ἐνισχυθεῖ πνευματικά ὁ λαός. Τέτοια σχολεῖα ἵδρυσαν ὁ Μητροπολίτης Κιτίου Ἰωαννίκιος Γ στή Λάρνακα τό 1733, μέ δάσκαλο τόν διάκονο Φιλόθεο, ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Κύπρου Φιλόθεος στή Λευκωσία τό 1742, μέ δάσκαλο τόν Ἐφραίμ τόν Ἀθηναῖο, μετέπειτα Πατριάρχη Ἱεροσολύμων, ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Χρύσανθος στή Λευκωσία, γύρω στό 1774 καί ξανά τό 1808, ὁ διάδοχός του, Ἀρχιεπίσκοπος Κυπριανός, ἐπίσης στή Λευκωσία, τό 1812, ὁ ἐπίσης Ἀρχιεπίσκοπος Μακάριος A τό Παρθεναγωγεῖο Λευκωσίας τό 1859, καί πολλοί ἄλλοι Ἀρχιερεῖς σέ διάφορες περιοχές τοῦ νησιοῦ. Σταδιακά, καί κυρίως στά τελευταῖα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας, μετά τήν ἔκδοση τῶν μεταρρυθμιστικῶν διαταγμάτων Χάττι Σιερίφ (1839) καί Χάττι Χουμαγιοῦν (1856), ἱδρύθηκαν, μέ πρωτοβουλία τῆς Ἐκκλησίας καί πάλιν, ἀρκετά σχολεῖα στίς πόλεις καί τά χωριά τοῦ νησιοῦ. Ἀπό τήν ἔκθεση πρός τήν Πύλη πού ὑπέβαλε τό 1860 ὁ κυβερνήτης Ἰσχαάκ πασάς πληροφο- * Ὁ κ. Κωστῆς Κοκκινόφτας εἶναι Ἐρευνητής στό Κέντρο Μελετῶν τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Κύκκου. Πνευµατική ιακονία, τεῦχος 3ο 25

9 ρούμαστε ὅτι τά περισσότερα ἀπό τά εἴκοσι δύο σχολεῖα, πού ὑπῆρχαν τότε, λειτουργοῦσαν μέ συνδρομή τῆς Ἀρχιεπισκοπῆς καί τῶν οἰκείων Μητροπόλεων. Ἐπίσης, τήν ἴδια περίοδο λειτούργησαν σχολεῖα σέ κελλιά Μονῶν, ὅπως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, τῶν Ἁγίων Ἀναργύρων, τῆς Καντάρας, τοῦ Ἁγίου Ἀναστασίου καί τοῦ Ἁγίου Παντελεήμονα γιά τίς ἐκπαιδευτικές ἀνάγκες τῶν παρακείμενων κοινοτήτων Ὅμοδος, Φοινί, Ἅγιος Ἠλίας, Περιστερωνοπηγή καί Μύρτου ἀντιστοίχως, καί σέ αἴθουσες ἐκκλησιῶν στά χωριά Καϊμακλί, Κυθρέα, Λύμπια, Μόρφου, Στρόβολος, Λεύκαρα, Ὀρόκλινη, Χοιροκοιτία, Βουνί, Κολόσσι, Τριμίκλινη, Κάθηκας, Κῶμα τοῦ Γιαλοῦ καί Λύση, καθώς καί τοῦ Ἁγίου Λαζάρου στή Λάρνακα, Ἁγίας Νάπας στή Λεμεσό, Ἁγίου Κενδέα στήν Πάφο, Χρυσοπολίτισσας καί Ἀρχαγγέλου Μιχαήλ στήν Κερύνεια, πού κάλυπταν καί τίς δαπάνες λειτουργίας τους. Σέ ἀρκετά ἀπό τά πρῶτα σχολεῖα δίδασκαν, κυρίως ἀνάγνωση, ἱερεῖς, οἱ ὁποῖοι ἦταν στήν πλειονότητά τους ὀλιγογράμματοι. Ἡ ἀμοιβή τούς περιοριζόταν σέ λίγα χρήματα πού τούς προσφέρονταν ἀπό τούς γονεῖς τῶν παιδιῶν ἤ, μερικές φορές, ἀποτελεῖτο ἀπό διάφορα γεωργοκτηνοτροφικά προϊόντα. Ἀργότερα, ὅμως, στά σχολεῖα ἐργοδοτοῦνταν ἔμμισθοι δάσκαλοι, οἱ ὁποῖοι ἀκολουθοῦσαν κάποιο ὑποτυπῶδες πρόγραμμα διδασκαλίας, ὅπου ἐνσωματώθηκαν καί ἄλλα μαθήματα, ὅπως γραφή, βυζαντινή μουσική καί ἀριθμητική. Στά τελευταῖα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας, ἀρκετοί κληρικοί, ἐνισχύοντας τίς προσπάθειες γιά τή διάδοση τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων στό νησί, ἀνήγειραν σχολεῖα στίς γενέτειρές τους, ὅπως ὁ Μητροπολίτης Κυρηνείας Μελέτιος A στόν Πεδουλά τό 1855, ὁ Οἰκονόμος Χρύσανθος στό Δάλι τό 1860, ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Μακάριος A στόν Πρόδρομο τό 1863, ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Γάζης τοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων Φιλήμων στήν Ἀθηαίνου γύρω στό 1865, ὁ Μητροπολίτης Πέτρας τοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων Μελέτιος Ματτέος στή Λεμύθου τό 1867 καί ὁ Ἱερομόναχος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου Μελέτιος στόν Λυθροδόντα τό 1872, ἀναδεικνύοντας τήν Ἐκκλησία ὡς τόν μεγαλύτερο εὐεργέτη τῆς ἑλληνικῆς παιδείας τῆς Κύπρου. 26 Πνευµατική ιακονία, τεῦχος 3ο

10 Πανιερωτάτου Μητροπολίτη Κωνσταντίας Ἀμμοχώστου κ. Βασιλείου Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΑΙ Η ΠΤΩΣΗ Οἱ Τρεῖς Ἱεράρχες καί ἡ Παιδεία Ἡ Ἐκκλησία τιμᾶ τοὺς Τρεῖς Ἱεράρχες ὡς πρότυπα ἁγιότητας καὶ ὡς ἀληθινοὺς ἐργάτες τῆς ἀλήθειας. Αὐτοὶ μὲ τὴ βαθειά τους πίστη, τὴν ὑψηλὴ θεολογικὴ γνώση, τὴ φιλοσοφική τους κατάρτιση, ὅπως βέβαια καὶ τὸ σύνολο τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, πέτυχαν νὰ συνδέσουν τὴν ἀλήθεια τῆς ἀποκαλύψεως τοῦ Θεοῦ μὲ τὴν ἀνθρώπινη Ἑλληνικὴ φιλοσοφικὴ σκέψη καὶ νὰ ὁρίσουν, ἔτσι, τὴ σωστικὴ πορεία τοῦ ἀνθρώπου μέσα ἀπὸ τὸν κόσμο καὶ πέραν τοῦ ὑλικοῦ κόσμου. Τὸ Ἑλληνικὸ Ἔθνος, μὲ ἀπόφαση τῆς Συγκλήτου τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν (1842) ὅρισε τὴν 30 ην Ἰανουαρίου ὡς ἡμέρα τῶν Γραμμάτων καὶ τοὺς Τρεῖς Ἱεράρχες, Βασίλειο τὸν Μέγα, Γρηγόριο τὸν Θεολόγο καὶ Ἰωάννη τὸν Χρυσόστομο, ὡς «προστάτες τῆς Ἑλληνικῆς Παιδείας», δὲν ξέρουμε ὅμως μέχρι πότε καὶ κατὰ πόσο συνειδητοποιοῦμε τὸ μέγεθος τῆς ἀποφάσεως αὐτῆς. Τὸ ἐρώτημα ποὺ τίθεται σήμερα, ὄχι τότε, τὸν 11 ο αἰῶνα, ὅταν ἡ Ἐκκλησία ὅρισε τὴν ἀπὸ κοινοῦ τιμή τους καὶ τὸ σκοπό της, ὄχι τότε ποὺ ἡ Ἑλληνικὴ παιδεία ὅρισε τοῦ Τρεῖς Ἱεράρχες ὡς «προστάτες» της, εἶναι κατὰ πόσο γίνεται ἀντιληπτὸ εἴτε τὸ θεολογικὸ, ἐκκλησιαστικὸ καὶ παιδευτικὸ ἔργο τους, εἴτε ἡ ἔννοια καὶ ἡ διάσταση τῆς ἀλήθειας τὴν ὁποία προβάλλουν. Ἐπειδὴ ἀνοίξαμε τὸ κεφάλαιο «ἀλήθεια», θεωροῦμε ἀναγκαῖο νὰ διευκρινίσουμε τὸν ὅρο ἀλήθεια. Γιὰ νὰ ἐπιτύχουμε τὸ ἐγχείρημα καὶ νὰ μὴ καταντήσουμε ὅπως ὁ Πιλάτος, ὁ ὁποῖος, ὅταν ἄκουσε ἀπὸ τὸν Χριστὸ ὅτι ἦλθε στὸν κόσμο γιὰ νὰ ἀποκαλύψει τὴν ἀλήθεια, ὑπέβαλε μηχανικά το ἐρώτημα: «τί ἐστιν ἀλήθεια;» χωρὶς νὰ ἀναμένει ἀπάντηση, γιατί γιὰ ἐκεῖνον ἡ ἀλήθεια ἡ δική του, ἢ καὶ τῆς Ρώμης, ἦταν ἡ ἐξουσία, ἐμεῖς θὰ πρέπει νὰ κάνουμε μία θεολογικὴ ἀναδρομή. Ἡ ἀναδρομὴ αὐτὴ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο τὸν ἄνθρωπο καὶ τὴ σχέση του μὲ τὸν Θεό. Αὐτὸ ἀποτελεῖ τὸ θεμέλιο τῆς διδασκαλίας τῆς Ἁγίας Γραφῆς τὴν ὁποία ἐπεξεργάστηκαν, ὡς σοφοὶ ἀρχιτέκτονες, οἱ Τρεῖς μεγάλοι Ἱεράρχες, χωρὶς ἀμφιβολία δὲ καὶ τὸ σύνολο τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας. Αὐτὴ ἡ διδασκαλία ἀποτελεῖ τὴν ἀλήθεια, τόσο γιὰ τὸν κόσμο, ὅσο καὶ γιὰ τὸν ἄνθρωπο. Ἀναφερόμαστε βεβαίως στὴ δημιουργία τοῦ κόσμου καὶ τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τὸν Θεό, ἐκ τοῦ μηδενὸς (ex nihilo). Ἐξειδικευμένα, γιὰ τὸν ἄνθρωπο, ἡ Ἁγία Γραφὴ μᾶς ἀποκαλύπτει τὴν ἀλήθεια ὅτι ὁ ἄνθρωπος δημιουργήθηκε «κατ εἰκόνα καὶ καθ ὁμοίωσιν Θεοῦ». Οἱ θεολογικὲς καὶ ἀνθρωπολογικὲς προεκτάσεις αὐτῆς τῆς ἀποκαλύψεως τοῦ Θεοῦ γιὰ τὸν ἄνθρωπο εἶναι ἀνεξάντλητες. Θὰ περιορίσουμε τὸ σχολιασμό μας στὸ γεγονὸς ποὺ προβάλλει ὡς ἡ ἀλήθεια γιὰ τὸν κόσμο καὶ γιὰ τὸν ἄνθρωπο. Ἡ προκειμένη ἀλήθεια εἶναι ὅτι ἡ Πνευµατική ιακονία, τεῦχος 3ο 27

11 βεβαιότητα τῆς ὑπάρξεως τοῦ ἀνθρώπου καὶ τοῦ κόσμου στὸ σύνολό του στηρίζεται στὴν ἀλήθεια καὶ στὴ βεβαιότητα τῆς ὑπάρξεως τοῦ Θεοῦ. Ἔχει γραφεῖ ὅτι ἡ Δυτικὴ σκέψη στηρίζεται στὴ βεβαιότητα τῆς ὑπάρξεως τοῦ ἀνθρώπου γιὰ νὰ ἀποδείξει τὴν ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ, ἐνῶ ἡ Ἀνατολικὴ Ὀρθόδοξη θεολογία στηρίζεται στὴ βεβαιότητα τῆς ὑπάρξεως τοῦ Θεοῦ γιὰ νὰ βεβαιωθεῖ γιὰ τὴν ὕπαρξη καὶ τὸ σκοπὸ τῆς ὑπάρξεως τοῦ ἀνθρώπου. Ἐπειδὴ ὑπάρχει ὁ Θεός, αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ λόγος τῆς ὑπάρξεως ὅλων τῶν κτιστῶν ὄντων. Ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητὴς ἀνέπτυξε τὸ σημεῖο αὐτὸ τῆς ἁγιογραφικῆς διδασκαλίας καὶ τῆς θεολογίας τῶν Καππαδοκῶν Ἱεραρχῶν, τονίζοντας τὴν ὕπαρξη τῶν λόγων τῶν ὄντων σὲ κάθε δημιούργημα, τῶν λόγων τῶν ὄντων ποὺ ὑπάρχουν στὴν προαιώνια βουλὴ τοῦ Θεοῦ καὶ ποὺ ἀποτελοῦν τὸ λόγο τῆς δημιουργίας καὶ τῆς ὑπάρξεώς τους, ἀλλὰ καὶ τὴ συνεχῆ ὀντολογικὴ σχέση τους μὲ τὸν Θεό (Βλέπε ἀνάλυση τῆς θεολογίας αὐτῆς τοῦ Ὁμολογητῆ Μαξίμου στὴ δική μας Διδακτορικὴ Διατριβή: Maxime le Confesseur. Essence et energies de Dieu. THEOLOGIE HISTORIQUE 93. Editions BEAUCHESNE, PARIS 1993, σελ. 201 κ.ἑξ.). Ὁ Μητροπολίτης Περγάμου Ἰωάννης, σχολιάζοντας τὴ σχέση τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸν Θεοῦ, εἰδικότερα τὸ γεγονὸς τῆς δημιουργίας τοῦ ἀνθρώπου «κατ εἰκόνα καὶ καθ ὁμοίωσιν» Θεοῦ, καὶ σὲ ἀντίθεση μὲ τὶς σχολαστικὲς μεθόδους ἀποδείξεως ὑπάρξεως τοῦ Θεοῦ, λέγει ὅτι ἡ δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου «κατ εἰκόνα καὶ καθ ὁμοίωσιν» τοῦ Θεοῦ εἶναι ἡ μόνη δυνατὴ καὶ ἡ μόνη ἀληθινὴ ἀπόδειξη τῆς ὑπάρξεως τοῦ Θεοῦ (John D. Zizioulas. Communion and Otherness, 2006). Τὸ πραγματικὸ εἶναι, αὐτὸ ποὺ ὄντως ὑπάρχει, εἶναι ἐκεῖνο τοῦ Θεοῦ. Ὁ ἄνθρωπος καὶ τὰ ἄλλα ὄντα ὑπάρχουν γιατί ὑπάρχει ὁ Θεός. Ἂν ὁ ἄνθρωπος ἀποκοπεῖ ἀπὸ τὸ εἶναι τοῦ Θεοῦ, τότε ὁδηγεῖται στὸ μηδέν, ἀπ ὅπου τὸν δημιούργησε ὁ Θεός, κατὰ συνέπεια, ὁδηγεῖται στὸ θάνατο. Ὁ «ἀνθρωπισμὸς» (humanismus), ὑπὸ τὴν πρωτόγονη ἀρνητική του ἔννοια καὶ ἐφαρμογή, ἐμφανίσθηκε ὑπὸ τὴ μορφὴ τῆς «πτώσεως» στὴν Ἁγία Γραφή. Ἡ πτώση ἦταν ἡ ἐγωιστικὴ στάση τοῦ ἀνθρώπου καὶ ὁ διαβολικὸς πειρασμός, στὸν ὁποῖο πείσθηκε ὁ ἄνθρωπος ὅτι μπορεῖ νὰ χειραφετήσει τὸ εἶναι του ἀπὸ ἐκεῖνο τοῦ Θεοῦ καὶ νὰ γίνει ὁ ἴδιος Θεός, δηλαδὴ ὄν χωρὶς κανένα ὑπαρξιακὸ δεσμὸ μὲ τὸ εἶναι τοῦ Θεοῦ. Μὲ ἄλλα λόγια, ἀρνήθηκε τὴν «κατ εἰκόνα καὶ καθ ὁμοίωσιν» Θεοῦ ταυτότητά του καὶ τὸ λόγο τῆς ὑπάρξεώς του ποὺ τὸν συνδέει μὲ τὸν Θεό. Ἐνῶ, ἑπομένως, ἡ σχέση τοῦ Θεοῦ καὶ τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἡ ἀδιαμφισβήτητη ἀλήθεια, ἡ χειραφέτηση ἀπὸ αὐτὴ τὴ σχέση καὶ ἡ προσπάθεια νὰ ὑπάρξει καθ ἑαυτὸν ὁ ἄνθρωπος συνιστᾶ τὸ μεγαλύτερο διαβολικὸ ψεῦδος καὶ παραφροσύνη, γιατί ὁδηγεῖ τὸν ἄνθρωπο στὴν «ἀθεΐα» καὶ στὸ μηδενισμό, ὁδηγεῖ στὴν ἀνυπαρξία τοῦ εἶναι τοῦ ἀνθρώπου, εἴτε ἐνδοκοσμικοῦ, διὰ τοῦ θανάτου, εἴτε ἐσχατολογικά, διὰ τοῦ αἰωνίου χωρισμοῦ του ἀπὸ τὴν πηγὴ τῆς ζωῆς, τὸν Θεό. Γι αὐτὸ ὁ Ψαλμωδὸς λέγει γιὰ ἐκεῖνον ποὺ ἀρνεῖται αὐτὴ τὴ σχέση: «Εἶπεν ἄφρων ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ, οὐκ ἔστι Θεός». Οἱ Τρεῖς Ἱεράρχες, ἀλλὰ καὶ τὸ σύνολο τῶν Μεγάλων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, διέγνωσαν ὅτι ἡ ἐνσάρκωση τοῦ αἰώνιου καὶ ἀΐδιου Λόγου τοῦ Θεοῦ, ἡ σταύρωση καὶ κατ ἐξοχὴν ἡ ἀνάστασή του εἶχαν ὡς σκοπὸ τὴν «καταλλαγή», δηλαδὴ τὴν ἀποκατάσταση τῆς διακοπείσας σχέσεως Θεοῦ καὶ ἀνθρώπου ἕνεκα τῆς πτώσεως. Ἡ ἕνωση, στὸ πρόσωπο τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, τῆς θείας καὶ τῆς ἀνθρώπινης φύσεως μᾶς ἐπιτρέπει πλέον νὰ μιλοῦμε γιὰ τὸν Θεάνθρωπο, ἡ δὲ ἀνάσταση καὶ ἡ ἀνάληψη τοῦ Χριστοῦ ὁδήγησε τὴν ἀνθρώπινη φύση νὰ εὑρίσκεται στὰ δεξιὰ τοῦ Θεοῦ Πατέρα. Ὁ Ψαλμωδὸς καὶ πάλιν εἶπε: «Τὸ ἔλεός σου, Κύριε, καταδιώξει μὲ πάσας τὰς ἡμέρας τῆς ζωῆς μου». Μὲ ἄλλα λόγια, ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ «καταδιώκει», δὲν ἀφήνει δηλαδὴ τὸν ἄνθρωπο ἀπροστάτευτο, ὅπου καὶ σὲ ὅποια κατάσταση καὶ ἂν εὑρίσκεται. Ἡ σχέση Θεοῦ καὶ ἀνθρώπου, ὅπως τὴν περιγράφουμε, εἶναι ἡ μοναδικὴ ἀλήθεια ποὺ ὑφίσταται γιὰ τὸν ἄνθρωπο. Ὁ πειρασμός, ἐν τούτοις, γιὰ τὸν ἄνθρωπο νὰ 28 Πνευµατική ιακονία, τεῦχος 3ο

12 χειραφετήσει τὸν ἑαυτό του ἀπὸ τὴν ὀντολογική του σχέση μὲ τὸν Θεὸ καὶ νὰ δημιουργήσει ἕναν ἄλλο ἄνθρωπο, ὅπως πιστεύει, ἐλεύθερο, νὰ ἀπωθήσει τὸν Θεὸ ἀπὸ τὴ σφαίρα τῆς ὑπάρξεώς του, δὲν σταμάτησε ποτέ. Στὴν ἱστορία τῆς ἀνθρωπότητας ἐμφανίσθηκαν πολλοὶ μεσσίες, οἱ ὁποῖοι πρότειναν τὴ δημιουργία ἑνὸς νέου κόσμου, ἑνὸς νέου ἀνθρώπου, μιᾶς νέας τάξεως πραγμάτων, ἑνὸς νέου πολιτισμοῦ, καταστρέφοντας ὅ, τι ὑπῆρχε προηγουμένως μέχρι ἐκείνη τὴ στιγμή. Ὁ διάβολος, ὁ ὁποῖος παραπλάνησε τοὺς πρωτόπλαστους, ἀλλὰ καὶ οἱ ἴδιοι οἱ πρωτόπλαστοι, γνώριζαν καὶ δέχονταν τὴν ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ καὶ ἐπαναστάτησαν ἐναντίον τῆς ἀλήθειας τοῦ Θεοῦ. Τὰ μεταγενέστερα κινήματα ὁδηγήθηκαν σὲ μεγαλύτερη πτώση γιατί κήρυξαν εἴτε τὴν ἀνυπαρξία τοῦ Θεοῦ, εἴτε τὸ θάνατο τοῦ Θεοῦ, ὅπως ἔκανε ὁ Νίτσε. Μὲ τὸν τρόπο αὐτό, ἡ ἔσχατη πλάνη ἔγινε χείρων τῆς πρώτης. Δὲν εἶναι δυνατὸ νὰ παρακολουθήσουμε ὅλα αὐτὰ τὰ κινήματα. Γιὰ τὸ λόγο αὐτὸ θὰ κάνουμε μία σύντομη ἀναφορὰ στὰ νεότερα κινήματα ποὺ ἐμφανίσθηκαν στὴ Δυτικὴ Εὐρώπη καὶ συνεχίζουν νὰ ἐπηρεάζουν, συνειδητὰ ἢ ἀσυνείδητα, τὸν τρόπο τῆς ζωῆς μας σήμερα. Ὁ πατὴρ Σεραφεὶμ (Εὐγένιος) Ρόουζ (Μηδενισμός: ἡ ἀρχὴ τῆς ἀποστασίας στὴ σύγχρονη ἐποχή. Μυριόβιβλος, Ἀθήνα 2007), ἀναφέρει τὰ διαδοχικὰ αὐτὰ κινήματα: τὸ Φιλελευθερισμό, ποὺ περιλαμβάνει τὸν ἀνθρωπισμὸ μὲ τὴ σύγχρονη ἔννοια (Humanism), τὸ Ρεαλισμὸ καὶ τὸ Βιταλισμό, κινήματα ποὺ ὁδηγοῦν στὸ Μηδενισμό. Αὐτὰ τὰ κινήματα ἔχουν νὰ ἐπιδείξουν φιλοσόφους, ὅπως ὁ Χέγκελ, ὁ Μάρξ, ὁ Νίτσε καὶ πολιτικοὺς δικτάτορες, ὅπως ὁ Λένιν, ὁ Στάλιν, ὁ Μουσολίνι, ὁ Χίτλερ κ.ἄ. Μὲ τὴν ἰδεολογία τους, τὴν ἐπανάσταση καὶ τὴν ἐφαρμογὴ τῆς ἰδεολογίας, κατέστρεψαν ὅ, τι ὑπῆρχε ἀνθρώπινο πρίν, δηλαδὴ τὴν ἀλήθεια τῆς σχέσεώς του μὲ τὸν Θεὸ, καὶ δημιούργησαν ἕνα νέο ἄνθρωπο. Ὁ ἄνθρωπος ποὺ προτείνεται δὲν ἔχει καμμία προοπτικὴ πέρα ἀπὸ τὸν ὑλικὸ κόσμο. Ὁ Θεὸς δημιούργησε τὸν ἄνθρωπο καὶ τοῦ πρόσφερε τὸ εἶναι ἀπὸ τὸ μηδέν, ἐνῶ, ἀντιθέτως, ὁ σύγχρονος ἀνθρωπισμὸς καὶ ὅλες οἱ συγγενεῖς μὲ αὐτὸν ἰδεολογίες ὁδηγοῦν τὸν ἄνθρωπο ἀπὸ τὸ εἶναι στὸ μηδέν. Μετὰ τὴν πτώση τῆς κομμουνιστικῆς ἰδεολογίας καὶ τὴν, κατὰ συνέπεια, παύση τῆς συγκρούσεως τοῦ καπιταλισμοῦ καὶ τοῦ κομμουνισμοῦ, οἱ κοινωνίες ὅλες, ὅσες εἶναι ὅμοιες εἴτε μὲ τὴ δυτικὴ Εὐρώπη καὶ τὶς Ἡνωμένες Πολιτεῖες, καθὼς καὶ ἐκεῖνοι ποὺ βρίσκονταν ὑπὸ τὴν ἐπιρροὴ τῆς Σοβιετικῆς Ἑνώσεως, ἀντιμετώπισαν καὶ συνεχίζουν νὰ ἀντιμετωπίζουν σοβαρὴ πνευματικὴ κρίση. Ἡ θρησκεία μπῆκε στὸ περιθώριο. Ὁ ἄνθρωπος μὲ τὴν παραδεδομένη μορφὴ τῆς σχέσεώς του μὲ τὸν Θεὸ δὲν ὑφίσταται, οἱ Ἐκκλησίες ἄδειασαν ἀπὸ τοὺς πιστούς, ὁ δὲ Πάπας πληρώνει τὸ ἀντίτιμο αὐτῆς τῆς καταστάσεως ὅταν οἱ φοιτητὲς τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Ρώμης δὲν τὸν δέχθηκαν νὰ ἐπισκεφθεῖ τὸ Πανεπιστήμιό τους, ὡς ἀνεπιθύμητο καὶ γιατί θέλουν, ὅπως δήλωσαν, παιδεία ἀνεπηρέαστη ἀπὸ τὴ θρησκεία. Οἱ νέο-ἀνθρωπιστές, μέσα σὲ αὐτὸ τὸ περιβάλλον, προσπαθοῦν νὰ ἐπιβάλουν στὴν παιδεία, στὴν κοινωνία, στὴν τέχνη, στὴν καθημερινότητα, τὸ εἶδος τοῦ ἀνθρώπου ποὺ οἱ ἴδιοι καὶ οἱ προκάτοχοί τους δημιούργησαν. Οἱ φιλελεύθεροι, «σὲ ἐπίσημες ἐκδηλώσεις τους», μιλοῦν γιὰ «αἰώνιες ἀλήθειες», γιὰ «πίστη», γιὰ «ἀνθρώπινη ἀξιοπρέπεια», γιὰ «ὑψηλὴ κλήση», γιὰ τὸ «ἄσβεστο πνεῦμα τοῦ ἀνθρώπου», ἀκόμα καὶ γιὰ «Χριστιανικὸ πολιτισμό». Εἶναι ὅμως φανερὸ ὅτι αὐτὲς οἱ λέξεις δὲν σημαίνουν πλέον ὅ, τι παλαιότερα. Δὲν ὑπάρχει Φιλελεύθερος ποὺ νὰ τὶς ἀντιλαμβάνεται μὲ σοβαρότητα. Πρόκειται, στὴν πραγματικότητα, γιὰ μεταφορές, στολίδια τῆς γλώσσας, ποὺ στοχεύουν στὴν πρόκληση συναισθηματικῆς καὶ ὄχι διανοητικῆς ἀπάντησης, ἡ ὁποία χαρακτηρίζεται ἀπὸ εὐρεία χρήση, ποὺ φέρει τὴ μνήμη τῶν χρόνων κατὰ τοὺς ὁποίους αὐτὲς οἱ λέξεις εἶχαν θετικὴ καὶ σοβαρὴ σημασία» (Ε. Ρόουζ, ὅπ. ἀν. σέλ. 37). Θὰ διερωτηθεῖτε, ἴσως, γιατί ἀναφέρουμε ὅλα αὐτά; Ὁ λόγος εἶναι προφανὴς καὶ ἁπλός. Ὁ κεντρικὸς ἄξονας τῆς ἐκπαιδευτικῆς μεταρρύθμισης, ὅπως φαίνεται ἀπὸ τὴ μελέτη καὶ τὶς Πνευµατική ιακονία, τεῦχος 3ο 29

13 προτάσεις τῆς λεγόμενης «Ἐπιτροπῆς τῶν Σοφῶν», ποὺ ὁρίσθηκε ἀπὸ τὸ Ὑπουργεῖο Παιδείας τῆς Κύπρου, στηρίζεται στὴν «ἀνθρωπιστικὴ παιδεία», τὸ κέντρο εἶναι ὁ ἄνθρωπος. Δεδομένου ὅτι στὸ ὀγκῶδες ἔργο τῶν «Σοφῶν» δὲν γίνεται ἀναφορὰ στὴ χριστιανικὴ διδασκαλία, καὶ δεδομένης τῆς ἀνωτέρω προϊστορίας τοῦ Οὐμανισμοῦ, μᾶς ὁδηγεῖ σὲ σοβαρὸ σκεπτικισμό, ἀλλὰ καὶ φόβο ὅτι, συνειδητὰ ἢ ἀσυνείδητα, ἡ παιδεία τοῦ τόπου μας ἔρχεται νὰ εὐθυγραμμισθεῖ μὲ τὶς διακηρύξεις τοῦ ἀνθρωπισμοῦ, τοῦ φιλελευθερισμοῦ, τοῦ Ρεαλισμοῦ, τοῦ Βιταλισμοῦ, ποὺ κήρυξαν τὸ «θάνατο τοῦ Θεοῦ». Ἤδη, ὁ ἀνθρωπισμὸς μπῆκε ὡς ἔννοια καὶ στόχος τῆς παιδείας. Πιστεύουμε πὼς δὲν εἶναι τυχαῖο ὅτι καταβάλλεται προσπάθεια σταδιακοῦ ἐξοστρακισμοῦ τῆς διδασκαλίας τῶν θρησκευτικῶν ἀπὸ τὴν παιδεία καθὼς καὶ οἱ παρατηρούμενες καὶ ὁλοένα αὐξανόμενες ἀντιδράσεις ἐναντίον τοῦ Ἐκκλησιασμοῦ τῶν μαθητῶν ἢ καὶ τῆς παρουσίας κληρικῶν στὰ Σχολεῖα γιὰ ἐξομολόγηση τῶν νέων. Ὁ Χριστιανισμὸς εἶναι κατ ἐξοχὴν ἀνθρωπισμός. Μεγαλύτερη ἀξία δὲν θὰ μποροῦσε νὰ παρασχεθεῖ στὸν ἄνθρωπο ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ ἀΐδιος Λόγος τοῦ Θεοῦ ἔγινε ἄνθρωπος καὶ προσέλαβε στὴ θεϊκή του ὑπόσταση τὴν ἀνθρώπινη φύση. Αὐτὴ εἶναι μία ἀλήθεια, ἢ καλύτερα ἡ μοναδικὴ ἀνθρωπιστικὴ ἀλήθεια, ἡ ὁποία θὰ συνιστᾶ συνεχῆ κρίση καὶ ἔλεγχο γιὰ ὅλους ἐκείνους ποὺ θέλουν νὰ κόψουν τὴ σχέση τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸν Θεὸ καὶ νὰ ρίξουν τοὺς μαργαρίτες στοὺς χοίρους. Κατὰ συνέπεια, ὁ ὅρος «ἀνθρωπισμός», ποὺ προγραμματίζεται νὰ ἐφαρμοσθεῖ ὡς στόχος, ὡς πρόγραμμα, ὡς βάση τῆς ὑπάρξεως τοῦ ἀνθρώπου καὶ τοῦ πολιτισμοῦ, πρέπει νὰ διευκρινισθεῖ καὶ νὰ τύχει ἐξυγίανσης. Δὲν πρόκειται ἐδῶ γιὰ μία στείρα καὶ ὀπισθοδρομικὴ χριστιανικὴ παραδοσιοπληξία, ἀλλὰ γιὰ τὴν ἀλήθεια γιὰ τὸν ἄνθρωπο ποὺ ἔχει προεκτάσεις καὶ στὶς ἀξίες τοῦ πολιτισμοῦ καὶ τοῦ ἔθνους μας. Τὸ πρότυπο ἀνθρώπου δὲν εἶναι ἐκεῖνος ποὺ καταστρέφει ὅ, τι ὑπάρχει καὶ ὁδηγεῖται στὸ μηδέν, ἀλλὰ εἶναι ὁ Θεάνθρωπος Ἰησοῦς Χριστός. Οἱ Τρεῖς Ἱεράρχες, ὡς προστάτες τῆς παιδείας, ἐργάσθηκαν θεολογικά, ἀνθρωπιστικὰ καὶ κοινωνικὰ γιὰ νὰ ἀναδείξουν τὰ καλύτερα ἀπὸ τὰ στοιχεῖα τῆς ἀνθρώπινης ὑπάρξεως, οὕτως ὥστε, μὲ τὴ χάρη τῆς σωτηρίας ποὺ προσφέρει ὁ Θεάνθρωπος Χριστός, ὁ ἄνθρωπος νὰ γίνει συνεργὸς Θεοῦ καὶ ὄχι ἀντίπαλος μὲ τὸν Θεό. Ἐάν, ὅμως, ἀκολουθήσουμε τὰ πρότυπα τοῦ σύγχρονου ἀνθρωπισμοῦ, δὲν θὰ εἴμαστε συνεπεῖς διακηρύσσοντας ὅτι οἱ Τρεῖς Ἱεράρχες εἶναι προστάτες τῆς παιδείας μας. Εἰρωνικά, θὰ ἔλεγα ὅτι θὰ κηρύξουμε ὡς προστάτες τῆς παιδείας τὸν Νίτσε, τὸν Χέγκελ, τὸν Μάρξ, ἢ τὸν Στάλιν καὶ τὸν Χίτλερ. Ἢ ἀκόμα, ἕνα ἐξοφλημένο ἀνθρωπισμὸ τῆς Δυτικῆς Εὐρώπης, τὸν ὁποῖο ἡ Εὐρώπη ἐγκαταλείπει σταδιακὰ καὶ ἀναζητεῖ τὴν ταυτότητά της στὶς ἀξίες τοῦ Χριστιανισμοῦ, ἐνῶ ἐρχόμαστε ἐμεῖς καθυστερημένα νὰ ἐφαρμόσουμε, ἀντὶ νὰ ἐργασθοῦμε γιὰ τὶς ἀξίες τῆς ταυτότητάς μας, πολιτιστικῆς, ἐθνικῆς καὶ θρησκευτικῆς, προσαρμοζόμενοι στὰ σύγχρονα δεδομένα τῆς ἐπιστήμης καὶ τῆς τεχνολογίας. 30 Πνευµατική ιακονία, τεῦχος 3ο

14 Θεόδωρου Ξ. Γιάγκου * Ἡ «Κατάθεση» τῆς Ἐκκλησίας γιά τήν Παιδεία 1. Ἔχουν παρέλθει ἑκατόν ἑβδομήντα περίπου χρόνια ἀπό τότε πού ἡ Σύγκλητος τοῦ Καποδιστριακοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν ἀποφάσισε τήν καθιέρωση τῆς μνήμης τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν ὡς ἑορτῆς τῶν γραμμάτων. Ἔκτοτε στά ἑλληνικά ἐκπαιδευτικά ἱδρύματα προβάλλονται οἱ Τρεῖς Ἱεράρχες ὡς πρότυπα παιδείας τόσο γιά τούς ἐκπαιδευτικούς ὅσο καί γιά τούς σπουδαστές ὅλων τῶν βαθμίδων τῆς ἐκπαίδευσης. Στήν πραγματικότητα ἡ συγκεκριμένη ἑορτή εἶναι ἕνα «σημεῖον ἀναφορᾶς», διά τοῦ ὁποίου ἀναδεικνύεται ἡ διαχρονικά στενή σχέση τῆς Ἐκκλησίας μέ τά γράμματα. Ἐν τῷ προσώπῳ τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν προβάλλεται ὁ ἄρρηκτος δεσμός τῆς Ὀρθοδοξίας μέ τήν ἑλληνική παιδεία καί τόν πολιτισμό πού αὐτή παρήγαγε. Αὐτό πού καθιέρωσε ἡ Σύγκλητος τοῦ ἀρχαιότερου ἑλληνικοῦ πανεπιστημίου ἀποτυπώνει μία κεντρική πτυχή τοῦ βυζαντινοῦ πολιτισμοῦ: τή συμφιλίωση δυό κατά βάση ἀντίθετων πνευματικῶν κόσμων (γεγονός ἐμφανέστερο κατά τούς τρεῖς πρώτους αἰῶνες τῆς πορείας τοῦ Χριστιανισμοῦ μέσα στήν ἱστορία), δηλαδή αὐτοῦ πού ἐξέφραζε ὁ εὐαγγελικός λόγος καί ἐκείνου πού ἐξέφραζε ἡ ἑλληνική διανόηση. Ὁ μητροπολίτης Εὐχαΐτων Ἰωάννης Μαυρόπους ( ), ὁ κύριος εἰσηγητής τῆς κοινῆς μνήμης τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν, ὑποστήριξε μέ ἕνα τρόπο κατηγορηματικό ὅτι ὁ δ αἰώνας ἦταν ὁ δεύτερος σταθμός τῆς ἐν Χριστῷ θείας Ἀποκαλύψεως, κατά τόν ὁποῖο συντελεῖται ἡ διάβαση ἀπό τό κήρυγμα τῆς «μωρίας» στό κήρυγμα τῆς σοφίας. Ἡ θύραθεν σοφία τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν ὡς ὄργανο λόγου καί διαλεκτικῆς δύναμης, καταυγασμένη ἀπό τή χάρη τοῦ Πνεύματος, θά ἀνοίξει τίς πύλες ἑνός νέου πολιτισμοῦ. «προσελήφθη ἢδη τοῦτο (δήλ. ἡ διαλεκτική δύναμη καί ὁ λόγος) παρά τῆς χάριτος, ἵνα τό λείπειν ἔτι δοκοῦν ἀναπληρωθῇ τῷ κηρύγματι καὶ μὴ διὰ παντὸς ὀνειδίζοιτο παρὰ τοῖς φωνοῦσιν ἐκ γῆς τὸ ἰδιωτικὸν καὶ ἀγράμματον ἐπεὶ γάρ ὁ κόσμος οὐκ ἔγνω τὸν Θεὸν διὰ τῆς σοφίας, ὅ φησι Παῦλος (Α Κορ. 1,21), εὐδόκησεν ὁ Θεός διὰ τῆς μωρίας τοῦ κηρύγματος σῶσαι τοὺς πιστεύοντας ὃθεν ἡ πρώτη τῶν ἰδιωτῶν ἐκλογὴ καὶ ἀποστολή. Ἀλλ αὐτίκα μοι βλέπε τὴν καλὴν παρά πόδας ἀντιστροφήν ἐπεὶ γὰρ ὁ κόσμος οὐκ ἐπέγνω τὸν Θεὸν διὰ τῆς μωρίας ὡς ἒδει, εὐδόκησεν ὁ Θεός διὰ τῆς ἐν τούτοις (τοῖς Ἱεράρχαις) σοφίας σῶσαι τοὺς πιστεύοντας καὶ μέντοι καὶ πολλοὺς καὶ μικροῦ διὰ πάντας εἰπεῖν τοὺς ἐξ ἐκείνου τοῦ χρόνου ἤδη τε σέσωκε καὶ εἰσέτι σώζειν οὐκ ἐπιλείπει τοῖς σοφοῖς αὐτῶν δόγμασι καὶ διδάγμασι». Ἡ ἐπισήμανση τοῦ μητροπολίτη Εὐχαΐτων ἐκφράζει μία βασική παράμετρο τοῦ πολιτισμοῦ μας. Ἡ διαλεκτική σχέση τῆς θείας καί ἀνθρώπινης σοφίας, κατά τήν πορεία συνάντησης τοῦ Χριστιανισμοῦ μέ τόν Ἑλληνισμό, θά διέλθει διάφορα στάδια μέχρις ὅτου μέ νηφαλιότητα ὡριμάσει ἡ ἰδέα τῆς πρόσληψης καί μεταμόρφωσης τῆς ἀνθρώπινης σοφίας. Οἱ πατέρες, ἰδίως ἀπό τόν δ αἰώνα καί ἑξῆς, ἦταν καταφατικοί ὑπέρ τῆς οἰκειώσεως τῆς ἑλληνικῆς παιδείας. Ἔτσι τοῦτο θά χαράξει στή συνέχεια τήν πορεία τῆς ἑλληνικῆς σκέψεως καί κάτ ἐπέκταση τῶν ἰδανικῶν τῆς ἑλληνικῆς συνειδήσεως στό χριστιανικό Βυζάντιο, δεδομένου ὅτι ἐντός τοῦ Χριστιανισμοῦ ἐπεβίωσαν τά ὑγιέστερα καί παραμονιμώτερα στοιχεῖα τῆς ἑλληνικῆς κληρονομιᾶς. Αὐτή ἡ πρόσληψη μαρτυρεῖ τόλμη καί εἶναι ἔκφραση δημιουργικότητας. * Ὁ κ. Θεόδωρος Γιάγκου εἶναι Καθηγητής στό Τμῆμα Ποιμαντικῆς καί Κοινωνικῆς Θεολογίας τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Πνευµατική ιακονία, τεῦχος 3ο 31

15 Τό Παγκύπριο Γυμνάσιο. Ἰδρύθηκε τό 1812 ἀπό τόν Ἐθνομάρτυρα Ἀρχιεπίσκοπο Κύπρου Κυπριανό. Παράλληλα εἶναι μία πανηγυρική ἀπόδειξη ὅτι ἡ πατερική σκέψη ἦταν διαμετρικά ἀντίθετη πρός τήν ἐσωστρέφεια καί τή μισαλλοδοξία, ἡ ὁποία ὡς ἐμπαθής κατάσταση δέν συνάδει πρός τό περιεχόμενο τοῦ εὐαγγελικοῦ κηρύγματος. Ὁ θεολογικός λόγος, ὅπως τό «ἅλας τῆς γῆς», ἔχει τή δύναμη νά μεταμορφώνει τήν ἀνθρώπινη σοφία καί κατά τοῦτο κινεῖται ἐνώπιον αὐτῆς μέ τίς ἀρχές τοῦ σεβασμοῦ καί τῆς ἐλευθερίας. Ὅταν κάποιος γνωρίζει τήν ἀλήθεια, δέν φοβᾶται νά διαλεχθεῖ μέ τούς ἀντιφρονοῦντες οὔτε καί δυσφορεῖ ἀπό τό αἴσθημα τῆς προσβολῆς γιά τίς ὁποιεσδήποτε μομφές πού ἐκτοξεύονται κατά τῆς ἀλήθειας. Ἡ γνώση τῆς ἀλήθειας ἐλευθερώνει, παρέχοντας ἕνα εὐρύ φάσμα κινήσεων γιά τόν διάλογο μέ τά ποικίλα πνευματικά καί φιλοσοφικά ρεύματα. Αὐτή ἡ στάση εἶναι πολλαχού διατυπωμένη στά πατερικά κείμενα. Ἐνδεικτικά ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, ἀναφερόμενος στήν ἐπιθετικότητα τῶν Ἑλλήνων κατά τῆς Ἐκκλησίας, προσφεύγει στήν εἰκόνα τοῦ πατέρα γιά νά ὑποδείξει ποία θά πρέπει νά εἶναι ἡ σχέση τῶν χριστιανῶν ἀπέναντι στούς κατά καιρούς ἀντιφρονοῦντες. «Γενώμεθα τοίνυν ποθεινοί, καὶ εὐνοϊκῶς διαθῶμεν πρὸς ἡμᾶς τοὺς Ἕλληνας. Τοῦτο δὲ ἔσται, ἔαν μὴ κακῶς ποιεῖν, ἀλλὰ καὶ κακῶς πάσχειν ὦμεν παρεσκευασμένοι. Οὐχ ὁρῶμεν τὰ παιδία, ὅταν ὑπὸ τῶν πατέρων βασταζόμενα ἐντείνῃ πληγὰς εἰς τὰς γνάθους τοῦ φέροντος, πῶς ὁ πατὴρ ἡδέως παρέχει τῷ παιδὶ τῆς ὀργῆς ἐμφορηθῆναι, καὶ ὅταν ἴδῃ κενώσαντα τὸν θυμὸν φαιδρύνεται; Οὕτω καὶ ἡμεῖς ποιῶμεν, καὶ καθάπερ πατέρες πρός παιδία τοῖς Ἕλλησι διαλεγώμεθα. Παιδία γὰρ ἅπαντες οἱ Ἕλληνες». «Παιδία» προφανῶς εἶναι καί ὅσοι στίς μέρες μας εἴτε ἀπό ἐπιστημονική τοποθέτηση εἴτε ἀπό προκατάληψη εἴτε ἀπό ἰδεολογική ἀντίθεση ἤ στράτευση ἀμφισβητοῦν τήν δυνατότητα τῆς Ἐκκλησίας νά ἔχει ἕνα οὐσιαστικό καί δημιουργικό λόγο γιά τά θέματα τῆς παιδείας. Σήμερα οἱ παιδαγωγικές ἀρχές πού γνω- 32 Πνευµατική ιακονία, τεῦχος 3ο

16 ρίζαμε στό παρελθόν ὑποχωροῦν καί στή θέση τούς εἰσάγονται νέες, ἀπότοκες ἐν πολλοίς τῆς λεγόμενης παγκοσμιοποίησης. Ἡ ὥριμη καί νηφάλια διαλεκτική στάση τῆς Ἐκκλησίας μπορεῖ νά ἀποβεῖ καθοριστική καί στή νέα πρόκληση, γιατί ἡ μεταμορφωτική δύναμη τῆς Ὀρθοδοξίας εἶναι ἰσχυρή. Ἐξάλλου τοῦτο ἀποδείχθηκε σέ πολύ πιό δύσκολες καταστάσεις, ὅποτε οἱ κληρικοί μέ πατρική διάθεση, κατά τά λεγόμενα τοῦ Χρυσοστόμου, στάθηκαν δίπλα στόν λαό μέ αὐτοθυσία καί αὐτοπροσφορά, ὡς διάκονοι καί πρωταγωνιστές τῶν γραμμάτων. Οὐδείς καλοπροαίρετος ἀμφισβητεῖ τή διαχρονική σημαντική συμβολή τῆς Ἐκκλησίας στήν ἐκπαίδευση. 2. Οἱ πηγές παρέχουν ἕνα πλῆθος ἀναφορῶν γιά τήν ἐκπαιδευτική δραστηριότητα τῆς Ἐκκλησίας, ἰδίως κατά τή βυζαντινή καί μεταβυζαντινή περίοδο. Στά μοναστηριακά τυπικά, γιά παράδειγμα, καί στούς μοναχικούς κανόνες μαρτυροῦνται ὀργανωμένα σχολεῖα δίπλα σέ σπουδαῖα μοναστικά καθιδρύματα, (ἐνδεικτικά στά Παχωμιανά κοινόβια, στή Μονή τῶν Στουδίων, στή μονή τοῦ Πακουριανοῦ, στό Ἅγιον Ὅρος, στή μονή Κύκου καί σέ πολλά ἄλλα). Τό ἴδιο παρατηρεῖται καί στίς τοπικές ἐκκλησίες καί στίς ἐνορίες. Σέ ὅλες τίς βαθμίδες τῆς ἐκπαίδευσης, κατά τό ἱστορικό παρελθόν, ἡ Ἐκκλησία ἦταν ἔντονα παροῦσα, προσφέροντας χρήματα, χρόνο, κόπο, δάσκαλους, προστάτες καί ὀ,τιδήποτε ἀναγκαῖο γιά τήν ὀργάνωση καί λειτουργία τῶν ἐκπαιδευτικῶν ἱδρυμάτων. Εἶναι χαρακτηριστική ἡ ἀπόφαση τῆς πατριαρχικῆς συνόδου Κωνσταντινουπόλεως ἐπί Ἱερεμίου τοῦ Β, μέ τήν ὁποία προτρέπονται ὅλοι οἱ ἐπίσκοποι νά δραστηριοποιηθοῦν γιά τήν ὀργάνωση σχολείων σέ ὅλη τήν ἔκταση τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας, ὅπου ὑπῆρχαν ὀρθόδοξοι χριστιανοί. Ἐπίσης κλασικό εἶναι τό παράδειγμα τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ. Οἱ ἐπιστημονικές ἐργασίες, πού ἀναφέρονται στίς ἐνέργειες τῆς Ἐκκλησίας γιά τήν ὀργάνωση σχολείων, μᾶς ἔδωσαν ἕνα πλῆθος στοιχείων καί ἔτσι γνωρίζουμε ἐπαρκῶς ποῦ πρωτοπόρησε καί ποῦ ὑστέρησε ἡ Ἐκκλησία στά θέματα τῆς παιδείας. Αὐτά μας διδάσκουν καί κυρίως ἀνοίγουν τόν δρόμο γιά νά σκεφτοῦν καί πάλι οἱ ἐκκλησιαστικοί ἄνδρες σοβαρά τό θέμα τῆς ὀργάνωσης σχολείων. Ἡ Ἐκκλησία ἔχει τά πρότυπά της ἐλευθερίας, τοῦ δημιουργικοῦ λόγου, τῆς διαλεκτικῆς κατάφασης. Μπορεῖ νά ἀγκαλιάσει τήν ἐκπαίδευση καί νά προσφέρει χωρίς στεγανά, ὅπως στό παρελθόν, πολλά. Ἡ Ἐκκλησία εἶναι ἡ πνευματική δύναμη πού μπορεῖ νά ἐμπνεύσει τούς ἐμπλεκομένους στήν ὑπόθεση τῆς παιδείας. 3. Στά σύγχρονα ἑλληνικά ἐκπαιδευτικά ἱδρύματα παρατηρεῖται τό φαινόμενο τῆς «ἥσσονος προσπάθειας» καί παράλληλα μίας χαρακτηριστικῆς ἀπειθαρχίας ἐνδεδυμένης μέ τό ἔνδυμα τῆς οἰονεῖ δημοκρατικότητας. Πρόκειται γιά ἕνα φαινόμενο πού ὀφείλεται σέ ἕνα πλέγμα ποικίλων αἰτιῶν. Ἡ ἀδιάκριτη αὐστηρότητα κυρίως παλαιότερων δασκάλων καί ἡ ἀνευθυνότητα πολλῶν νεότερων καταγράφονται ἀνάμεσα στά αἴτια αὐτῆς τῆς ἀποδόμησης τῶν σχολείων. Ἡ Ἐκκλησία ἐν προκειμένῳ ὀφείλει νά παρέμβει δημιουργικά καί νά ἐμπνεύσει καί πάλι τούς δασκάλους καί τούς μαθητές. Ἐπιβάλλεται ὅμως νά ἐνεργήσει συνετά, μέ σοφία καί ἀποφασιστικότητα. Τό ἀσκητικό ἦθος πού προβάλλουν τά πατερικά κείμενα μπορεῖ νά δώσει τίς ἀρχές γιά ἐργατικότητα. Ὁ ἀντικειμενικός μελετητής τῶν θεολογικῶν κειμένων καί τῶν ἐν γένει πηγῶν τοῦ πολιτισμοῦ μας πείθεται ὅτι οἱ δυνατότητες γιά μία δημιουργική «κατάθεση» τῆς Ἐκκλησίας στήν ὑπόθεση τῆς παιδείας εἶναι πολύ μεγάλες καί οἱ ὑπεύθυνοι, ἄν θέλουν τό καλό του τόπου, θά πρέπει νά τίς ἀξιοποιήσουν. Πνευµατική ιακονία, τεῦχος 3ο 33

17 Πρωτοπρ. Εὐέλθοντος Χαραλάμπους * Ἐκπαιδευτική Μεταρρύθμιση Στίς μέρες μας γίνεται ἀπό ἀρμόδιους καί ἀναρμόδιους πολύς λόγος γιά ἐκπαιδευτική μεταρρύθμιση στά σχολεῖα μας. Ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι οἱ συζητήσεις καί οἱ ἀναζητήσεις γιά τό θέμα αὐτό στόν τόπο μας χρονολογοῦνται ἀπό τό Τό ἔτος αὐτό, μετά τό «σεισμό» πού ἔφερε στό νησί μας τό πραξικόπημα καί ἡ εἰσβολή, ἀντιλήφθηκαν ὅλοι τήν ἀνάγκη γιά ἀλλαγές στήν ἐκπαίδευση. Νομίζω ὅτι τό πράγμα είναι ἀπόλυτα δικαιολογημένο. Ὅταν τό 1963 προηγήθηκαν οἱ Σοβιετικοί, στέλλοντας τόν πρῶτο ἀστροναύτη στό διάστημα, τρώθηκε τό γόητρο τῶν Ἀμερικανῶν. Ἀμέσως ἄλλαξαν τά προγράμματά τους ἀπό τά Νηπιαγωγεῖα μέχρι τά Πανεπιστήμια. Ἀποτέλεσμα; Κατάφεραν πρῶτοι αὐτοί νά προσσεληνώσουν ἄνθρωπο, στίς 20 Ἰουλίου 1969, ἀφήνοντας κατά πολύ πίσω τούς Σοβιετικούς. Ἡ ἐκπαιδευτική τους μεταρρύθμιση ἔπιασε τόπο, εἶχε ἀποτελέσματα. Τό ἴδιο συμβαίνει μέ ὅλα τά ἐκπαιδευτικά προγράμματα, ὅταν αὐτά ἔχουν σαφεῖς στόχους καί καλή ἐφαρμογή. Στήν ἀρχαία Σπάρτη, ὅπου πρωταρχικός στόχος ἦταν ἡ ἀσφάλεια τοῦ κράτους, ἀλλά καί γιά νά κρατοῦν ὑποταγμένους τούς εἵλωτες, ἀνέπτυξαν στρατιωτικοῦ τύπου ἐκπαίδευση. Στήν ἀρχαία Ἀθήνα, ἐπειδή λάτρευαν τή δημοκρατία, ὀργάνωσαν διαφορετική ἐκπαίδευση, ἐπιδιώκοντας τήν ταυτόχρονη καί ἰσόρροπη ἀνάπτυξη τοῦ πνεύματος καί τοῦ σώματος, σύμφωνα μέ τό ἰδανικό τῆς κλασικῆς ἐποχῆς «νοῦς ὑγιής ἐν σώματι ὑγιεῖ». Ἐρχόμαστε τώρα στά δικά μας. Προκειμένου νά δώσουμε περιεχόμενο στήν ἐπιδιωκόμενη μεταρρύθμιση, πρέπει νά ἀπαντήσουμε τό ἐρώτημα: Τί θέλουμε; Ποιούς στόχους ἔχουμε; Ποῦ ἀποβλέπουμε μέ τήν παρεχόμενη στά σχολεῖα μας ἐκπαίδευση; Κι ἀκόμη, γιατί θέλουμε τώρα ἐκπαιδευτική μεταρρύθμιση; Ἔχω τήν ἐντύπωση ὅτι οἱ βασικοί παράγοντες πού τάραξαν τά νερά καί ἔκαμαν ἐπιτακτική τήν ἀνάγκη γιά ἐκπαιδευτική μεταρρύθμιση, εἶναι δύο: Ἡ εἰσβολή τοῦ 1974 καί ἡ ἔνταξή μας στήν Ἑνωμένη Εὐρώπη τό Ἀρχίζω ἀπό τό δεύτερο. Εἰσήλθαμε στήν Ἑνωμένη Εὐρώπη κατανοώντας τά μηνύματα τῶν καιρῶν. Ἀφοῦ ἀντιληφθήκαμε ὅτι δύσκολα ἐπιβιώνει κανείς μόνος, θέλοντας νά λειτουργήσουμε ὡς μέλος τῆς παγκόσμιας οἰκογένειας, καί προσδοκώντας ὅτι θά ἔχουμε βοήθεια γιά ἐπίλυση τοῦ χρονίζοντος ἐθνικοῦ μας προβλήματος, ὑποβλήθηκε ὁ λαός σέ πλεῖστες θυσίες, προκειμένου νά ἀναγνωριστεῖ ἡ μικρή Κύπρος ἰσότιμο μέλος τῆς Ε.Ε. Πράγμα πού ἔγινε κατορθωτό τήν Ἄνοιξη τοῦ Τό γεγονός ὅτι ἡ Κύπρος εἶναι ἀπό τά μικρότερα κράτη μέλη τῆς Ε.Ε. δέν σημαίνει ὅτι θά ἀνεχθοῦμε νά εἴμαστε οὐραγοί στήν παγκόσμια οἰκογένεια, πολύ περισσότερο, ἄνθρωποι δίχως ταυτότητα. Αὐτό σημαίνει ὅτι ὀφείλουμε νά ἔχουμε μιά παιδεία ὑψηλῆς ποιότητας, πιό δημοκρατική ἐκπαίδευση, ὅπου τό σχολεῖο νά λαμβάνει ὑπ ὄψη τίς εἰδικές ἀνάγκες καί ἰδιαιτερότητες τοῦ κάθε παιδιοῦ, μέ ἀνεβασμένο τόν πήχη τῶν ἀπαιτήσεων, μέ μία πιό εὐέλικτη κατανομή τῆς ὕλης. Ἀπώτερος σκοπός νά ἀποβεῖ ἡ ἐκπαίδευση κοινωνικό ἀγαθό καί ὄχι νά μεταβάλλονται τά σχολεῖα μας σέ φροντιστήρια γιά ἐπιτυχία τῶν μαθητῶν σέ κάποιες ἐξετάσεις. Κατ οὐδένα τρόπο δέν πρέπει, στά πλαίσια τῆς Ε.Ε. νά πάρουν τά παιδιά καί οἱ νέοι μας τή θέση τοῦ ἀνειδίκευτου ἐργάτη καί τοῦ φτωχοῦ συγγενῆ. Μέσῳ τῆς ἐκπαίδευσης θά πρέπει * Ὁ πρωτοπρ. Εὐέλθων Χαραλάμπους εἶναι δάσκαλος καί θεολόγος, Διευθυντής τοῦ Λυκείου Παραλιμνίου. 34 Πνευµατική ιακονία, τεῦχος 3ο

18 νά φιλοδοξοῦμε νά βλέπουμε τά παιδιά μας ἰσότιμα, σέ θέσεις κλειδιά, ὅπως συμβαίνει μέ νέους ἄλλων, προηγμένων χωρῶν. Πέραν τούτων, εἶναι σημαντικό νά πάρουμε τά μέτρα μας ὥστε ἡ Ε.Ε. νά μήν λειτουργήσει ὅπως ἕνας ὁδοστρωτήρας πού ἰσοπεδώνει τούς πάντες. Ὀφείλουμε νά διατηρήσουμε ἀλώβητη τήν ταυτότητά μας. Ἔχουμε χρέος νά μήν παραλείψουμε, νά μήν περιφρονήσουμε καί νά μήν περιθωριοποιήσουμε ὅ,τι συνιστᾶ τήν ἐθνική, θρησκευτική καί πολιτιστική ταυτότητά μας. Εἴμαστε Ἕλληνες, ἀνήκουμε στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, διαθέτουμε μιά πλούσια παράδοση, ἔχουμε μιά πολύτιμη κληρονομιά, συνεχίζουμε μιά λαμπρή καί ἔνδοξη ἱστορία. Ὅλα αὐτά μέ κανένα τρόπο δέν ἔχουμε τό δικαίωμα νά τά ἀπεμπολήσουμε, ἔστω καί κατά μία κεραία, χάριν τοῦ ἰσοπεδωτισμοῦ πού τυχόν κάποιοι ἐπιθυμοῦν. Ἐξ ἄλλου, αὐτή ἡ παράδοση καί αὐτή ἡ κληρονομιά εἶναι ἡ προῖκα, εἶναι ὁ πλοῦτος πού εἰσάγουμε στήν Ἑνωμένη Εὐρώπη. Αὐτή τήν ταυτότητα ἔχουμε χρέος νά διαφυλάξουμε σάν κόρη ὀφθαλμοῦ, προκειμένου πρῶτα ἐμεῖς νά διατηρηθοῦμε ὡς λαός, καί στή συνέχεια νά τήν ἀφήσουμε κληρονομιά στά παιδιά μας. Μέ κανένα τρόπο δέν ἔχουμε τό δικαίωμα νά εἴμαστε ἡ τελευταία γενιά Ἑλλήνων σ αὐτή τή γῆ πού τή βαραίνει μιά Ἑλληνική ἱστορία χιλιετηρίδων. Ἡ διατήρηση τῆς ταυτότητάς μας ἔχει νά κάμει καί μέ τήν πρώτη παράμετρο ὁριοθέτησης τοῦ περιεχομένου τῆς ἐκπαίδευσης μας. Κατοικώντας σέ μιά πατρίδα αἱμάσσουσα ἀπό τήν εἰσβολή καί τήν κατοχή δέν μπορεῖ παρά ἡ ἐκπαίδευση νά καλλιεργεῖ ἀγωνιστικό φρόνημα καί νά ἔχει πατριωτικό καί ἀπελευθερωτικό χαρακτήρα. Ἐάν γιά ἄλλους κάτι τέτοιο θεωρεῖται ἐθνικισμός καί σωβινισμός, γιά μᾶς εἶναι χρέος καί ἀνάγκη. Παράλληλα, δέν μπορεῖ ἡ ἐκπαίδευση νά ἀγνοεῖ πεισματικά τήν ὕπαρξη σ αὐτό τόν τόπο καί ἄλλων νομίμων κατοίκων, ἀνθρώπων μέ διαφορετική ἐθνική καταγωγή, διαφορετική θρησκεία καί πολιτιστικές παραδόσεις καί καταβολές. Ὅλοι καί ὅλα αὐτά, εἶναι γιά τήν παιδεία μας, βιβλίο σφραγισμένο «σφραγῖσιν ἑπτά». Δέν μπορεῖ ἡ παιδεία τοῦ τόπου νά μήν εἶναι στρατευμένη στόν ἀγώνα γιά ἀπελευθέρωση τοῦ κατεχόμενου μέρους τῆς πατρίδας μας, νά μήν ἀγωνιᾶ γιά τήν τύχη τῶν ἀγνοουμένων, νά μήν ἀνησυχεῖ γιά τό ξεριζωμό τόσων χιλιάδων ἀνθρώπων ἀπό τίς πατρογονικές ἑστίες, νά ἐθελοτυφλεῖ μπροστά στήν καταστροφή τῆς θρησκευτικῆς, ἐθνικῆς καί πολιτιστικῆς κληρονομιᾶς τοῦ τόπου. Δυστυχῶς στό θέμα τοῦτο φαίνεται ὅτι τά τελευταῖα χρόνια ἁπλά ὁμιλοῦμε, χωρίς νά τοῦ δίνουμε πρακτικό περιεχόμενο. Ἡ κατεχόμενη γῆ μετατράπηκε ἁπλά σέ τόπο ἐπισκέψεων κατά τά Σαββατοκύριακα, τό παρατεταμένο δράμα τῶν ἀγνοουμένων μᾶς κούρασε, ἡ καταστροφή τῆς κληρονομιᾶς δέν μᾶς ἐνοχλεῖ, τό κυπριακό θά πρέπει νά κλείσει τό συντομότερο, «ἆρον ἆρον». Αὐτές οἱ διαπιστώσεις θά ἔπρεπε νά σπρώξουν τά πράγματα γιά μιά πιό ἐθνοπρεπῆ μεταρρύθμιση τῆς παιδείας, ὅπου ὅλοι μαζί, Κυβέρνηση, Βουλή, Ἐκκλησία, Πανεπιστημιακοί Δάσκαλοι, Ἐκπαιδευτικοί, Κοινωνικοί Φορεῖς, νά σχεδιάσουν μαζί τήν παιδεία τοῦ τόπου. Θά ἤθελα νά κλείσω μέ τά σοφά καί ἁγιασμένα λόγια πού ὁ μεγάλος Θεόδωρος Κολοκοτρώνης ἀπηύθυνε στούς μαθητές τοῦ Γυμνασίου Ἀθηνῶν, ὅταν τούς ἐπισκέφθηκε. Νομίζω, ὅτι καλόν εἶναι τά λόγια τοῦ Γέρου τοῦ Μοριᾶ νά τά ἀκούσουν ὅλοι ὅσοι διαχειρίζονται τά ἐκπαιδευτικά μας πράγματα: «Πρέπει νά φυλάξετε τήν Πίστη σας, καί νά τήν στερεώσετε, διότι, ὅταν ἐπιάσαμε τά ἄρματα, εἴπαμε πρῶτα ὑπέρ Πίστεως καί ἔπειτα ὑπέρ Πατρίδος!... Πρίν ἀπ ὅλα νά φυλάξετε στήν ψυχή σας τήν Πίστη σας καί τήν Πατρίδα σας. Ἐμεῖς, περισσότερο ἀπό τά ντουφέκια, μέ τήν Πίστη μας στό Χριστό καί τήν ἀγάπη μας στήν Πατρίδα ἐλευθερώσαμε τήν Ἑλλάδα. Μείνετε πάντα καλοί Χριστιανοί καί καλοί Ἕλληνες. Ἔτσι ὁ Θεός θά σᾶς εὐλογεῖ, ἡ Ἑλλάδα θά σᾶς προστατεύει καί ὅλα θά πᾶνε καλά στή ζωή σας». Πνευµατική ιακονία, τεῦχος 3ο 35

19 Σταύρου Σ. Φωτίου * Ὁ σκοπός τῆς ἀγωγῆς Ἡ Ἐκκλησία εὐαγγελίζεται ἕνα καινούργιο τρόπο ζωῆς: τήν ἁρμονική ἑνότητα τοῦ ἀνθρώπου μέ τόν Θεό καί, κατ ἐπέκταση, μέ τόν ἑαυτό του, τό συνάνθρωπό του καί τήν κτίση. Τήν ἁρμονική αὐτή ἑνότητα καλεῖται νά πραγματώσει ἡ ἀγωγή. Ἔτσι, κατά πρῶτο, ἡ ἀγωγή κομίζει μία καινούρια ἀντίληψη γιά τόν Θεό. Ὁ Θεός δέν εἶναι ἕνας ἀφέντης πού ἀπαιτεῖ τή δουλική ὑποταγή τοῦ ἀνθρώπου οὔτε ἕνας νάρκισσος πού ἀδιαφορεῖ γιά τά ἀνθρώπινα. Ὁ Θεός τῆς Ἐκκλησίας εἶναι πατέρας ὅλων τῶν ἀνθρώπων, ἕνας πατέρας πού ποτέ, μά ποτέ δέν παύει νά ἀγαπᾶ καί νά νοιάζεται γιά τά παιδιά του. «Ὅσοι καθοδηγοῦνται ἀπό τό Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ αὐτοί εἶναι παιδιά τοῦ Θεοῦ. Γιατί τό πνεῦμα πού σᾶς ἔδωσε ὁ Θεός δέν ἐμπνέει φόβο γιά τόν Θεό οὔτε κάνει τούς ἀνθρώπους δούλους, ἀλλά παιδιά τοῦ Θεοῦ. Αὐτό τό Πνεῦμα μας δίνει τό θάρρος νά λέμε τόν Θεό: Πατέρα μου. Καί τό ἴδιο Πνεῦμα διαβεβαιώνει τό δικό μας πνεῦμα πώς εἴμαστε παιδιά τοῦ Θεοῦ» (Ρωμ. 8:14-16). Περαιτέρω ἡ ἀγωγή μαθαίνει τόν ἄνθρωπο νά εἶναι ἐλεύθερος, ἄρα καί ὑπεύθυνος γιά τή ζωή. Ὑπερβαίνοντας κάθε ἀποξένωση καί ἀλλοτρίωση, κάθε ἄνθρωπος ἀγαπᾶ τό συνάνθρωπό του, ὑπερβαίνει τό ἐγώ καί συγκατοικεῖ στό ἐμεῖς. «Ὁ Χριστός μᾶς ἀπελευθέρωσε γιά νά εἴμαστε ἐλεύθεροι. Παραμένετε, λοιπόν, σταθεροί στήν ἐλευθερία καί μήν ξαναμπαίνετε κάτω ἀπό ζυγό δουλείας. ( ) Ὁ Θεός σᾶς κάλεσε νά ζήσετε ἐλεύθεροι. Μόνο νά μήν γίνει ἡ ἐλευθερία ἀφορμή γιά ἁμαρτωλή διαγωγή, ἀλλά μέ ἀγάπη νά ὑπηρετεῖτε ὁ ἕνας τόν ἄλλο» (Γαλ. 5:1, 13). Ἡ σχέση τοῦ ἀνθρώπου μέ τό συνάνθρωπό του θεωρεῖται ὑπό ἄλλη ὀπτική. Ὁ ἄλλος δέν εἶναι ἀντίπαλος καί ἐχθρός ἀλλά ἀδελφός καί φίλος. Οἱ διαφορές μεταξύ τῶν ἀνθρώπων δέν γίνονται αἰτίες συσπείρωσης καί διαίρεσης ἀλλά ἀποτελοῦν τόν πλοῦτο τῆς ἀνθρωπότητας, καταξιώνουν τή διαφορά μέσα στήν ἑνότητα. «Ἀφοῦ πιστεύετε στόν Ἰησοῦ Χριστό, εἴσαστε παιδιά τοῦ Θεοῦ. Δέν ὑπάρχει πιά Ἰουδαῖος καί εἰδωλολάτρης, δέν ὑπάρχει δοῦλος καί ἐλεύθερος, δέν ὑπάρχει ἄνδρας καί γυναίκα ὅλοι σας εἶστε ἕνας χάρη στόν Ἰησοῦ Χριστό» (Γαλ. 3:26-28). Καθῆκον κάθε ἀνθρώπου εἶναι νά ὑπηρετήσει τό συνάνθρωπό του, τό συγκεκριμένο ἄνθρωπο ἐδῶ καί τώρα, χωρίς καμιά ἀπολύτως διάκριση. Ἀκόμη, ἡ ἀγωγή μαθαίνει τόν ἄνθρωπο νά θεωρεῖ τή φύση ὡς τό μεγάλο του σπίτι, νά τή σέβεται καί νά τήν προστατεύει. Τό φυσικό περιβάλλον δέν εἶναι ὑλικό γιά κατάχρηση καί κατάκτηση. H φύση εἶναι συνοδοιπόρος τοῦ ἀνθρώπου πρός τήν ὁλοκλήρωση. «Ἡ κτίση ὑποτάχτηκε καί αὐτή στή φθορά, ὄχι γιατί ἔφταιγε, ἀλλά γιατί ἔτσι θέλησε αὐτός πού τήν ὑπέταξε [ὁ ἄνθρωπος]. Καί αὐτή ὅμως ἡ κτίση ἔχει πάντοτε τήν ἐλπίδα πώς θά ἀπελευθερωθεῖ ἀπό τήν ὑποδούλωσή της στή φθορά, καί θά μετάσχει στήν ἐλευθερία πού θά ἀπολαμβάνουν τά δοξασμένα τέκνα τοῦ Θεοῦ» (Ρωμ. 8:20-21). Ὅραμα μίας ἐλευθεροποιοῦ ἀγωγῆς εἶναι ἡ «ῥιζική ἀλλαγή καί μεταμόρφωση τοῦ κόσμου. «Νά πετάξετε ἀπό πάνω σας τόν παλιό ἑαυτό σας, πού σᾶς συνδέει μέ τήν προηγούμενη ζωή σας... Νά ἀνανεωθεῖτε σέ ὅλο τό πνευματικό σας βάθος. Νά ντυθεῖτε τόν καινούργιο ἄνθρωπο, πού ὁ Θεός κατά τό σχέδιό του τόν ἔπλασε γιά νά ζεῖ μέ δικαιοσύνη καί ἁγιότητα πού προέρχονται ἀπό τήν ἀλήθεια» (Ἐφ. 4:23-24). Σέ ἕνα κόσμο βίας καί διαίρεσης, ἐχθρότητας καί πολέμων, ἡ ἀγωγή ὀφείλει νά προσφέρει πίστη καί ἐλπίδα γιά ἕνα κόσμο εἰρήνης καί δικαιοσύνης, ἀγάπης καί ἐλευθερίας. Μόνο τότε εἶναι ἀντάξια τοῦ ὀνόματός της. * Ὁ κ. Σταῦρος Φωτίου εἶναι Ἀναπλ. Καθηγητής στό Τμῆμα Ἐπιστημῶν τῆς Ἀγωγῆς τοῦ Πανεπιστημίου Κύπρου. 36 Πνευµατική ιακονία, τεῦχος 3ο