ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΑΘΛΗΜΑ ΤΟΥ ΙΣΚΟΥ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΑΘΛΗΜΑ ΤΟΥ ΙΣΚΟΥ Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2004

2 ii ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΑΘΛΗΜΑ ΤΟΥ ΙΣΚΟΥ Στέφανου Ν. Νοταρά ιδακτορική διατριβή που υποβλήθηκε στο Τµήµα Επιστήµης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισµού του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη 2004 Επιτροπή εποπτείας 1 ος επιβλέπων: Καθηγητής Ιωάννης Μουρατίδης 2 ος επιβλέπων: Καθηγητής Χαράλαµπος Συµεωνίδης 3 ος επιβλέπων: Αν. Καθηγητής Ιωάννης Ψαράς

3 Copyright 2002 Στεφάνου Ν. Νοταρά All rights reserved iii

4 iv ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ABSTRACT ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ Σελ. vii viii ix x ΚΕΦΑΛΑΙΟ I ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΙΣΚΟΥ 1 1. Οι πρώτες αρχές 1 2. Οι σύγχρονες θεωρίες Ο δίσκος ως όργανο κυνηγίου ή όπλο Ο δίσκος ως αντικείµενο λατρευτικής καταγωγής Παιχνίδι ρίψης λίθων στις όχθες ποταµών Αθλητική χρήση χάλκινων πλακών του εµπορίου 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ II Η ΑΣΚΗΣΗ ΤΟΥ ΙΣΚΟΥ 10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ III ΠΕΝΤΑΘΛΟ- ΙΣΚΟΣ 15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV ΑΦΟΡΜΗ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΣ ΤΗΣ ΙΣΚΟΒΟΛΙΑΣ 22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΓΥΝΑΙΚΕΣ 28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI ΤΟ ΟΡΓΑΝΟ Οι ονοµασίες : δίσκος και σόλος Το υλικό του δίσκου Ο σόλος ως µέταλλο γενικά Ο δίσκος από λίθο ή ξύλο Η µορφή του δίσκου Το βάρος και το µέγεθος του δίσκου 33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII ΤΟ ΣΩΜΑ Σωµατικά προσόντα του δισκοβόλου Επιπτώσεις της δισκοβολίας στο ανθρώπινο σώµα 40 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII Η ΕΝ ΥΣΗ Η ένδυση Η γυµνότητα Η επάλειψη µε έλαιο 44 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IX ΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ Ο προσδιορισµός της απόστασης Οι κατηγορίες ηλικίας και επίδοσης Ο αριθµός των προσπαθειών Ο αριθµός των δίσκων Η σειρά των δισκοβόλων Ο χώρος της δισκοβολίας 50

5 v ΚΕΦΑΛΑΙΟ X Η ΤΕΧΝΙΚΗ Ο χώρος ρίψης του δίσκου Η τεχνική της ρίψης του δίσκου Η ρίψη του σόλου 55 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XI Η ΕΠΙ ΟΣΗ Το διάνυσµα του δίσκου Το διάνυσµα του δίσκου ως µέτρου µήκους Το σηµάδεµα του διανύσµατος Ο τρόπος µέτρησης 58 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XII Ο ΧΟΡΟΣ ΕΚΤΕΛΕΣΗΣ ισκοβολία κοντά στις ακτές ισκοβολία σε άλλους χώρους Η παλαίστρα Το γυµνάσιο 60 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XIII ΒΡΑΒΕΙΑ Ο δίσκος ως βραβείο του νικητή Ο στέφανος ως βραβείο ιάφορα όπλα και αντικείµενα ως βραβεία Απροσδιόριστα βραβεία 64 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XIV ΟΙ ΝΙΚΗΤΕΣ Οι νικητές Οι τιµές Οι τιµές στον χώρο των αγώνων Οι τιµές στη γενέτειρα πόλη 67 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XV ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ Ανδριάντες Εικόνες δισκοβόλων ίσκοι αναθηµατικοί Αγγεία 70 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XVI ΘΕΑΤΕΣ Οι αντιδράσεις των θεατών Η θέση των θεατών 72 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XVII ΑΤΥΧΗΜΑΤΑ Εµπλεκόµενα πρόσωπα Απόλλωνας και Υάκινθος Περσέας και Ακρίσιος Τελαµώνας/Πηλέας και Φώκος Ερµής και Κρόκος, Όξυλος και Θέρµιος-Αλκιδόκος Εµπλεκόµενα µέλη του σώµατος Αίτια των θανάσιµων τραυµατισµών 76 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XVIII ΚΡΙΤΙΚΗ Η κριτική του Αθήναιου και του Γαληνού 79

6 vi Η αρνητική στάση των Ρωµαίων Η γενική κριτική του αθλητισµού Κοινωνιολογική διάσταση του αρχαίου αθλητισµού Η κριτική του επαγγελµατικού αθλητισµού 81 ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ: ΤΟ ΑΘΛΗΜΑ ΤΟΥ ΙΣΚΟΥ ΑΠΟ ΤΟ 1896 ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ 82 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 84 ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΛΑΤΙΝΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ 85

7 vii ΣΤΕΦΑΝΟΣ Ν. ΝΟΤΑΡΑΣ Το αρχαίο άθληµα του δίσκου Υπό την επίβλεψη του Καθηγητή Ι. Μουρατίδη ΠΕΡΙΛΗΨΗ Σε 18 κεφάλαια ερευνώνται οι παράµετροι που σχετίζονται µε το άθληµα της δισκοβολίας στην ελληνική αρχαιότητα. Οι πρώτες αρχές του δίσκου είναι ασαφείς. Η δισκοβολία παρουσιάζεται για πρώτη φορά ως ξεχωριστό άθληµα στον Όµηρο και πολύ αργότερα εντάσσεται στο πένταθλο. Ως άθληµα αναψυχής εκτελείται συνήθως κοντά στις ακτές. Οι ονοµασίες σόλος και δίσκος που χρησιµοποιούνται παράλληλα, αναφέρονται σε διαφορετικά όργανα, καθώς ο σόλος είναι στρογγυλός και σφαιρικός και το υλικό του είναι ο χυτοσίδηρος, ενώ ο δίσκος είναι πεπλατυσµένος και το υλικό του είναι η πέτρα (και αργότερα το ξύλο). Εξετάζονται τα σωµατικά προσόντα που πρέπει να διαθέτει ο δισκοβόλος, καθώς και οι επιπτώσεις που έχει στο σώµα του δισκοβόλου η δισκοβολία. Ερευνάται η αιτία για την οποία οι δισκοβόλοι και γενικότερα οι αθλητές αγωνίζονταν γυµνοί και αλείφονταν µε έλαιο. Στο κεφάλαιο για τους κανόνες της δισκοβολίας εξετάζεται ο προσδιορισµός της απόστασης που διανύει ο δίσκος, ο αριθµός των προσπαθειών, ο αριθµός των δίσκων, η σειρά των δισκοβόλων και οι κατηγορίες ηλικίας των δισκοβόλων. Για την τεχνική της δισκοβολίας µας είναι ελάχιστες πληροφορίες γνωστές. Η περιγραφή του χώρου ρίψης, της βαλβίδας, που µας παραδίδει ο Φιλόστρατος, είναι ελλιπής και φαίνεται να αποτελεί απλή εικασία του Φιλόστρατου ή άλλων συγγραφέων, που προσωπικά δεν είχαν δει καµιά βαλβίδα. Το κλασικό βραβείο ήταν ο κότινος ελαίας, προηγήθηκαν όµως στους προηγούµενους αιώνες βαρύτιµα αντικείµενα (αργυρός κρατήρας, τρίποδας, πανοπλία κλπ.). Οι αρχαίες παραστάσεις σε αγγεία συµπληρώνουν τις περιγραφές που έχουµε από τους συγγραφείς για αφιερωµατικούς δίσκους σε ιερούς χώρους. Τέλος περιγράφονται οι αντιδράσεις των θεατών που παρακολουθούν τη δισκοβολία και ο χώρος από τον οποίο µπορούσαν να παρακολουθούν χωρίς να διατρέχουν τον κίνδυνο να τραυµατισθούν. Πολλά ατυχήµατα κατά τη δισκοβολία οδήγησαν σε θανάτους προσώπων της ελληνικής µυθολογίας. Η κριτική που ασκήθηκε ήδη σε αρχαία εποχή για τον εξειδικευµένο αρχαίο αθλητή, σε σηµείο που να µην µπορεί να κάνει τίποτε άλλο εκτός από το αγώνισµα στο οποίο αφιερώθηκε αποκλειστικά, µας µεταφέρει στη σηµερινή εποχή µε τους επαγγελµατίες αθλητές. Το τελευταίο κεφάλαιο µας µεταφέρει στο άθληµα της δισκοβολίας σήµερα.

8 viii ABSTRACT In a total of 18 chapters we investigate the metrics related to the discusthrowing contest in Ancient Greece. The first discus-throwing descriptions are vague. In Homer, discus-throwing is presented as an independent contest for the first time, and only later it is included in the pentanthlon. As a pastime contest, it was taking place by the coast. The names solos and discus, were both used and were directed to two different objects as solos is round, flat and made of cast iron, while discus is slab and made of rock (and later on made of wood). We also study the physical qualifications of the discus thrower as well as the effects of discus throwing on his body. We also investigate the reason which made the discus throwers (and athletes in general) to compete naked and smeary with oil. In chapter 9 (discus throwing rules), we study the determination of the distance that is covered by the discus, the number of attempts, the number of disci, the order in which discus throwers were making their attempts and the age rubric of the discus throwers. We have very little information about the discus throwing technique. The description of the cast area (of the valve) by Philostratos is very inaccurate and it seems that the description is a conjecture between Philostratos and other authors, who have never seen the valves themselves. The original award was an olive branch, although during the past centuries the awards were valuable objects (a silver crater, an easel, an armor etc). The ancient depictions on the vessels complete the descriptions made by the authors about offering disci to the gods. At the end we describe the reactions of the people watching the discus throwing competition and we also describe the area in which the people could watch the competition without running the risk of being injured. A number of discus throwing accidents were the cause of some people losing their lives in Greek mythology. The specialized athlete, so specialized that he is unable to do anything else than the event he is devoted to and who has already been criticized during the ancient time, reminds us of the present time and professional athletes. The last chapter describes the discus-throwing contest at present.

9 ix ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Επιθυµώ να εκφράσω τις θερµότερες ευχαριστίες και την εκτίµησöή µου προς τον καθηγητή του ΤΕΦΑΑ Θεσσαλονίκης κ. Ιωάννη Μουρατίδη, επόπτη της διατριβής, διότι µε θεώρησε άξιο να πραγµατευτώ ένα τόσο σοβαρό και δύσκολο θέµα και διότι παρακολούθησε από κοντά την εξέλιξη της εργασίας σε όλες τις διαδοχικές της φάσεις και στις πιο µικρές της λεπτοµέρειες υποδεικνύοντας πάντοτε συµπληρωµατική βιβλιογραφία και ενισχύοντάς µε ηθικά σε στιγµές προβληµατισµού. Τον καθηγητή γλωσσολογίας κ. Χαράλαµπο Συµεωνίδη (Α.Π.Θ.), τον ευχαριστώ, γιατί κοντά στη λοιπή του βοήθεια είχε την υποµονή να µεταφράσει πολλές σελίδες από τη διεθνή για το θέµα µου βιβλιογραφία και να τις θέσει στη διάθεσή µου. Ευχαριστώ επίσης θερµότατα τον αν. καθηγητή της νεότερης ιστορίας κ. Ιωάννη Ψαρά (Α.Π.Θ.) για τη βοήθεια που µου προσέφερε ιδιαίτερα στην ιστορική ανάλυση και αξιολόγηση των κειµένων και γενικά για τις πολύ χρήσιµες υποδείξεις του σε όλη τη διάρκεια της πορείας της εργασίας. Ευχαριστίες ακόµη ανήκουν και στα λοιπά µέλη της επιτροπής αναπληρωτές καθηγητές κ.κ. Γεώργιο Γρούιο και Χαράλαµπο Τσορµπατζούδη, καθώς και τον επίκουρο καθηγητή κ. Σωτήριο Γιάτση, που έκριναν την εργασία µου άξια του τίτλου της διδακτορικής διατριβής. Στον τελευταίο οφείλω ιδιαίτερη χάρη, καθώς µε τις εύστοχες παρατηρήσεις του µου έδωσε την ευκαιρία να βελτιώσω ορισµένα σηµεία της εργασίας µου. Στέφανος Νοταράς

10 x ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ Η εργασία αυτή είναι το τελικό αποτέλεσµα µιας παλιότερης ιδέας µας να ασχοληθούµε ερευνητικά µε τα αρχαία αθλήµατα του πεντάθλου. Κατά την πρόοδο όµως της έρευνάς µας και ιδίως µετά την ευρύτερη διάδοση σε CD της τράπεζας δεδοµένων που περιέχει κείµενα των αρχαίων και µεσαιωνικών Ελλήνων συγγραφέων (από τον Όµηρο έως και τον 12 ο µ.χ. αιώνα) και είναι γνωστή µε την ονοµασία Ibycus, διαπιστώσαµε ότι η αρχική µας σύλληψη για την εκπόνηση ενός έργου που θα περιλάµβανε και τα πέντε αθλήµατα του αρχαίου πεντάθλου ήταν πέρα από τις ατοµικές µας δυνατότητες κι ακόµη πέρα από τις δυνάµεις ενός ατόµου και ότι ένα τέτοιο εγχείρηµα θα µπορούσε να αναληφθεί µόνον από ένα επιστηµονικό ίδρυµα ή µια οµάδα ανθρώπων, που θα καταµέριζαν την τεράστια εργασία ή ακόµη και από µεµονωµένα άτοµα, που το καθένα τους θα αναλάµβανε ένα αγώνισµα. Για τους λόγους που εκτέθηκαν πιο πάνω επιλέξαµε ένα αγώνισµα του αρχαίου πεντάθλου, τον δίσκο, και αρχίσαµε να συγκεντρώνουµε ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία και χωρία αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Για τη συγκέντρωση των χωρίων από αρχαίους Έλληνες συγγραφείς στάθηκε πολύτιµη η βοήθεια που βρήκαµε στην τράπεζα δεδοµένων «Ίβυκος», που κυκλοφόρησε και στη χώρα µας τη δεκαετία του 1980 και οφείλεται στην πρωτοβουλία και την οργανωτικότητα της γνωστής φιλέλληνος και κλασικής φιλολόγου Αµερικανίδας κ. Μ. McDonald. Τα χωρία που αντλήθηκαν από τον Ίβυκο επιβεβαιώθηκαν κατά ένα µεγάλο µέρος από τη µονογραφία για τον δίσκο που εξέδωσαν το 1991 τρεις γερµανόγλωσσοι καθηγητές της φυσικής αγωγής: Monika Lavrencic, Georg Doblhofer, Peter Mauritsch, DISKOS, στη σειρά Quellendokumentation zur Gymnastik und Agonistik im Altertum, Wien-Köln (Böhlau Verlag) Πρόκειται για µια σειρά για τη γυµναστική και τους αθλητικούς αγώνες κατά την αρχαιότητα που συνέλαβε και έθεσε σε εφαρµογή ο καθηγητής του Πανεπιστηµίου του Graz Ingomar Weiler, που είναι γνωστός από πολλά δηµοσιεύµατά του στην ερευνητική αυτή περιοχή (βλ. και βιβλιογραφία). Η εργασία αυτή για τον δίσκο αποτελεί ένα πιλοτικό έργο, όπως δηλώνει ο Weiler, και θα ακολουθήσουν και άλλα δηµοσιεύµατα στη σειρά αυτή που στοχεύουν στη συγκέντρωση και δηµοσίευση όλων των αρχαίων, ελληνικών και λατινικών πηγών µε προτεραιότητα τους γυµνικούς αγώνες (δρόµος, άλµα, ακόντιο, πάλη, πυγµαχία, παγκράτιο, πένταθλο και τοξοβολία) και κατόπιν τους ιππικούς αγώνες (ιππασία και αρµατοδροµία). Αν συγκρίνουµε τις αρχαίες πηγές για τον δίσκο που συγκεντρώνονται στον Ίβυκο και την πιλοτική εργασία της Monika Lavrencic κλπ., διαπιστώνουµε ότι η συλλογή των σχετικών αρχαίων χωρίων είναι πλουσιότερη στη δεύτερη εργασία, καθώς αυτή δεν περιορίζεται στους αρχαίους συγγραφείς (ιστορικούς, φιλοσόφους, ποιητές, ρήτορες κλπ.), αλλά λαµβάνει υπόψη και τις επιγραφές και τους παπύρους. Το έργο που εµπνεύσθηκε και ανέλαβε ο καθηγητής Ingomar Weiler είναι πολύ φιλόδοξο και ευχόµαστε να το φέρει σε πέρας µε τη βοήθεια συναδέλφων του και συνεργατών του. Η εργασία µας περιλαµβάνει 18 κεφάλαια, που έχουν αναπτυχθεί µε λιτότητα, καθώς απευθύνεται σε γνώστες του αντικειµένου. Στο παράρτηµα κατατίθενται τα

11 xi χωρία των αρχαίων συγγραφέων που αναφέρονται στον δίσκο, από την ανάγνωση των οποίων µπορεί να αποκτήσει κανείς µια προσωπική εικόνα και αντίληψη των δεδοµένων που σχετίζονται µε τον δίσκο. Επίσης η πλούσια βιβλιογραφία βοηθεί τον απαιτητικό αναγνώστη να καταφύγει σε δηµοσιεύσεις για λεπτοµερειακές πτυχές του δίσκου και της δισκοβολίας που δεν θεωρήσαµε αναγκαίο να αναφέρουµε εδώ. Σήµερα που η εργασία µου έχει πάρει συν θεώ µια τελική µορφή, αισθάνοµαι υποχρεωµένος να ευχαριστήσω και από τη θέση αυτή τους καθηγητές που την επόπτευσαν. Στον καθηγητή του ΤΕΦΑΑ Θεσσαλονίκης κ. Ιωάννη Μουρατίδη, επόπτη της διατριβής, εκφράζω τις θερµότατες ευχαριστίες µου, διότι µε θεώρησε άξιο να πραγµατευθώ ένα τόσο σοβαρό και δύσκολο θέµα και παρακολούθησε από κοντά την εξέλιξη της εργασίας σε όλες τις διαδοχικές της φάσεις και στις πιο µικρές της λεπτοµέρειες υποδεικνύοντας πάντοτε συµπληρωµατική βιβλιογραφία και ενισχύοντάς µε ηθικά σε στιγµές προβληµατισµού. Τον καθηγητή γλωσσολογίας κ. Χαράλαµπο Συµεωνίδη (Α.Π.Θ.) τον ευχαριστώ, γιατί κοντά στη λοιπή του βοήθεια είχε την υποµονή να µεταφράσει πολλές σελίδες από τη διεθνή για το θέµα µου βιβλιογραφία και να τις θέσει στη διάθεσή µου. Ευχαριστώ επίσης θερµότατα τον αν. καθηγητή της νεότερης ιστορίας κ. Ιωάννη Ψαρά (Α.Π.Θ.) για τη βοήθεια που µου προσέφερε ιδιαίτερα στην ιστορική ανάλυση και αξιολόγηση των κειµένων και γενικά για τις πολύ χρήσιµες υποδείξεις του σε όλη τη διάρκεια της πορείας της εργασίας. Οµολογώ ότι ήταν σηµαντικότατη και άµεση η βοήθεια και στήριξη των εποπτών µου, οι οποίοι όµως δεν ευθύνονται για τυχόν παραλείψεις της εργασίας, που πρέπει να επιµερισθούν αποκλειστικά σε εµένα. Στέφανος Νοταράς

12 xii

13 Ι. Οι πρώτες αρχές του δίσκου 1

14 2 1. Οι πρώτες αρχές. Οι πρώτες αρχές της σωµατικής άσκησης και κατόπιν αθλήµατος του δίσκου είναι στην αρχαιότητα ασαφείς. Σε µια από τις αρχαιότερες µνείες του δίσκου, που οφείλουµε βεβαίως στον Όµηρο, βλέπουµε ότι ο δίσκος αποτελεί µέσο διασκέδασης. Ο Αχιλλέας θυµώνει µε τον Αγαµέµνονα και αποσύρεται στο πλοίο του. Την ανάπαυλα αυτή του πολέµου την εκµεταλλεύονται οι Μυρµιδόνες και διασκεδάζουν ασκούµενοι στη ρίψη του δίσκου και του ακοντίου. [ ] λαοί δ παρά ]Úηγµ~Èνι θαλάσσης δίσκοισιν τέρποντο κα`è α[èγανέησιν ]Èέντες 775] τόξοισίν θ. Μία πρώιµη µορφή ρίψης δίσκου µάς καταθέτει ο Όµηρος στην Ιλιάδα 23, στ Στα Άθλα επί Πατρόκλω, δηλ. τους αθλητικούς αγώνες που διοργανώνει ο Αχιλλέας για να τιµήσει τον νεκρό Πάτροκλο λαµβάνει χώρα η ρίψη του σόλου ως έκτου αθλήµατος. Στο ευρύ αυτό χωρίο του Οµήρου δίνονται πληροφορίες για το όργανο της ρίψης, την τεχνική της ρίψης, καθώς και τα κριτήρια για τους νικητές, τα βραβεία και τις αντιδράσεις των θεατών. Hom.Il.23, : [ Ù` Ú ËÏÂ Ë 1 ı~ëîâó ÛfiÏÔÓ [ ÙÔ fiˆóôó, ÔÓ ðú`èó Ì`ÂÓ ]ÚίðÙ ÛÎÂ Ì Á Ûı ÓÔ [ ÂÙίˆÓÔ 2 [ ÏÏ' {ËÙÔÈ ÙỒÓ ð Ê Ó ðô ÚÎË ~ÈÔ [ ÈÏÏÂ, ÔÓ [ { ÁÂÙ[ [ÂÓ Ó ÂÛÛÈ Û` Ó ÏÏÔÈÛÈ ÎÙ ÙÂÛÛÈ. 830] ÛÙ~Ë ' [ÔÚıỒ Î `È Ì~ ıôó [ÂÓ [ ÚÁÂίÔÈÛÈÓ {ÂÂÈðÂÓ «{ÔÚÓ Ûı' Ô È Î `È ÙÔ ÙÔ [ ıïô ðâèú ÛÂÛıÂ. Â{È Ô]È Î `È Ì Ï ðôïïồó [ ðfiðúôıè ðίôóâ [ ÁÚÔί, \ÂÍÂÈ ÌÈÓ Î `È ð ÓÙ ðâúèðïôì ÓÔ [ÂÓÈ ÙÔ` ÚÂÒÌÂÓÔ Ô[ ÌẦÓ Á Ú Ô]È [ ÙÂÌ fiìâófi Á ÛÈ ÚÔ 835] ðôèì`ëó Ô[ ' [ ÚÔÙ`ËÚ Â@ÈÛ' [ ðfiïèó, [ ÏÏ` ð Ú ÍÂÈ. 3» ø {ÂÊ ' {ÂðÂÈÙ ÌÂÓÂðÙfiÏÂÌÔ ÔÏ ðô ÙË 4, } Ó ` ÂÔÓÙ~ËÔ ÎÚ ÙÂÚỒÓ Ì ÓÔ [ ÓÙÈı ÔÈÔ, } Ó ' {È ÂÏ ÌˆÓÈ Ë Î `ί ~ÈÔ { ðâèfi. ]ÂÍÂίË 5 [ \ÈÛÙ ÓÙÔ, ÛfiÏÔÓ ' \ÂÏ ~ÈÔ { ðâèfi, 840] #ËΠẦ ÈÓ Û Á Ï Û Ó [ [Âð`È ð ÓÙ [ ÈÔί. 6  Ù' [?Ê ËΠÂÔÓÙÂ, {Ô Ô { ÚËÔ ÙỒ Ù' {ÂÚÚÈ Â Ì Á ÂÏ ÌÒÓÈÔ {È, ÂÈÚỒ { ðô ÛÙÈ Ú~Ë, Î `È ð Ú ÏÂ Û Ì Ù ð ÓÙˆÓ. [ ÏÏ' \ÔÙ `Ë ÛfiÏÔÓ Â#ÈÏ ÌÂÓÂðÙfiÏÂÌÔ ÔÏ ðôίùë, 845] \ÔÛÛÔÓ Ùί Ù[ {ÂÚÚÈ Â Î Ï ÚÔð Ô ÎfiÏÔ [ Ó`ËÚ, ]Ë ı[ ]ÂÏÈÛÛÔÌ ÓË ð ÙÂÙ È È` Ô~ [ ÁÂÏ, ÙfiÛÛÔÓ ð ÓÙ`Ô [ Á~ˆÓÔ ] ð Ú Ï ÙÔ`È Ầ fiëû Ó. [ ÓÛÙ ÓÙ [ \ÂÙ ÚÔÈ ÔÏ ðôίù Ô ÎÚ ÙÂÚÔ~ÈÔ Ó~Ë {ÂðÈ ÁÏ Ê Ú` {ÂÊÂÚÔÓ ÛÈÏ~ËÔ { ÂıÏÔÓ. (έκδ. MONRO/ALLEN)

15 3 Σηµ.1. Ο Αχιλλέας λειτουργεί ως «διοργανωτής και αγωνοθέτης», πβ.laser, Sport 81εξ. Σηµ.2. Το γεγονός ότι ο Ηετίων είναι Ασιάτης αποτελεί για τον Decker, Ursprung 204εξ. ένδειξη ότι η πρώτη αρχή της δισκοβολίας εντοπίζεται στη Μ.Ασία. Βλ. και παρακάτω Προέλευση. Σηµ.3. Το γεγονός ότι ούτε ο ποιµένας ούτε ο γεωργός (ðôèì`ëó Ô[ ' [ ÚÔÙ`ËÚ) που θα αποκτήσει έναν τέτοιο σόλο δεν θα έχει ανάγκη σιδήρου για κατασκευή γεωργικών εργαλείων για πέντε χρόνια δείχνει ότι το βάρος όπως και η αξία του σόλου ήταν µεγάλα. Σηµ.4. Το επίθετο µενεπτόλεµος = πολεµοχαρής οδηγεί µερικούς συγγραφείς να δεχθούν ότι ο σόλος µπορεί να χρησιµοποιούνταν ως πολεµικό όργανο. Σηµ.5. Η σειρά των δισκοβόλων ήταν ο ένας δίπλα στον άλλο (]ÂÍÂ Ë \ÈÛÙ ÓÙÔ), πβ. Nonn. Dion.37,678: στοιχηδόν (= ο ένας πίσω από τον άλλο). Σηµ.6. Ο Επειός, που ήταν ένας πολύ επιτυχηµένος πυγµάχος (λ.χ. Hom.Il.23,665 εξ., βλ. και Galen.Thras.33), δεν είχε την ανάλογη παιδεία στη ρίψη του σόλου. Βλ. και Howland, Epeius 15 εξ. και Krause, Gymnastik 459 εξ. Επίσης από τα σχόλια στον Όµηρο, Ιλιάδα 9, στ. 188 πληροφορούµαστε ότι ο Αχιλλέας κατείχε ένα δίσκο από τα λάφυρα του Ηετίωνα, πεθερού του Έκτορα, που χρησιµοποιούσε για σωµατική γύµναση και την κιθάρα του για πνευµατική γύµναση. ΣHom.Il.9, c. Ù`ËÓ { ÚÂÙ' [ÂÍ [ÂÓ ÚˆÓ: \ÈððÔÓ È` ðfiïâìôó, ÛÎÔÓ (πβ. æ 826-9) Î `È ÎÈı Ú Ó ðú`ô ÛˆÌ ÙÈÎ`ËÓ Î `È ÈÎ`ËÓ Á ÌÓ Ûί Ó Â@È ÂÓ. ΣHom.Il.9,188 (= Eustath. 745,59εξ.) (Στίχος 188) [ πûù ÔÓ Ầ [...] Î `È \ÔÙÈ Î `È ίûîôó [ÂÎ Ù~ˆÓ ÙÔ~ ÂÙ ˆÓÔ Ï Ê ÚˆÓ ]Ô [ ÈÏÏÂ` { ˆÓ [ÂÓ ÙÔ~È ]ÂÍ~Ë ðô Â] ÚÂı ÛÂÙ È, Ó `È Ì`ËÓ Î `È \ÈððÔÓ, [ÂÎÂ~ÈÓÔÓ ÌẦÓ ]ˆ Á ÌÓ ÛÙÈÎfi, ÙÔ~ ÙÔÓ Ầ ]ˆ ðôïâìèîfi.οι πρώτες αρχές του δίσκου συνδέονται µε µυθικά πρόσωπα. Έτσι στον Όµηρο γίνεται συσχέτιση του δίσκου µε τον Ηετίωνα, καθώς είδαµε, στον Κόιντο Σµυρναίο µε τον Ανταίο, στον Παυσανία µε τον Περσέα. Κόιντος Σµυρναίος (από τη Σµύρνη της Μ. Ασίας), επικός ποιητής του 4 ου αιώνα µ.χ. Quint.Smyrn.4, : Ο Κόιντος Σµυρναίος αναφέρει έναν τεράστιο ορειχάλκινο δίσκο στα πλαίσια της περιγραφής που κάνει των νεκρικών αγώνων προς τιµήν του Αχιλλέα. Α[ τίκα δ' α@ τε σfiλον περιµ κεά τε βριαρồν τε ðôïïô`è πειρ σαντο ıο~ëς [ πồ χειρồς [È~Ëλαι. ΤỒν δ' ο{ τις βαλέειν δύνατο στιβαρồó µάλ' [Âόντα [ ρáείων ο#èος δ' {Âβαλε<ν> µενεδ ιος Α{Èας [44Ο] ειρồς [ πồ κρατερ~ë, ]ˆς ε[è δρυồς [ γρονόµοιο {Ôζον [ παυανθέντα ı ρευς ε[ ı λð ος \ˆρ?Ë, ]Ôππότε λ ια πάντα κατ` χıονồς α[ αίνηται.

16 4 άµβησαν δ' { ρα πάντες, \Ôσον χερồς [Âξεποτ ıη χαλκồς Ôν [ νέρε χερσ`è δύˆ µογ οντες { ειραν [445] τόν ]Úα µầν [ νταίοιο βίη ]Úίπτασκε πάροιıε ]Úηιδίˆς [ πồ χâιρ`ôς ]Â~Ëς πειρòµâνος [ λκ~ëς, πρίν κρατερ?~ëσι χέρεσσι δαµ µεναι ] ρακλ~ëος ] ρακλέης δέ Ìιν [Ë` ς ]Âλ`ˆν σ` ν ληίδι πολλ?~ë [ καµάτης {Âχε χειρ`ôς [ έıïιον, [ λλά µιν [ÂσθÏ?~ˆ [45Ο] \ στερον Α[Èακίδ?Ë δ~ˆρον πfiρεν, ]Ôππότ' { ρ' α[ τ?~ˆ [ πλίου ε[ πύργοιο συνέπραθε κύδιµον { στυ, κε~èνος δ' υ]èέι δ~ˆκεν, Ô δ' [ˆκυπόροις [Âνί νηυσ`èν [Âς Τροίην µιν {Âνεικεν, \Èνα σφετέροιο τοκ~ëος µνωόµενος ΤρÒÂσσιν [Âυσıενέεσσι µάχοιτο [455] προφρονέως, ε{èη δầ πόνος πειρωµ ν?ˆ [ λκ~ëς τόν ]Ú' Α{Èας µάλα πολλ`ôν [ πồ στιβαρ~ëς βάλε χειρός. Κα`È τότε ο]è Νηρη`Èς [ γακλυτ` τεύχεα δ~ˆκε Μέµνονος [ ντιı οιο, τ` κα`è µέáα ıη σαντο [ ργε~èοι λίëν γ` ρ {Âσαν περιµ κεα πάντα. [46Ο] Κα`È τά γε καγ αλόων ] πεδ ξατο κύδιµος [ ν ρ ο{è?ˆ γ` ρ κείν?ˆ γε περ`è βριαρο~èς µελ εσσιν \Ëρµοσεν [ πλ τοιο κατ` χροồς [ µêιτεıέντα. Α[ τồν δ' α@ τ' [ νάειρε µέγαν σόλον, {ÔÊÚά ο]è ε{èη τερπωλ`ë µένος [Ë` λιλαιοµέν?ˆ πôóέεσıαι. (έκδ. Francis VIAN) 2. Οι σύγχρονες θεωρίες για την πρώτη αρχή του δίσκου είναι αποκλίνουσες. Οι περισσότεροι ερευνητές συγκλίνουν στην άποψη ότι ο δίσκος αρχικά χρησιµοποιήθηκε ως όργανο κυνηγίου ή όπλο. Μια άλλη µερίδα µελετητών υποστηρίζει ότι ο δίσκος έχει λατρευτική αρχή. Ακόµη υποστηρίχθηκε ότι αρχικά είχαµε ένα παιχνίδι ρίψης λίθων σε όχθους ή τη χρήση για αθλητικούς λόγους χάλκινων όγκων που πουλιούνταν στο εµπόριο Ο δίσκος ως όργανο κυνηγίου ή όπλο. Η άσκηση της ρίψης του δίσκου συναντιέται σε πολλά χωρία των Οµηρικών επών όχι µόνον ως διασκέδαση και δοκιµασία της δύναµης των ανδρών και των πολεµιστών, αλλά και ως µέτρο µήκους (τα δίσκουρα). Ως σωµατική άσκηση των πολεµιστών συνδυάζεται µε τη ρίψη του ακοντίου και τη ρίψη βελών, πράγµα που µας επιτρέπει να συνδέσουµε την αρχή του δίσκου µε την πρωτόγονη ρίψη λίθων και βαριών αντικειµένων. Αρχικά πρόκειται για µια πολύ απλή και φυσιολογική ενέργεια του πολεµιστή και του κυνηγού. Οι δίσκοι της εποχής του Οµήρου δεν είχαν σύµφωνα µε όλες τις ενδείξεις σταθερή µορφή και σχήµα. Αρχαιολογικά ευρήµατα για τη µορφή του δίσκου κατέχουµε δυστυχώς µόνον από τον 6 ο αιώνα π.χ. και εξής, τα οποία µας πιστοποιούν ότι η αρχαιότερη γνωστή µορφή είναι ένας παχύς λίθινος δίσκος και µόνον στα τέλη του 6 ου αιώνα π.χ. είχε διαδοθεί η χρήση ενός λεπτότερου χάλκινου δίσκου (Castiglione, Diskobolia 409 και εξής, βλ. και 2.2) Ο Gardiner φαίνεται να αποδέχεται την άποψη ότι ο δίσκος χρησιµοποιήθηκε αρχικά ως όργανο κυνηγίου ή ως όπλο παρατηρώντας ότι στην εποχή του Οµήρου ο δίσκος είναι ακόµη ένας λίθος. εν γνωρίζουµε αν και κατά πόσο είναι τεχνητός, αλλά σε ένα τουλάχιστον χωρίο του Οµήρου φαίνεται να προέρχεται από τις στρόγγυλες λείες πέτρες που βρίσκονται στην ακτή της θάλασσας. Ο Οδυσσέας, που προκαλείται από

17 5 τους Φαίακες, πιάνει ένα δίσκο µεγαλύτερο από τους άλλους, παχύτερο και πιο βαρύ από αυτούς που χρησιµοποιούσαν οι Φαίακες (Οδύσσεια 8,186 και εξής). Η σκηνή είναι η αγορά των Φαιάκων που είναι γεµάτη από πλοία, και ο χρόνος η ανάπαυλα µετά το µεσηµεριανό φαγητό. Πρόκειται δηλαδή για πρόχειρη ανεπίσηµη αθλητική εκδήλωση. Η ευκολία µε την οποία βρίσκει το δίσκο της προτίµησής του ο Οδυσσέας µας πείθει ότι πρόκειται για έναν από τους πολλούς λείους λίθους που βρίσκονται σε µεγάλη ποσότητα στην παραλία, απ αυτούς που χρησιµοποιούν οι ψαράδες για να συγκρατούν τα δίχτυα τους, όταν τα απλώνουν για να στεγνώσουν. Η µετάβαση από έναν τέτοιο λίθο στον τεχνητό δεν είναι δύσκολη και η επανάληψη του οµηρικού µοτίβου «δίσκοισιν τέρποντο κα`è α[èγανέησι ]Èέντες» (Οδύσσεια 4, ,168, Ιλ. 2,774) σε συνδυασµό µε τον όρο δίσκουρα ως µέτρο µήκους καθιστούν πολύ πιθανό το ενδεχόµενο να ήταν γνωστός ο τεχνητός δίσκος στα ύστερα οµηρικά χρόνια (Gardiner, Diskos 5 κεξ.). Ήδη ο Jüthner συνέδεσε τη ρίψη του δίσκου ως αθλητικού γεγονότος µε την πρωτόγονη ρίψη λίθων κατά του εχθρού. Ο ακατέργαστος λίθος βρισκόταν στη διάθεση του πρωτόγονου ανθρώπου ως όπλο που βαλλόταν από µακριά και χρησιµοποιούνταν ακόµη την εποχή του Οµήρου άλλοτε ως χειροπληθής (στον Όµηρο χερµάδιον=που χωρεί στο χέρι) και άλλοτε µε ποιητική υπερβολή ως τεράστιος που δεν µπορούσαν να µετακινήσουν δύο άνθρωποι. Ο άνθρωπος εκσφενδόνιζε κατά του εχθρού µεγάλες πέτρες από ψηλά, από ένα τείχος ή από έναν βράχο για να τον επιτύχει και να τον τραυµατίσει. Έτσι ήταν πολύ φυσικό να χρησιµοποιηθεί ένα λιθάρι των αγρών που χωρούσε στο χέρι σε ειρηνικό αθλητικό διαγωνισµό για να µετρηθεί η δύναµη του καθενός. (Jüthner/Brein, Lü. II.1,σελ. 230 κεξ, 255 κεξ.) Ο Weiler, Agon 227 κεξ., παρατηρεί ότι στην ιστορική περίοδο ο δίσκος χρησιµοποιείται για αθλητικούς σκοπούς σε αντίθεση µε το ακόντιο και το τόξο. Η άσκηση µε το δίσκο δεν προσπορίζει καµιά άµεση ωφέλεια, όπως στο κυνήγι ή στον πόλεµο, αλλά υπηρετεί την αθλητική ανάλωση του χρόνου. Πάντως κατά τον Weiler δεν αποκλείεται ο δίσκος να χρησιµοποιήθηκε ως όπλο σε πρώιµη περίοδο. Σε ινδικούς µύθους λ.χ. βλέπουµε ότι ο Krishna κατείχε έναν δίσκο µε τον οποίο µπορούσε να νικά κατά τη διάρκεια µιας µάχης θεούς και ανθρώπους. Το ίδιο επαναλαµβάνεται και σε µύθους που έχουν επηρεασθεί από ινδικούς, λ.χ. σε µύθους της Ταϊλάνδης. Στην ίδια κατεύθυνση οδηγεί το γεγονός ότι και στην ελληνική µυθολογία τέσσερις δισκοβολίες καταλήγουν σε θάνατο : Απόλλων-Υάκινθος, Περσεύς-Ακρίσιος, Άρτεµις-Ωρίων, Πηλεύς-Τελαµών- Φώκος (βλ. Weiler, Agon 227 κεξ., όπου ευρεία ανάλυση των ζευγαριών) Ο δίσκος ως αντικείµενο λατρευτικής καταγωγής. Ορισµένοι ερευνητές εξέφρασαν την άποψη ότι ο δίσκος αρχικά αποτελούσε όργανο λατρείας. Επ αυτού καταθέτουµε εδώ τις θέσεις δύο σηµαντικών µελετητών, του Castiglione και του Moreau. Κατά τον Castiglione, Diskobolia 409 κεξ., είναι γνωστό ότι το κυκλικό σχήµα αποτέλεσε το σύµβολο του ήλιου σε όλες τις θρησκείες της γης από τη νεολιθική εποχή. Ιδιαίτερα σηµαντικός υπήρξε ο ρόλος του συµβόλου αυτού στις αρχέγονες κοινωνίες, των οποίων η ζωή βασιζόταν στη γεωργία και την κτηνοτροφία. Στη θρησκεία των αρχέγονων κοινωνιών και των αρχαίων λαών το κυκλικό σχήµα του ήλιου δεν αποτελεί µόνον ένα

18 6 σύµβολο αλλά και αντικείµενο λατρείας. Από τα πολλά παραδείγµατα που αποδεικνύουν το γεγονός αυτό αναφέρουµε τον ενεπίγραφο δίσκο της Φαιστού, τον ορειχάλκινο επίσης ενεπίγραφο δίσκο της Κύµης από τον 7 ο αιώνα π.χ., τους δίσκους της λατρείας του ιός από το Iguvinum. Οι λατρευτικοί δίσκοι γενετικά είναι αρχαιότεροι χωρίς αµφιβολία από τους δίσκους των αθλητικών αγώνων. Ακόµη πρέπει να προσέξουµε ότι σε µερικούς από τους αναθηµατικούς δίσκους του τύπου των αγώνων η διακόσµηση εµφανίζει στοιχεία συµβολισµού του ήλιου, πράγµα που δεν ερµηνεύεται από τον κόσµο των ιδεών των αθλητικών αγώνων. Σύµφωνα µε όλες τις ενδείξεις οι δίσκοι του ελληνικού αθλήµατος εµφανίστηκαν υπό την επίδραση των λατρευτικών δίσκων. Το γεγονός ότι τη λέξη ήλιος τη συναντούµε ως κύριο όνοµα στους επώνυµους ιερείς του ηλίου στη Ρόδο αποτελεί επαρκή απόδειξη ότι δεν µπορούµε να ισχυριστούµε ότι ο δίσκος ως όργανο αθλήµατος εξελίχθηκε στο σύµβολο του ηλίου. Αλλά και αυτά τα επιχειρήµατα δεν θα επαρκούσαν για να εικάσουµε ότι στη δισκοβολία κρύβεται ένα στοιχείο λατρείας, εάν δεν γνωρίζαµε έθιµα στα οποία η περιδίνηση του δίσκου παίζει έναν σηµαντικό ρόλο. Πρόκειται για έθιµα γνωστά στους ινδοευρωπαϊκούς λαούς, κατά τα οποία δίσκος και τροχός εκτινάσσονταν στον αέρα, έσκαγαν στο έδαφος κι ακόµη περιάγονταν επισηµότερα στις λιτανείες. Το νόηµα του αγροτικού αυτού εθίµου, που διεξαγόταν την ηµέρα της γιορτής του Αϊ Γιάννη κατά τη θερινή ισηµερία, είναι πολύ σαφές. Η µίµηση της διαδροµής και της περιστροφής του ηλίου και των εποχών του έτους γινόταν για να αυξήσει τη δύναµη του ουράνιου σώµατος που δίνει τη ζωή πάνω στη γη, να διασφαλίσει µε άλλα λόγια την οµαλή επανάληψη των εποχών του έτους. Η αρχή του εθίµου πρέπει να είναι πολύ παλιά, καθώς παραστάσεις του εθίµου µάς είναι γνωστές από χαράξεις σε βράχους της εποχής του χαλκού. Η σηµασία του εθίµου αυτού δεν έγκειται τόσο στο ότι ο δίσκος παριστάνει τον ήλιο, γιατί τέτοιες παραστάσεις έχουµε πολλές, όσο στο ότι ένα στοιχείο του εθίµου αποτελεί η µετακίνηση του δίσκου ή του τροχού, δηλαδή η εκσφενδόνισή του στον αέρα, η συµβολική µίµηση της διαδροµής του ηλίου. Με άλλα λόγια το πανάρχαιο έθιµο των ινδοευρωπαϊκών λαών σ αυτή τη µορφή αντιστοιχεί στην ενέργεια της δισκοβολίας. Ότι η δισκοβολία έχει µια βαθύτατη θρησκευτική εξάρτηση διαπιστώνεται από τρεις ελληνικούς µύθους που καταλήγουν σε θάνατο. Με τη ρίψη ενός δίσκου σκοτώνει ο Απόλλωνας τον Υάκινθο, ο Περσέας τον Ακρίσιο, ο Πηλέας και ο Τελαµών τον Φώκο. Αναλύοντας τα µυθολογικά γεγονότα στην ιστορία του Υακίνθου διαπιστώνουµε τα εξής. Ο Υάκινθος αποτελεί µια πανάρχαια, προελληνική θεότητα, του οποίου η λατρεία στις Αµύκλες µαρτυρείται στη δεύτερη χιλιετία π.χ. και είναι αρχαιότερη από τη λατρεία του Απόλλωνα. Ο Υάκινθος ανήκει στις λεγόµενες χθόνιες θεότητες, σ αυτές δηλαδή που ζουν κάτω από τη γη. Είναι αξιοσηµείωτο ότι στα στοιχεία που παραδίνονται γι αυτόν υπάρχουν ενδείξεις για την ανάστασή του. Πολλά στοιχεία του µύθου και της λατρείας του δείχνουν ότι ο Υάκινθος αποτελεί τοπική θεότητα της ευφορίας στις αρχέγονες κοινωνίες, του οποίου η λατρεία υποχώρησε υπό την πίεση του νεότερου θεού Απόλλωνα. Παρ όλα αυτά η λατρεία του διατηρήθηκε τουλάχιστον στη Σπάρτη, καθώς αποδεικνύουν τα Υακίνθεια, µια από τις σηµαντικότερες εορτές των Σπαρτιατών. Κατά τη διάρκεια της τριήµερης εορτής του εναλλάσσονταν τα σκοτεινότερα µε τα φωτεινότερα στοιχεία, δηλ. τα χθόνια µε τα ολυµπιακά. Η νεότερη έρευνα θεώρησε τα σκοτεινά και χθόνια στοιχεία ως ιδιότητες του Υακίνθου και απέδωσε τα

19 7 φωτεινότερα στον Απόλλωνα. Ο µερισµός αυτών των ιδιοτήτων κατά τον Castiglione δεν είναι καθόλου αναγκαίος, γιατί µπορούν και πρέπει να θεωρηθούν ως ενιαία στοιχεία της ίδιας λατρείας. Ο θάνατος και η ανάσταση της θεότητας, που αποτελεί κεντρικό σηµείο της χθόνιας λατρείας της ευφορίας, αποτελούν εθιµικά συµβαίνοντα που αλληλοσυµπληρώνονται και µόνον έτσι αποδίδουν ένα νόηµα. Σηµαντικό είναι ακόµη το γεγονός ότι η εορτή του Υακίνθου γινόταν στην καρδιά του καλοκαιριού κατά τη θερινή τροπή του ηλίου. Συνεπώς την πραγµατική αφορµή και το πραγµατικό περιεχόµενο της εορτής πρέπει να τα δούµε στην ευφορία και τον θάνατο της βλάστησης. Παρόµοιες απόψεις µε τον Castiglione εκφράζει και ο Moreau, Diskobole 1 κεξ, αναλύοντας τους γνωστούς ελληνικούς µύθους που µιλούν για ακούσιους φόνους ως αποτέλεσµα δισκοβολίας. Το συµπέρασµα του Moreau είναι το εξής. Κατά την κλασική εποχή οι µύθοι των δισκοβόλων φονιάδων εκφράζουν το πεπρωµένο που δεν µπορεί κανείς να το αποφύγει. Ο φονιάς και το θύµα είναι ένα παιχνίδι στα χέρια των θεών. Σε αρχαιότερη περίοδο (δεύτερη χιλιετία π.χ.) συµβολίζουν τη δοκιµασία. Η νίκη του φονιά καθιερώνει ανωτερότητα και µπορεί να τον αναδείξει ήρωα, ο θάνατος του θύµατος (που δεν είναι πραγµατικός, αλλά συµβολικός) αφορά µια διαδικασία µύησης και κάτω από τη µορφή του δολοφόνου κρύβεται ο αρχιµύστης. Στην προελληνική εποχή ο µύθος συνδέθηκε µε τις λατρείες της βλάστησης. Ο δισκοβόλος είναι ο θεός του ηλίου (που συµβολίζεται µε τον δίσκο), του οποίου η δραστηριότητα είναι αναγκαία για τη βλάστηση Παιχνίδι ρίψης λίθων στις όχθες ποταµών. Αντικρούοντας την άποψη ότι η αρχή του δίσκου είναι συνδεδεµένη µε λατρευτικές συνήθειες οι Jüthner/Brein (2, 1, 255 κεξ.) παρατηρούν ότι δεν υπάρχει καν λόγος να δεχτούµε την παραπάνω θέση, εφόσον είναι πολύ φυσικό ο άνθρωπος παίζοντας να έριχνε πέτρες στην όχθη ενός ποταµού. Στον Όµηρο βλέπουµε ότι η δισκοβολία ήταν καθιερωµένη και πολύ κοντά στη µορφή που απέκτησε στην ιστορική περίοδο. Αυτό ισχύει και για άλλα αντικείµενα, τα οποία, εάν εξαιρέσουµε τον σόλο, δεν διέφεραν στη µορφή από αυτά της αρχαϊκής εποχής. Ήταν διασκευασµένοι από πέτρα δίσκοι, που εξυπηρετούσαν αθλητικούς σκοπούς και απαιτούσαν µια τεχνική ρίψης που ήταν πολύ διαφορετική από τη ρίψη λίθων στη µάχη. Η ρίψη του ακατέργαστου λίθου των αγρών γινόταν διαφορετικά από τη ρίψη του επεξεργασµένου δίσκου, του οποίου η εφεύρεση και η λαβή προϋποθέτουν ένα αναπτυγµένο αίσθηµα αθλήµατος. Οι πολεµιστές της Τροίας που ασκούνταν στον δίσκο στα διαλείµµατα της µάχης, όπως και οι µνηστήρες της Πηνελόπης, που περνούσαν τον καιρό τους µε τον δίσκο, ήταν µυηµένοι στο άθληµα Αθλητική χρήση χάλκινων πλακών του εµπορίου. Ο Decker, Ursprung 196 κεξ., παρατηρεί ότι ενώ για τα περισσότερα αθλήµατα µπορούµε να δεχτούµε ως αφετηρία τον πόλεµο ή το κυνήγι, δεν ισχύει το ίδιο και για τον δίσκο. Είναι γνωστό ότι ο πρόδροµος του λίθινου δίσκου είναι ο µεταλλικός σόλος. Σύµφωνα µε την περιγραφή του Οµήρου ο σόλος είναι συµπαγές µεταλλικό αντικείµενο, που επαρκεί να καλύψει τις ανάγκες σε ακατέργαστο µέταλλο για την κατασκευή γεωργικών εργαλείων ενός πλούσιου µεγαλοκτηµατία επί πέντε ολόκληρα χρόνια. Ο Όµηρος (Ιλ. 23, ) κάνει λόγο για σόλο από ορυκτό σίδηρο συγχέοντας προφανώς την εποχή του µε την µυκηναϊκή κι ακόµη προγενέστερη περίοδο

20 8 των ηρώων, κατά την οποία χρησιµοποιούνταν ο χαλκός και όχι ο σίδηρος. Αλλά η ανάµειξη στοιχείων δύο διαφορετικών επιπέδων πολιτισµού γίνεται συχνά στον Όµηρο. Η χρήση του σιδήρου είναι γνωστή και δεδοµένη στον 8 ο αιώνα, εποχή της σύνθεσης της Ιλιάδας, αλλά όχι και στον 13 ο και 12 ο αιώνα, δηλαδή στο τέλος της µυκηναϊκής εποχής, στην οποία εκτυλίσσεται το έπος. Άξια προσοχής είναι η αλλαγή κατόχου του σόλου που µας παραδίδει ο Όµηρος. Ο Αχιλλέας νικά τον Ηετίωνα, βασιλιά των Κιλίκων της Μ. Ασίας, και του αρπάζει ως λεία τον σόλο που προηγουµένως κατείχε για αθλητική άσκηση, πράγµα που σηµαίνει ότι η χρήση του σόλου για αθλητικούς στόχους στην Ιλιάδα δεν είναι καθόλου καθαρά συµπτωµατική. Και ακόµη περισσότερο αξιοπρόσεκτο είναι το γεγονός ότι ένας ξένος, ο βασιλιάς των Κιλίκων, είχε στη διάθεσή του για αθλητικούς σκοπούς έναν δίσκο, που κατά τη γενικά αποδεκτή άποψη είναι ένα καθαρά ελληνικό αθλητικό αντικείµενο, πβ. B. Schröder, Der Sport im Altertum, Βερολίνο 1927, σελ. 118 : «Η δισκοβολία δεν εισήχθη από το εξωτερικό (στην Ελλάδα), δεν αναπτύχθηκε ως συνέπεια της φυσικής χρήσης της ενέργειας του ανθρώπου ή της άσκησης όπλων για τον πόλεµο, αλλά είναι µια αµιγώς γυµναστική ανακάλυψη (των Ελλήνων)». Στη διερεύνηση του προβλήµατος της πρώτης αρχής του δίσκου µπορούµε να εµβαθύνουµε περισσότερο, αν εντοπίζαµε τη χρήση µιας µεταλλικής πλάκας στους αρχαίους πολιτισµούς που συνορεύουν µε την Ελλάδα. Για µια τέτοια συσχέτιση είναι πολύ κατάλληλη η Κιλικία, η χώρα προέλευσης του οµηρικού σόλου. Η Κιλικία είχε σηµαντική θέση στη δεύτερη χιλιετία π.χ. ως χώρος αποθήκευσης και εµπορικής εξαγωγής του χαλκού, που εισαγόταν από την πλούσια σε χαλκό Κύπρο. Στα 1967 δηµοσίευσε σε µια υποδειγµατική του µελέτη ο G.F. Bass τα αποτελέσµατα της έρευνάς του για τις χάλκινες πλάκες που αναβρέθηκαν στο ναυάγιο ενός πλοίου πολύ κοντά στην ακτή της Κιλικίας, στο σηµερινό ακρωτήριο της Ν. Τουρκίας Celidonya µε τίτλο «Cape Celidonya: A Bronze Age shipwreck», Transactions of the American Philosophical Society 57, 8, Φιλαδέλφεια Το ναυάγιο και το φορτίο του χρονολογούνται στον 13 ο αιώνα π.χ. Το φορτίο αποτελούσαν πλάκες χαλκού διάφορων σχηµάτων που πουλούσαν στο εµπόριο. Οι πλάκες χαλκού εµφανίζουν τρία σχήµατα. Στο πρώτο περιλαµβάνοντα πλάκες χαλκού που είναι επιµήκεις και αποστρογγυλωµένες και τελικά έχουν σχεδόν ελλειπτικό σχήµα, στο δεύτερο ανήκουν πλάκες που εµφανίζουν το σχήµα απλωµένου δέρµατος βοδιού ή µαξιλαριού, και στο τρίτο οι πλάκες χαλκού έχουν σχεδόν κυκλικό σχήµα και στη µια εσωτερική πλευρά τους χοντραίνουν ελαφριά έτσι ώστε να εµφανίζουν την εικόνα µιας τεράστιας φακής που κόπηκε οριζοντίως στα δύο:. Η διάµετρος των πλακών κυµαίνεται µεταξύ 16,5 και 26 εκατοστά, το πάχος µεταξύ 2,3 και 5,4 εκατοστών και το βάρος µεταξύ 1,05 και 5,5 χιλιόγραµµα. Βέβαια δεν µπορούµε να ισχυρισθούµε ότι το πλοίο που ναυάγησε µετέφερε αθλητικά είδη, παρατηρεί αστειευόµενος ο Decker. Απλώς πρόκειται για το τελικό προϊόν του λειωµένου χαλκού, που µε τη βοήθεια µιας πέτρινης καµίνου έλειωνε και διοχετευόταν σε αµµόλακκους (Sandmulde) και έπαιρνε τα σχήµατα που αναφέραµε. Το προϊόν αυτό κυκλοφορούσε στο ελεύθερο εµπόριο και το προµηθεύονταν οι χώρες που δεν είχαν στο υπέδαφός τους χαλκό. Παρόµοιες πλάκες χαλκού βρέθηκαν στην Ελλάδα, τη Σικελία και την Αίγυπτο, όπου πιο πολύ έχουµε εικόνες από πλάκες χαλκού σε σχήµα δέρµατος βοδιού παρά πρωτότυπες. Στο

21 9 εµπόριο των πλακών χαλκού µετείχαν ασφαλώς και οι Έλληνες, οι οποίοι ήταν εξειδικευµένοι µε τον σόλον, ο οποίος όµως αρχικά τους ήταν ξένος, όπως αποδεικνύει το χωρίο της Ιλιάδας, στο οποίο ένας ξένος, ο βασιλιάς των Κιλίκων, είναι ο αρχικός κάτοχος του οργάνου. Από τα τρία είδη σχηµάτων των πλακών χαλκού εµφανίζεται το σχήµα του δέρµατος βοδιού σε απεικονίσεις των βασιλέων της Αιγύπτου της 18 ης δυναστείας, οι οποίοι ασκούνται και διαγωνίζονται στο τόξο. Ο διαγωνισµός αυτός έχει δύο σκέλη : α) οι διαγωνιζόµενοι πρέπει να επιτύχουν µε το βέλος τους την πλάκα χαλκού (σε σχήµα βοδιού), και β) στην περίπτωση που περισσότεροι διαγωνιζόµενοι επιτυχαίνουν την πλάκα, νικητής ανακηρύσσεται αυτός του οποίου το βέλος θα την τρυπήσει βαθύτερα. Σηµασία για τον Decker έχει ότι στην Αίγυπτο αναπτύχθηκαν µέθοδοι µέτρησης του βάθους της διάτρησης του χαλκού και ότι για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας γίνεται λόγος για ρεκόρ διάτρησης, το οποίο επέτυχε λ.χ. ο βασιλιάς Θούτµοσις ο Γ. Μια επαρκή απάντηση στο πρόβληµα της καταγωγής του δίσκου θα µπορούσε να µας δώσει η ετυµολογία της λ. σόλος. υστυχώς η λ. σόλος δεν συµπίπτει µε την αιγυπτιακή λ. που δηλώνει την κυκλική πλάκα χαλκού, η οποία απεικονίζεται συχνά σε λίστες προσφορών στους θεούς. Αλλά η λ. σόλος ασφαλώς έχει ετυµολογική σχέση µε το τοπωνύµιο Σόλοι, οι της Κύπρου και της Κιλικίας, που πρέπει να ήταν χώροι παραγωγής (τουλάχιστον για την Κύπρο) και επεξεργασίας (πιθανότατα για την Κιλικία) χαλκού. Αλλά δεν αποκλείεται τα δύο τοπωνύµια να δηλώνουν απλώς τόπους που είχαν στο υπέδαφός τους χαλκό. Το σύνολο της επιχειρηµατολογίας που αναλύθηκε παραπάνω συνηγορεί κατά τον Decker για την µη ελληνική, αλλά πιθανότατα σηµιτική προέλευση του δίσκου.

22 10 ΙΙ. Άσκηση του δίσκου

23 Σε αρχαία ελληνικά κείµενα γίνεται συχνή αναφορά στη ρίψη του δίσκου ως µέσου αύξησης της απόδοσης στο άθληµα αυτό. εν είναι όµως σαφές αν οι αναφορές αυτές σχετίζονται µε µια άµεση προετοιµασία για την αντίστοιχη αθλητική εκδήλωση ή απλώς η άσκηση αποσκοπεί στην ευχάριστη ανάλωση του ελεύθερου χρόνου. Στα χωρία αρχαίων συγγραφέων που παραθέτουµε είναι εµφανής η συστηµατικότητα της άσκησης του δίσκου : α) Αθήναιος από τη Ναυκράτιδα, συγγραφέας, γύρω στο 200 µ.χ. Deipnosophistai (το δείπνο των φιλοσόφων) Ath. 1,9f-10a: Ο Αθήναιος παρουσιάζει τον Όµηρο ως εισηγητή ενός υγιούς τρόπου ζωής, που περιλαµβάνει δίαιτα και αθλητική δραστηριότητα. Συγχρόνως προβάλλεται η εικόνα του Οµήρου ως εισηγητή της άσκησης στο δίσκο. Î `È Ù`ËÓ [ÂðÈı Ì Ó ðïëúòû ÓÙÂ Ô È ÌẦÓ [ÂÍÒÚÌˆÓ [Âð`È ÌÂÏ ÙËÓ [ ıïëùèî`ëó [1 a] ίûîôèûè ÙÂÚðfiÌÂÓÔÈ Î `È [ÈÁ Ó È 1 ( 626), Ù~?Ë ð È È?~ 2 Ù` ðú`ô ÛðÔ `ËÓ [ÂÎÌÂÏÂÙ~ˆÓÙÂ Ε (έκδ. Georg. KAIBEL) Σηµ.1. Το χωρίο ίûîôèûè ÙÂÚðfiÌÂÓÔÈ Î `È [ÈÁ Ó È είναι του Οµήρου (Οδύσσεια δ 626). Σηµ.2. Εννοείται ο αθλητικός αγώνας ή ίσως και ο πόλεµος. β) Lukian. dial. deor. 16(14), 2. Στο έργο «Θεών διάλογοι» του Λουκιανού ο Απόλλωνας πληροφορεί τον Ερµή για τα γεγονότα της ατυχούς δισκοβολίας που είχε ως συνέπεια τον θάνατο του αγαπηµένου του Υακίνθου. Dialogi deorum ισκεύειν [µάνıανεν κ[ γ`ˆ συνεδ σκâ ÔÓ [ Ù?~ˆ, ]Ô δầ κάκιστα [ νέµων [ πολούµενος ]Ô ΖέÊυρος {Ëρα µầν [Âκ πôïïô~ Î `È [ Ùfiς, [ µελούµενος δầ κα`è µ`ë Êέρων τ`ëν ] περο ίαν τα~ τα ε[èργάσατο [Âγ`ˆ µầν [ νέρριψα, \ˆσπερ ε[èώıειµεν, τồν δίσκον ε[èς τồ { νω, ]Ô δầ [ πồ το~ Ταϋγέτου καταπνεύσας [Âπ`È κεêαλ`ëν τ~?ˆ παιδί [Âν σεισε Êέρων α[ τόν, \ˆστε [ πồ τ~ëς πληγ~ëς α#èµα ]Úυ~Ëναι πολ` κα`è τồν πα~èδα ε[ ı` ς [ ποı νâ~èν. (έκδ. M.D. MACLEOD) γ) Philostr.vit.Apoll. 2, 27, 2: Ο τρόπος ζωής του βασιλιά των Ινδών αντιστοιχεί σε ελληνικές συνήθειες της εκγύµνασης του σώµατος. τồ δầ βαλανε~èον σταδίου µ~ëκος, #?ˆ µέση κολυµβ ıúα [ÂνˆÚÒρυκτο πηγ` ς [Âκδεχοµένη πôù µου τε κα`è υχρο~ \ δατος, τ` δầ [ÂÊ [Âκάτερα [Âν ο#èς [ κοντί?ˆ τε κα`è δίσκ?ˆ τ`ôν ] λληνικồν τρόπον ]ÂαυτỒν [ÂÍ κει, κα`è γ` ρ τồ

24 12 σ~ˆµα {Âρρˆτο ] πό τε ]Ëλικίας - [Âπτ` γ` ρ κα`è ε{èκοσιν {Âτη - ] πό τε το~ #ˆδε γυµνάζεσıαι. (έκδ. C.L. KAYSER) δ) Plaut.Bacch.428εξ.: Ο Λυδός ονειροπολεί την αυστηρή διαπαιδαγώγηση και εκγύµνασή του στον δρόµο, την πάλη, το ακόντιο, τον δίσκο, την πυγµαχία, τη σφαιροβολία, το άλµα. [428] ibi cursu, luctando, hasta, disco, pugilatu, pila, saliendo sese exercebant magi' quam scorto aut sauiis [ ] (έκδ. W.M. LINDSAY) 2.2. Ακόµη ορισµένα αρχαία χωρία µας παρέχουν έµµεση απόδειξη ότι ο δίσκος προϋποθέτει προετοιµασία συστηµατική. Τα χωρία αυτά αναφέρονται α) στον βαθµό δυσκολίας και την επίπονη προσπάθεια κατά τη ρίψη του δίσκου, και β) στο ενδεχόµενο λαθεµένων ρίψεων. Πβ. και κεφ. VΙΙ. Το σώµα Έτσι η επίπονη προσπάθεια που καταβάλλει το σώµα κατά τη ρίψη του δίσκου περιγράφεται µε σαφήνεια στα εξής αρχαία κείµενα : Oreib.coll.med.6,14,12: Ο Ορειβάσιος, γιατρός από το Πέργαµο (4 ος αιώνας µ.χ.), εξετάζει την επίδραση που ασκούν στο σώµα του ανθρώπου διάφορα αγωνίσµατα και σωµατικές ασκήσεις. Collatio medicinae ο[ χ \Ëκιστα δầ κα`è τ` τοια~ τα γυµνάσια σêοδρά, σκ αι κα`è δισκε~ σαι κα`è πηδ~ëσαι συνεχ~ˆς { νευ το~ διαναπα σασıαι (έκδ. Johannes RAEDER) Philostr.gymn.3: Στα πλαίσια της περιγραφής του πεντάθλου ο Φιλόστρατος κάνει διάκριση ανάµεσα σε βαρέα και κούφα αγωνίσµατα, δηλαδή σε βαριά και ελαφριά αγωνίσµατα. ÂÚ Á ÌÓ ÛÙÈÎ~Ë [3] { στι τοίνυν [ γωνίας ξυµπάσης τ` µầν κο~ φα τα~ τα στάδιον, δόλιχος, ]Ôπλ~Èται, δ αυλος τ` βαρύτερα δầ παγκράτιον, πάλη, πύκται. π νταıïος δầ [ µφο~èν ξυνηρµόσıë παλα~èσαι µầν γ` ρ κα`è δισκε~ σαι βαρε~èς, τồ δầ [ κοντίσαι κα`è πηδ~ëσαι κα`è δραµε~èν κο~ φοί ε[èσι. πρồ µầν δ`ë πάσονος κα`è ηλέˆς \ λµα [ÂστεÊανο~ το [Èδί? κα`è δίσκος [Èδί? κα`è τ`ô [ κfiντιον {Ëρκει [Âς νίκην κατ` το` ς χρόνους, ο ς ]Ë [ ργ`ˆ {Âπλει Τελαµ`ˆν µầν κράτιστα [Âδίσκευε [ ] Από τα χωρία που ακολουθούν το πρώτο αναφέρεται στην έλλειψη τεχνικής κατάρτισης για τη ρίψη του δίσκου και το δεύτερο περιγράφει ακριβώς την τεχνική της ρίψης. Hom. Il. 23, 840

25 13 [ÂÍÂίË [ \ÈÛÙ ÓÙÔ, ÛfiÏÔÓ ' \ÂÏ ~ÈÔ { ðâèfi, 840] #ËΠẦ ÈÓ Û Á Ï Û Ó [ [Âð`È ð ÓÙ [ ÈÔί. ΣHom.Il.23, 840: 840 a. 1 <#ËÎε δầ διν σας > γ λασαν δ' [Âπ`È ðάντες [ χαιοί: το~ το ı λει ε[èπε~èν \Ôτι καταáελάστως {Âρρι εν [Âπ' [Ôλίγον βαλών, }Ë ε[ χερ~ˆς τ`ëν ε~èρα σχηµατίσας, }Ë µ`ë διαστ σας τ`ˆ ðfi Â. T a. 2 βούλεται ε[èπε~èν \Ôτι καταγέλαστος [ÂÁ νετο [Âπ' [ÔλίÁον βαλών. }Ë \Ôτι ε[ χερ~ˆς #Ëκεν α[ τ`ôν κα`è χαίροντες γελ~ˆσιν. b(bce 3 E 4 ) Ο Επειός ρίχνει τον δίσκο και προκαλεί τα γέλια των συντρόφων του. Στα σχόλια του Οµήρου αναφέρονται ως πιθανά αίτια της αποτυχίας του Επειού η ασήµαντη απόσταση που διήνυσε ο δίσκος ή ότι ο Επειός δεν έσφιξε καλά στο χέρι του τον δίσκο ή δεν άνοιξε σωστά τα πόδια. Σύµφωνα µε όλες τις ενδείξεις ο Επειός δεν είχε την εκπαίδευση που απαιτείται για τον δίσκο, ενώ ήταν επιτυχηµένος πυγµάχος (Hom. Il. 23, 665 και εξής, βλ. Howland Epeius 15 και εξής; Kietz, Studien 15; Krause, Gymnastik 459 και εξής). Stat. Theb. 6, 693 και εξής. Ο Στάτιος περιγράφει την καθιέρωση των Αγώνων της Νεµέας µε την ευκαιρία (µε αφορµή) του θανάτου του Αρχεµόρου (πβ. και Απολλόδωρο 3, 6, 4) και καταθέτει πληροφορίες για τη ρίψη του δίσκου και ιδίως για την τεχνική της ρίψης. Πβ. και κεφ. ΧVΙΙ. Ατυχήµατα Ότι και για τον δίσκο ήταν απαραίτητη η προετοιµασία γίνεται φανερό από το ακόλουθο χωρίο του γιατρού Γαληνού, ο οποίος κάνει λόγο για την τέχνη των γυµναστών και το πρώτο ξεκίνηµά της. Ο επαγγελµατικός σχεδόν αθλητισµός τοποθετείται από τον Γαληνό στα χρόνια πριν από τον Πλάτωνα. Galen.Thras.33 (CMG 3, σελ. 79): Ο Γαληνός καταφέρεται κατά του επαγγελµατικού αθλητισµού, του οποίου περιγράφει την πρώτη αρχή. Thrasybulos sive utrum medicinae sit an gymnasticae hygieine {ËÚÍ ÙÔ Á` Ú [ÔÏίÁÔÓ {ÂÌðÚÔÛıÂÓ Ù~ˆÓ Ï ÙˆÓÔ ÚfiÓˆÓ ]Ë Ù ÓË Ù~ˆÓ Á ÌÓ ÛÙ~ˆÓ, \ÔÙ ðâú Î `È ÙỒ Ù~ˆÓ [ ıïëù~ˆó [ÂðÈÙ Â Ì Û Ó ÛÙË. ð Ï È ÌẦÓ Á` Ú Â#È [ Ó`ËÚ [ÂÚÁ ÙË Ù~ˆÓ Î Ù` Ê ÛÈÓ {ÂÚÁˆÓ [ ÏËı~ˆ Â[ ÂÎÙÈÎỒ Â[È [ Á~ˆÓ Î Ù ÓˆÓ Ô[ ð ÏËÓ ÌfiÓÔÓ [ ÏÏ` Î `È ÚfiÌÔÓ [ËÁˆÓί ÂÙÔ Î ί ÙÈ [ÂÓίÎ ðôïï ÎÈ Â[È { Ìʈ Ù ٠~ Ù Î `È [ ÎÔÓÙί ˆÓ Î `È ÙÔÍ ˆÓ Î `È ÈÛÎÔ ÔÏ~ˆÓ Î ``È \ ÚÌ ÙÔ [ÂðÈÛÙ Ù~ˆÓ, \ ÛÙÂÚÔÓ Ầ ÈÂÎÚ ıë Î `È Ô#ÈfiÓðÂÚ \ÂÓ ðâðôίëîâó \ ÌËÚÔ [ ðâè`ôó Â[È Ì`ÂÓ ð ÓÙ Ù` Î Ù` Ê ÛÈÓ {ÂÚÁ ð ÓÙˆÓ \ ÛÙ ÙÔÓ, [ Á ı`ôó ` ð ÁÌ Ó, #Ë [ÂÓ { ıïôè ÌỒÓÔÈ ]Ë ÚÂί, ÙÔÈÔ~ ÙÔÈ ð ÓÙ [ÂÁ ÓÔÓÙÔ, Ì Ù' [ ÚfiÛ È Ì Ù ÛÎ È Ì ı' ]Ô ỒÓ [ Ó Û È ÌË ' { ÏÏÔ ÌË ẦÓ Â[ÈÚËÓ ~ÈÔÓ {ÂÚÁÔÓ, {ÂÙÈ Ầ Ì~ ÏÏÔÓ ðôï ÌÈÔÓ [ÂÚÁ Û Ûı È Î Ï~ˆ Ó ÌÂÓÔÈ. (έκδ. HELMREICH)

26 14 Η δισκοβολία ως άσκηση και ως άθληµα µαρτυρείται στο Γυµνάσιο και την Παλαίστρα, βλ. κεφ. ΧΙΙ. Ο χώρος ρίψης Κανένα πρόγραµµα άσκησης για τη ρίψη του δίσκου δεν µας παραδόθηκε από την αρχαιότητα. Παρά το γεγονός αυτό οι σύγχρονοι συγγραφείς δέχονται ότι υπήρχαν καθορισµένες µέθοδοι άσκησης για την εκµάθηση της ρίψης του δίσκου. Έτσι οι Anschütz/Huster (Diskobol 75 και εξής, 79) τονίζουν ότι οι κανονισµοί ρίψης του δίσκου είναι τόσο αυστηροί στην αρχαιότητα και δίνουν τόσο µεγάλο βάρος στην τεχνική της ρίψης, που είναι αδύνατο να διανοηθούµε ότι δεν προαπαιτούνταν µακρόχρονη περίοδος άσκησης και προετοιµασίας, που αντιστοιχεί στον σύγχρονο όρο training. Με βάση όχι µόνο τα αρχαία γλυπτά που παριστάνουν αθλητές µε υπερτονισµένους µυς αλλά και αρχαία χωρία πρέπει να υποθέσουµε ότι οι αθλητές προετοιµάζονταν συστηµατικά και για µακρό χρονικό διάστηµα για το προσωπικό τους άθληµα και ότι την εποχή του Μύρωνα εφάρµοζαν ένα πρόγραµµα άσκησης και προετοιµασίας που είχε εκπονηθεί µε γνώσεις ασκητικής και µε βάση εξωγενείς παράγοντες που επηρεάζουν την απόδοση, όπως η διατροφή. Στους Νόµους του Πλάτωνα υπάρχει ένα χωρίο όπου τονίζεται η ανάγκη καθηµερινής άσκησης για οποιοδήποτε αγώνισµα. Πρόκειται για την εξής ρητορική ερώτηση : «Θα τολµούσαµε να εµφανισθούµε στον αγωνιστικό χώρο, χωρίς να έχουµε αγωνιστεί σε ηµερήσια βάση τον προηγούµενο χρόνο;». Η καθηµερινή άσκηση είναι προφανώς αυτονόητη για τους αθλητές της εποχής του Πλάτωνα, όπως δέχεται και ο E. Kornexl, Leibesübungen bei Homer und Platon (1969), 103. Και ο Φιλόστρατος στο έργο του «Περί γυµναστικής» λέγει ότι η διδασκαλία της άσκησης είναι τέχνη. Ακόµη ο ίδιος συγγραφέας κάνει λόγο και για ασκήσεις που αποσκοπούν στην αύξηση της σωµατικής δύναµης χωρίς να συµπίπτουν πάντοτε µε τις ασκήσεις που ανεβάζουν ένα άθληµα (Philostr. gymn. 55). Πρέπει να δεχτούµε, επιλέγουν οι συγγραφείς, ότι στην αρχαιότητα είχε αναπτυχθεί σε εκλεπτυσµένο βαθµό η µέθοδος άσκησης για τη δισκοβολία και ότι εκπονήθηκαν πρότυπα κίνησης που αντιστοιχούν εµπειρικά στις σύγχρονες βιοµηχανικές αναλύσεις Εκπαιδευτές της δισκοβολίας. Για εκπαιδευτές ή εκπαιδευτή δισκοβολίας δεν κατέχουµε καµία άµεση αναφορά από την αρχαιότητα. Πρέπει να δεχτούµε όµως ότι υπήρχαν τέτοιοι εκπαιδευτές από τον 5 ο τουλάχιστον αιώνα, εποχή του εξατοµικευµένου επαγγελµατικού αθλητισµού σύµφωνα µε αρχαίες µαρτυρίες. Ο Gardiner, Sports , που περιγράφει λεπτοµερειακά τους θεσµούς του παιδοτρίβη και του γυµνασιάρχου, δεν κάνει λόγο για ειδικούς εκπαιδευτές της δισκοβολίας. Ότι όµως υπήρχαν τέτοιοι εκπαιδευτές και ανάλογη άσκηση το εικάζουµε από τις πολυάριθµες απεικονίσεις σε αγγεία σκηνών της παλαίστρας, βλ. Weiler, Sport 164.

27 15 ΙΙΙ. Πένταθλο- ίσκος

28 Η δισκοβολία ξεκίνησε ως ανεξάρτητο άθληµα, αλλά µε την πάροδο του χρόνου περιλήφθηκε µαζί µε το άλµα, το ακόντιο, τον δρόµο και την πάλη στο υπερώνυµό του άθληµα του πεντάθλου Άµεσες πληροφορίες για τη δισκοβολία που ασκήθηκε ως ανεξάρτητο άθληµα έχουµε από τα παρακάτω χωρία αρχαίων συγγραφέων : α) Απολλώνιος ο Ρόδιος, επικός ποιητής από την Αλεξάνδρεια (3 ος αιώνας π.χ.) ΣApoll. Rhod. 4,1091: Ο Ακρίσιος πεθαίνει από την εκτροπή του δίσκου που ρίχνει ο Περσέας: Î `È \ÔÙ `Ë {ÂÌÂÏÏÔÓ [È Ó È, Û ÓÙ Á ÓÔ ÛÈÓ [ Á~ˆÓÈ Ó ˆÓ [ÂÓ Ù?~Ë ÚίÛÛ?Ë, Î `È ]Ô ÂÚÛÂ` [ ðô ÂÙ È Â[È ÙỒÓ [ Á~ˆÓ Î `È Ï `ˆÓ ÙỒÓ ίûîôó ÈÛΠÂÈΕ Ùfi<ÙÂ> ` ð ÓÙ ıïôó Ô[ [ ÏÏ` \ÂÓ \ÂÎ ÛÙÔÓ Ù~ˆÓ { ıïˆó {ËıÏÔ Ó. ]Ô Ầ ίûîô ÙÚÔ ÏÈÛıÂ`È [Âð`È ÙỒÓ ðfi ÙÔ~ [ ÎÚÈÛίÔ ÙÈÙÚÒÛÎÂÈ [ ÙỒÓ. Î Ì`ˆÓ Ầ [ÂÎ ÙÔ ÙÔ [ ÎÚίÛÈÔ [ ðôıó ÛÎÂÈ [ ÙÔ~ [ÂÓ ÚίÛÛ?Ë. (έκδ. Karl WENDEL) β) Υγίνος, µυθογράφος (2 ος αιώνας µ.χ.) Hyg.fab.273,10: Απαριθµούνται διάφορα αγωνίσµατα (µε τους νικητές τους), που εκτελούνταν µεµονωµένα σε αρχαιότερη εποχή. duodecimo autem, Argiuis quos fecit Acastus Peliae filius. his ludis uicerunt Zetes Aquilonis filius dolichodromo, Calais eiusdem filius diaulo, Castor Iouis filius stadio, Pollux eiusdem filius caestu, Telamon Aeaci filius disco, Peleus eiusdem luctatione, Hercules Iouis filius pammachio, Meleager Oenei filius iaculo: (έκδ. H.J. ROSE) γ) Λουκιανός από τα Σαµόσατα, σοφιστής και σατιρικός συγγραφέας (2 ος αιώνας µ.χ.) Ο Σόλωνας απαριθµεί στον Ανάχαρση τα είδη των αθληµάτων στα οποία εκπαιδεύονταν οι παίδες και ανάµεσά τους στον χάλκινο δίσκο. Ο Ανάχαρσις είναι ένας απολίτιστος Σκύθης, πρόσωπο της φαντασίας του Λουκιανού. Για να µη γλιστρά ο δίσκος από το χέρι τον άλειφαν µε σκόνη, πβ. Stat. Theb. 6,670 και εξής, 6,698 και εξής. Περισσότερες λεπτοµέρειες βλ. στον Gardiner, Sports 484 και εξής, 492. Lukian.Anach.27: Κατά την απαρίθµηση των αγωνισµάτων, στα οποία επιµορφώνονται οι παίδες, ο Σόλωνας εξηγεί στον Ανάχαρση το αγώνισµα της δισκοβολίας. ε@èδες δầ κα`è { λλο τι [Âν τ?~ˆ γυµνασί?ˆ αλκο~ ν περιêâρές, [ σπίδι µικρ?~ [ÂοικỒς {Ô ανον ο[ κ [Âχούσ?Ë ο[ δầ τελαµ~ˆνας, κα`è [Âπειράıης γε α[ το~ κειµένου [Âν τ?~ˆ µέσ?ˆ κα`è [Âδόκει σοι βαρ` κα`è δύσληπτον ] π`ô λειότητος.

29 17 [Âκε~Èνο τοίνυν { νω τε [ ναρριπτο~ σιν ε[èς τồν [ έρα κα`è ε[èς τồ ðfiúúˆ, φιλοτιµούµενοι \Ôστις [Âð`È µ κιστον [ÂÍ λıôι κα`è το` { λλους ] περβάλοιτο κα`è ]Ô πfiνος ο# τος {ˆµους τε α[ τ~ˆν κρατύνει κα`è τόνον το~èς { κúοις [Âντίıησιν. (έκδ. M.D. MACLEOD) δ) Φλάβιος Φιλόστρατος από τη Λήµνο (2 ος /3 ος αιώνας µ.χ.) ÂÚ Á ÌÓ ÛÙÈÎ~Ë Philostr.gymn.3: Στα πλαίσια της περιγραφής του πεντάθλου ο Φιλόστρατος διαχωρίζει τα βαριά (βαρέα) από τα ελαφρά (κούφα) αθλήµατα. [3] { στι τοίνυν [ γωνίας ξυµπάσης τ` µầν κο~ φα τα~ τα στάδιον, δόλιχος, ]Ôπλ~Èται, δ αυλος τ` βαρύτερα δầ παγκράτιον, πάλη, πύκται. π νταıïος δầ [ µφο~èν ξυνηρµόσıë παλα~èσαι µầν γ` ρ κα`è δισκε~ σαι βαρε~èς, τồ δầ [ κοντίσαι κα`è πηδ~ëσαι κα`è δραµε~èν κο~ φοί ε[èσι. πρồ µầν δ`ë πάσονος κα`è ηλέˆς \ λµα [ÂστεÊανο~ το [Èδί? κα`è δίσκος [Èδί? κα`è τồ [ κfiντιον {Ëρκει [Âς νίκην κατ` το` ς χρόνους, ο ς ]Ë [ ργ`ˆ {Âπλει Τελαµ`ˆν µầν κράτιστα [Âδίσκευε [ ] Ήδη ο Krause, Gymnastik 257 και εξής παρατήρησε ότι τα κριτήρια της διαίρεσης σε βαρέα και ελαφρά αθλήµατα δεν είναι ενιαία. Βλ. και Weiler, Sport 199. ε) Πίνδαρος από τις Κυνός κεφαλές, λυρικός ποιητής (6 ος /5 ος αιώνας π.χ.) [ πûıìèôó Î È Pind.Isthm.1, 24-27: Σε µια ωδή για τον Ηρόδοτο από τις Θήβες, νικητή της αρµατοδροµίας, ο Πίνδαρος ανακαλεί στη µνήµη τις επιδόσεις του Κάστορα και του Ιολάου. ο#èά τε χερσ`èν [ κοντίζοντες α[èχµα~èς [25] κα`è λιıίνοις ]Ôπότ' [Âν δίσκοις \ÈÂν. ο[ γ` πενταέıλιον, [ λλ' [Âφ' ]Âκάστ?ˆ {Âργµατι κε~èτο τ λος. (εκδ. Herwig MAEHLER) Σε αρκετά χωρία αρχαίων συγγραφέων γίνεται αναφορά στη δισκοβολία ως αθλήµατος του πεντάθλου. Καταθέτουµε τα σηµαντικότερα από αυτά. Α) Απολλόδωρος, µυθογράφος (1 ος /2 ος αιώνας µ.χ.) Ο Απολλόδωρος µας καταθέτει ένα από τα περισσότερα ατυχή παραδείγµατα δισκοβολίας στην αρχαιότητα που καταλήγουν σε θάνατο.